Зейін жөнінде түсінік
1 Зейін жөнінде түсінік
1 Зейін түрлері
2 Зейіннің физиологиялық негізі
3 Зейіннің негізгі қасиеттері
1 Зейін түрлері
2 Зейіннің физиологиялық негізі
3 Зейіннің негізгі қасиеттері
Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға келтіріңіз. Сурет затын, оның тур-түсі мен қағазға қалай орналасуын ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысы шомғаны сонша, тіпті ата-аналарының оған қарата айтқан сездерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарын аударды, басқа заттардың бәріне алаңдамастан, өз керегімен шұғылданды дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап, әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның санасы белгіш мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады
Ой-сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің таңдамалылық сипатын, нақты объектті күлі бұрын ниетті іріктеуін не оған мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама уақыт аралыгаңда өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды Зейінді болу үшін қандай да бір істің турін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет Мысалы, педагогикалық процесте оқушылар зейінін анау не мынау, зат не іске бағыттау онша қиындық тудырмайды, әңгіме төркіні сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың, белгілі іс-әрекетке шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдыңда тұрған міндет неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым әрі өткір болып, ал жұмыс қиындығы болмағанда, салудың күші де кемірек қеледі.
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз объектердің бәрінен ауыстыра алумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде байқалады.
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап, әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның санасы белгіш мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады
Ой-сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің таңдамалылық сипатын, нақты объектті күлі бұрын ниетті іріктеуін не оған мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама уақыт аралыгаңда өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды Зейінді болу үшін қандай да бір істің турін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет Мысалы, педагогикалық процесте оқушылар зейінін анау не мынау, зат не іске бағыттау онша қиындық тудырмайды, әңгіме төркіні сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың, белгілі іс-әрекетке шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдыңда тұрған міндет неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым әрі өткір болып, ал жұмыс қиындығы болмағанда, салудың күші де кемірек қеледі.
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз объектердің бәрінен ауыстыра алумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде байқалады.
3.1 Зейін жөнінде түсінік
Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам
ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға
келтіріңіз. Сурет затын, оның тур-түсі мен қағазға қалай орналасуын
ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысы шомғаны сонша, тіпті ата-аналарының
оған қарата айтқан сездерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала зейінін істеп
жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарын аударды, басқа
заттардың бәріне алаңдамастан, өз керегімен шұғылданды дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап,
әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның
санасы белгіш мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады
Ой-сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің
таңдамалылық сипатын, нақты объектті күлі бұрын ниетті іріктеуін не оған
мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама
уақыт аралыгаңда өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды Зейінді
болу үшін қандай да бір істің турін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол
таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет Мысалы, педагогикалық процесте
оқушылар зейінін анау не мынау, зат не іске бағыттау онша қиындық
тудырмайды, әңгіме төркіні сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында
сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың, белгілі іс-әрекетке
шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдыңда тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым әрі өткір болып, ал жұмыс қиындығы
болмағанда, салудың күші де кемірек қеледі.
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз объектердің бәрінен
ауыстыра алумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің
шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес
күйінде байқалады.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қойюымыздан, ол зат біздің
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады. Осыған орай зейін аударылған заттың
санамыздағы бейнесі нақты айқыңдалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс-
әрекет мақсатына жеткенше, санамызда бекіген халде сақталады. Осыдан, зейін
іс-эрекетті бақылау және реттеу қызметін атқарады.
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді.
Сырттай-ақ зейінді тындап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Ал
кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайдағы зейін интелектуалды деп
аталып, ол сезімдік (сыртқы) зейіннен біраз өзгеше келеді. Ал ой-сана дене
қозғалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдық зейін
алынады. Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, озге
танымдық процестердің қосалқы иттерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейіннің мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымдар
назарына түсіп, оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді.
Зейін табиғатын тұсіңдіруде Н.И.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар
тобын алға тартады:
1. Зейін кимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікір келесі негізде
туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет
қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары
қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі.
2. Зейін сана аумағынын шектеулі болуынан туындайды. Сана аумағы мен
ауқымының қандай мәнге ие екенін тұсіндіріп жатпастан, И.Герберт пен
У.Гамильтон күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе
тежейтінін алға тартады.
3. Зейін- көңіл-күй нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті
дамыған бұл теория зейінің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.
Дж.Миль ұнамды немесе жағымсыз сезімге не идеяға бөлену мен сол
факторларға зейінді қатынас - екеуі де бір нэрсе деп тұжырымдайды.
