Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен ерекшелігі
КІРІСПЕ
I БӨЛІМ.
Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен ерекшелігі.
1). Монғолия жеріне қазақтардың алғаш аяқ басуы және орналасуы.
1.1. Қазақ диаспорасы Монғолия жерінде қашан және қалай
пайда болды. Алғашқы кезең.
1.2. Қазақ диаспорасының қалыптасқан екінші кезеңі жоңғар шапқыншылығына байланысты.
1.3. Қазақ диаспорасының пайда болған келесі кезеңі Қазақ елінің патшалық Ресейдің отарына айналуына байланысты.
1.4. Мейірбан боғда, жихангез жалама және қазақтар.
1.5. Қазақтардың Монғол елінде орналасуы. (XIX ғ. 70 ж. . ХХғ. 20 ж.)
2). Монғолиядағы социализм дәуірі және қазақ диаспорасы. (ХХ ғасырдың 20.80 ж.ж.)
2.1. Қазақтар қызыл төңкерісті шынымен күткен бе еді?
2.2. Монғолиядағы социялизм дәуірі және қазақ диаспорасының
хал.ахуалы.
2.3. Моңғолия топырағында қазақтар көтерген шаңырақ.
II БӨЛІМ. Монғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы.
1).Монғолия қазақтарының ұлттық ұндылықтары ерекшелігінің сақталуы мен қамтамасыз етілуі.
1.1. Қазақтардың өмір салтындағы моңғолдық әсерлер. Қазақтың ахуал, шаруашылық салтында болған кейбір өзгерістер.
1.2. Рухани өмірде болған өзгерістер
1.3. Мұңғылдағы қазақтардың тілінде болған өзгерістер.
1.4. Ұлттық.этнографиялық құбылысында болған өзгерістер.
2). Монғолиядағы қазақ диаспорасының қайта
oралу мәселесіне орай туындаған жайттар.
Қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы.
ҚОРЫТЫНДЫ
I БӨЛІМ.
Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен ерекшелігі.
1). Монғолия жеріне қазақтардың алғаш аяқ басуы және орналасуы.
1.1. Қазақ диаспорасы Монғолия жерінде қашан және қалай
пайда болды. Алғашқы кезең.
1.2. Қазақ диаспорасының қалыптасқан екінші кезеңі жоңғар шапқыншылығына байланысты.
1.3. Қазақ диаспорасының пайда болған келесі кезеңі Қазақ елінің патшалық Ресейдің отарына айналуына байланысты.
1.4. Мейірбан боғда, жихангез жалама және қазақтар.
1.5. Қазақтардың Монғол елінде орналасуы. (XIX ғ. 70 ж. . ХХғ. 20 ж.)
2). Монғолиядағы социализм дәуірі және қазақ диаспорасы. (ХХ ғасырдың 20.80 ж.ж.)
2.1. Қазақтар қызыл төңкерісті шынымен күткен бе еді?
2.2. Монғолиядағы социялизм дәуірі және қазақ диаспорасының
хал.ахуалы.
2.3. Моңғолия топырағында қазақтар көтерген шаңырақ.
II БӨЛІМ. Монғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы.
1).Монғолия қазақтарының ұлттық ұндылықтары ерекшелігінің сақталуы мен қамтамасыз етілуі.
1.1. Қазақтардың өмір салтындағы моңғолдық әсерлер. Қазақтың ахуал, шаруашылық салтында болған кейбір өзгерістер.
1.2. Рухани өмірде болған өзгерістер
1.3. Мұңғылдағы қазақтардың тілінде болған өзгерістер.
1.4. Ұлттық.этнографиялық құбылысында болған өзгерістер.
2). Монғолиядағы қазақ диаспорасының қайта
oралу мәселесіне орай туындаған жайттар.
Қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы.
ҚОРЫТЫНДЫ
Тақырыптың көкейкестілігі. Шет елдердегі қазақ диаспорасы тақырыбы отандық тарих ғылымында әлі, жеткіліксіз зерттелген мәселелердің біріне жатады. Біртұтас қазақ халқының бір бөлігінің басқа елдерге шашырап кетуінің салдарынан қазақ диаспорасының қалыптасуы, пайда болуы, оның қазақ халқының қазақ ұлтының қалыптасуына тигізген ықпалы сияқты бұл тақырыптың көптеген көкейтесті мәселелері ұзақ жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс қалып келді.
Кеңес үкіметі тұсында, комунистік-тоталитарлық идеология үстемдік құрған кезде, қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми тұрғыдан зерттелмегенін былай қойғанда, көпшілікке арналған әдебиетте өз орнын таба алмай келді. Ұлттардың ірге ажырауының салдарынан диаспораның пайда болғанын, оның себептерін ашып көрсету сол өктемдік саясаттың бет-пердесін ашу деген сөз еді. Қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін қазақ халқы арасында жүргізілген әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді күш қолдану әдісімен жүзеге асырудың салдарынан туындаған қателіктер мен бұрмалаушылықтың әсерінен пайда болды. Қуғын-сүгіннің, қудалаудың салдарынан, аштықтан бас сауғалап ата мекеннен ауа көшкендерге «опасыздар», «отанын сатқандар», «мал-мүлкі үшін қашқандар» деген айдар тағылды. Осындай себептерден пайда болған диаспора туралы кеңстік кезеңде ғылыми зерттеу жұмысын жүргізуді былай қойғанда, бұл мәселені ауызға алып, айтудың өзі қауіпті болғаны белгілі. Шет елдерде, әсіресе капиталистік елде, туған-туысы бар екенін мойындаудың өзі ауыр қылмыс саналып келді. Осы мәселеге тоқтала келіп, дүниежүзі қазақтарының құрылтайында жасаған баяндамасында Н.Ә. Назарбаев: «Қайта оралуға осында өзін күтіп тұрған жазадан қорқып, мыңдаған адам туған жерді бір көруге зар болған күйінде өмірден өксіп өтті. Біз демократиялық мемлекет, адам құқығын қорғайтын қоғам құру жолына түскен ел ретінде тоталитарлық жүйе санамызға сіңірмек болған мұндай тарихи әділетсіздікті, мұндай қатігез идеологияны түп-тамырымен айыптаймыз» -деген еді.
Ұлттың бір бөлігінің басқа бір елдерде, соның ішінде капиталистік деп аталынып келген жүйеде, өмір сүруі КСРО-дағы негізгі ұлттың рухани, идеологиялық, экономикалық өміріне іріткі салушы, қауіпті құбылыс деп есептелініп келгені белгілі. Бұрынғы социалистік деп аталатын елдердегі халықтардың бір бөлігі капиталистік мемлекеттерде өмір сүріп, демократияның, бостандықтың татқаны тұрмыс күйі тұрғысынан көп жағдайда жоғары деңгейде болғаны мәлім. Мұндай үлгілердің социалистік елдердегі негізгі ұлтқа әсер етпеуі мүмкін емес еді. Коммунистік шеңбердегі елдерді негізгі ресми идеологияға жат көзқарастардың пайда болуын «басқаша ойлаушылар» деген атпен тоталитарлық жүйе үнемі назарда ұстады. Қазір белгілі болып отырғандай, идеология саласындағы мұндай қолайсыз оқиғаның негізгі себебі- сол елде үстемдік еткен партияның қате туындағаны мәлім.
Ұлттың бір бөлігінің басқа елде, әсіресе қоғамдық құрылысы өзге елдерде тұратындығын мойындау деген сөз - ұлттың бұл екі бөлігінің өзара экономика, мәдениет саласында қарым-катынас жасауына жол беру болып табылар еді. Бұл процесс халықтар мен ұлттардың араласуына, бір-бірімен танысуына, бірігуіне жол ашады. КСРО тарағанға дейін аз ұлттарға байланысты "аға" халықтың жүргізіп келген, саясаты қолайлы бола бермеді. Жоғарыда айтылған және басқадай себептер көп жылдар бойы ұлттардың ажырасуы, бірігуі сияқты тарихи процесті ғылыми тұрғыдан зерттеуге бөгет болып келді. Сөйтіп, ұлттардың өмірінде болып келген, келешекте де бола беруі мүмкін табиғи-тарихи екі процесс: ұлттардың әр ел құрамына енуі мен бірігуі көп жылдар бойы бұқара халықтан жасырылды. Жоғарыда айтылғандардан, біріншіден, қазақ диаспорасы тақырыбы көп жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келгені, екіншіден, бұл тақырыптың тарих ғылымында теориялық және практикалық зор маңызы бар, зерттеуін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың өзектілігінің айғағы.
Зерттеу жұмыстың тарихнамасы. Қазақ диаспорасын зерттеу отандық тарих ғылымында жаңа дамып келе жатқан сала. Әзірше тек кейбір елдерде тұратын қазақтар хақында ғана еңбектер жазылған.
Осы мәселеге байланысты жақын шет елдерді алатын болсақ, тек бірнеше мемлекеттердегі қазақ диаспорасы туралы еңбектер жарық көрді. Атап айтқанда, Ресей қазақтары туралы А.В. Коноваловтың, К.Н. Балтабаеваның, Г.М. Мендіқұлованың, Д.Б. Ескекбаевтің және т.б. зерттеулері оқырмандарға белгілі.1 Олардың еңбектерінде Алтай, Сібір, Оңтүстік Орал сияқты Қазақстанмен шекаралас орналасқан аймақтарда тұратын қазақтардың тарихы мен этнографиялық мәселелері біршама шешімін тапқан. Бұрынғы Орта Азия республикалары бойынша Өзбекстан және Қарақалпақстанда өмір сүріп жатқан қазақтар туралы У.Х. Шөлекенов, С. Мадуанов, Б.К. Қалшабаеваның зерттеулері ғана бар.
Алыс шет елдерден Қытай, Түркия, Монголиядағы қазақ диаспорасы біршама зерттелгенің байқаймыз.
Қытай мен Түркия елдеріндегі қазақ, диаспорасы туралы Готфри Лиаса, Линда Бенсон, Ингвар Сванберг, Г.Ф. Астафьев, К.Л. Сыроежкин, Лүқпан Бадавамов, Хасен Оралтай, Қызырбек Ғаритулла, Халифа Алтай және т.б. құнды енбертер жазды.
Жалпы қазақ диаспорасы тақырыбы өзінің толық мағынасында оқушы қауымға тек 1992 ж. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы қарсаңында ғана мәлім болды. Құрылтай өтер кезде "Егеменді Қазақстан
Кеңес үкіметі тұсында, комунистік-тоталитарлық идеология үстемдік құрған кезде, қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми тұрғыдан зерттелмегенін былай қойғанда, көпшілікке арналған әдебиетте өз орнын таба алмай келді. Ұлттардың ірге ажырауының салдарынан диаспораның пайда болғанын, оның себептерін ашып көрсету сол өктемдік саясаттың бет-пердесін ашу деген сөз еді. Қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін қазақ халқы арасында жүргізілген әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді күш қолдану әдісімен жүзеге асырудың салдарынан туындаған қателіктер мен бұрмалаушылықтың әсерінен пайда болды. Қуғын-сүгіннің, қудалаудың салдарынан, аштықтан бас сауғалап ата мекеннен ауа көшкендерге «опасыздар», «отанын сатқандар», «мал-мүлкі үшін қашқандар» деген айдар тағылды. Осындай себептерден пайда болған диаспора туралы кеңстік кезеңде ғылыми зерттеу жұмысын жүргізуді былай қойғанда, бұл мәселені ауызға алып, айтудың өзі қауіпті болғаны белгілі. Шет елдерде, әсіресе капиталистік елде, туған-туысы бар екенін мойындаудың өзі ауыр қылмыс саналып келді. Осы мәселеге тоқтала келіп, дүниежүзі қазақтарының құрылтайында жасаған баяндамасында Н.Ә. Назарбаев: «Қайта оралуға осында өзін күтіп тұрған жазадан қорқып, мыңдаған адам туған жерді бір көруге зар болған күйінде өмірден өксіп өтті. Біз демократиялық мемлекет, адам құқығын қорғайтын қоғам құру жолына түскен ел ретінде тоталитарлық жүйе санамызға сіңірмек болған мұндай тарихи әділетсіздікті, мұндай қатігез идеологияны түп-тамырымен айыптаймыз» -деген еді.
Ұлттың бір бөлігінің басқа бір елдерде, соның ішінде капиталистік деп аталынып келген жүйеде, өмір сүруі КСРО-дағы негізгі ұлттың рухани, идеологиялық, экономикалық өміріне іріткі салушы, қауіпті құбылыс деп есептелініп келгені белгілі. Бұрынғы социалистік деп аталатын елдердегі халықтардың бір бөлігі капиталистік мемлекеттерде өмір сүріп, демократияның, бостандықтың татқаны тұрмыс күйі тұрғысынан көп жағдайда жоғары деңгейде болғаны мәлім. Мұндай үлгілердің социалистік елдердегі негізгі ұлтқа әсер етпеуі мүмкін емес еді. Коммунистік шеңбердегі елдерді негізгі ресми идеологияға жат көзқарастардың пайда болуын «басқаша ойлаушылар» деген атпен тоталитарлық жүйе үнемі назарда ұстады. Қазір белгілі болып отырғандай, идеология саласындағы мұндай қолайсыз оқиғаның негізгі себебі- сол елде үстемдік еткен партияның қате туындағаны мәлім.
Ұлттың бір бөлігінің басқа елде, әсіресе қоғамдық құрылысы өзге елдерде тұратындығын мойындау деген сөз - ұлттың бұл екі бөлігінің өзара экономика, мәдениет саласында қарым-катынас жасауына жол беру болып табылар еді. Бұл процесс халықтар мен ұлттардың араласуына, бір-бірімен танысуына, бірігуіне жол ашады. КСРО тарағанға дейін аз ұлттарға байланысты "аға" халықтың жүргізіп келген, саясаты қолайлы бола бермеді. Жоғарыда айтылған және басқадай себептер көп жылдар бойы ұлттардың ажырасуы, бірігуі сияқты тарихи процесті ғылыми тұрғыдан зерттеуге бөгет болып келді. Сөйтіп, ұлттардың өмірінде болып келген, келешекте де бола беруі мүмкін табиғи-тарихи екі процесс: ұлттардың әр ел құрамына енуі мен бірігуі көп жылдар бойы бұқара халықтан жасырылды. Жоғарыда айтылғандардан, біріншіден, қазақ диаспорасы тақырыбы көп жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келгені, екіншіден, бұл тақырыптың тарих ғылымында теориялық және практикалық зор маңызы бар, зерттеуін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың өзектілігінің айғағы.
Зерттеу жұмыстың тарихнамасы. Қазақ диаспорасын зерттеу отандық тарих ғылымында жаңа дамып келе жатқан сала. Әзірше тек кейбір елдерде тұратын қазақтар хақында ғана еңбектер жазылған.
Осы мәселеге байланысты жақын шет елдерді алатын болсақ, тек бірнеше мемлекеттердегі қазақ диаспорасы туралы еңбектер жарық көрді. Атап айтқанда, Ресей қазақтары туралы А.В. Коноваловтың, К.Н. Балтабаеваның, Г.М. Мендіқұлованың, Д.Б. Ескекбаевтің және т.б. зерттеулері оқырмандарға белгілі.1 Олардың еңбектерінде Алтай, Сібір, Оңтүстік Орал сияқты Қазақстанмен шекаралас орналасқан аймақтарда тұратын қазақтардың тарихы мен этнографиялық мәселелері біршама шешімін тапқан. Бұрынғы Орта Азия республикалары бойынша Өзбекстан және Қарақалпақстанда өмір сүріп жатқан қазақтар туралы У.Х. Шөлекенов, С. Мадуанов, Б.К. Қалшабаеваның зерттеулері ғана бар.
Алыс шет елдерден Қытай, Түркия, Монголиядағы қазақ диаспорасы біршама зерттелгенің байқаймыз.
Қытай мен Түркия елдеріндегі қазақ, диаспорасы туралы Готфри Лиаса, Линда Бенсон, Ингвар Сванберг, Г.Ф. Астафьев, К.Л. Сыроежкин, Лүқпан Бадавамов, Хасен Оралтай, Қызырбек Ғаритулла, Халифа Алтай және т.б. құнды енбертер жазды.
Жалпы қазақ диаспорасы тақырыбы өзінің толық мағынасында оқушы қауымға тек 1992 ж. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы қарсаңында ғана мәлім болды. Құрылтай өтер кезде "Егеменді Қазақстан
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
I БӨЛІМ.
Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен
ерекшелігі.
1). Монғолия жеріне қазақтардың алғаш аяқ басуы және орналасуы.
1.1. Қазақ диаспорасы Монғолия жерінде қашан және қалай
пайда болды. Алғашқы кезең.
1.2. Қазақ диаспорасының қалыптасқан екінші кезеңі жоңғар
шапқыншылығына байланысты.
1.3. Қазақ диаспорасының пайда болған келесі кезеңі Қазақ елінің
патшалық Ресейдің отарына айналуына байланысты.
1.4. Мейірбан боғда, жихангез жалама және қазақтар.
1.5. Қазақтардың Монғол елінде орналасуы. (XIX ғ. 70 ж. - ХХғ. 20
ж.)
2). Монғолиядағы социализм дәуірі және қазақ диаспорасы.
(ХХ ғасырдың 20-80 ж.ж.)
2.1. Қазақтар қызыл төңкерісті шынымен күткен бе еді?
2.2. Монғолиядағы социялизм дәуірі және қазақ диаспорасының
хал-ахуалы.
3. Моңғолия топырағында қазақтар көтерген шаңырақ.
II БӨЛІМ. Монғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы.
1).Монғолия қазақтарының ұлттық ұндылықтары ерекшелігінің сақталуы мен
қамтамасыз етілуі.
1.1. Қазақтардың өмір салтындағы моңғолдық әсерлер. Қазақтың ахуал,
шаруашылық салтында болған кейбір өзгерістер.
1.2. Рухани өмірде болған өзгерістер
1.3. Мұңғылдағы қазақтардың тілінде болған өзгерістер.
1.4. Ұлттық-этнографиялық құбылысында болған өзгерістер.
2). Монғолиядағы қазақ диаспорасының қайта
oралу мәселесіне орай туындаған жайттар.
Қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы.
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Шет елдердегі қазақ диаспорасы тақырыбы
отандық тарих ғылымында әлі, жеткіліксіз зерттелген мәселелердің біріне
жатады. Біртұтас қазақ халқының бір бөлігінің басқа елдерге шашырап
кетуінің салдарынан қазақ диаспорасының қалыптасуы, пайда болуы, оның қазақ
халқының қазақ ұлтының қалыптасуына тигізген ықпалы сияқты бұл тақырыптың
көптеген көкейтесті мәселелері ұзақ жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс
қалып келді.
Кеңес үкіметі тұсында, комунистік-тоталитарлық идеология үстемдік
құрған кезде, қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми тұрғыдан зерттелмегенін
былай қойғанда, көпшілікке арналған әдебиетте өз орнын таба алмай келді.
Ұлттардың ірге ажырауының салдарынан диаспораның пайда болғанын, оның
себептерін ашып көрсету сол өктемдік саясаттың бет-пердесін ашу деген сөз
еді. Қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін
қазақ халқы арасында жүргізілген әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді күш
қолдану әдісімен жүзеге асырудың салдарынан туындаған қателіктер мен
бұрмалаушылықтың әсерінен пайда болды. Қуғын-сүгіннің, қудалаудың
салдарынан, аштықтан бас сауғалап ата мекеннен ауа көшкендерге
опасыздар, отанын сатқандар, мал-мүлкі үшін қашқандар деген айдар
тағылды. Осындай себептерден пайда болған диаспора туралы кеңстік кезеңде
ғылыми зерттеу жұмысын жүргізуді былай қойғанда, бұл мәселені ауызға алып,
айтудың өзі қауіпті болғаны белгілі. Шет елдерде, әсіресе капиталистік
елде, туған-туысы бар екенін мойындаудың өзі ауыр қылмыс саналып келді. Осы
мәселеге тоқтала келіп, дүниежүзі қазақтарының құрылтайында жасаған
баяндамасында Н.Ә. Назарбаев: Қайта оралуға осында өзін күтіп тұрған
жазадан қорқып, мыңдаған адам туған жерді бір көруге зар болған күйінде
өмірден өксіп өтті. Біз демократиялық мемлекет, адам құқығын қорғайтын
қоғам құру жолына түскен ел ретінде тоталитарлық жүйе санамызға сіңірмек
болған мұндай тарихи әділетсіздікті, мұндай қатігез идеологияны түп-
тамырымен айыптаймыз[1] -деген еді.
Ұлттың бір бөлігінің басқа бір елдерде, соның ішінде капиталистік деп
аталынып келген жүйеде, өмір сүруі КСРО-дағы негізгі ұлттың рухани,
идеологиялық, экономикалық өміріне іріткі салушы, қауіпті құбылыс деп
есептелініп келгені белгілі. Бұрынғы социалистік деп аталатын елдердегі
халықтардың бір бөлігі капиталистік мемлекеттерде өмір сүріп,
демократияның, бостандықтың татқаны тұрмыс күйі тұрғысынан көп жағдайда
жоғары деңгейде болғаны мәлім. Мұндай үлгілердің социалистік елдердегі
негізгі ұлтқа әсер етпеуі мүмкін емес еді. Коммунистік шеңбердегі елдерді
негізгі ресми идеологияға жат көзқарастардың пайда болуын басқаша
ойлаушылар деген атпен тоталитарлық жүйе үнемі назарда ұстады. Қазір
белгілі болып отырғандай, идеология саласындағы мұндай қолайсыз оқиғаның
негізгі себебі- сол елде үстемдік еткен партияның қате туындағаны мәлім.
Ұлттың бір бөлігінің басқа елде, әсіресе қоғамдық құрылысы өзге
елдерде тұратындығын мойындау деген сөз - ұлттың бұл екі бөлігінің өзара
экономика, мәдениет саласында қарым-катынас жасауына жол беру болып табылар
еді. Бұл процесс халықтар мен ұлттардың араласуына, бір-бірімен танысуына,
бірігуіне жол ашады. КСРО тарағанға дейін аз ұлттарға байланысты "аға"
халықтың жүргізіп келген, саясаты қолайлы бола бермеді. Жоғарыда айтылған
және басқадай себептер көп жылдар бойы ұлттардың ажырасуы, бірігуі сияқты
тарихи процесті ғылыми тұрғыдан зерттеуге бөгет болып келді. Сөйтіп,
ұлттардың өмірінде болып келген, келешекте де бола беруі мүмкін табиғи-
тарихи екі процесс: ұлттардың әр ел құрамына енуі мен бірігуі көп жылдар
бойы бұқара халықтан жасырылды. Жоғарыда айтылғандардан, біріншіден, қазақ
диаспорасы тақырыбы көп жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келгені,
екіншіден, бұл тақырыптың тарих ғылымында теориялық және практикалық зор
маңызы бар, зерттеуін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға болады.
Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың өзектілігінің айғағы.
Зерттеу жұмыстың тарихнамасы. Қазақ диаспорасын зерттеу отандық тарих
ғылымында жаңа дамып келе жатқан сала. Әзірше тек кейбір елдерде тұратын
қазақтар хақында ғана еңбектер жазылған.
Осы мәселеге байланысты жақын шет елдерді алатын болсақ, тек бірнеше
мемлекеттердегі қазақ диаспорасы туралы еңбектер жарық көрді. Атап
айтқанда, Ресей қазақтары туралы А.В. Коноваловтың, К.Н. Балтабаеваның,
Г.М. Мендіқұлованың, Д.Б. Ескекбаевтің және т.б. зерттеулері оқырмандарға
белгілі.1 Олардың еңбектерінде Алтай, Сібір, Оңтүстік Орал сияқты
Қазақстанмен шекаралас орналасқан аймақтарда тұратын қазақтардың тарихы мен
этнографиялық мәселелері біршама шешімін тапқан. Бұрынғы Орта Азия
республикалары бойынша Өзбекстан және Қарақалпақстанда өмір сүріп жатқан
қазақтар туралы У.Х. Шөлекенов, С. Мадуанов, Б.К. Қалшабаеваның зерттеулері
ғана бар.
Алыс шет елдерден Қытай, Түркия, Монголиядағы қазақ диаспорасы біршама
зерттелгенің байқаймыз.
Қытай мен Түркия елдеріндегі қазақ, диаспорасы туралы Готфри Лиаса,
Линда Бенсон,[2] Ингвар Сванберг, Г.Ф. Астафьев, К.Л. Сыроежкин, Лүқпан
Бадавамов, Хасен Оралтай, Қызырбек Ғаритулла, Халифа Алтай және т.б. құнды
енбертер жазды.
Жалпы қазақ диаспорасы тақырыбы өзінің толық мағынасында оқушы
қауымға тек 1992 ж. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы қарсаңында ғана
мәлім болды. Құрылтай өтер кезде "Егеменді Қазақстан" газетінде
белгілі ғалымдар Ә. Нысанбаев пен Ә. Арғынбаевтың "Қазақ диаспорасының
бүгіні мен ертеңі"1 деген көлемді мақаласы жарық көрді.
Көрнекті ғалымдар М. Қозыбаев, Ә. Қайдаров, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі С. Сартаев2 және
басқаларының Құрылтайда жасаған баяндамаларында құнды деректер бар.
Құрылтайда қазақ диаспорасының көптеген өзекті мәселелері көтеріліп,
олардың кейбірі шешімін тапты. Солардың ең қомақтыларының бірі - Дүниежүзі
қазақтарының қауымдастығын құру болды. Қауымдастық қазіргі кезде дүниежүзі
қазақтарының басын қосып, қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми зерттелуін
жолға қоятын саяси және мәдени-ғылыми орынға айналды.
1993 ж. Алматыда қытайлық тарихшы Нығымет Мыңжан жазған "Қазақтың
қысқаша тарихы"3 деген кітап жарық көріп, оқырманды елең еткізді.
Оқырманның көпшілігі бұл кітапты "Дүниежүзі қазақтарының кітабы" деп қарсы
алды. Кітаптың авторы Қазақстан ғалымдарының еңбегін пайдаланып, оған
Шыңжандағы керейлердің тарихынан аздап мәлімет қосып, қазақ халқының
тарихын жазуға ниет білдірген сияқты болды. Бірақ, бұл мақсат толық
орындалмаған қоймады. Өйткені бұл кітапта ғылыми тұжырымдарға қарағанда
саяси астар басым.
Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, Қазақстан Ұлттық Ғылым
академиясының Философия институты, Қожа Ахмет Яссауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің ұйымдастыруымен
1995 ж. Түркістан қаласында "Қазақ диаспорасының мәселелері мен болашағы"
атты халықаралық симпозиум болып өтті. Симпозиум қазақ диаспорасының, соның
ішінде оның тарихының көптеген теориялық жөне практикалық мөселелерін
қозғап, оған нақты ғылыми жаңалықтар енгізді.
Симпозиумда қызу пікір таласын туғызған мәселенің бірі "диаспора"
ұғымының мазмұны туралы болды. Жекелеген ғалымдар қазақтардың біразы,
мәселен, Қытай Халық Республикасы мен Монғол мемлекетіндегі қазақтар ерте
заманнан бері мекендеген, өз атамекенінде өмір сүріп отыр, сондықтан олар
"диаспора" деген ұғымға жатпайды деген пікір айтты. Айтыстың нәтижесінде
Қазақстан Рсспубликасының қазіргі аумағы бүкіл қазақ ұлтының
атамекені, атамекеннен тыс жерде өмір сүріп отырған барлық қазақтар
дүниежүзіндегі біртұтас қазақ ұлтының бөлшегі немесе "диаспорасы" деген
ұғымға жатады деп қорытынды қабылдады.
Бұл мәселеге арналған соңғы еңбектердің санына
Г.М.Меңдіқұлованың монографиясы жатады.1 Онда автор қазақ
диаспорасының тарихи қалыптасуына, пайда болуына және қазіргі жағдайына
ерекше көңіл бөлген. Аталмыш зерттеу Қазақстан жерінен тыс
4,5 миллион қазақтар алыс және жақын шет мемлекеттерде, соның
ішінде кеңес дәуірінен кейін бұрынғы КСРО территориясында құрылған 14
мемлекетте, дүниежүзінің басқа 25 елінде мекен ететіні туралы деректерді
келтірген. Соның ішінде 800 мыңы диаспораға, 3,7 миллионы
ирридентке жатады. Олар Қазақстанмен шекаралас, бір кезде саяси
ықпалмен Ресей, Қытай, Өзбекстан иемденген ежелгі қазақ жерлерінде өмір
сүруде. Автор диаспораның ирриденттеріне Ресейдің Астрахан, Орынбор,
Қорған, Омбы, Таулы Алтай автономиялық облысындағы Қытайдың Ұйғыр
автономиялық ауданындағы Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа,
Еренқабырға, Баркөл, Монғолияның Баян-Өлгей аймақтарында,
Өзбекстанның Сырдария, Мырзашөл, Қызылқұм, Шыршық, аудандарында
тұратын қазақтар жатады деп, біз зерттеп отырған Монғолиядағы қазақтарды да
соған қосады.
Монғолиядағы қазақ диаспорасының пайда болып, қалыптасу мәселесіне
байланысты XIX ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басында Шынжаң өлкесін,
Монғолияның батыс бөлігін зерттеген орыс саяхатшылары мен ғалымдары құнды
деректер қалдырғанын атап кеткен жөн. Олардың қатарына Г.Н. Потанин, Г.Е.
Грумм-Гржимайло, Н.Я. Бичурин, В.В. Сапожников, А.М. Позднеев, М.В. Певцов,
А.Н. Казнаков, А.В. Бурдуков, т.б. жатады.
XIX ғасырдың екінші жартысында Монғолия жеріне барып мекендеген
қазақтардың бір бөлігінің тарихын зерттеуде жергілікті ғалымдардың өзіндік
үлес қосқанын атап айту қажет. 1960 жылы Ә. Мініс және А. Сарай жазған
"М.Х.Р. Баян-Өлгей аймағының қазақ халқы тарихынан" деген шағын еңбек қазақ
және моңғол тілінде жарық көрді. Бұл Монғолиядағы қазақ диаспорасы
тарихынан сөз қозғаған алғашқы еңбектердің бірі. Бұл еңбекте Монғолияның
батыс белігін мекендеген қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне мәдениетіне көп
көңіл бөлінген. Онда көптеген архив құжаттары, жазба әдебиет, көне-көз
қариялардың естеліктері негізінде, қазақтардың бір тобының Алтай мен Қобда
өлкесін мекендей бастауының себептері мен олардың қоғамдық-экономикалық
құрылысы зерттелген. Сонымен қатар Монғолияны мекендеген қазақтардың Монғол
халық революциясьша қатысуына, революциядан кейін сонда жүргізілген саяси
және әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге әр қырынан баға берілген.
Монғолиядағы қазақтардың ішінен шыкқан партия қайраткері С. Хабшай
1976 жылы "Баян-Өлгей аймағында партия ұйымдарының құрылуы" 18 деген
шағын кітапшаны моңғол тілінде басып шығарды. Бұл кітапта Монғолияда көп
жыл бойы ел басқарған партия - Монғол Халық Революциялық партиясының
аймақтық жергілікті ұйымының тарихы жөнінде біраз деректер беріледі.
Ислам Қабышұлы 1978 ж. "Керейлер керуені", 1997 ж. "Қазақ қауымы"
деген кітаптар шығарды. Бұл екі кітап бұрынғы авторлардың деректеріне
сүйене отырып, қысқаша шолу ретінде көпшілікке арналған еңбек болды.
А. Сарайдың 1991 ж. шыққан "Революциядан бұрынғы қазақ халқы" деген
кітабын соңғы кезде жарық көрген аталмыш тақырыпқа қомақты үлес қосқан
еңбек деп есептеу қажет. Автор өзінің осыдан отыз жыл бұрын жазған
еңбегінің деректерін, қорытындыларын жаңа деректермен, пікірлермен
толықтырып, аталмыш тақырыптың бір сыпыра маңызды мәселелеріне жаңа
қөзқарас тұрғысынан баға берген.
Қазақстан мен Монғолияның 1960-1980 жылдардағы экономикалык, ғылыми-
техникалық және мәдени қатынастарына арналған Х.С. Әбдіқадірованың
кандидаттық диссертациясы бар. Диссертацияның екінші тарауында Қазақстан
мен Баян-Өлгейдің мәдени, ағарту, ғылыми кеңінен сөз болған .
Тарихшы, ғалым 3. Қинаятүлы 1995 ж. жарық көрген "Жылаған жылдар
шежіресі" деген еңбегінде Монғолиядағы қазақ диаспорасы тарихынан көптеген
мөліметтер береді, олардын өткені мен болашағына байланысты өткір пікірлер
айтады. Бұл еңбек қазақ диаспорасы тарихына бүгінгі көзқарас тұрғысынан
уақыт талабына сай қорытындылар жасауымен бағалы.
Н. Мұхаметқанұлы "ХVШ-ХХ ғасырлардағы қазақ-қытай
байланыстары деген кітабында соңғы екі ғасырдағы екі елдің қарым-
қатынастарын даму тарихын зерттеу негізінде орта және ұлы жүз
қазақтарының бірталай ру-тайпаларының Шығысқа қоныс аударуы,
қазіргі Шыңжанның Іле, Тарбағатай мен Алтай аймақтарына
барып қоныстауының тарихын баяндайды. Б. Кәмалашұлы мен Д. Қатранның
сияқты еңбектерінде Монғолиядағы қазақтардың тарихы, олардың салт-
дәстүрлерінің жекелеген мәселелері қарастырылған.
Монғолиядағы қазақ диаспорасы туралы еңбектер, 90-жылдардан бұрын
маркстік-лениндік теорияға, коммунистік идеологияға, таптық
партиялық принциптерге сай жазылғандықтан, оларда белгілі қателіктер
мен бұрмалаушылықтар орын алды. Олардың басым көпшілігі этнографиялық
тұрғыдан жазылған. Бұл еңбектер жаңа көзқарастағы ғылыми жұмысқа койылатын
методологиялық және әдістемелік талаптарға көп жағдайда сай келе бермейді.
Оларда көбіне мәліметтік-ақпараттық сипат басым болып келеді.
Сондықтан сол елдегі қазақ диаспорасы тарихы туралы колға түскен жаңа
деректер мен құжаттарды пайдалана отырып, тарихи оқиғаға өркениет теориясы,
ұлттық сана идеологиясы тұрғысынан, тарихи-объективтік шындық принциптері
негізінен ғылыми ізденіс жасау арқылы зерттеу жүргізу қажет екінін
мойындаған жөн.
Жоғарыда көрсетілген және қысқаша мазмұндарына шолу жасалған
зерттеулердің мәселенің тарихнамасына қосар үлесі мол. Алайда олар
Монғолиядағы қазақ диаспорасының тарихын арнайы және тұтас қарастырмайды.
Олардың жалпы мәліметтік-ақпараттық сипаты басым екендігін ескерген жөн.
Жоғарыда айтылғандар біз тандап алған ғылыми жұмыстың тақырыбының
өзектілігін, оның ғылыми танымдық, құндылығын дәлелдейді.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негізін тарих ғылымының
мынадай жалпы теориялық принциптері құрады: қажетті деректерді табу және
оларға сипаттама берудегі тарихи таным; оқиғалар мен жағдайларды зерттеуде
тарихи объективтік нақтылық; қоғамдық қүрылыстардың дамуын және өзгеруін
зерттеудегі нақтылы-тарихи әрекет; танымдағы жан-жақтылық, олардың бір-
бірімен ара-қатынасы, байланыстары.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, жаңа тарихи пайымдау
түрғысынан Монғолиядағы қазақ диаспорасының тарихын зерттеуді жұмыстың
негізгі мақсаты етіп алдым. Осыған сай мына міндеттер айқындалды:
- қазақ диаспорасының қалыптасуының себебіне, уақытына,
географиялық ортасына тарихи сипаттама беру;
- қазақтардың бір бөлігінің Монғолияға қоныстануы, олардың XX
ғасырдың басына дейінгі тарихын қарастыру;
- қазақтардың Маньчжуриялық Цин империясының отарлығына қарсы
1911 жылғы көтеріліске, 1921 жылғы революциялық оқиғаларға
қатысуы және жүргізілген демократиялық өзгерістерге араласуын айқындау;
- қазақтар ортасында "социалистік" эксперименттердің жүргізілуін,
оның Монғолиядағы отандастарымыздың саяси, әлеуметтік,
экономикалық өміріне тигізген салдарларын анықтау;
- қазіргі кездегі оралмандардың тарихи отанына
бейімделу мәселелерін жөне осыдан туындап отырған
кейбір қиыншылықтарды ашып көрсету;
Монғолиядағы қандастарымыздың қазіргі кездегі және болашақтағы даму
жолдарын, олардың тарихи отанына көшуінің кейбір мәселелерін қарастыру.
Еңбектің деректік негізі. Зерттеуде қазақ диаспорасына, соның ішінде
Монғолиядағы қазақтардың тарихына, байланысты жарық көрген басылымдар,
Монғолиядағы қазақ диаспорасының тарихы, бүгіні мен болашағына байланысты
мақалалар басылған мерзімді баспасөз және конференция, симпозиум
материалдары, сондай- ақ интернет пен оқу-әдістемелік және басқада құжаттар
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- зерттеуде Монғолиядағы қазақ диаспорасының қалыптасуына
толық талдау жасалынған;
еңбекте этникалық отанынан тысқары мекен еткен қазақтардың өзіне тән
ұлттық қасиеттері мен мәдениеті нақтылы тарихи тұрғыдан
зерттеледі;
- Монғолиядағы қазақтардың жағдайы туралы тың деректер
негізінде Монғол үкіметінің оларға деген көзқарасы мен саясаты ашып
көрсетіледі;
- Дипломдық жұмыста Монғолияда тұратын қазақтарға қатысты
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатына назар аудару және кезінде
Т.Рысқүловтың сол өлкедегі қазақтарға қолдау
керсеткендігін, осы үрдісті қазіргі кезеңде де жалғастыру өмір
талабына сай екендігі айтылады;
- зерттеуде Монғолиядағы қазақ ғалымдарының өз отандастары туралы
жазылған еңбектеріне талдау жасалады;
- еңбекте бұрын ғылыми айналымға түспеген кейбір архив
деректері тұңғыш рет пайдаланылады.
Еңбектің қолданбалық маңызы. Шетелдердегі қазақ диаспорасының
тарихын жазуда, оралмандарды табиғи-географиялық жағдайларды ескере отырып,
территориялық принцип бойьшша орналастыру мен қазақ халқының ұлттық топтасу
мәселелерін шешу жұмыстарында пайдалануға болады.
Қол жеткен тұжырымдарды Дүниежүзілік Қазақтар Ассоциациясының
қызметінде пайдалануға, материалдарын жоғарғы оқу орындарында дәрістер
оқумен практикалық жұмыстар өткізуде, арнайы курстар жүргізуде қолдануға
болады.
Зерттеудің құрылымы. Жалпы диплом жұмысы оқиға соңынан түсіп
әдебиеттердің қос мағыналы және қарама-қарсы түсініктерін сараптай отырып
зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының
көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері, методологиялық негізі, зерттеу
тарихнамасы дәйектелген. Жұмыстың бірінші бөлімі Моңғолия жерінде қазақ
диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен ерекшелігі - деп аталады. Бұл жерде
біртұтас қазақ халқының бір бөлігінің басқа елдерге шашырап кетуінің
салдарынан қазақ диаспорасының қалыптасуы, соның ішінде Моңғолия жеріне
мекен ауыстырған қазақ рулары, олардың ұзаққа созылған диаспоралық орналасу
процесі және өзін-өзі басқару негізіне сүйенген басқару құрылымын жасауы,
сондай-ақ тарихи қиын-қыстау кезеңдеріндегі кейбір бастан кешірген
оқиғалары да тиянақты баяндалады.
Жұмыстың келесі екінші бөлімі: Монғолиядағы қазақ диаспорасының
қазірігі жағдайы- деп аталады. Монғолия қазақтарының ұлттық құндылықтары
ерекшелігінің сақталуы мен қамтамасыз етілуі туралы жаңа тың
деректер де осы бөлімде келтіріледі. Өйткені Моңғолиядағы қазақтардың
ахуал, тұрмыс дәстүрінде, дүние танымы мен рухани өмірінде, тіл
мәдениетінде белгілі өзгерістер болды. Сонымен бірге бұл бөлімде
Монғолиядағы қазақ диаспорасының қайта оралу мәселесіне орай туындаған
жайттар туралы, қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы туралы
мәселе көтеріледі.
I БӨЛІМ. Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен
ерекшелігі.
1). Монғолия жеріне қазақтардың алғаш аяқ басуы және орналасуы.
1.1. Қазақ диаспорасы Монғолия жерінде қашан және қалай
пайда болды. Алғашқы кезең.
Қазақ халқының тарихи жадында қазақ диаспорасы алғаш ХІІІ ғасырда
пайда болды деген мәлімет сақталып қалғаны белгілі болып отыр. Қарқаралы
өлкесінде Найман қашқан, Еңірекей, деген жер аттары бар екенін
жұртшылық біледі. Мұндай атаулар, біздіңше, жоңғар шапқыншылығынан ілгері
дәуірге байланысты. Бұл жер атаулары керей, найман, тайпалары ата мекенінен
ауа көшкені, одан кетерінде еңірегені туралы хабар береді.[3] Ендеше керей,
наймандар ата мекенінен қалайша, қашан айырылғанына оралайық.
Орта жүздің құрамында керей, найман тайпалары бар. Сондай-ақ Монғол
мемлекетінің құрамында да керейіт, найман тайпалары болған. Ғалымдар
арасында көп жылдар бойы осы екі тайпаның шығу тегі туралы пікір таласы
болып келді, бұл талас күні бүгінге дейін шешілген жоқ. Қазақ ғалымдарымен
қазақ тарихын зерттеген орыс, кеңес ғалымдары бұл екі тайпаны түркі тектес
десе, монғол ғалымдары монғол тарихын зерттеген орыс, кеңес ғалымдары
монғол тектес тайпалар деп есептейді.
Біз керей, найман тайпаларының тегі туралы мәселені шешкелі отырған
жоқпыз. Ол ғылымның бір саласының қолынан келе бермейді, осыған қатысты
барлық ғылымның, оның белді өкілдерінің арнайы айналысуымен шешілуге тиіс.
Біз керей, найман тайпаларының қазақ диаспорасының пайда болуына қандай
қатысы болды деген мәселеге ғана тоқталмақпыз.
Мұхаметжан Тынышбаев орыс, қытай, монғол деректеріне сүйене отырып,
керейт тайпасы ІХ ғасырда Монғолия теттиторияысында өмір сүрген деп
жазады.1
Монғол Халық Республикасының тарихы деген кітапта ХІІІ ғасырда
Монғол империясы құрылған кезде өмір сүрген тайпалар туралы айта келіп,
солардың ішінде сан жағынан көбі, ықпалы күштісі керейіт тайпасы еді.
Керейттер Орхон, Тула өзендерінің бойын мекендеген, батысында наймандармен
шекаралас болған деп жазады.
Көптеген ғалымдар керей және керейіт атауының төркіні бір деп
пайымдайды. Керейт атауының соңында тұрған т әрпі монғолша көптік
жалғауы екенін ескерсек, ғалымдардың бұл пайымдауы қисынға сияды.
ХІІІ ғасырдың басында Шыңғысхан қазіргі Монғолия территориясын
мекендеп жүрген бытараңқы тайпаларының басын біріктіріп, бір орталыққа
бағынған Монғол мемлекетін құрғаны белгілі. Монғол халқының тарихында
прогресті роль атқарған бұл әрекетті іске асыру жолында Шыңғыс хан көптеген
тайпалар мен соғысады, кейбіреулерімен одақ жасайды, сөйтіп олардың басын
біріктіреді. Солардың арасында түркі тектес керей, найман тайпалары да бар
еді. Керей мен найман Шыңғыс ханға қарсы бірде соғысып, бірде одақтасып өз
тәуелсіздігін сақтап келгенімен, монғолдардың тегеурінді күшіне төтеп бере
алмай Жетісу жеріне көшуге мәжбүр болады. Қазіргі Қазақстан жерін
мекендеген түркі тектес халықтарға келіп қосылған керей, найман тайпалары
ХІІI ғасырдың басында екінші рет Шыңғыс ханның шапқыншылығына ұшырайды.
Керей мен найманның біразы өздері жуырда ғана тастап кеткен ата мекеніне –
қазіргі Монғолия жеріне қайта көшуге мәжбүр болады. Олардың кейінгі тағдыры
күңгірттеу, мәлімет жоқтың қасы. Міне, қазіргі Монғолия жеріне қайта көшкен
керей, найман тайпаларының біз қазақ диаспорасын алғаш құрушылар деп
есептейміз.
1.2. Қазақ диаспорасының қалыптасқан екінші кезеңі жоңғар
шапқыншылығына байланысты.
ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында қазіргі Монғолия мен Қытай елінің
батыс өлкесінде қуатты әскери-феодалдық Жоңғар мемлекеті дүниеге келген
еді. Жоңғар мемлекеті құрылған күннен бастап көрші елдерге, ең әуелі қазақ
жерлеріне көз аларта бастайды. Сөйтіп бір ғасырдан астам уақытқа созылған
қазақ – жоңғар соғысы деген қайғылы уақиғаны қазақ елі басынан кешіреді.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы мен Жоңғарияның ара байланысы туралы
мәселе біздің ғылыми зерттеу бағытымыздан тыс жатыр. Сондықтан аталған
мәселенің ішіндегі қазақ халқының бір бөлігінің ата мекенінен ауа көшуіне
жоңғар шапқыншылығының себеп болғанына ғана тоқталамыз.
Иіні келгенде осы тақырыптың әлі күнге дейін ғылыми шешімін толық
таппағанын айта кеткен жөн. Өйткені орыс, қазақ тідеріндегі құжаттарға
сүйеніп жазылған еңбектер жеткілікті болғанымен, зерттеушілерінің назарынан
монғол, манж, қытай тілдеріндегі тарихи құжаттар тыс қалып отыр. Міне, осы
құжаттардың барлығын дерлік пайдаланған жағдайда ғана аталған мәселе
шешімін табуы тиіс. Бұл бір. Екіншіден, жоңғарлар мен қазақтардың
арасындағы соғыстың себебін әркім өзінше топшылайды. Біреулер жоңғарларды,
екіншілері қазақтарды шапқыншы етіп көрсетуге тырысады. Бұл, әсірісе, әдеби
шығармаларға тән көрініс. Шындыққа қол жеткізудің жолы – осы тақырыпқа
байланысты барлық құжаттарды ғылыми айналысқа енгізу.
Қазақ пен жоңғарлардың арасында ұзақ жылға созылған соғыстың негізгі
себебі жер, дәлірек айтқанда, жайылым мәселесі деп қорытынды жасап жүрген
ғалымдардың пікірі шындыққа жақын. ХVІІ ғасырдың соңында басталып, ХVІІІ
ғасырдың 60-жылдарына дейін жалғасқан бұл соғыста бірде қазақтар, бірде
жоңғарлар жеңіске жетіп отырады. Үш жүздің басы біріксе, қазақтар жеңеді
де, ыдырап кетсе, жоңғарлар басым түсіп отырады.
Жонғар шапқыншылығы, әсіресе 1723-жылы болған Ақтабан шұбырынды
оқиғасы қазақ халқының саяси-экономикалық және әлеуметтік өміріне аса зор
қасірет әкелген қайғылы апат болған. Жоңғарлар көптеген халықты қырып
тастады. Халық туып өскен жерінен, айдаған малынан айырылды. Бұл
шапқыншылық әкеден баланы, елден ағайынды, ағадан ініні айырған. Біздіңше
жоңғар шапқыншылығының саяси өмірде екі үлкен зардабы бар.
Біріншіден, бұрын көз көріп құлақ естімеген зардап шеккен соң ел
бастаған көсемдер, сөз бастаған шешендер, өол бастаған сардарлардың басым
көпшілігі Ресейдің көмегіне сүйенсек қана қазақ халқының тәуелсіздігін,
елдігін сақтап қаламыз деп ойлады. Сөйтіп қазақ елі үш ғасырға созылған
отарлық бұғауға түсті. Бұл жоңғар шапқыншылығының ең ауыр зардабының бірі
еді. Екіншіден, шапқыншылардан бас сауғалаған қазақтар ата мекенін таста,
алыс аймақтарға, тіпті көрші елдерге қарасты жерлерге ауа көшіп кетті.
Жоңғар шапқыншылығының салдарынан ата мекенін тастап, ауа көшкендер қазақ
диаспорасының көпшілігін құрағанымен, олардың саны жөнінде мәләмет жоқ.
Дегенмен қазақ диаспорасының қалыптасуына себепші болған факторларды өзара
салыстырсақ,қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі жоңғар шапқыншылығы
салдарынан пайда олды деп айтуға мүмкіндік береді.
1.3. Қазақ диаспорасының пайда болған келесі кезеңі Қазақ елінің
патшалық Ресейдің отарына айналуына байланысты.
Қазақ елі Ресейдің құрамына өз еркімен қосылды деп партиялық және
таптық принципке сай бұрмалап келген оқиға демократияның, жариялылықтың
нәтижесінде өз шешімін тапты. Қазақ елі Ресейге өз еркімен қосылған жоқ,
Ресей қазақ елін отарлады деген қорытындыны дәл қазір ақыл – есі түзу адам
жоққа шығармайды. Патшалық Ресейдің қазақ жерін айналдыра бекініс салуы,
қара шекпендерді қазақ жеріне қоныстандарып, отаршылықтың әлеуметтік күшін
құрастыруы, қазақтардың билеу жүйесін Ресей шенеуніктерінің қолына өткізіп,
олардың саяси тәуелсіздігін жоюы
сияқты негізгі – негізгі бағыттарының өзін еске салсақ – ақ, бұл саясаттың
отаршылық сипаты бұлжытпай дәлелденеді.
Отарлық саясатпен ымыраласпайтыны қазақтың Ресей қоластына кірген соң
көп ұзамай – ақ белгі бере бастады. Бұған ХVІІІ ғасырдың 70-80 жылдарындағы
қазақтың ұлт – азаттық қозғалыстары дәлел бола алады. ХVІІІ ғасыдың 70-
жылдарынан ХХ ғасырдың бастапқы ширегіне дейінгі бір жарым ғасырда қазақ
елі отарлау саясатына 300 рет қарсы шыққаны белгілі. Осы қозғалыстардың
барлығы дерлік ұлт – азаттық сипатта болған.
Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын басып отыру үшін патша үкіметі
қазақ жерін айналдыра бекініс салып, оған казактарды орналыстырады.
Бекіністерде орналасқан жазалаушы әскерлер қазақ халқының азаттық
қозғалысын аяусыз басып отырады. Үлкенді – кішілі әрбір қозғалыс, дүмпу
жазалаушы әскерлерден жеңіліп, бас көтерушілер жан сауғалап, ата мекенін
тастап кетуге мәжбүр болған. Сөйтіп ұлт-азаттық қозғалыста жеңіліп, патша
әскерінің қуғынына ұшыраған қазақтар қазақ диаспорасының кезекті бөлігін
құрайды. Көрнекті қазақ жазушысы Сәбит Мұқанов: Тянь-Шанның теріскей жақ
бетіндегі халықтардың басым көпшілігі қазақ. Олардың алды Қытай өлкесіне
Абылай заманында өткен 1 -- деп жазады.
Ресейдің озбырлық әрекеті тек еңбекші халықтың ғана емес сонымен бірге
хандар, сұлтандар, билер, батырлардың да наразылығын туғызғаны белгілі. ХІХ
ғасырдың алғашқы ширегінде патша үкіметі енгізген ереже бойынша биліктің
хандық ережесі жойылып, қазақ арасындағы билік Ресей шенеуніктерінің қолына
өтеді. Қазақ жеріне Ресейден шаруалар әкеліп қоныстандырудың салдарынан
қазақтар арасында жер жайылым мәселесі шиеленіседі. Осы айтылған және басқа
себептер үстем тап өкілдерінің отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғасықа
белсене қатысуына әкеп соғады. Бұған Кенесары хан, Сыздық сұлтан, Есет
батыр және тағы басқалар басқарған көтерілістер дәлел бола алады. Патшалық
Ресейдің жазалаушы әскерлерінің қуғын-сүргініне ұшырағандар өз руларын,
ауылдарын алып, шетке ауытқып отырған. Ресей озбырлығына қарсы он жыл бойы
күресіп, одан пәлендей нәтиже шықпыйтынына көзі жеткен Кенесары Шығыс
Түркістанды мекендеген қызай руының шақыруымен Қытай жеріне өз туыстарын,
сарбаздарын алып өтуге әрекет жасағаны белгілі.
Ғалым С. Толыбековтың айтуына қарағанда, Орта жүздің ханы Әбілмәмбет
1742 жылы Ресей билігіне карауға наразы болып, өз қарауындағы елдің біразын
алып Шығыс Түркістанға көшкен.1 Халық аузында Керей руының батыры Жәнібек
отаршыл саясатқа наразы болып өз қарауындағы халықты ертіп Шығыс
Түркістанға көшкен деген аңыз-әңгіме бар. Мұндай мысалдар жетерлік.
Қазақтың Абақ керей тайпасы XIX ғасырдың соңғы жартысына дейін қаймағы
бұзылмай өр Алтайды мекендеп тұрды. Ресей мен Қытай (Чин) үкіметінің
арасында 1864 жылы Жуңго-Ресей батыс солтүстік шекарасын тексеріп отыру
шарты деп аталатын естелік хатқа қол қойылып, керейлер тұрған мекен-жайына
орай екі мемлекет билігіне, екі тарапқа бөлінген соң ғана ру-тайпалар
арасында іштей жылжу басталды. Керейдің кейбір рулары Тау тәңірінің шығыс
бөктері, Еренқабырға, Бортоғай, Баркөл, екі Шіңгілге дейін қанат жайды.
XIX ғасырдың соңғы жартысында Абақ керейдің мал-жаны өсіп, бақ-дәулеті
тасыды. Деректерге Қарағанда, бұл тұста Абақ керейдің түтін саны 50 мыңға,
егер бір от басында бестен жан бар деп көрсек, адам саны 150 мыңға жетті.
Абақ керей ауылдарының шет мекендерге Қоңыс аудару процесі осы тұстан,
немесе XIX ғасырдың соңғы жартысынан бастау алды. Бұл Қазақтың ежелгі көш
құмарлығынан басталған оқиға емес, ахуалдың тұрмыстық, әлеуметтік және
басқадай ішкі, сыртқы, тіптен халықаралық белгілі себептері бар еді.
Себептерді ішкі және сыртқы екі тарапқа бөліп қараған жөн. Керейдің бір
тобының Мұңғыл асуының сыртқы себептеріне келсек, ол сонау Жоңғар құлаған
оқиғасынан бастау алады.
Көп жылдар бойы жалғасқан ішкі ара қайшылығының салдарынан Жоңғар
үкіметі Мәнжу Чин билеушілерінің ұзақ жылдар бойы жүргізіп келген отарлау
саясатына қарсы тұра алмаған.
Мәнжу билеушілері 1758 жылы батыс Моңғолияда Әмірсана, Чингунжав
бастаған ұлт-азаттық көтерілісін аса қаталдықпен басып жанышты. Әмірсанаға
қарсы жасаған Батыс Мұңғыл жорығының бас қолбасшысы Саралдың шүршіт қолының
бас қолбасшысына жолдаған есеп хатында Біз тәңіріміздің алдындағы
борышымызды өтедік. Бұдан былай жоңғар жоқ,1 - деп мәлімдеген.
Сөйтіп, Мүңғыл әулеті түгелімен Мәнжу-Чин үкіметінің билігіне өтті.
Жоңғар мемлекеті тек төрт ойрат (Дөрвөд, Чорос, Хошуд, Хойд) қана емес,
Шығыс Түркістанның хотон, қазақ, урианхай, ұйғырлар сияқты көптеген
тайпаларын біріктіріп, ұлан-ғайыр даланы билеп тұрған мемлекет болатын.
1850-1864 жылдары жалпы Қытайды қамтыған шаруалар көтерілісі етек
алды. Тарихта Тайфун көтерілісі деп аталатын бұл оқиға Қытай елінің сол
кездегі экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірінде белгілі із қалдырды.
Көтерілісшілер Учан қатарлы бірнеше қаланы уақытша басып тұрды. Нанжинді
Қытайдың астанасы деп жариялады. Қытай үкіметі көтерілісті енді баса
бергенде батысынан дүнгендер көтерілісі бұрқ етті. 1862 жылдан басталған,
басында Чин үкіметінің отаршылық саясатына қарсы бағытта өрбіген бұл
көтеріліс бара-бара мұсылмандық бет-перде жамылып, Батыс Қытай өлкесін
жаппай қамтыған еді.
Көптеген қазақ ауылдары осы қақтығыстың салдарынан жайылым жерінен
айырылып, іштей қоныс аударуға мәжбүр болды. Дүнгендер көтерілісі Шэньси,
Ганьсу сияқты Қытайдың батыс аймақтарын, Шығыс Түркістанның кейбір елді
мекендерін, Қашқарды қамтып, найманның Байжігіт ауылын талқандап, 1870 жылы
Мұңғыл асып, Моңғолияның батыс шебіне аяқ басты. Чин үкіметі 1878 жылы
Дүнген көтерілісіне қатысушыларды аяусыз жазалады. Әрине, көтерілістердің
салдары аяқсыз қалмады. Мәнчжу-Чин үкіметі Тайпин көтерілісіне қатысқан
шаруаларды жаңа жер игеру науқанымен батыс шеткері аймақтарға қоныс
аударта бастады. Жер бөліп беру Тайпин көтерілісіне қатысушылардың
негізгі талабы болатын. Жаңадан игеретін жер тізіміне ең алдымен
Алтайдағы қазақ жайылымдары ілікті. Осының салдарынан Тәңіртау бөктері,
Қара Ертіс жағасы, Білезік Алқабек өзені, Шіңгілдің жоғарғы құйғанындағы
көптеген жайылым жер көшіп келген қытай, дүнген, сарттардың егіс алаңына
айналды. Сөйтіп қазақтың жері малына тарлық ете бастады. Мәнжу-Чин әміршісі
Алтайда жер тарыла бастағанына байланысты қазақтың кейбір ауылдарын
Алтайдан шеткерілетіп, Тәңіртауға, Ерен-қабырғаға, Тарбағатайға қоныс
аудару туралы жарлық шығарды. Жарлық бойынша Тәңіртауға қоныстану тізіміне
тек қана Жәдіктен 800 түтін, Қарақастан 150, Сарбастан 200 түтін ілінген
екен.1
Көшпенді қазақтар үшін Еренқабырға, Тәңір-тау өтіп, қытай, дүнгенге
қоян-қолтық кіргеннен гөрі Қобда асу әлде қайда ыңғайлы, малына жайлы
болатын. Сөйтіп Алтайдың күн бетінде жерден тарлық көре бастаған Абақ
керейдің бір тобы Алтайдың теріскей беті, бұрын жоңғарлар мекендеген кең
жайылымға қарай баяу жылжып, малын отарлата жайлап, соңынан қыстап қала
бастады.
Моңғолия ғалымы Дэвэн Жамсранов Дархад... хасаг, хамнигандардың шығу
тегі туралы атты еңбегінде Қазақтар алғаш Алтайдың арғы жағына
сыйыспағандықтан, бергі бетінен кеңістік жер іздеп келген екен1 деп жазса,
орыс ғалымы Г.Е.Грумм-Гржимайло Өткен ғасырда Қара Ертістің бойында
басталған жер дауы керейлерді мұнда (Қобда бетіне) қоныс аудармасқа шарасыз
болдырды деп жазады.
Батыс Қытай аймағындағы мұсылмандар көтерілісі тұсындағы аумалы-
төкпелі заманда керейлер Қыран Ертіс, Алтай асып Бұлғын Саксайдың басына
дейінгі Урианхай жерін басып алды деп жазады одан әрі Г.Е.Грумм-Гржимайло.
Төмендегі екі түрлі тарихи жағдайды ескерсек, Грумм-Гржимайлоның бұл
қорытындысы соншалық тиянақты емес екеніне көз жеткізуге болады.
1758 жылы Жоңғар құлаған соң тек Батыс Моңғолия ғана емес жалпы Алтай
қазағын Мәнжу-Чиннің Қобда, Улиастайдағы амбыны билейтін болған. Сондықтан
1911 жылға дейін қазір қазақтар мекендейтін Батыс Мұңғыл жерінде анау ресми
дейтін иелік болмаған. Және ол кезде 7 хошун урианхайдың көпшілігі Алтайда
болатын. Ал егер ата-баба мекені еді дегенге келсек, онда бұл жерді ойн
иргәдтен бұрын наймандар мекендеген. Сондықтан Грумм-Гржимайло жазып
отырған тұста жайылым дауы болғаны рас, бірақ шекара мәселесі болған
емес. Сондықтан басып алды деу қазақ көшпенділері үшін аса қатаң
қорытынды. Көшпенділер үшін жер тарлық еткеннен әзер ауыр құбылыс - жұт
жұтымшылығы.
Көнекөз қариялардың естелігіне және тарихи жазылымдарға қарағанда,
1879 қоян жылы Алтай өлкесінде естен қалғысыз қатты жұт болып, тәмам мал
қырылып, халық аштыққа ұшыраған. Осы қоян жылғы жұт бір бөлім елдің мал
жағдайы мен күн көріс тұрмысы үшін бір қарқынға алып Алтай тауының арғы
бетіне қоныс аударуының бірден-бір басты себебі деуге болады1 деп жазады
1994 жылы Шыңжанда басылған Абақ керей тарихын құрастырушылар. Әйтеуір
қалай дегенмен, қазақ халқы көшпенді мал шаруашылығына қолайлы шөбі шүйгін,
отын суы мол қоныс іздеуі Абақ керейдің бір тобы Алтайдың күн бетінен
теріскей бетіне ауа қоныстануының бірден бір себебі екендігі айта қоярлық
дау тудырмайтын мәселе2. Абақ керейдің кейбір ауылдары беті ашық, малына
жайлы өңірге алдымен мал отарлата, бірте-бірте мал-жаны үйір бола келе сол
жаңа мекенінде қоныс теуіп қалып қойып отырды.
Иә, жер, жайылым көшпенді қазақ өмірінің шешуші мәселесі екені рас.
Бірақ бел асқан көштің жалғыз себебі жер десек, әнтек кем айтқан боламыз.
Өйткені қазақ өмірінде жер дауы мен жесір дауы қашанда бірге жүреді.
Осыдан келіп, ел асып, бел асып қоныс аударудың екінші бір ішкі себебі
туындайды. Ол ру басылары, ат үстіндегі ауқатты, малды-жанды адамдардың
билік үшін үзеңгі қағыстыруынан туындап отырды. Бүл да жалпы қазақтың
тарихи тағдырының қара қазанынан туындаған аса күрделі мәселелердің
бірі. Патшалық Ресей 1822 жылы Орта жүз, 1824 жылы Кіші жүз қазақтарының
хандық құрылымын жойды.
1.4. Мейірбан боғда, жихангез жалама және қазақтар.
1911 жылы Монғолияда тарихи бетбұрыс басталды. Мұңғыл әулетінің Мәнжу-
қытай отаршылдығына қарсы жүргізіп келген ұлт-азаттық қозғалысының
Нәтижесінде Монғолия ұлт бостандығын қолына алды.
Сөйтіп Монғолиядағы Мәнжу-Чин әулетінің 220 жылға жалғасқан билігі
құлады.
Осы тұста Мәнжу-Шүршіттің Қытайдағы билігі де құлап, дербес Жунго
мемлекетін құрғаны да әлемге аян болған еді.
Сөйтіп ұлы Хүрээде 29-желтоқсанда әмір Богда Жабзундамбаны хан
көтеруге арналған салтанат өтіп, Жабзундамба Монғолияның үкімет және дін
басы, зайыбы Дондогдулам Улсын дарь эх (ел анасы) деп жарияланып, ұлыстың
хас таңбасы және алтын әріппен жазылған мәртебелі ұсыныс хаты Богдаға табыс
етіліп, азиялық ұлы үрдіс бойынша ақшыл түстен басталған тоғыз сыйға
тартылды.
1912 жылдың 1-қаңтарын Богданы көп болыпхан көтерген немесе дербес
Монғолияның бірінші деп санап, ұлы Хүрээні Богдахан билігіндегі Монғолияның
астанасы етіп жариялады. Осынау жаңаша жыл санау 1941 жылға дейін, Ұлы
Хүрээнің аты 1924 жылға дейін жалғасты. Монғолияның мемлекеттік үрдісі
осылайша тағы бір рет бой көрсетті.
Монғолияның үкімет және дін басы Богда Жабзундамба бастаған жаңа
үкіметі бес министрліктен құралатын болды. Олар: Ішкі істер министрлігі,
Сыртқы істер министрлігі, Қорғаныс министрлігі, Қаржы және әділет
министрлігі еді. 1912 жылы Кеден басқармасы құрылды.
Монғолияның Сыртқы істер министрлігі 1912 жылы птшалық Ресей, Франция,
Англия, АҚШ, Бельгия, Жапония, Дания, Голландия, Австрия қатарлы көптеген
мемлекеттердің Сыртқы істер министрліктеріне Мұңғыл елі өз дербестігін
қолына алып, дербес ел болғандықтарын ресми түрде жария етті.
Моңғолиядан шеткері жүрген Мұңғыл тайпалары бірте-бірте Моңғол елінің
билігіне өту процесі басталды.Бұл процесс әсіресе Моңғолияның қазақтар
мекендейтін батыс шебінде тіптен қызу жүрілді.
Бірақ Қытайдың Юа-нь-ши-хай үкіметі Моңғолияға қарсы аса зұлымдық
саясат жүргізді.
Бір Алтайдың екі бетін қыстап, жайлап, шекараның ара жібінсіз бір
басшылықта, ағайыны, аралас, қойы қоралас бейғам жатқан қазақ енді екі
мемлекеттің қарамағында арғы бет, бергі бет болып ағайын екі тарапқа
бөлінетін уақыт келіп жетті.
Қазақ бүлікшілерінің ара жігін аңғарған Қытай үкіметі Палтван арқылы
Сүкірбайға 32 мылтық сыйға тартса, Сүкірбай қарымтасына 200 атты әскер, 50
мініс атын және Қытай әскеріне қажетті басқадай жәрдем көрсетуге уәде
берді.
Қылаң тобы Қытай әскері үшін ат-көлік және басқадай қаражат жинауға
қарсы шығып, осы мәселелерді шешу үшін Сүкірбайдың жұмсаған адамдарын құр
қол қайтарады.
Қазақ арасында көрініс бере бастаған бассыз-баусыздыққа тыйым салуға
қол ұшын беруін сұрап Сүкірбай 1912 жылы 22-маусымда Палтван немесе Ян У
Цоға арнайы хат жолдайды.1
Сүкірбайдын хаты жөнелтілгеннен 14 күн өткен соң шілденің 16 жұлдызы
күні Моңғолияда мекен еткен 400 жанұяның атынан ұлы мәртебелі Богдаханға
Қылаң тобының хаты жіберілді. Ұлы Богдаханның тікелей өз құзырына
таныстырылып , Мұңғыл жерінде өмір сүріп отырған қазақ қауымының келешек
тағдырында шешуші рөл атқарған аталшыш хатты толығымен келтіруді жөн
көрдік. Хатта былай делінген: Хунд Қылаңның Монғолияның ықпал билігіне
өтуге жолдаған хаты.
Сөйтіп, Монғолияны мекендеген қазақ ауылдарының келешек тағдыры туралы
мәселе алғаш мәртебелі Богдаханның құзырына жетіп, қазақ мәселесі күн
тәртібіне тығыз қойылды. Мұңғыл үкіметі қазақ мәселесіне мән бере
қарағандығы соншалық, 400 түтін атынан Қылаң, Бодаубайлардың жахған хатын
Богдахан бастаған Мұңғыл үкіметінің премьер-министрі Сайн Ноян хан
Намнансүрэн, Ішкі істер министрі Да Лама Цэрэнчимэд, Моңғолияның мемлекет
және діни қайраткері Пунцагцэрэн тікелей өз қолдарына алады.
Богдоханың бұл жолғы мейірімділігі (мұнда лауазым туралы сөз болып
жатқан жоқ) Моңғолияны мекен еткен қазақтардың өмір тарихындағы ең ірі
оқиға. Бұрын қазақтар қаншама Мұңғыл жерін мекен етіп жүргенімен олардың
қай елге бағынышты екендігі іс жүзінде шешілмей келген. Жер тек урианхай,
өлеттерден жалға алу түрінде пайдаланылып келді.
Ал 1912 жылғы Богда жарлығы бойынша қазақтар алғаш рет Мұңғыл азаматы
тұрғысынан мұңғылдармен тепе-теңдік жағдайда жер меншігіне ие болуға құқық
алды. Егер Мұңғылдағы қазақтар күндерде бір күн қазақ халқы Мұңғылда
теңдік алған , тағдырын мұңғылмен жалғаған құт мерекесін белгілейміз десе,
ол күн осынау 1912 жылдың 27 қыркүйегі.
1912 жылы Батыс Мұңғылдық Дөрбеттің 16 хошуны, Алтай урианхайының 7
хошуны, торғауыттың 3 хошуны және өлет, мыңғыттың кейбір хошундары Мұңғыл
үкіметінің қарамағына өтті. Қазақтар Моңғолияның әкімшілік жүйесіне бет
бұра бастады.1
Бұрын мұңғыл мен қазақ қай-қайсысы шүршіт-қытай империясының
қарамағында болып, қазақтар Алтайдың арғы бетіне бір өтіп, бергі бетіне бір
өтіп үнемі қозғалыста болды.
Моңғолияның батыс өлкесіне келіп қоныстанған Абақ керейдің бір тобы
сөйтіп, 1920 жылдардың басынан Моңғолияның әкімшілік жүйесінен орын алып,
сан тізімге ілігіп, жерге иелік етуге құқық алуы қазақтар Мұңғыл жерінде
елдікке қол жеткізе бастағнының шынайы белгісі еді.
Ғалым М. Тынышбаев орыс, қытай, моңғол деректеріне сүйене отырып,
керейт тайпасы IX ғасырда Монғол жерінде емір сүрген деп жазды. "МХР-ның
тарихы" деген кітапта XIII ғасырда Монғол империясы құрылған кезде өмір
сүрген тайпалар туралы айта келіп, сан жағынан көбі, әрі ықпалдысы керейт
тайпасы болды делінген.
Керейттер Орхон-Тула өзендерінің бойын мекендеген, батысында
наймандармен шекаралас болған - деп жазады М. Тынышпаев. Бүл мәліметтер
бойынша ІХ-Х ғасырда олар қазақтарда керей, моңғолда керейт тайпасы деп
аталғаны талас туғызбаса керек. Керей, найман тайпалары XIII ғасырдың 20-шы
жылдары Шыңғысхан шапқыншылығына үшырайды. Бүл тайпалардың біразы Қазақстан
аумағын мекендеген түркі тектес тайпалармсн бірлесіп, соңынан қазақ
халқының құрамына кіреді. Қазіргі орта жүздің керей, найман (тайпаларының)
руларының ата-бабалары осылар. Шыңғысханның шапқыншылығына ұшыраған
керей мен найманның біразы өздері жуырда тастап кетксн мекеніне -Монғолия
жеріне қайта көшуге мәжбүр болады. Мінс, Монғлия жеріне көшкен осы ру-
тайпаларын біз "қазақ диаспорасын" алғаш қүрушылар деп есептейміз. Бұл ру-
тайпалардың қазақ диаспорасын алғаш қалыптастырушы болғаны туралы
қортындымыз жер аттарына сүйенген болжам ғана. Осы оқиғаға байланысты жазба
деректер біздің қолымызға түспеді.
Қазақ диаспорасы қалыптасуының келссі кезеңі ХҮІІ ғасырдың бастапқы
жартысында қазіргі Монғол мсн Қытай елінің батыс өлкесінде Жоңғар мемлекеті
орнауымен тікелей байланысты болды.1
ХҮІІ ғасырдың соңынан ХҮІІІ ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін
жалғасқан қазақ жоңғар соғыстарында бірде қазақ, бірдс жоңғар жеңіп
отырған. Жоңғарлардың, әсіресе 1723 жылғы жойқын шапқыншылығы қазақ
халқының саяси-экономикалық және әлеуметтік өміріне аса зор қасірет әкелген
қайғылы апат болды. Жоңғарлар көптеген халықты қырып тастады, халық туып-
өскен жерінен айдаған малынан айырылды. Қазақ халқы үлкен қасірет "ақтабан
шұбырынды мен алқа көл сұламаға" үшырады. Жоңғар шапқыншылығының саяси
өмірде екі үлкен зардабы болды:
1. Ресейдің қол астына кіріп, қазақ елі екі ғасырдан астам
уақытқа созылған ауыр отарлық езгіні басынан кешірді.
2. Жоңғар шапқыншыларынан бас сауғалаған қазақтар
атамекенін тастап жан-жаққа тарап кетті. Қазақтар көрші Ресейге,
Орта Азияға, сонымен қатар қазақтардың біразы Қытай жеріне де
ауа көшті.
Жоңғар шапқыншылығы салдарынан атамекенді тастап кеткен қазақтардың
саны жөнінде мәліметтер жоқ, бірақ қазақ диаспорасының қалыптасуына себепші
болған факторларды өзара салыстырсақ, диаспораның ауқымды бөлігі жоңғар
шапқыншылығы салдарынан пайда болғандығын көрсміз.
Қазақ елі ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарынан -XIX ғасырдың алпысыншы жылдары
арасында Ресейдің отарына айналды. Қазақ елі Ресейге ез еркімен қосылмады,
Ресей қазақ елін отарлады. Қазақ халқының отаршылдықпен ымырласпайтыны
қазақ елі Ресейдің қолына өткен соң көп ұзамай белгі бере бастады. Бұған
ХҮІІІ ғ. жетпісінші-сексенінші жылдарындағы ұлт-азаттық қозғалыстар дәлел
бола алады. ХҮІІІ ғасырдың жетпісінші жылдарынан- XX ғасырдың бастапқы
ширегіне дсйін біржарым ғасырда казақ елі 300 рет отаршылдыққа қарсы
шыққаны белгілі. Осы қозғалыстың барлығы дерлік ұлт-азаттық сипатта болды .
Ұлт-азаттық қозғалыста жеңіліп, патша әсксрінің қуғынына үшыраған
қазақтар қазақ диаспорасының ксзекті бөлігін құрады. С.Мұқанов
"Тяньшанның теріскей жақ бетіндсгі халықтардың басым көпшілігі
қазақ. Олардың алды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I БӨЛІМ.
Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен
ерекшелігі.
1). Монғолия жеріне қазақтардың алғаш аяқ басуы және орналасуы.
1.1. Қазақ диаспорасы Монғолия жерінде қашан және қалай
пайда болды. Алғашқы кезең.
1.2. Қазақ диаспорасының қалыптасқан екінші кезеңі жоңғар
шапқыншылығына байланысты.
1.3. Қазақ диаспорасының пайда болған келесі кезеңі Қазақ елінің
патшалық Ресейдің отарына айналуына байланысты.
1.4. Мейірбан боғда, жихангез жалама және қазақтар.
1.5. Қазақтардың Монғол елінде орналасуы. (XIX ғ. 70 ж. - ХХғ. 20
ж.)
2). Монғолиядағы социализм дәуірі және қазақ диаспорасы.
(ХХ ғасырдың 20-80 ж.ж.)
2.1. Қазақтар қызыл төңкерісті шынымен күткен бе еді?
2.2. Монғолиядағы социялизм дәуірі және қазақ диаспорасының
хал-ахуалы.
3. Моңғолия топырағында қазақтар көтерген шаңырақ.
II БӨЛІМ. Монғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы.
1).Монғолия қазақтарының ұлттық ұндылықтары ерекшелігінің сақталуы мен
қамтамасыз етілуі.
1.1. Қазақтардың өмір салтындағы моңғолдық әсерлер. Қазақтың ахуал,
шаруашылық салтында болған кейбір өзгерістер.
1.2. Рухани өмірде болған өзгерістер
1.3. Мұңғылдағы қазақтардың тілінде болған өзгерістер.
1.4. Ұлттық-этнографиялық құбылысында болған өзгерістер.
2). Монғолиядағы қазақ диаспорасының қайта
oралу мәселесіне орай туындаған жайттар.
Қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы.
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Шет елдердегі қазақ диаспорасы тақырыбы
отандық тарих ғылымында әлі, жеткіліксіз зерттелген мәселелердің біріне
жатады. Біртұтас қазақ халқының бір бөлігінің басқа елдерге шашырап
кетуінің салдарынан қазақ диаспорасының қалыптасуы, пайда болуы, оның қазақ
халқының қазақ ұлтының қалыптасуына тигізген ықпалы сияқты бұл тақырыптың
көптеген көкейтесті мәселелері ұзақ жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс
қалып келді.
Кеңес үкіметі тұсында, комунистік-тоталитарлық идеология үстемдік
құрған кезде, қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми тұрғыдан зерттелмегенін
былай қойғанда, көпшілікке арналған әдебиетте өз орнын таба алмай келді.
Ұлттардың ірге ажырауының салдарынан диаспораның пайда болғанын, оның
себептерін ашып көрсету сол өктемдік саясаттың бет-пердесін ашу деген сөз
еді. Қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін
қазақ халқы арасында жүргізілген әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді күш
қолдану әдісімен жүзеге асырудың салдарынан туындаған қателіктер мен
бұрмалаушылықтың әсерінен пайда болды. Қуғын-сүгіннің, қудалаудың
салдарынан, аштықтан бас сауғалап ата мекеннен ауа көшкендерге
опасыздар, отанын сатқандар, мал-мүлкі үшін қашқандар деген айдар
тағылды. Осындай себептерден пайда болған диаспора туралы кеңстік кезеңде
ғылыми зерттеу жұмысын жүргізуді былай қойғанда, бұл мәселені ауызға алып,
айтудың өзі қауіпті болғаны белгілі. Шет елдерде, әсіресе капиталистік
елде, туған-туысы бар екенін мойындаудың өзі ауыр қылмыс саналып келді. Осы
мәселеге тоқтала келіп, дүниежүзі қазақтарының құрылтайында жасаған
баяндамасында Н.Ә. Назарбаев: Қайта оралуға осында өзін күтіп тұрған
жазадан қорқып, мыңдаған адам туған жерді бір көруге зар болған күйінде
өмірден өксіп өтті. Біз демократиялық мемлекет, адам құқығын қорғайтын
қоғам құру жолына түскен ел ретінде тоталитарлық жүйе санамызға сіңірмек
болған мұндай тарихи әділетсіздікті, мұндай қатігез идеологияны түп-
тамырымен айыптаймыз[1] -деген еді.
Ұлттың бір бөлігінің басқа бір елдерде, соның ішінде капиталистік деп
аталынып келген жүйеде, өмір сүруі КСРО-дағы негізгі ұлттың рухани,
идеологиялық, экономикалық өміріне іріткі салушы, қауіпті құбылыс деп
есептелініп келгені белгілі. Бұрынғы социалистік деп аталатын елдердегі
халықтардың бір бөлігі капиталистік мемлекеттерде өмір сүріп,
демократияның, бостандықтың татқаны тұрмыс күйі тұрғысынан көп жағдайда
жоғары деңгейде болғаны мәлім. Мұндай үлгілердің социалистік елдердегі
негізгі ұлтқа әсер етпеуі мүмкін емес еді. Коммунистік шеңбердегі елдерді
негізгі ресми идеологияға жат көзқарастардың пайда болуын басқаша
ойлаушылар деген атпен тоталитарлық жүйе үнемі назарда ұстады. Қазір
белгілі болып отырғандай, идеология саласындағы мұндай қолайсыз оқиғаның
негізгі себебі- сол елде үстемдік еткен партияның қате туындағаны мәлім.
Ұлттың бір бөлігінің басқа елде, әсіресе қоғамдық құрылысы өзге
елдерде тұратындығын мойындау деген сөз - ұлттың бұл екі бөлігінің өзара
экономика, мәдениет саласында қарым-катынас жасауына жол беру болып табылар
еді. Бұл процесс халықтар мен ұлттардың араласуына, бір-бірімен танысуына,
бірігуіне жол ашады. КСРО тарағанға дейін аз ұлттарға байланысты "аға"
халықтың жүргізіп келген, саясаты қолайлы бола бермеді. Жоғарыда айтылған
және басқадай себептер көп жылдар бойы ұлттардың ажырасуы, бірігуі сияқты
тарихи процесті ғылыми тұрғыдан зерттеуге бөгет болып келді. Сөйтіп,
ұлттардың өмірінде болып келген, келешекте де бола беруі мүмкін табиғи-
тарихи екі процесс: ұлттардың әр ел құрамына енуі мен бірігуі көп жылдар
бойы бұқара халықтан жасырылды. Жоғарыда айтылғандардан, біріншіден, қазақ
диаспорасы тақырыбы көп жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келгені,
екіншіден, бұл тақырыптың тарих ғылымында теориялық және практикалық зор
маңызы бар, зерттеуін күтіп тұрған мәселе деген қорытынды жасауға болады.
Бұл зерттеліп отырылған тақырыптың өзектілігінің айғағы.
Зерттеу жұмыстың тарихнамасы. Қазақ диаспорасын зерттеу отандық тарих
ғылымында жаңа дамып келе жатқан сала. Әзірше тек кейбір елдерде тұратын
қазақтар хақында ғана еңбектер жазылған.
Осы мәселеге байланысты жақын шет елдерді алатын болсақ, тек бірнеше
мемлекеттердегі қазақ диаспорасы туралы еңбектер жарық көрді. Атап
айтқанда, Ресей қазақтары туралы А.В. Коноваловтың, К.Н. Балтабаеваның,
Г.М. Мендіқұлованың, Д.Б. Ескекбаевтің және т.б. зерттеулері оқырмандарға
белгілі.1 Олардың еңбектерінде Алтай, Сібір, Оңтүстік Орал сияқты
Қазақстанмен шекаралас орналасқан аймақтарда тұратын қазақтардың тарихы мен
этнографиялық мәселелері біршама шешімін тапқан. Бұрынғы Орта Азия
республикалары бойынша Өзбекстан және Қарақалпақстанда өмір сүріп жатқан
қазақтар туралы У.Х. Шөлекенов, С. Мадуанов, Б.К. Қалшабаеваның зерттеулері
ғана бар.
Алыс шет елдерден Қытай, Түркия, Монголиядағы қазақ диаспорасы біршама
зерттелгенің байқаймыз.
Қытай мен Түркия елдеріндегі қазақ, диаспорасы туралы Готфри Лиаса,
Линда Бенсон,[2] Ингвар Сванберг, Г.Ф. Астафьев, К.Л. Сыроежкин, Лүқпан
Бадавамов, Хасен Оралтай, Қызырбек Ғаритулла, Халифа Алтай және т.б. құнды
енбертер жазды.
Жалпы қазақ диаспорасы тақырыбы өзінің толық мағынасында оқушы
қауымға тек 1992 ж. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы қарсаңында ғана
мәлім болды. Құрылтай өтер кезде "Егеменді Қазақстан" газетінде
белгілі ғалымдар Ә. Нысанбаев пен Ә. Арғынбаевтың "Қазақ диаспорасының
бүгіні мен ертеңі"1 деген көлемді мақаласы жарық көрді.
Көрнекті ғалымдар М. Қозыбаев, Ә. Қайдаров, Қазақстан Республикасы
Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі С. Сартаев2 және
басқаларының Құрылтайда жасаған баяндамаларында құнды деректер бар.
Құрылтайда қазақ диаспорасының көптеген өзекті мәселелері көтеріліп,
олардың кейбірі шешімін тапты. Солардың ең қомақтыларының бірі - Дүниежүзі
қазақтарының қауымдастығын құру болды. Қауымдастық қазіргі кезде дүниежүзі
қазақтарының басын қосып, қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми зерттелуін
жолға қоятын саяси және мәдени-ғылыми орынға айналды.
1993 ж. Алматыда қытайлық тарихшы Нығымет Мыңжан жазған "Қазақтың
қысқаша тарихы"3 деген кітап жарық көріп, оқырманды елең еткізді.
Оқырманның көпшілігі бұл кітапты "Дүниежүзі қазақтарының кітабы" деп қарсы
алды. Кітаптың авторы Қазақстан ғалымдарының еңбегін пайдаланып, оған
Шыңжандағы керейлердің тарихынан аздап мәлімет қосып, қазақ халқының
тарихын жазуға ниет білдірген сияқты болды. Бірақ, бұл мақсат толық
орындалмаған қоймады. Өйткені бұл кітапта ғылыми тұжырымдарға қарағанда
саяси астар басым.
Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, Қазақстан Ұлттық Ғылым
академиясының Философия институты, Қожа Ахмет Яссауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің ұйымдастыруымен
1995 ж. Түркістан қаласында "Қазақ диаспорасының мәселелері мен болашағы"
атты халықаралық симпозиум болып өтті. Симпозиум қазақ диаспорасының, соның
ішінде оның тарихының көптеген теориялық жөне практикалық мөселелерін
қозғап, оған нақты ғылыми жаңалықтар енгізді.
Симпозиумда қызу пікір таласын туғызған мәселенің бірі "диаспора"
ұғымының мазмұны туралы болды. Жекелеген ғалымдар қазақтардың біразы,
мәселен, Қытай Халық Республикасы мен Монғол мемлекетіндегі қазақтар ерте
заманнан бері мекендеген, өз атамекенінде өмір сүріп отыр, сондықтан олар
"диаспора" деген ұғымға жатпайды деген пікір айтты. Айтыстың нәтижесінде
Қазақстан Рсспубликасының қазіргі аумағы бүкіл қазақ ұлтының
атамекені, атамекеннен тыс жерде өмір сүріп отырған барлық қазақтар
дүниежүзіндегі біртұтас қазақ ұлтының бөлшегі немесе "диаспорасы" деген
ұғымға жатады деп қорытынды қабылдады.
Бұл мәселеге арналған соңғы еңбектердің санына
Г.М.Меңдіқұлованың монографиясы жатады.1 Онда автор қазақ
диаспорасының тарихи қалыптасуына, пайда болуына және қазіргі жағдайына
ерекше көңіл бөлген. Аталмыш зерттеу Қазақстан жерінен тыс
4,5 миллион қазақтар алыс және жақын шет мемлекеттерде, соның
ішінде кеңес дәуірінен кейін бұрынғы КСРО территориясында құрылған 14
мемлекетте, дүниежүзінің басқа 25 елінде мекен ететіні туралы деректерді
келтірген. Соның ішінде 800 мыңы диаспораға, 3,7 миллионы
ирридентке жатады. Олар Қазақстанмен шекаралас, бір кезде саяси
ықпалмен Ресей, Қытай, Өзбекстан иемденген ежелгі қазақ жерлерінде өмір
сүруде. Автор диаспораның ирриденттеріне Ресейдің Астрахан, Орынбор,
Қорған, Омбы, Таулы Алтай автономиялық облысындағы Қытайдың Ұйғыр
автономиялық ауданындағы Алтай, Тарбағатай, Іле, Құлжа,
Еренқабырға, Баркөл, Монғолияның Баян-Өлгей аймақтарында,
Өзбекстанның Сырдария, Мырзашөл, Қызылқұм, Шыршық, аудандарында
тұратын қазақтар жатады деп, біз зерттеп отырған Монғолиядағы қазақтарды да
соған қосады.
Монғолиядағы қазақ диаспорасының пайда болып, қалыптасу мәселесіне
байланысты XIX ғасырдың соңы-ХХ ғасырдың басында Шынжаң өлкесін,
Монғолияның батыс бөлігін зерттеген орыс саяхатшылары мен ғалымдары құнды
деректер қалдырғанын атап кеткен жөн. Олардың қатарына Г.Н. Потанин, Г.Е.
Грумм-Гржимайло, Н.Я. Бичурин, В.В. Сапожников, А.М. Позднеев, М.В. Певцов,
А.Н. Казнаков, А.В. Бурдуков, т.б. жатады.
XIX ғасырдың екінші жартысында Монғолия жеріне барып мекендеген
қазақтардың бір бөлігінің тарихын зерттеуде жергілікті ғалымдардың өзіндік
үлес қосқанын атап айту қажет. 1960 жылы Ә. Мініс және А. Сарай жазған
"М.Х.Р. Баян-Өлгей аймағының қазақ халқы тарихынан" деген шағын еңбек қазақ
және моңғол тілінде жарық көрді. Бұл Монғолиядағы қазақ диаспорасы
тарихынан сөз қозғаған алғашқы еңбектердің бірі. Бұл еңбекте Монғолияның
батыс белігін мекендеген қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне мәдениетіне көп
көңіл бөлінген. Онда көптеген архив құжаттары, жазба әдебиет, көне-көз
қариялардың естеліктері негізінде, қазақтардың бір тобының Алтай мен Қобда
өлкесін мекендей бастауының себептері мен олардың қоғамдық-экономикалық
құрылысы зерттелген. Сонымен қатар Монғолияны мекендеген қазақтардың Монғол
халық революциясьша қатысуына, революциядан кейін сонда жүргізілген саяси
және әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге әр қырынан баға берілген.
Монғолиядағы қазақтардың ішінен шыкқан партия қайраткері С. Хабшай
1976 жылы "Баян-Өлгей аймағында партия ұйымдарының құрылуы" 18 деген
шағын кітапшаны моңғол тілінде басып шығарды. Бұл кітапта Монғолияда көп
жыл бойы ел басқарған партия - Монғол Халық Революциялық партиясының
аймақтық жергілікті ұйымының тарихы жөнінде біраз деректер беріледі.
Ислам Қабышұлы 1978 ж. "Керейлер керуені", 1997 ж. "Қазақ қауымы"
деген кітаптар шығарды. Бұл екі кітап бұрынғы авторлардың деректеріне
сүйене отырып, қысқаша шолу ретінде көпшілікке арналған еңбек болды.
А. Сарайдың 1991 ж. шыққан "Революциядан бұрынғы қазақ халқы" деген
кітабын соңғы кезде жарық көрген аталмыш тақырыпқа қомақты үлес қосқан
еңбек деп есептеу қажет. Автор өзінің осыдан отыз жыл бұрын жазған
еңбегінің деректерін, қорытындыларын жаңа деректермен, пікірлермен
толықтырып, аталмыш тақырыптың бір сыпыра маңызды мәселелеріне жаңа
қөзқарас тұрғысынан баға берген.
Қазақстан мен Монғолияның 1960-1980 жылдардағы экономикалык, ғылыми-
техникалық және мәдени қатынастарына арналған Х.С. Әбдіқадірованың
кандидаттық диссертациясы бар. Диссертацияның екінші тарауында Қазақстан
мен Баян-Өлгейдің мәдени, ағарту, ғылыми кеңінен сөз болған .
Тарихшы, ғалым 3. Қинаятүлы 1995 ж. жарық көрген "Жылаған жылдар
шежіресі" деген еңбегінде Монғолиядағы қазақ диаспорасы тарихынан көптеген
мөліметтер береді, олардын өткені мен болашағына байланысты өткір пікірлер
айтады. Бұл еңбек қазақ диаспорасы тарихына бүгінгі көзқарас тұрғысынан
уақыт талабына сай қорытындылар жасауымен бағалы.
Н. Мұхаметқанұлы "ХVШ-ХХ ғасырлардағы қазақ-қытай
байланыстары деген кітабында соңғы екі ғасырдағы екі елдің қарым-
қатынастарын даму тарихын зерттеу негізінде орта және ұлы жүз
қазақтарының бірталай ру-тайпаларының Шығысқа қоныс аударуы,
қазіргі Шыңжанның Іле, Тарбағатай мен Алтай аймақтарына
барып қоныстауының тарихын баяндайды. Б. Кәмалашұлы мен Д. Қатранның
сияқты еңбектерінде Монғолиядағы қазақтардың тарихы, олардың салт-
дәстүрлерінің жекелеген мәселелері қарастырылған.
Монғолиядағы қазақ диаспорасы туралы еңбектер, 90-жылдардан бұрын
маркстік-лениндік теорияға, коммунистік идеологияға, таптық
партиялық принциптерге сай жазылғандықтан, оларда белгілі қателіктер
мен бұрмалаушылықтар орын алды. Олардың басым көпшілігі этнографиялық
тұрғыдан жазылған. Бұл еңбектер жаңа көзқарастағы ғылыми жұмысқа койылатын
методологиялық және әдістемелік талаптарға көп жағдайда сай келе бермейді.
Оларда көбіне мәліметтік-ақпараттық сипат басым болып келеді.
Сондықтан сол елдегі қазақ диаспорасы тарихы туралы колға түскен жаңа
деректер мен құжаттарды пайдалана отырып, тарихи оқиғаға өркениет теориясы,
ұлттық сана идеологиясы тұрғысынан, тарихи-объективтік шындық принциптері
негізінен ғылыми ізденіс жасау арқылы зерттеу жүргізу қажет екінін
мойындаған жөн.
Жоғарыда көрсетілген және қысқаша мазмұндарына шолу жасалған
зерттеулердің мәселенің тарихнамасына қосар үлесі мол. Алайда олар
Монғолиядағы қазақ диаспорасының тарихын арнайы және тұтас қарастырмайды.
Олардың жалпы мәліметтік-ақпараттық сипаты басым екендігін ескерген жөн.
Жоғарыда айтылғандар біз тандап алған ғылыми жұмыстың тақырыбының
өзектілігін, оның ғылыми танымдық, құндылығын дәлелдейді.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негізін тарих ғылымының
мынадай жалпы теориялық принциптері құрады: қажетті деректерді табу және
оларға сипаттама берудегі тарихи таным; оқиғалар мен жағдайларды зерттеуде
тарихи объективтік нақтылық; қоғамдық қүрылыстардың дамуын және өзгеруін
зерттеудегі нақтылы-тарихи әрекет; танымдағы жан-жақтылық, олардың бір-
бірімен ара-қатынасы, байланыстары.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, жаңа тарихи пайымдау
түрғысынан Монғолиядағы қазақ диаспорасының тарихын зерттеуді жұмыстың
негізгі мақсаты етіп алдым. Осыған сай мына міндеттер айқындалды:
- қазақ диаспорасының қалыптасуының себебіне, уақытына,
географиялық ортасына тарихи сипаттама беру;
- қазақтардың бір бөлігінің Монғолияға қоныстануы, олардың XX
ғасырдың басына дейінгі тарихын қарастыру;
- қазақтардың Маньчжуриялық Цин империясының отарлығына қарсы
1911 жылғы көтеріліске, 1921 жылғы революциялық оқиғаларға
қатысуы және жүргізілген демократиялық өзгерістерге араласуын айқындау;
- қазақтар ортасында "социалистік" эксперименттердің жүргізілуін,
оның Монғолиядағы отандастарымыздың саяси, әлеуметтік,
экономикалық өміріне тигізген салдарларын анықтау;
- қазіргі кездегі оралмандардың тарихи отанына
бейімделу мәселелерін жөне осыдан туындап отырған
кейбір қиыншылықтарды ашып көрсету;
Монғолиядағы қандастарымыздың қазіргі кездегі және болашақтағы даму
жолдарын, олардың тарихи отанына көшуінің кейбір мәселелерін қарастыру.
Еңбектің деректік негізі. Зерттеуде қазақ диаспорасына, соның ішінде
Монғолиядағы қазақтардың тарихына, байланысты жарық көрген басылымдар,
Монғолиядағы қазақ диаспорасының тарихы, бүгіні мен болашағына байланысты
мақалалар басылған мерзімді баспасөз және конференция, симпозиум
материалдары, сондай- ақ интернет пен оқу-әдістемелік және басқада құжаттар
пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- зерттеуде Монғолиядағы қазақ диаспорасының қалыптасуына
толық талдау жасалынған;
еңбекте этникалық отанынан тысқары мекен еткен қазақтардың өзіне тән
ұлттық қасиеттері мен мәдениеті нақтылы тарихи тұрғыдан
зерттеледі;
- Монғолиядағы қазақтардың жағдайы туралы тың деректер
негізінде Монғол үкіметінің оларға деген көзқарасы мен саясаты ашып
көрсетіледі;
- Дипломдық жұмыста Монғолияда тұратын қазақтарға қатысты
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатына назар аудару және кезінде
Т.Рысқүловтың сол өлкедегі қазақтарға қолдау
керсеткендігін, осы үрдісті қазіргі кезеңде де жалғастыру өмір
талабына сай екендігі айтылады;
- зерттеуде Монғолиядағы қазақ ғалымдарының өз отандастары туралы
жазылған еңбектеріне талдау жасалады;
- еңбекте бұрын ғылыми айналымға түспеген кейбір архив
деректері тұңғыш рет пайдаланылады.
Еңбектің қолданбалық маңызы. Шетелдердегі қазақ диаспорасының
тарихын жазуда, оралмандарды табиғи-географиялық жағдайларды ескере отырып,
территориялық принцип бойьшша орналастыру мен қазақ халқының ұлттық топтасу
мәселелерін шешу жұмыстарында пайдалануға болады.
Қол жеткен тұжырымдарды Дүниежүзілік Қазақтар Ассоциациясының
қызметінде пайдалануға, материалдарын жоғарғы оқу орындарында дәрістер
оқумен практикалық жұмыстар өткізуде, арнайы курстар жүргізуде қолдануға
болады.
Зерттеудің құрылымы. Жалпы диплом жұмысы оқиға соңынан түсіп
әдебиеттердің қос мағыналы және қарама-қарсы түсініктерін сараптай отырып
зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының
көкейкестілігі, мақсаты мен міндеттері, методологиялық негізі, зерттеу
тарихнамасы дәйектелген. Жұмыстың бірінші бөлімі Моңғолия жерінде қазақ
диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен ерекшелігі - деп аталады. Бұл жерде
біртұтас қазақ халқының бір бөлігінің басқа елдерге шашырап кетуінің
салдарынан қазақ диаспорасының қалыптасуы, соның ішінде Моңғолия жеріне
мекен ауыстырған қазақ рулары, олардың ұзаққа созылған диаспоралық орналасу
процесі және өзін-өзі басқару негізіне сүйенген басқару құрылымын жасауы,
сондай-ақ тарихи қиын-қыстау кезеңдеріндегі кейбір бастан кешірген
оқиғалары да тиянақты баяндалады.
Жұмыстың келесі екінші бөлімі: Монғолиядағы қазақ диаспорасының
қазірігі жағдайы- деп аталады. Монғолия қазақтарының ұлттық құндылықтары
ерекшелігінің сақталуы мен қамтамасыз етілуі туралы жаңа тың
деректер де осы бөлімде келтіріледі. Өйткені Моңғолиядағы қазақтардың
ахуал, тұрмыс дәстүрінде, дүние танымы мен рухани өмірінде, тіл
мәдениетінде белгілі өзгерістер болды. Сонымен бірге бұл бөлімде
Монғолиядағы қазақ диаспорасының қайта оралу мәселесіне орай туындаған
жайттар туралы, қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы туралы
мәселе көтеріледі.
I БӨЛІМ. Монғолия жерінде қазақ диаспорасының қалыптасуы, тарихы мен
ерекшелігі.
1). Монғолия жеріне қазақтардың алғаш аяқ басуы және орналасуы.
1.1. Қазақ диаспорасы Монғолия жерінде қашан және қалай
пайда болды. Алғашқы кезең.
Қазақ халқының тарихи жадында қазақ диаспорасы алғаш ХІІІ ғасырда
пайда болды деген мәлімет сақталып қалғаны белгілі болып отыр. Қарқаралы
өлкесінде Найман қашқан, Еңірекей, деген жер аттары бар екенін
жұртшылық біледі. Мұндай атаулар, біздіңше, жоңғар шапқыншылығынан ілгері
дәуірге байланысты. Бұл жер атаулары керей, найман, тайпалары ата мекенінен
ауа көшкені, одан кетерінде еңірегені туралы хабар береді.[3] Ендеше керей,
наймандар ата мекенінен қалайша, қашан айырылғанына оралайық.
Орта жүздің құрамында керей, найман тайпалары бар. Сондай-ақ Монғол
мемлекетінің құрамында да керейіт, найман тайпалары болған. Ғалымдар
арасында көп жылдар бойы осы екі тайпаның шығу тегі туралы пікір таласы
болып келді, бұл талас күні бүгінге дейін шешілген жоқ. Қазақ ғалымдарымен
қазақ тарихын зерттеген орыс, кеңес ғалымдары бұл екі тайпаны түркі тектес
десе, монғол ғалымдары монғол тарихын зерттеген орыс, кеңес ғалымдары
монғол тектес тайпалар деп есептейді.
Біз керей, найман тайпаларының тегі туралы мәселені шешкелі отырған
жоқпыз. Ол ғылымның бір саласының қолынан келе бермейді, осыған қатысты
барлық ғылымның, оның белді өкілдерінің арнайы айналысуымен шешілуге тиіс.
Біз керей, найман тайпаларының қазақ диаспорасының пайда болуына қандай
қатысы болды деген мәселеге ғана тоқталмақпыз.
Мұхаметжан Тынышбаев орыс, қытай, монғол деректеріне сүйене отырып,
керейт тайпасы ІХ ғасырда Монғолия теттиторияысында өмір сүрген деп
жазады.1
Монғол Халық Республикасының тарихы деген кітапта ХІІІ ғасырда
Монғол империясы құрылған кезде өмір сүрген тайпалар туралы айта келіп,
солардың ішінде сан жағынан көбі, ықпалы күштісі керейіт тайпасы еді.
Керейттер Орхон, Тула өзендерінің бойын мекендеген, батысында наймандармен
шекаралас болған деп жазады.
Көптеген ғалымдар керей және керейіт атауының төркіні бір деп
пайымдайды. Керейт атауының соңында тұрған т әрпі монғолша көптік
жалғауы екенін ескерсек, ғалымдардың бұл пайымдауы қисынға сияды.
ХІІІ ғасырдың басында Шыңғысхан қазіргі Монғолия территориясын
мекендеп жүрген бытараңқы тайпаларының басын біріктіріп, бір орталыққа
бағынған Монғол мемлекетін құрғаны белгілі. Монғол халқының тарихында
прогресті роль атқарған бұл әрекетті іске асыру жолында Шыңғыс хан көптеген
тайпалар мен соғысады, кейбіреулерімен одақ жасайды, сөйтіп олардың басын
біріктіреді. Солардың арасында түркі тектес керей, найман тайпалары да бар
еді. Керей мен найман Шыңғыс ханға қарсы бірде соғысып, бірде одақтасып өз
тәуелсіздігін сақтап келгенімен, монғолдардың тегеурінді күшіне төтеп бере
алмай Жетісу жеріне көшуге мәжбүр болады. Қазіргі Қазақстан жерін
мекендеген түркі тектес халықтарға келіп қосылған керей, найман тайпалары
ХІІI ғасырдың басында екінші рет Шыңғыс ханның шапқыншылығына ұшырайды.
Керей мен найманның біразы өздері жуырда ғана тастап кеткен ата мекеніне –
қазіргі Монғолия жеріне қайта көшуге мәжбүр болады. Олардың кейінгі тағдыры
күңгірттеу, мәлімет жоқтың қасы. Міне, қазіргі Монғолия жеріне қайта көшкен
керей, найман тайпаларының біз қазақ диаспорасын алғаш құрушылар деп
есептейміз.
1.2. Қазақ диаспорасының қалыптасқан екінші кезеңі жоңғар
шапқыншылығына байланысты.
ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында қазіргі Монғолия мен Қытай елінің
батыс өлкесінде қуатты әскери-феодалдық Жоңғар мемлекеті дүниеге келген
еді. Жоңғар мемлекеті құрылған күннен бастап көрші елдерге, ең әуелі қазақ
жерлеріне көз аларта бастайды. Сөйтіп бір ғасырдан астам уақытқа созылған
қазақ – жоңғар соғысы деген қайғылы уақиғаны қазақ елі басынан кешіреді.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы мен Жоңғарияның ара байланысы туралы
мәселе біздің ғылыми зерттеу бағытымыздан тыс жатыр. Сондықтан аталған
мәселенің ішіндегі қазақ халқының бір бөлігінің ата мекенінен ауа көшуіне
жоңғар шапқыншылығының себеп болғанына ғана тоқталамыз.
Иіні келгенде осы тақырыптың әлі күнге дейін ғылыми шешімін толық
таппағанын айта кеткен жөн. Өйткені орыс, қазақ тідеріндегі құжаттарға
сүйеніп жазылған еңбектер жеткілікті болғанымен, зерттеушілерінің назарынан
монғол, манж, қытай тілдеріндегі тарихи құжаттар тыс қалып отыр. Міне, осы
құжаттардың барлығын дерлік пайдаланған жағдайда ғана аталған мәселе
шешімін табуы тиіс. Бұл бір. Екіншіден, жоңғарлар мен қазақтардың
арасындағы соғыстың себебін әркім өзінше топшылайды. Біреулер жоңғарларды,
екіншілері қазақтарды шапқыншы етіп көрсетуге тырысады. Бұл, әсірісе, әдеби
шығармаларға тән көрініс. Шындыққа қол жеткізудің жолы – осы тақырыпқа
байланысты барлық құжаттарды ғылыми айналысқа енгізу.
Қазақ пен жоңғарлардың арасында ұзақ жылға созылған соғыстың негізгі
себебі жер, дәлірек айтқанда, жайылым мәселесі деп қорытынды жасап жүрген
ғалымдардың пікірі шындыққа жақын. ХVІІ ғасырдың соңында басталып, ХVІІІ
ғасырдың 60-жылдарына дейін жалғасқан бұл соғыста бірде қазақтар, бірде
жоңғарлар жеңіске жетіп отырады. Үш жүздің басы біріксе, қазақтар жеңеді
де, ыдырап кетсе, жоңғарлар басым түсіп отырады.
Жонғар шапқыншылығы, әсіресе 1723-жылы болған Ақтабан шұбырынды
оқиғасы қазақ халқының саяси-экономикалық және әлеуметтік өміріне аса зор
қасірет әкелген қайғылы апат болған. Жоңғарлар көптеген халықты қырып
тастады. Халық туып өскен жерінен, айдаған малынан айырылды. Бұл
шапқыншылық әкеден баланы, елден ағайынды, ағадан ініні айырған. Біздіңше
жоңғар шапқыншылығының саяси өмірде екі үлкен зардабы бар.
Біріншіден, бұрын көз көріп құлақ естімеген зардап шеккен соң ел
бастаған көсемдер, сөз бастаған шешендер, өол бастаған сардарлардың басым
көпшілігі Ресейдің көмегіне сүйенсек қана қазақ халқының тәуелсіздігін,
елдігін сақтап қаламыз деп ойлады. Сөйтіп қазақ елі үш ғасырға созылған
отарлық бұғауға түсті. Бұл жоңғар шапқыншылығының ең ауыр зардабының бірі
еді. Екіншіден, шапқыншылардан бас сауғалаған қазақтар ата мекенін таста,
алыс аймақтарға, тіпті көрші елдерге қарасты жерлерге ауа көшіп кетті.
Жоңғар шапқыншылығының салдарынан ата мекенін тастап, ауа көшкендер қазақ
диаспорасының көпшілігін құрағанымен, олардың саны жөнінде мәләмет жоқ.
Дегенмен қазақ диаспорасының қалыптасуына себепші болған факторларды өзара
салыстырсақ,қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі жоңғар шапқыншылығы
салдарынан пайда олды деп айтуға мүмкіндік береді.
1.3. Қазақ диаспорасының пайда болған келесі кезеңі Қазақ елінің
патшалық Ресейдің отарына айналуына байланысты.
Қазақ елі Ресейдің құрамына өз еркімен қосылды деп партиялық және
таптық принципке сай бұрмалап келген оқиға демократияның, жариялылықтың
нәтижесінде өз шешімін тапты. Қазақ елі Ресейге өз еркімен қосылған жоқ,
Ресей қазақ елін отарлады деген қорытындыны дәл қазір ақыл – есі түзу адам
жоққа шығармайды. Патшалық Ресейдің қазақ жерін айналдыра бекініс салуы,
қара шекпендерді қазақ жеріне қоныстандарып, отаршылықтың әлеуметтік күшін
құрастыруы, қазақтардың билеу жүйесін Ресей шенеуніктерінің қолына өткізіп,
олардың саяси тәуелсіздігін жоюы
сияқты негізгі – негізгі бағыттарының өзін еске салсақ – ақ, бұл саясаттың
отаршылық сипаты бұлжытпай дәлелденеді.
Отарлық саясатпен ымыраласпайтыны қазақтың Ресей қоластына кірген соң
көп ұзамай – ақ белгі бере бастады. Бұған ХVІІІ ғасырдың 70-80 жылдарындағы
қазақтың ұлт – азаттық қозғалыстары дәлел бола алады. ХVІІІ ғасыдың 70-
жылдарынан ХХ ғасырдың бастапқы ширегіне дейінгі бір жарым ғасырда қазақ
елі отарлау саясатына 300 рет қарсы шыққаны белгілі. Осы қозғалыстардың
барлығы дерлік ұлт – азаттық сипатта болған.
Қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын басып отыру үшін патша үкіметі
қазақ жерін айналдыра бекініс салып, оған казактарды орналыстырады.
Бекіністерде орналасқан жазалаушы әскерлер қазақ халқының азаттық
қозғалысын аяусыз басып отырады. Үлкенді – кішілі әрбір қозғалыс, дүмпу
жазалаушы әскерлерден жеңіліп, бас көтерушілер жан сауғалап, ата мекенін
тастап кетуге мәжбүр болған. Сөйтіп ұлт-азаттық қозғалыста жеңіліп, патша
әскерінің қуғынына ұшыраған қазақтар қазақ диаспорасының кезекті бөлігін
құрайды. Көрнекті қазақ жазушысы Сәбит Мұқанов: Тянь-Шанның теріскей жақ
бетіндегі халықтардың басым көпшілігі қазақ. Олардың алды Қытай өлкесіне
Абылай заманында өткен 1 -- деп жазады.
Ресейдің озбырлық әрекеті тек еңбекші халықтың ғана емес сонымен бірге
хандар, сұлтандар, билер, батырлардың да наразылығын туғызғаны белгілі. ХІХ
ғасырдың алғашқы ширегінде патша үкіметі енгізген ереже бойынша биліктің
хандық ережесі жойылып, қазақ арасындағы билік Ресей шенеуніктерінің қолына
өтеді. Қазақ жеріне Ресейден шаруалар әкеліп қоныстандырудың салдарынан
қазақтар арасында жер жайылым мәселесі шиеленіседі. Осы айтылған және басқа
себептер үстем тап өкілдерінің отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық қозғасықа
белсене қатысуына әкеп соғады. Бұған Кенесары хан, Сыздық сұлтан, Есет
батыр және тағы басқалар басқарған көтерілістер дәлел бола алады. Патшалық
Ресейдің жазалаушы әскерлерінің қуғын-сүргініне ұшырағандар өз руларын,
ауылдарын алып, шетке ауытқып отырған. Ресей озбырлығына қарсы он жыл бойы
күресіп, одан пәлендей нәтиже шықпыйтынына көзі жеткен Кенесары Шығыс
Түркістанды мекендеген қызай руының шақыруымен Қытай жеріне өз туыстарын,
сарбаздарын алып өтуге әрекет жасағаны белгілі.
Ғалым С. Толыбековтың айтуына қарағанда, Орта жүздің ханы Әбілмәмбет
1742 жылы Ресей билігіне карауға наразы болып, өз қарауындағы елдің біразын
алып Шығыс Түркістанға көшкен.1 Халық аузында Керей руының батыры Жәнібек
отаршыл саясатқа наразы болып өз қарауындағы халықты ертіп Шығыс
Түркістанға көшкен деген аңыз-әңгіме бар. Мұндай мысалдар жетерлік.
Қазақтың Абақ керей тайпасы XIX ғасырдың соңғы жартысына дейін қаймағы
бұзылмай өр Алтайды мекендеп тұрды. Ресей мен Қытай (Чин) үкіметінің
арасында 1864 жылы Жуңго-Ресей батыс солтүстік шекарасын тексеріп отыру
шарты деп аталатын естелік хатқа қол қойылып, керейлер тұрған мекен-жайына
орай екі мемлекет билігіне, екі тарапқа бөлінген соң ғана ру-тайпалар
арасында іштей жылжу басталды. Керейдің кейбір рулары Тау тәңірінің шығыс
бөктері, Еренқабырға, Бортоғай, Баркөл, екі Шіңгілге дейін қанат жайды.
XIX ғасырдың соңғы жартысында Абақ керейдің мал-жаны өсіп, бақ-дәулеті
тасыды. Деректерге Қарағанда, бұл тұста Абақ керейдің түтін саны 50 мыңға,
егер бір от басында бестен жан бар деп көрсек, адам саны 150 мыңға жетті.
Абақ керей ауылдарының шет мекендерге Қоңыс аудару процесі осы тұстан,
немесе XIX ғасырдың соңғы жартысынан бастау алды. Бұл Қазақтың ежелгі көш
құмарлығынан басталған оқиға емес, ахуалдың тұрмыстық, әлеуметтік және
басқадай ішкі, сыртқы, тіптен халықаралық белгілі себептері бар еді.
Себептерді ішкі және сыртқы екі тарапқа бөліп қараған жөн. Керейдің бір
тобының Мұңғыл асуының сыртқы себептеріне келсек, ол сонау Жоңғар құлаған
оқиғасынан бастау алады.
Көп жылдар бойы жалғасқан ішкі ара қайшылығының салдарынан Жоңғар
үкіметі Мәнжу Чин билеушілерінің ұзақ жылдар бойы жүргізіп келген отарлау
саясатына қарсы тұра алмаған.
Мәнжу билеушілері 1758 жылы батыс Моңғолияда Әмірсана, Чингунжав
бастаған ұлт-азаттық көтерілісін аса қаталдықпен басып жанышты. Әмірсанаға
қарсы жасаған Батыс Мұңғыл жорығының бас қолбасшысы Саралдың шүршіт қолының
бас қолбасшысына жолдаған есеп хатында Біз тәңіріміздің алдындағы
борышымызды өтедік. Бұдан былай жоңғар жоқ,1 - деп мәлімдеген.
Сөйтіп, Мүңғыл әулеті түгелімен Мәнжу-Чин үкіметінің билігіне өтті.
Жоңғар мемлекеті тек төрт ойрат (Дөрвөд, Чорос, Хошуд, Хойд) қана емес,
Шығыс Түркістанның хотон, қазақ, урианхай, ұйғырлар сияқты көптеген
тайпаларын біріктіріп, ұлан-ғайыр даланы билеп тұрған мемлекет болатын.
1850-1864 жылдары жалпы Қытайды қамтыған шаруалар көтерілісі етек
алды. Тарихта Тайфун көтерілісі деп аталатын бұл оқиға Қытай елінің сол
кездегі экономикалық, әлеуметтік және саяси өмірінде белгілі із қалдырды.
Көтерілісшілер Учан қатарлы бірнеше қаланы уақытша басып тұрды. Нанжинді
Қытайдың астанасы деп жариялады. Қытай үкіметі көтерілісті енді баса
бергенде батысынан дүнгендер көтерілісі бұрқ етті. 1862 жылдан басталған,
басында Чин үкіметінің отаршылық саясатына қарсы бағытта өрбіген бұл
көтеріліс бара-бара мұсылмандық бет-перде жамылып, Батыс Қытай өлкесін
жаппай қамтыған еді.
Көптеген қазақ ауылдары осы қақтығыстың салдарынан жайылым жерінен
айырылып, іштей қоныс аударуға мәжбүр болды. Дүнгендер көтерілісі Шэньси,
Ганьсу сияқты Қытайдың батыс аймақтарын, Шығыс Түркістанның кейбір елді
мекендерін, Қашқарды қамтып, найманның Байжігіт ауылын талқандап, 1870 жылы
Мұңғыл асып, Моңғолияның батыс шебіне аяқ басты. Чин үкіметі 1878 жылы
Дүнген көтерілісіне қатысушыларды аяусыз жазалады. Әрине, көтерілістердің
салдары аяқсыз қалмады. Мәнчжу-Чин үкіметі Тайпин көтерілісіне қатысқан
шаруаларды жаңа жер игеру науқанымен батыс шеткері аймақтарға қоныс
аударта бастады. Жер бөліп беру Тайпин көтерілісіне қатысушылардың
негізгі талабы болатын. Жаңадан игеретін жер тізіміне ең алдымен
Алтайдағы қазақ жайылымдары ілікті. Осының салдарынан Тәңіртау бөктері,
Қара Ертіс жағасы, Білезік Алқабек өзені, Шіңгілдің жоғарғы құйғанындағы
көптеген жайылым жер көшіп келген қытай, дүнген, сарттардың егіс алаңына
айналды. Сөйтіп қазақтың жері малына тарлық ете бастады. Мәнжу-Чин әміршісі
Алтайда жер тарыла бастағанына байланысты қазақтың кейбір ауылдарын
Алтайдан шеткерілетіп, Тәңіртауға, Ерен-қабырғаға, Тарбағатайға қоныс
аудару туралы жарлық шығарды. Жарлық бойынша Тәңіртауға қоныстану тізіміне
тек қана Жәдіктен 800 түтін, Қарақастан 150, Сарбастан 200 түтін ілінген
екен.1
Көшпенді қазақтар үшін Еренқабырға, Тәңір-тау өтіп, қытай, дүнгенге
қоян-қолтық кіргеннен гөрі Қобда асу әлде қайда ыңғайлы, малына жайлы
болатын. Сөйтіп Алтайдың күн бетінде жерден тарлық көре бастаған Абақ
керейдің бір тобы Алтайдың теріскей беті, бұрын жоңғарлар мекендеген кең
жайылымға қарай баяу жылжып, малын отарлата жайлап, соңынан қыстап қала
бастады.
Моңғолия ғалымы Дэвэн Жамсранов Дархад... хасаг, хамнигандардың шығу
тегі туралы атты еңбегінде Қазақтар алғаш Алтайдың арғы жағына
сыйыспағандықтан, бергі бетінен кеңістік жер іздеп келген екен1 деп жазса,
орыс ғалымы Г.Е.Грумм-Гржимайло Өткен ғасырда Қара Ертістің бойында
басталған жер дауы керейлерді мұнда (Қобда бетіне) қоныс аудармасқа шарасыз
болдырды деп жазады.
Батыс Қытай аймағындағы мұсылмандар көтерілісі тұсындағы аумалы-
төкпелі заманда керейлер Қыран Ертіс, Алтай асып Бұлғын Саксайдың басына
дейінгі Урианхай жерін басып алды деп жазады одан әрі Г.Е.Грумм-Гржимайло.
Төмендегі екі түрлі тарихи жағдайды ескерсек, Грумм-Гржимайлоның бұл
қорытындысы соншалық тиянақты емес екеніне көз жеткізуге болады.
1758 жылы Жоңғар құлаған соң тек Батыс Моңғолия ғана емес жалпы Алтай
қазағын Мәнжу-Чиннің Қобда, Улиастайдағы амбыны билейтін болған. Сондықтан
1911 жылға дейін қазір қазақтар мекендейтін Батыс Мұңғыл жерінде анау ресми
дейтін иелік болмаған. Және ол кезде 7 хошун урианхайдың көпшілігі Алтайда
болатын. Ал егер ата-баба мекені еді дегенге келсек, онда бұл жерді ойн
иргәдтен бұрын наймандар мекендеген. Сондықтан Грумм-Гржимайло жазып
отырған тұста жайылым дауы болғаны рас, бірақ шекара мәселесі болған
емес. Сондықтан басып алды деу қазақ көшпенділері үшін аса қатаң
қорытынды. Көшпенділер үшін жер тарлық еткеннен әзер ауыр құбылыс - жұт
жұтымшылығы.
Көнекөз қариялардың естелігіне және тарихи жазылымдарға қарағанда,
1879 қоян жылы Алтай өлкесінде естен қалғысыз қатты жұт болып, тәмам мал
қырылып, халық аштыққа ұшыраған. Осы қоян жылғы жұт бір бөлім елдің мал
жағдайы мен күн көріс тұрмысы үшін бір қарқынға алып Алтай тауының арғы
бетіне қоныс аударуының бірден-бір басты себебі деуге болады1 деп жазады
1994 жылы Шыңжанда басылған Абақ керей тарихын құрастырушылар. Әйтеуір
қалай дегенмен, қазақ халқы көшпенді мал шаруашылығына қолайлы шөбі шүйгін,
отын суы мол қоныс іздеуі Абақ керейдің бір тобы Алтайдың күн бетінен
теріскей бетіне ауа қоныстануының бірден бір себебі екендігі айта қоярлық
дау тудырмайтын мәселе2. Абақ керейдің кейбір ауылдары беті ашық, малына
жайлы өңірге алдымен мал отарлата, бірте-бірте мал-жаны үйір бола келе сол
жаңа мекенінде қоныс теуіп қалып қойып отырды.
Иә, жер, жайылым көшпенді қазақ өмірінің шешуші мәселесі екені рас.
Бірақ бел асқан көштің жалғыз себебі жер десек, әнтек кем айтқан боламыз.
Өйткені қазақ өмірінде жер дауы мен жесір дауы қашанда бірге жүреді.
Осыдан келіп, ел асып, бел асып қоныс аударудың екінші бір ішкі себебі
туындайды. Ол ру басылары, ат үстіндегі ауқатты, малды-жанды адамдардың
билік үшін үзеңгі қағыстыруынан туындап отырды. Бүл да жалпы қазақтың
тарихи тағдырының қара қазанынан туындаған аса күрделі мәселелердің
бірі. Патшалық Ресей 1822 жылы Орта жүз, 1824 жылы Кіші жүз қазақтарының
хандық құрылымын жойды.
1.4. Мейірбан боғда, жихангез жалама және қазақтар.
1911 жылы Монғолияда тарихи бетбұрыс басталды. Мұңғыл әулетінің Мәнжу-
қытай отаршылдығына қарсы жүргізіп келген ұлт-азаттық қозғалысының
Нәтижесінде Монғолия ұлт бостандығын қолына алды.
Сөйтіп Монғолиядағы Мәнжу-Чин әулетінің 220 жылға жалғасқан билігі
құлады.
Осы тұста Мәнжу-Шүршіттің Қытайдағы билігі де құлап, дербес Жунго
мемлекетін құрғаны да әлемге аян болған еді.
Сөйтіп ұлы Хүрээде 29-желтоқсанда әмір Богда Жабзундамбаны хан
көтеруге арналған салтанат өтіп, Жабзундамба Монғолияның үкімет және дін
басы, зайыбы Дондогдулам Улсын дарь эх (ел анасы) деп жарияланып, ұлыстың
хас таңбасы және алтын әріппен жазылған мәртебелі ұсыныс хаты Богдаға табыс
етіліп, азиялық ұлы үрдіс бойынша ақшыл түстен басталған тоғыз сыйға
тартылды.
1912 жылдың 1-қаңтарын Богданы көп болыпхан көтерген немесе дербес
Монғолияның бірінші деп санап, ұлы Хүрээні Богдахан билігіндегі Монғолияның
астанасы етіп жариялады. Осынау жаңаша жыл санау 1941 жылға дейін, Ұлы
Хүрээнің аты 1924 жылға дейін жалғасты. Монғолияның мемлекеттік үрдісі
осылайша тағы бір рет бой көрсетті.
Монғолияның үкімет және дін басы Богда Жабзундамба бастаған жаңа
үкіметі бес министрліктен құралатын болды. Олар: Ішкі істер министрлігі,
Сыртқы істер министрлігі, Қорғаныс министрлігі, Қаржы және әділет
министрлігі еді. 1912 жылы Кеден басқармасы құрылды.
Монғолияның Сыртқы істер министрлігі 1912 жылы птшалық Ресей, Франция,
Англия, АҚШ, Бельгия, Жапония, Дания, Голландия, Австрия қатарлы көптеген
мемлекеттердің Сыртқы істер министрліктеріне Мұңғыл елі өз дербестігін
қолына алып, дербес ел болғандықтарын ресми түрде жария етті.
Моңғолиядан шеткері жүрген Мұңғыл тайпалары бірте-бірте Моңғол елінің
билігіне өту процесі басталды.Бұл процесс әсіресе Моңғолияның қазақтар
мекендейтін батыс шебінде тіптен қызу жүрілді.
Бірақ Қытайдың Юа-нь-ши-хай үкіметі Моңғолияға қарсы аса зұлымдық
саясат жүргізді.
Бір Алтайдың екі бетін қыстап, жайлап, шекараның ара жібінсіз бір
басшылықта, ағайыны, аралас, қойы қоралас бейғам жатқан қазақ енді екі
мемлекеттің қарамағында арғы бет, бергі бет болып ағайын екі тарапқа
бөлінетін уақыт келіп жетті.
Қазақ бүлікшілерінің ара жігін аңғарған Қытай үкіметі Палтван арқылы
Сүкірбайға 32 мылтық сыйға тартса, Сүкірбай қарымтасына 200 атты әскер, 50
мініс атын және Қытай әскеріне қажетті басқадай жәрдем көрсетуге уәде
берді.
Қылаң тобы Қытай әскері үшін ат-көлік және басқадай қаражат жинауға
қарсы шығып, осы мәселелерді шешу үшін Сүкірбайдың жұмсаған адамдарын құр
қол қайтарады.
Қазақ арасында көрініс бере бастаған бассыз-баусыздыққа тыйым салуға
қол ұшын беруін сұрап Сүкірбай 1912 жылы 22-маусымда Палтван немесе Ян У
Цоға арнайы хат жолдайды.1
Сүкірбайдын хаты жөнелтілгеннен 14 күн өткен соң шілденің 16 жұлдызы
күні Моңғолияда мекен еткен 400 жанұяның атынан ұлы мәртебелі Богдаханға
Қылаң тобының хаты жіберілді. Ұлы Богдаханның тікелей өз құзырына
таныстырылып , Мұңғыл жерінде өмір сүріп отырған қазақ қауымының келешек
тағдырында шешуші рөл атқарған аталшыш хатты толығымен келтіруді жөн
көрдік. Хатта былай делінген: Хунд Қылаңның Монғолияның ықпал билігіне
өтуге жолдаған хаты.
Сөйтіп, Монғолияны мекендеген қазақ ауылдарының келешек тағдыры туралы
мәселе алғаш мәртебелі Богдаханның құзырына жетіп, қазақ мәселесі күн
тәртібіне тығыз қойылды. Мұңғыл үкіметі қазақ мәселесіне мән бере
қарағандығы соншалық, 400 түтін атынан Қылаң, Бодаубайлардың жахған хатын
Богдахан бастаған Мұңғыл үкіметінің премьер-министрі Сайн Ноян хан
Намнансүрэн, Ішкі істер министрі Да Лама Цэрэнчимэд, Моңғолияның мемлекет
және діни қайраткері Пунцагцэрэн тікелей өз қолдарына алады.
Богдоханың бұл жолғы мейірімділігі (мұнда лауазым туралы сөз болып
жатқан жоқ) Моңғолияны мекен еткен қазақтардың өмір тарихындағы ең ірі
оқиға. Бұрын қазақтар қаншама Мұңғыл жерін мекен етіп жүргенімен олардың
қай елге бағынышты екендігі іс жүзінде шешілмей келген. Жер тек урианхай,
өлеттерден жалға алу түрінде пайдаланылып келді.
Ал 1912 жылғы Богда жарлығы бойынша қазақтар алғаш рет Мұңғыл азаматы
тұрғысынан мұңғылдармен тепе-теңдік жағдайда жер меншігіне ие болуға құқық
алды. Егер Мұңғылдағы қазақтар күндерде бір күн қазақ халқы Мұңғылда
теңдік алған , тағдырын мұңғылмен жалғаған құт мерекесін белгілейміз десе,
ол күн осынау 1912 жылдың 27 қыркүйегі.
1912 жылы Батыс Мұңғылдық Дөрбеттің 16 хошуны, Алтай урианхайының 7
хошуны, торғауыттың 3 хошуны және өлет, мыңғыттың кейбір хошундары Мұңғыл
үкіметінің қарамағына өтті. Қазақтар Моңғолияның әкімшілік жүйесіне бет
бұра бастады.1
Бұрын мұңғыл мен қазақ қай-қайсысы шүршіт-қытай империясының
қарамағында болып, қазақтар Алтайдың арғы бетіне бір өтіп, бергі бетіне бір
өтіп үнемі қозғалыста болды.
Моңғолияның батыс өлкесіне келіп қоныстанған Абақ керейдің бір тобы
сөйтіп, 1920 жылдардың басынан Моңғолияның әкімшілік жүйесінен орын алып,
сан тізімге ілігіп, жерге иелік етуге құқық алуы қазақтар Мұңғыл жерінде
елдікке қол жеткізе бастағнының шынайы белгісі еді.
Ғалым М. Тынышбаев орыс, қытай, моңғол деректеріне сүйене отырып,
керейт тайпасы IX ғасырда Монғол жерінде емір сүрген деп жазды. "МХР-ның
тарихы" деген кітапта XIII ғасырда Монғол империясы құрылған кезде өмір
сүрген тайпалар туралы айта келіп, сан жағынан көбі, әрі ықпалдысы керейт
тайпасы болды делінген.
Керейттер Орхон-Тула өзендерінің бойын мекендеген, батысында
наймандармен шекаралас болған - деп жазады М. Тынышпаев. Бүл мәліметтер
бойынша ІХ-Х ғасырда олар қазақтарда керей, моңғолда керейт тайпасы деп
аталғаны талас туғызбаса керек. Керей, найман тайпалары XIII ғасырдың 20-шы
жылдары Шыңғысхан шапқыншылығына үшырайды. Бүл тайпалардың біразы Қазақстан
аумағын мекендеген түркі тектес тайпалармсн бірлесіп, соңынан қазақ
халқының құрамына кіреді. Қазіргі орта жүздің керей, найман (тайпаларының)
руларының ата-бабалары осылар. Шыңғысханның шапқыншылығына ұшыраған
керей мен найманның біразы өздері жуырда тастап кетксн мекеніне -Монғолия
жеріне қайта көшуге мәжбүр болады. Мінс, Монғлия жеріне көшкен осы ру-
тайпаларын біз "қазақ диаспорасын" алғаш қүрушылар деп есептейміз. Бұл ру-
тайпалардың қазақ диаспорасын алғаш қалыптастырушы болғаны туралы
қортындымыз жер аттарына сүйенген болжам ғана. Осы оқиғаға байланысты жазба
деректер біздің қолымызға түспеді.
Қазақ диаспорасы қалыптасуының келссі кезеңі ХҮІІ ғасырдың бастапқы
жартысында қазіргі Монғол мсн Қытай елінің батыс өлкесінде Жоңғар мемлекеті
орнауымен тікелей байланысты болды.1
ХҮІІ ғасырдың соңынан ХҮІІІ ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін
жалғасқан қазақ жоңғар соғыстарында бірде қазақ, бірдс жоңғар жеңіп
отырған. Жоңғарлардың, әсіресе 1723 жылғы жойқын шапқыншылығы қазақ
халқының саяси-экономикалық және әлеуметтік өміріне аса зор қасірет әкелген
қайғылы апат болды. Жоңғарлар көптеген халықты қырып тастады, халық туып-
өскен жерінен айдаған малынан айырылды. Қазақ халқы үлкен қасірет "ақтабан
шұбырынды мен алқа көл сұламаға" үшырады. Жоңғар шапқыншылығының саяси
өмірде екі үлкен зардабы болды:
1. Ресейдің қол астына кіріп, қазақ елі екі ғасырдан астам
уақытқа созылған ауыр отарлық езгіні басынан кешірді.
2. Жоңғар шапқыншыларынан бас сауғалаған қазақтар
атамекенін тастап жан-жаққа тарап кетті. Қазақтар көрші Ресейге,
Орта Азияға, сонымен қатар қазақтардың біразы Қытай жеріне де
ауа көшті.
Жоңғар шапқыншылығы салдарынан атамекенді тастап кеткен қазақтардың
саны жөнінде мәліметтер жоқ, бірақ қазақ диаспорасының қалыптасуына себепші
болған факторларды өзара салыстырсақ, диаспораның ауқымды бөлігі жоңғар
шапқыншылығы салдарынан пайда болғандығын көрсміз.
Қазақ елі ХҮІІІ ғасырдың 30 жылдарынан -XIX ғасырдың алпысыншы жылдары
арасында Ресейдің отарына айналды. Қазақ елі Ресейге ез еркімен қосылмады,
Ресей қазақ елін отарлады. Қазақ халқының отаршылдықпен ымырласпайтыны
қазақ елі Ресейдің қолына өткен соң көп ұзамай белгі бере бастады. Бұған
ХҮІІІ ғ. жетпісінші-сексенінші жылдарындағы ұлт-азаттық қозғалыстар дәлел
бола алады. ХҮІІІ ғасырдың жетпісінші жылдарынан- XX ғасырдың бастапқы
ширегіне дсйін біржарым ғасырда казақ елі 300 рет отаршылдыққа қарсы
шыққаны белгілі. Осы қозғалыстың барлығы дерлік ұлт-азаттық сипатта болды .
Ұлт-азаттық қозғалыста жеңіліп, патша әсксрінің қуғынына үшыраған
қазақтар қазақ диаспорасының ксзекті бөлігін құрады. С.Мұқанов
"Тяньшанның теріскей жақ бетіндсгі халықтардың басым көпшілігі
қазақ. Олардың алды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz