Ойлау жөнінде түсінік

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Ойлау жөнінде түсінік

Адам өзіне қоршаған ортадан келіп түскен ақпарат арқылы тек еыртқы дүние көріністерін нақтылап қоймастан қабылданған заттың ішкі, мағыналық тараптарына да назар аударады, заттардың өздері жоқ болса да, олардың тұрқы мен қасиеттерін жобалап таниды, уақыт пен кеңістікке орай болмыс өзгерістерін болжастырады, үшқыр ой қанатын ерттеп, әлем мен мәңгілікте шарықтайды. Мұның бәрі ойлау процесіне байланысты адамзат мүмкіндігі. Жантану ғылымыңда ойлау бұл тұлганын шындыкты жалпылама және жанама бейнелеуге бағытталған танымдық әрекеті. Түйсік пен қабылдаудан бастау ала отырып, ойлау тікелей сезімдік біліктер аймағынан шығып, нақты қабылдаумен. білуге мүмкін болмаған дүние құбылыс тарын жанама корытындылау арқылы біліп, танымдық шектерімізді кеңейтуде жәрдемдеседі. Мысалы, айна сыртында ілулі турған, термометрге қарап, күннің суықтығын байқаймыз.

Түйсік пен қабылдау құбылыстардың жеке тараптарының әр мезгілдегі кездейсоқ байланыстарын танытады. Ал ойлауда сол түйсіктер мен қабылдау деректерді топтастырылады, салыстырылады, олардың арасындағы қатынастар ашылып, ажыратылады. Сезімдік негіз де танылған заттар мен құбылыс тардың қасиеттеріне сүйсіне отырып, ойлау арқылы заттардың тікелей көрінбеген, тереңдегі жаңа қырлары мен сырларын топшылайды Сонымен, ойлау қоршаған дүниенің мәнін жалпылай түсінуге, болмысты заңдылықты байланыстар мен қатынастар негізінде тануға мүмкіңдік береді.

Заттар арасыңдағы байланыстар мен қатынастарды ашу ойлаудың басты міндеті, осыдан-ақ ойлаудың болмысты тереңдей тануға бағытталған ерекше сипаты көрінеді. Ойлау катынастар мен байланыстарды ғана емес, сонымен бірге қасиеттер мен мәнді белгілейді; бірақ қатынастар тек ойлаумен ғана көрініп қоймайды. Шынында да, біздің қабылдаудағы танитынымыз дербес элементтердің жай қосындысы емес, осы деңгейдің өзінде де болмыс қасиеттері мен заттары өзара қатынасты бірлікте болып, ойлаудың дүниетанымдық қызметіне арқау болады. Бірақ қабылдауда заттар мен құбылыстардың қасиеттері біздің санамызға жеке-дара, кейде мәнсіз, кездейсоқ белгілерімен келіп түсуі мүмкін. Осыдан, ойлаудың міндеті кездейсоқ сәйкестіктерден ажыратып, нақты заңдылықтарға негізделген мәнді, қажетті байланыстарды танып, аша білу.

Қажетті әрі мәнді байланыстарды аша отырып, назарға алғандардан кездейсоқтарын бөлумен ойлау жалқыдан жалпыға өтеді. Кеңістік пен уақыт аймағында шектелген, жеке-дара жағдайлардың кездейсоқ тоғысынан құралған байланыстар жалқылық сипатқа ие болады, ал әрқандай мән

Кездейсоқ жағдайлардың өзгерісіне қарамастан жалпысипатқа ие, ойлаудың қызметі осы мәнді байланыстарды ашумен, оларды қорытындылап, жалпыластыру; ойлау, осыдан, жалқыдан жалпыға, жалпыдан жалқыға бағытталған байланыстарды тану жолындагы психикалық әрекет желісі. Сондықтан да ойлау жанама байланыстар мен қатынастарға негізделген объектив шындықтың қорытындысы.

Теориялық таным әрекеті ретінде ойлау ықпалды қимылмен тыгыз байланысқан. Адам болмысқа әсер жасау арқылы оны түсінеді, дүниені өзгерте, қайта жасай отырып, оның мән-жайын терендей айырады. Осыдан ойлау әрекетпен немесе әрекетойлаумен жай қосарлана жүрмейді, әрекетойлаудың ең бастапқы формасы, яғни әрекет, қимыл болмаған жерде ойлау процесі де жоқ. Іс-тәжірибе, қимыл-әрекет ойлау дұрыстығы мен дәлдігінің негізі де, ақырғы нәтижесі де; жалпы іс-тәжірибеге тәуелділігін сақтаумен, теориялық ойлау өзінің алғашқы әрі жеке, кездейсоқ практикалық жағдайларға бағыныштылығынан құтылады. Қорытынды түсінім мен жалпы шешімге келтіре алу мүмкіндігінен ойлаудың басқа психикалық процестерден өзгешелігі айтарлықтай. Бір мәселе бойынша қабылданған корытыңцы нәтижесін тапқан жалғыз-ақ проблемаға тиісті орындалмай, бүкіл сол тақылетті көптеген сұрақтарға жауап болғган теориялық шешім ретінде қабылданады. Жеке дерекке орай қабылданған ой, енді бір сұрақ аймағынан шығып, қорытындылық маңызға ие болумен, теорияға не теорияның құрамды бір бөлігіне айналады. Ойлау процесінде қандай да бір мәселе қайталай, жаңадан ашыла бермейді, онда жалпыланған турде мәселе шешімдерінің принциптері айқындалып, практиканың болашақта кезігетін міндетті орындалу жолдары болжастырылады, яғни ойлау арқылы жоспар тузіледі. Осыдан, ойлауға байланысты адам практикаға жол көрсететін, әрекетке жетекші болған теорияға қол жеткізеді, объектив шындықты танытатын диалектика жолын ашады. Әрекет негізінде дамып, ойлау, ақырыңда, қимылды ұйымдастыруға және оған басшылық етуге себін тигізді.

Ойлау жөніндегі теориялар

Ойлау проблемасы көп дәуірге дейін психология. саласы болудан гөрі, философия мен логика нысаны. Сондықтан да ойлау процесін зергтеуде ғылым бағыттары арасындағы күрес бірде толастамаған. Он жөніндегі алғашқы материалистік бағыт классикалық сенсуализм тұжырымын негізге алып, алғаш сезімдік танымда болмаған дүние санада бейнеленуі мүмкін емес деген шешімді уағыздады. Алайда бұл теориялық тоқтам көбіне ойлауды ес, елес бейнелерінің бірлігі немесе ассоциация нәтижелері деп үстірт түсіндіреді. Бұлай топ шылаудан от де белсенді процесс ретінде танылмаған ойлау өз алдына дербес, процестік сипатынан айрылып, жақын кезеңдегі дейін ғылымда арнайы зерттеулер аумағынан тыс қалды.

Қарама-қарсы бағытты ұстанған идеалист философтар ойлауды адам рухының айрықша, қарапайым бөлшектерге жіктелмейтін процесс формасы деп таныды Біздің заманымызда ойлауды рухтың символдық белсенділігінің көрінісі ретінде тану неоканттық философия негіз болып отыр. Ойлау -психикалық іс-әрекеттіңерекше турі деп психологияда алғашқы жария еткен Вюрц-бургтық ғылыми мектеп болды. Бұл бағытта өз тұжырымдарын эксперименталды дәлелдеуге ұмтылған XX гасыр басындағы неміс психологтары (О. Кюлье, А. Мессер, К. Бюлер, Н. Ах) ойлауды одан әрі бөлшектенбес сана қызметі деп білді; оны сезімдік негіз бен сөздік өрнектен бөлектеді, оны таза рухқа теніп, бұл мәселеде идеалистік тарапқа қолдау берді.

Сонымен ойлаудың ғылыми шешімі табылмай, бұл жөніндегі проблема тығырыққа тірелді. Енді жантану ғылымында бұл құбылыс ты материалистік тұрғыдан түсіндіруден басқа жол қалмады. Мұндай түсінімнің мәні келесідей еді: ойлау - өз тамыры мен тарихына ие, заттасқан іс-әрекет формаларын сипаттайтын тарихи қалыптасқан жабдықтарга сүйенеді және тілдік жүйені негізгі құрал пайдаланады. Бұл міндеттерді атқару үшін шынайы ойлауды "рух көрінісіне" тендестірмей, оны қоғамдық желісінде қалыптасып, алғашқыда затпен тікелей байланысқан әрекет ретінде орындалатын, мәндік байланысқан және арақатынастағы тіл жүйесін пайдаланатын процесс, ал кейін шікі "ақыл-ой қызметіне" айналып, қысқартылған формаға келетін сана әрекеті деп тануы қажет

Адамның ойлау қызметі үшін сезімдік танымға қарағанда, сөйлеу мен тіл әлдеқайда маңызды. Ойлаудың ең жоғаргы формасы сөзді логикалы ой (вербально логическое мышление) . Тек қана осы ой формасында адам тілдік таңбаларды (коды) қолданумен күрделі байланыстар мен қатынастарды түсініктер қалыптастырып, қорытынды жасаумен күрделі теориялық мәселелерді шешеді. Адамның ойлау қызметі, қандай да формада орындалмасын, тіл қатысынсыз жүзеге келмейді. Ойлау процесі жануарларга да тән, бірақ олардың ой жүйесі көрнекілікке құрылып, белгілі мезетте көз алдында тұрған нақты заттармен ғана байланысты. Ал адам өз ойы арқылы танылуы тиіс нысаннан тікелей байланысын үзіп, оның қасиеттері мен сипаттарын тілдік белгілермен өрнектеп, тындаушыға жеткізе алады. Сонымен, ғылыми психология үшін сөз тек тілдесу қажетін орындап қана қоймастан, негізгі ойлау құралы да болып есептеледі.

Бірақ ойлау мен сөздің ажыралмас байланысынан ой мен сөзді бір нәрсе екен деп қарастыруға болмайды. Екеуінің төл таабиғаты әрқандай. Мұның дәлелі: бір ойды әрқилы сөзбен өрнектеуіміз қысылтайанда білдірейін деген ойымызды жеткізуге сөз таба алмай күйзелуіміз; кейде көп сөйлеп, бірде-бір ойды жеткізе алмауымыз, т. с. с.

Ойлау формалары

Бір нәрсе туралы ойлағанда біз әрқашан да ұғымға сүйенеміз. Ұғым дегеніміз - зат немссе құбылыс тың жалпы, сондай-ақ мәнді қасиеттерін бейнелейтін ой. ¥ғым - заттың бейнесі елестен ерекше. Мысалы, туратын үй жөніңдегі түсінігімізде біз нақ сол үйді барлық ерекшеліктерімен (жаңа, қызыл кірпіштен, бес қабат) ойға келтіреміз. Ал: "Үй адамның баспанасы" деп ойлайтын болсақ, біз белгілі бір үйді айтпай, кез келген үй, баспана жөнінде қорытылган ұғымды пайдаланамыз. Сондықтан ұғым елестен гөрі кеңірек келеді. Кернекі бейнеде көз алдымызға елестете алмайтындарымызды ұғым жәрдем өрнектейміз (жан, капитал, хандық) .

Мысалы, біз мың бұрышы бар геометриялық фигураны ойша кере аямаймыз, бірақ "мың бұрыш" деген ұғым бар, біз практикада мұндай фигураның болуы мүмкін екенін мойындаймыз.

Ұғымды сөзбен жеткізуге болады. Бірақ, ұғым мен сөз екеуі теңвдес емес: 1) бір ұғымның өзін түрліше сөздермен айтуға болады ("самолет", "аәроплан") 2) бір сөздің өзі кейде әр түрлі ұғымдарды білдіреді: "Ат" - есім, "Ат" - жануар. 3) ұғымның өзі әр тілде "әрқандай" сөздермен беріледі (орысша-хлеб, қазақша-нан) .

Заттар және құбылыс тар олардың арасындағы байланыстар мен қатынастар туралы ойды біз пікір формасында білеміз, мысалы: "далада жаңбыр жауып тур": "оқушы есепті шешкен жоқ". Осыдан, пікір дегеніміз ойлау формасы, мұнда бір нәрсе не мақұлданады, не теріске шыгарылады Пікірде, көбінесе, ұғымның мазмұны ашылады: "Жантану адамның психикалық өмірінің зандылықтары туралы ғылым». "Жантану" ұғымының мазмұны осы пікірден көрінеді.

Бір немесе бірнеше пікір негізінде нақты бір қорытыды жасалады. Мысалы, біз екі пікір айтсақ: "Құс-жануар", Жануарлар оттегісіз жасамайды". Бірінші және екінші пікірлерге сүйене отырып, біз үшінші пікір айтамыз: демек "Құстар оттегісіз жасамайды".

Бір немесе бірнеше пікірден жаңа пікір шығаратын ойлау формасы - ой қортындылары деп аталады. Ой қорытындыларының мысалы ретіңде геометриялық теорема дәлелдерін алуга болады.

Ой қорытындылары иңдуктивтік және дедуктивтік болып келеді. Индуктивтік ой қорытындылары жеке фактілердің негізінде қорытыңды жасау, жалпы пікір айту.

Дедуктивтік ой қорытындылары дегеніміз - жалпы ережеден жеке қорытыңды жасау.

Қорытынды пікірге келудің екі турі де - индуктивтік те, дедуктивтік те - адамның айналадағы дүние туралы білімін кеңейтуге көмектеседі.

Ой қорытындыларының объектив пікірлерге негізделетін процесі логикалық ойлау деп, ал дұрыс ойлаудың формалары мен зандары туралы ғылым логика деп аталады. Логикалық ойлаудың ерекшелігі қорытыңдылардың қисылығында, олардың шындыққа сай дәлелдерінде. Логикалық ойлауға түскен құбылыс көз жетерліктей етіп нақты түсіндіріледі, себептері мен салдарлары катесіз анықталады. Ұғымдар арасындагы байланыстар мен қатынастар логикалық ойлау жолымен ашылады. Бұл байланыстар мен қатынастардың дұрыстығын теріске шығаруға болмайтыны пікірлерде (теорема, аксиома) көрсетіледі.

Ой қызметтері

Ой әрекеті барысында адам қоршаған дүниені танып, білу үшін ерекше ақыл қызметтерін орындайды. Бұл нақты қасиеттер (операция) өзара байланысқан, бірі-біріне ауысып отыратын ойлардың әрқилы әдістерінен құралады. Бұлардың негізгілері: талдау (анализ), біріктіру (синтез), салыстыру, дерексідендіру (абстракция), нақтылау және қорытындылау.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.