4. Зейін өткен тәжиребенің нәтижесі,яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
5. Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін
құбылыс ының ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы
түсіндірүге келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
6. Зейін жүйке тітікендіргендіргіштері күшеюінің нәтижесі. Бұл
гипотезаға орай зейін орталық жүйке жуйесінің мекенді тітіркену қабілетінің
ұлғаюынан пайда болады деп түсіндіріліді.
7. Жүйкелік тежелу теориясы зейінің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиололгиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы
басқа елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау
келеді, осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындады.
Қазіргі заман психологтарының зейінді тұсіндіруге байланысты
пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келісідей:
-зейін бағыттау зертеушілік іс-әрекеттіңбір кезеңі, осыдан зейін адам
психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтауға бағышталған психологиялық әрекет.
-өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам
эрекеті бағыттау, орындау және бақылау бөліктеріне тұрады. Осы тізбектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады.
-белгілі өнім шығаруға бағытталған эрекетттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды.
-психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған кұбылыс тұрғысынан
зейінің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен
туындайды.
Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ
әрқайсысы өздері ұстанған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын
елемеуге тырысады. Ал, шындыққа жүгінсек, зейіннің мән-мағынасын оған
байланысты барша қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде
түсіну мумкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідей анықтамасы
қабылданған.
зейін - бұл кісінің сезімдік, ақыл-ес және қимылдык белсінділігін
көтеруге қажет дүниелік не идеялды нысанға сананың бағытталуы және
шоғырлануы.
3.1.1 Зейін түрлері
Өзінің пайда болуымен іске асу жағынан, әдетте, зейін ырықсыз және
ырықты болып екі турге бөлінеді. Ырықсыз зейін - ең қарапайым және адамда
алғашқы көрінетін психикалық процесс, оны сонымен бірге енжар (пассив),
еріксіз деп те атайды, себебі ол адамның алдына қойған мақсатына тэуелсіз
туындайды әрі эрекетке қосылады. Орындалып жатқан іс адамды езінің
қызықтылығы және тосындылығымен еріксіз баурап алады. Ырықсыз зейіннің
пайда болу себептері эртұрлі, олар іс-әрекет иесінің дене тәндік,
психофизиологаялық және психикалық кейіп қалпымен байланысты келіп, өзара
ықпалды қатынасынан туындайды. Ол себептерді бірнеше категорияға келтіріп
қарастыру мүмкін.
Бірінші себептер категориясына тітіркендіргіш әсердің сипаты мен
сапасы жатады. Олардың ішінде ең алдымен ескеретініміз әсер күші мен
қарқыңдылығы (интинсивность). Елестетіңіз: оқушы жазба жұмысын орындап
отыр, оның жұмысқа құныққаны сонша, көшедегі не үйдегі анау-мынау жеңіл
сыбдыр шуды тіпті аңғарар емес. Ал кенеттен өз столынан түсіп кетіп, "тарс"
ете қалған заттың дыбысы, оны ерксіз мойын бұруға мэжбүр етеді. Әрдайымым
күшті тітіркену әсері, айқай-шу, коз қамастырар жарық, екпінді соққы, ащы
иіс, дәм біздің зейінімізді еріксіз тартады. Мұндайдағы зейініміздің
аударылуы әсердің шектсн тыс күштілігінен емес, сол әсердің қалыпты
жағдайға орайлас не орайсыздығынан. Мысалы, үйде ванна құбырларыңдағы ұдайы
болып тұратын су гуілін күндіз тіпті байқамаймыз да аңғармаймыз, ал сол
гуіл тұнде күшейіп кететіндей, кейде үйқы бермейді.
Аталған себептер тобына тітіркендіргіш әсердің жаңалығы мен
тосыңдылығы (необычность) да кіреді. Бұл тұргыдан жаңалық деп бүрын
білмеген, көрмеген зат,құбылыстар әсерін ғана емес, сонымен бірге бірдейіне
ықпалында болып жүрген әсерлеріміздің физикалық қасиеттерінің өзгерісі
немесе орын ауысуынан туындаган тітіркендіргіштерді танимыз.
Адамньщ көңіл-күйіне, мұқтаждық қажетсінуіне сәйкес тысқы
ттркеңдіруші әсерлер ырықсыз зейін туындатушы себептердің үшінші тобын
құрайды. Мысалы, аш адам мен тоқ адамның тагам женіндегі әңгімені, болмаса
оның иісі мен дәмін қабылдауы бірдей емес.
Зейін себептерінің, тортінші тобы тұлғаның жалпы бағыт-бағдарына
байланысты. Міне осыдан, кеше бойлап келе жатып, аула тазалаушының назары
қоқысқа тұседі тәртіп сақшысы орынсыз тұрған машинаны аңғарады, ал,
архитектор не суретші ежелгі ғимраттың сәніне сүйсінеді. Адамның бағат-
бағдары сонымен бірге оның бұрынғы тәжірибесі мен қалыптасқан сезімдік
күйіне де байланысты. Ырықсыз зейіннің аса маңызды себептері, сонымен,
бізді қызықтырып, эмоционалды кейпімізді езгеріске тұсіретін заттар,
жағдайлар, құбылыс тар.
Ырықты зейіннің ырықсыз зейіннен ерекшелігі опии саналы мақсатқа
тәуелді келуі. Зейіннің бұл тұрі адам еркімен тығыз байланыста болып,
оның еңбектік күш салуларыныи нәтижесінде пайда болады, сондықтан да ырықты
зейін ерікті, белсеңді, ниеттелген деп те сипатталады. Қаңдай да бір
шешімді қабылдай отырып, біз іске кірісеміз, сол іс біз үшін тап сол
мезетте ұнамаса да оған саналы зейін қойып, оны орындауға өзімізді
мәөжбүрлейміз. Ырықты зейініңі басты қызметі - психикалық процесс ағымын
белсенді турде реттеп.бару.
Ырықты зейін себептері биологиялық емес, әлеуметтік: ол тәнмсн бірге
берілмейді, сэбидің ересектермен қатынасқа келу барысында қалыптасады.
Л.С.Выготский зерттеулері анықтағандай, зейін қызметі алғашқы даму
кезеңінде сәби мен ересек адам арасында бөлінген: ересек қоршаған ортадан
нысаңды бөле көрсетіп, оны сөзбен баламалайды, ал бала ым, ишараны
байқаумен, затты танып. не сөзді қайталап, сигналға жауап қайырады.
Осылайынша, қажетті затты бала тысқы өрістен бөліп алады. Кейін жас бала өз
бетінше мақсат қоюға үйренеді. Ырықты зейін дамуы сөз сөйлеумен тікелей
байланысты. Баладағы ырықты зейіннің қалыптасуы алғашқыда оның өз қылық-
әрекетін үлкендердің ауызша нүсқауларына бағындыруына тәуелді , ал содан
соң, тіл қабілетінің артуымен өз әрекетін өзінің ауызша талаптарына
көндіруіне байланысты.
Сапалық жағынан ырықсыз зейіннен үлкен айырмашылығы болғанымен,
ырықты зейін де адам сезімдері, қызығулары және бұрынғы тәжірибесімен
орайлас келеді. Бірақ бұл факторлардыц ырықты зейін кезіндегі әсері тікелей
емес жанама, яғни ортаға саналы белгіленген мақсат енеді. Енді зеійін
тікелей әрекетке аударылмай, оның мақсаттық мәні мен кейінгі нәтижесіне
бұрылады. Ал іс-әрекетболса, өздігінен емес, оның осы мақсат жолыңда
қажеттілігінен ғана адамды қызықтырады.
Ғалым-психологтардың кейбірі ырықты зейін секілді мақсат бағдарлы,
бастапқы еріктік күш салуды талап ететін зейіннің және бір турін айырып
қарастырады. Бұл зейін турінде адам толығымен іс-эрекетке шомады, оған енді
әрекеттің нәтижесі ғана емес, сол әрекеттің өзі де мәнді әрі қызғылықты
болып қөрінеді. Мұндай зейін турін орыс тілді әдебиеттерде
"послепроизвольный" (Н.ФДобрынин) деп атаса, қазақ тіліндегі оқұлықтарда
"үйреншікті зейін" атауымен баламаланған (Қ.Жарықбаев, А.Алдамуратов). Қай
іс-әрекет болмасын алғашқы қезде оны игеру қаншама маңдай тер төккізіп,
қиналысқа тұсіріп, зорлануға душар ететіні белгілі,ал кейін үйрене келе,
дағдыланудан әрекеттіңнәтижесі ғана емес, оның өзі де адамды өзінен езі
баурап, әдемі орындалуынан көңілді қуаныш сезімге бөлейді. Әрекет енді
әдейі қайталап, еске түсіріп тұруды, ерік күшін қосуды қажет ете бермейді,
өзінен өзі орындалып жатқандай болып көрінеді.
Үйреншікті зейін өзінің саналы мақсат пен қызығуларға тәуелділігінен
ырықсыз зейіннен ажыралса, еріктік, күштер қатысынсыз жүзеге асуынан ырықты
зейіннен ерекшеленеді.
Педагогакалық процеске орай үйреншікті зейін үлкен маңызға ие. Оқу,
тәрбие барысында шәкірттердің зейінін бір қалыпты ұстау үшін педагог
олардың ерік күшіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам
ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға
келтіріңіз. Сурет затын, оның тур-түсі мен қағазға қалай орналасуын
ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысы шомғаны сонша, тіпті ата-аналарының
оған қарата айтқан сездерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала зейінін істеп
жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарын аударды, басқа
заттардың бәріне алаңдамастан, өз керегімен шұғылданды дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап,
әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтынының дәлелі. Сондықтан да оның
санасы белгіш мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен
құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады
Ой-сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің
таңдамалылық сипатын, нақты объектті күлі бұрын ниетті іріктеуін не оған
мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен бірге іс-әрекеттің біршама
уақыт аралыгаңда өз сипатын сақтап тұра алу қасиетін де қамтиды Зейінді
болу үшін қандай да бір істің турін таңдап қана алу жеткіліксіз, сол
таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет Мысалы, педагогикалық процесте
оқушылар зейінін анау не мынау, зат не іске бағыттау онша қиындық
тудырмайды, әңгіме төркіні сол зейін бағытын қажетті уақыт аралығында
сақтап тұру.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой-санамыздың, белгілі іс-әрекетке
шоғырлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдыңда тұрған міндет
неғұрлым қиын болса, зейін де соғұрлым әрі өткір болып, ал жұмыс қиындығы
болмағанда, салудың күші де кемірек қеледі.
Өз кезегінде зейін шоғырлануы ой-сананы қажетсіз объектердің бәрінен
ауыстыра алумен де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің
шешіміне бағышталған шақта, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес
күйінде байқалады.
Сонымен, қандай да бір затқа зейін қойюымыздан, ол зат біздің
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние деректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады. Осыған орай зейін аударылған заттың
санамыздағы бейнесі нақты айқыңдалып, ол жөніндегі елестер мен ойлар іс-
әрекет мақсатына жеткенше, санамызда бекіген халде сақталады. Осыдан, зейін
іс-эрекетті бақылау және реттеу қызметін атқарады.
Зейін, әдетте, адамның бет, дене қалпы мен қозғалыстарында көрінеді.
Сырттай-ақ зейінді тындап отырған оқушыны зейінсізінен айыруға болады. Ал
кей жағдайларда зейін қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайдағы зейін интелектуалды деп
аталып, ол сезімдік (сыртқы) зейіннен біраз өзгеше келеді. Ал ой-сана дене
қозғалыстарына бағытталатын болса, онда сөз арқауына қимылдық зейін
алынады. Мұның бәрі зейіннің дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, озге
танымдық процестердің қосалқы иттерін атқаратынын дәлелдейді.
Зейіннің мұндай қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымдар
назарына түсіп, оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді.
Зейін табиғатын тұсіңдіруде Н.И.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі тұжырымдар
тобын алға тартады:
1. Зейін кимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікір келесі негізде
туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бұлшық ет
қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары
қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі.
2. Зейін сана аумағынын шектеулі болуынан туындайды. Сана аумағы мен
ауқымының қандай мәнге ие екенін тұсіндіріп жатпастан, И.Герберт пен
У.Гамильтон күшті елестердің әлсіз елестерді ығыстыратынын немесе
тежейтінін алға тартады.
3. Зейін- көңіл-күй нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті
дамыған бұл теория зейінің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.
Дж.Миль ұнамды немесе жағымсыз сезімге не идеяға бөлену мен сол
факторларға зейінді қатынас - екеуі де бір нэрсе деп тұжырымдайды.
4. Зейін өткен тәжиребенің нәтижесі,яғни адам білген, таныған затына
ғана ден қояды.
5. Зейін рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін
құбылыс ының ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы
түсіндірүге келмейтін әу бастан бар белсенді қабілетпен баламалайды.
6. Зейін жүйке тітікендіргендіргіштері күшеюінің нәтижесі. Бұл
гипотезаға орай зейін орталық жүйке жуйесінің мекенді тітіркену қабілетінің
ұлғаюынан пайда болады деп түсіндіріліді.
7. Жүйкелік тежелу теориясы зейінің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиололгиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы
басқа елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау
келеді, осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындады.
Қазіргі заман психологтарының зейінді тұсіндіруге байланысты
пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келісідей:
-зейін бағыттау зертеушілік іс-әрекеттіңбір кезеңі, осыдан зейін адам
психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын
тұрақтауға бағышталған психологиялық әрекет.
-өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам
эрекеті бағыттау, орындау және бақылау бөліктеріне тұрады. Осы тізбектегі
үшінші іс зейін арқылы орындалады.
-белгілі өнім шығаруға бағытталған эрекетттен ерекше зейіннің, яғни
бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды.
-психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған кұбылыс тұрғысынан
зейінің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен
туындайды.
Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ
әрқайсысы өздері ұстанған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын
елемеуге тырысады. Ал, шындыққа жүгінсек, зейіннің мән-мағынасын оған
байланысты барша қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде
түсіну мумкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідей анықтамасы
қабылданған.
зейін - бұл кісінің сезімдік, ақыл-ес және қимылдык белсінділігін
көтеруге қажет дүниелік не идеялды нысанға сананың бағытталуы және
шоғырлануы.
3.1.1 Зейін түрлері
Өзінің пайда болуымен іске асу жағынан, әдетте, зейін ырықсыз және
ырықты болып екі турге бөлінеді. Ырықсыз зейін - ең қарапайым және адамда
алғашқы көрінетін психикалық процесс, оны сонымен бірге енжар (пассив),
еріксіз деп те атайды, себебі ол адамның алдына қойған мақсатына тэуелсіз
туындайды әрі эрекетке қосылады. Орындалып жатқан іс адамды езінің
қызықтылығы және тосындылығымен еріксіз баурап алады. Ырықсыз зейіннің
пайда болу себептері эртұрлі, олар іс-әрекет иесінің дене тәндік,
психофизиологаялық және психикалық кейіп қалпымен байланысты келіп, өзара
ықпалды қатынасынан туындайды. Ол себептерді бірнеше категорияға келтіріп
қарастыру мүмкін.
Бірінші себептер категориясына тітіркендіргіш әсердің сипаты мен
сапасы жатады. Олардың ішінде ең алдымен ескеретініміз әсер күші мен
қарқыңдылығы (интинсивность). Елестетіңіз: оқушы жазба жұмысын орындап
отыр, оның жұмысқа құныққаны сонша, көшедегі не үйдегі анау-мынау жеңіл
сыбдыр шуды тіпті аңғарар емес. Ал кенеттен өз столынан түсіп кетіп, "тарс"
ете қалған заттың дыбысы, оны ерксіз мойын бұруға мэжбүр етеді. Әрдайымым
күшті тітіркену әсері, айқай-шу, коз қамастырар жарық, екпінді соққы, ащы
иіс, дәм біздің зейінімізді еріксіз тартады. Мұндайдағы зейініміздің
аударылуы әсердің шектсн тыс күштілігінен емес, сол әсердің қалыпты
жағдайға орайлас не орайсыздығынан. Мысалы, үйде ванна құбырларыңдағы ұдайы
болып тұратын су гуілін күндіз тіпті байқамаймыз да аңғармаймыз, ал сол
гуіл тұнде күшейіп кететіндей, кейде үйқы бермейді.
Аталған себептер тобына тітіркендіргіш әсердің жаңалығы мен
тосыңдылығы (необычность) да кіреді. Бұл тұргыдан жаңалық деп бүрын
білмеген, көрмеген зат,құбылыстар әсерін ғана емес, сонымен бірге бірдейіне
ықпалында болып жүрген әсерлеріміздің физикалық қасиеттерінің өзгерісі
немесе орын ауысуынан туындаган тітіркендіргіштерді танимыз.
Адамньщ көңіл-күйіне, мұқтаждық қажетсінуіне сәйкес тысқы
ттркеңдіруші әсерлер ырықсыз зейін туындатушы себептердің үшінші тобын
құрайды. Мысалы, аш адам мен тоқ адамның тагам женіндегі әңгімені, болмаса
оның иісі мен дәмін қабылдауы бірдей емес.
Зейін себептерінің, тортінші тобы тұлғаның жалпы бағыт-бағдарына
байланысты. Міне осыдан, кеше бойлап келе жатып, аула тазалаушының назары
қоқысқа тұседі тәртіп сақшысы орынсыз тұрған машинаны аңғарады, ал,
архитектор не суретші ежелгі ғимраттың сәніне сүйсінеді. Адамның бағат-
бағдары сонымен бірге оның бұрынғы тәжірибесі мен қалыптасқан сезімдік
күйіне де байланысты. Ырықсыз зейіннің аса маңызды себептері, сонымен,
бізді қызықтырып, эмоционалды кейпімізді езгеріске тұсіретін заттар,
жағдайлар, құбылыс тар.
Ырықты зейіннің ырықсыз зейіннен ерекшелігі опии саналы мақсатқа
тәуелді келуі. Зейіннің бұл тұрі адам еркімен тығыз байланыста болып,
оның еңбектік күш салуларыныи нәтижесінде пайда болады, сондықтан да ырықты
зейін ерікті, белсеңді, ниеттелген деп те сипатталады. Қаңдай да бір
шешімді қабылдай отырып, біз іске кірісеміз, сол іс біз үшін тап сол
мезетте ұнамаса да оған саналы зейін қойып, оны орындауға өзімізді
мәөжбүрлейміз. Ырықты зейініңі басты қызметі - психикалық процесс ағымын
белсенді турде реттеп.бару.
Ырықты зейін себептері биологиялық емес, әлеуметтік: ол тәнмсн бірге
берілмейді, сэбидің ересектермен қатынасқа келу барысында қалыптасады.
Л.С.Выготский зерттеулері анықтағандай, зейін қызметі алғашқы даму
кезеңінде сәби мен ересек адам арасында бөлінген: ересек қоршаған ортадан
нысаңды бөле көрсетіп, оны сөзбен баламалайды, ал бала ым, ишараны
байқаумен, затты танып. не сөзді қайталап, сигналға жауап қайырады.
Осылайынша, қажетті затты бала тысқы өрістен бөліп алады. Кейін жас бала өз
бетінше мақсат қоюға үйренеді. Ырықты зейін дамуы сөз сөйлеумен тікелей
байланысты. Баладағы ырықты зейіннің қалыптасуы алғашқыда оның өз қылық-
әрекетін үлкендердің ауызша нүсқауларына бағындыруына тәуелді , ал содан
соң, тіл қабілетінің артуымен өз әрекетін өзінің ауызша талаптарына
көндіруіне байланысты.
Сапалық жағынан ырықсыз зейіннен үлкен айырмашылығы болғанымен,
ырықты зейін де адам сезімдері, қызығулары және бұрынғы тәжірибесімен
орайлас келеді. Бірақ бұл факторлардыц ырықты зейін кезіндегі әсері тікелей
емес жанама, яғни ортаға саналы белгіленген мақсат енеді. Енді зеійін
тікелей әрекетке аударылмай, оның мақсаттық мәні мен кейінгі нәтижесіне
бұрылады. Ал іс-әрекетболса, өздігінен емес, оның осы мақсат жолыңда
қажеттілігінен ғана адамды қызықтырады.
Ғалым-психологтардың кейбірі ырықты зейін секілді мақсат бағдарлы,
бастапқы еріктік күш салуды талап ететін зейіннің және бір турін айырып
қарастырады. Бұл зейін турінде адам толығымен іс-эрекетке шомады, оған енді
әрекеттің нәтижесі ғана емес, сол әрекеттің өзі де мәнді әрі қызғылықты
болып қөрінеді. Мұндай зейін турін орыс тілді әдебиеттерде
"послепроизвольный" (Н.ФДобрынин) деп атаса, қазақ тіліндегі оқұлықтарда
"үйреншікті зейін" атауымен баламаланған (Қ.Жарықбаев, А.Алдамуратов). Қай
іс-әрекет болмасын алғашқы қезде оны игеру қаншама маңдай тер төккізіп,
қиналысқа тұсіріп, зорлануға душар ететіні белгілі,ал кейін үйрене келе,
дағдыланудан әрекеттіңнәтижесі ғана емес, оның өзі де адамды өзінен езі
баурап, әдемі орындалуынан көңілді қуаныш сезімге бөлейді. Әрекет енді
әдейі қайталап, еске түсіріп тұруды, ерік күшін қосуды қажет ете бермейді,
өзінен өзі орындалып жатқандай болып көрінеді.
Үйреншікті зейін өзінің саналы мақсат пен қызығуларға тәуелділігінен
ырықсыз зейіннен ажыралса, еріктік, күштер қатысынсыз жүзеге асуынан ырықты
зейіннен ерекшеленеді.
Педагогакалық процеске орай үйреншікті зейін үлкен маңызға ие. Оқу,
тәрбие барысында шәкірттердің зейінін бір қалыпты ұстау үшін педагог
олардың ерік күшіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz