Шоқан Уалихановтың сот реформасына деген көз қарасы

1 Шоқан Уалихановтың сот реформасына деген көз қарасы
2 Ежелгі халықтық үлгідегі билер соты
3 Сот ісін жүргізу тәртібі

Қоғамдық мәселеде халық реформасынан аса қажет мәселе жоқ.Мәселен Сот реформасы.Сот ісін қайта құру,әрине,біздің областағы бұрынғы әкімшілік құрылымды да өзгеріске түсіруі мүмкін және орыс үкіметіне де,сол сияқты қазақ халқына да ауыртпалық келтіріп отырған күрделі де бюрократтық шытырман былық орнына тиімді,ұтымды басқармалардың керек екенін атап көрсетті.Біздің заманымызға халыққа етене жақын,ең маңызды,соның мұқтажына тікелей қатысты реформа керек екенін жазды.Осы реформалардың нәтижесінде халықтың экономикалық,әлеуметтік қоғамдағы тұрмыс мұқтаждығын жақсартуға бағытталған іс әрекет екендігін,қоғамның дамуына септігін тигізетіндігі туралы тоқтала кетті.1824 жылы қабылданған Сперанскийдің Сібір заңдарының жинағына берген түсініктеме хатында,бұл заң қазақ даласында қолданысқа енгізілгенімен,өзіндік әдет-ғұрыпы,ой-тірлігі бар көшпелі сауатсыз халық ,күтпеген жерден толып жатқан сатылы басшылығы,олардың көп бөлшекті бағынышты тармақтары,түрлі атаулы сатысы бар бюрократтық орталыққа бағынды.Мұндай реформалар біздің халықты опатқа ұшыратады,бізге керісінше прогресс жолын таңдағанымыз дұрыс болады деп жазады.Ал реформа мәселесі терең ойды,байыпты тұжырымды,қажет етеді,өйткені халықтың «өмір сүруі,сүрмеуі»соған байланысты.Сондықтан халықтың пікіріне құлақ асуымыз керек.Халықтың пікіріне дұрыс баға беру үшін Қазақтарды қарапайым жұртты жиынға жинап, қажет жағдайларына көңіл бөліп,мұқтаждықтарына егжей-тегжейлі шолу жасауды жөн санайды.Ал 1854 жылы Мировой Судья лауазымына түсініктеме ретінде ауылдарда көптеген жиындар өтті.Жобаны оқыған кезде,бұл адамдардың селқостық білдіргені былай тұрсын,әуелі қалғып-мүлгіп отырды.Біраз адам болмаса,жалпы қазақ бұл не екенін,одан не талап ететінін ұққысы да келмеді.Мұндай аса маңызды халықтық іске деген енжарлықтың себебі мынада еді біріншіден,сауатсыздық,надандық,өз пайдасын білмегендік,екіншіден,біз оқып,оған тез жауап қайтаруды талап еткен ереженің мәнісі қазақтарға алдын ала түсіндірілмеді.Орыс бастықтарының әрбір әрекетінен қазақтар тек қана қастық,бостандығымызға,тұрмысымызға қол сұғатын озбырлық деп білді.Бұл түсінікті жағдай,өйткені қазақтар орыс бастықтарын өздерінің орыс заседательдерінің әрекетімен бағалайды.

1. Шокан Шыңғысұлы Уалихановтың өмірі мен қызметі(очерк) Әлкей Марғұлан,
2. Сот реформасы жайындағы хат.Аударған Байзақ Қожабеков,
3. Шоканның тарихи мұралары (автореферат)Құныпия Алпысбаев,

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Шоқан Уалихановтың сот реформасына деген көз қарасы.

Наурызбаев Ерлан Амангельдіұлы
Көкшетау Мемлекеттік Университеті
Заң ғылымдарының Магистрі

Қоғамдық мәселеде халық реформасынан аса қажет мәселе жоқ.Мәселен Сот
реформасы.Сот ісін қайта құру,әрине,біздің областағы бұрынғы әкімшілік
құрылымды да өзгеріске түсіруі мүмкін және орыс үкіметіне де,сол сияқты
қазақ халқына да ауыртпалық келтіріп отырған күрделі де бюрократтық
шытырман былық орнына тиімді,ұтымды басқармалардың керек екенін атап
көрсетті.Біздің заманымызға халыққа етене жақын,ең маңызды,соның мұқтажына
тікелей қатысты реформа керек екенін жазды.Осы реформалардың нәтижесінде
халықтың экономикалық,әлеуметтік қоғамдағы тұрмыс мұқтаждығын жақсартуға
бағытталған іс әрекет екендігін,қоғамның дамуына септігін тигізетіндігі
туралы тоқтала кетті.1824 жылы қабылданған Сперанскийдің Сібір заңдарының
жинағына берген түсініктеме хатында,бұл заң қазақ даласында қолданысқа
енгізілгенімен,өзіндік әдет-ғұрыпы,ой-тірлігі бар көшпелі сауатсыз халық
,күтпеген жерден толып жатқан сатылы басшылығы,олардың көп бөлшекті
бағынышты тармақтары,түрлі атаулы сатысы бар бюрократтық орталыққа
бағынды.Мұндай реформалар біздің халықты опатқа ұшыратады,бізге керісінше
прогресс жолын таңдағанымыз дұрыс болады деп жазады.Ал реформа мәселесі
терең ойды,байыпты тұжырымды,қажет етеді,өйткені халықтың өмір
сүруі,сүрмеуісоған байланысты.Сондықтан халықтың пікіріне құлақ асуымыз
керек.Халықтың пікіріне дұрыс баға беру үшін Қазақтарды қарапайым жұртты
жиынға жинап, қажет жағдайларына көңіл бөліп,мұқтаждықтарына егжей-тегжейлі
шолу жасауды жөн санайды.Ал 1854 жылы Мировой Судья лауазымына түсініктеме
ретінде ауылдарда көптеген жиындар өтті.Жобаны оқыған кезде,бұл адамдардың
селқостық білдіргені былай тұрсын,әуелі қалғып-мүлгіп отырды.Біраз адам
болмаса,жалпы қазақ бұл не екенін,одан не талап ететінін ұққысы да
келмеді.Мұндай аса маңызды халықтық іске деген енжарлықтың себебі мынада
еді біріншіден,сауатсыздық,надандық,өз пайдасын білмегендік,екіншіден,біз
оқып,оған тез жауап қайтаруды талап еткен ереженің мәнісі қазақтарға алдын
ала түсіндірілмеді.Орыс бастықтарының әрбір әрекетінен қазақтар тек қана
қастық,бостандығымызға,тұрмысымызға қол сұғатын озбырлық деп білді.Бұл
түсінікті жағдай,өйткені қазақтар орыс бастықтарын өздерінің орыс
заседательдерінің әрекетімен бағалайды.Округтардың бәрінде де алғашқы жауап
бірегей болды,мұны жиналған жұрт бірауыздан құптады,Билердің соты,олардың
съездері,-деді халық-бізде атам заманнан бар және де қазір орыс үкіметі
ұсынып отырған мировой(бітістіруші) соттың алғы ісін толық қамтыды.Бұл сот,-
деді жиналған қазақтар,-біздің халықтық тұрмысымыздың жағдайын
қанағаттандырады,сондықтан билердің соты мен съездерін сол ежелгі халықтық
үлгісінде қалдыру қажет.Бұл халықтың,жиынның шешімі.Бірақ облыстық сот
реформасы мәселесін шешу жөнінде облыстық басқарманың жанынан құрылған
комитет кеңесшісі Яценко мырза,үкіметтің ережесін,нұсқауын еске алғаны
болар,оларға өздерінің пікірлерін қайта қараудың жалпы жобасының негізгі
ережесіне сай айту керектігін ескертті.Мәселен,билердің санын
белгілеу,билердің сайланатыны,т.с.с.Қазақтар абыржып,қауым сенімсіздік
білдіріп,егесіп,кеңесіп,халық бұл мәселеге ойлануға мұрсат беріп.істі
кейінге қалдыруды өтінді.Қазақтар қайта кеңесіп,екінші мәжілісте қосымша
ұсыныс жасалып билер соты мен съездерін ежелгі халық үлгісінде
қалдырып,оған заман рухымен жағдайға байланысты кейбір
үйлесімдікпен,қосымшалар енгізілсін ,делінді.Осы жеңілдікке қол жеткеннен
кейін біздер сайлаудың ережесіне,бітістіруші соттың міндетіне байланысты
жобаның тармақтарын оқып бердік.Қазақтар әрбір тармаққа өз пікірлерін
білдіргенімен,өздерінің алғашқы ойының мағынасына қайшы келді,яғни
қосымшасыз,жанамаларынсыз-ақ тікелей өздері сақтауды талап еткен билер
сотын күйретті.Бұл пікір-бірнеше би мен әкімдердің аузынан шықтты,орданың
өзге құрметті адамдары оларды мақұлдап,бас изеді.Қарапайым халық
өкілдерінің арасында кей кезде дуылдасқан айтыс сарыны да естілді.Билер
өздерін-өздері ұзақ мерзімге сайлап,оларғаөз еріктерімен істі қабылдап,оған
шешім жасауына және шешімнің жүзеге асырылуына қатысуға құқық беруді
қалады.Бидің шешіміне белгілі жағдайда шағым жасауға жатпайтын
болуын,қысқасы қазақ сотының бірлестігін,яғни қазақ биін,сот
практикасындағы мировой соттың дәрежесіне,сот чиновнигінің дәрежесіне
көтермек болды.Болыстар өздерін сақтап қалу мақсатымен қазірде қолдарындағы
чиновниктік билікке тікелей қауіп төніп тұрғанын аңғарып,билерге қатты
қарсылық көрсетті.
Аға сұлтандардың делдалдығымен олар өзара ымыраласып,би-болысқа,болыс-
биге,ал болыстар мен билер сұлтандарға бөгет жасамайтын болды.Орданың
қолында билігі жоқ атқамінерлері болашақта бұл әкімшілік мәнсаптан үміткер
болғандықтан,бұқара халықты қанауда дала әкімдері біріне-бірі бөгет жасамау
үшін бәріне де келісті.Сібір қазақтарының облысындағы сот реформасы жайында
жалпылама тоқтала кетсек,қарапайым халық билер сотының ежелгі тәртібін
қаласа,ал шенді мәнсәпті,ауқатты қазақтар керісінше,билер сотының
өзгеріп,мировой соттар тәртібіне өткенін қалады.Сондықтан біз бұл
институттың мақсаты мен ерекшелігін аңғару үшін билер сотының мәніне
тоқталайық.Ежелгі халықтық үлгідегі билер соты,Біріншіден;қазақтарда
құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен немесе халықты
билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін,
оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген.Би атану үшін
қазақ халық алдында әлденеше шешендік сайысқа түсіп, өзінің заң-жораны
білетіндігін,шешендігін танытатын болған.Мұндай адамдардың есімі желдей
есіп ,әлейәм жұртқа таралып,біріне емес,бәріне де танылған.Сөйтіп би атағы
сот пен адвокаттык істегі патентке айналды да,бидін балалары заңнан тәлімі
болғандықтан,әке орнына мұрагер болып қала берді.Екіншіден;Рулық әдеп-
ғұрыптың заңына байланысты бір рудың адамдары бір семьяның мүшелері сияқты
болған да,өз руласы өзге рудың адамдарымен дау шешкенде,билік сұрағанда ол
процесте билік жүргізбей,руласына адвокаттық міндет ғана атқарған.Қазақтың
туыстық қатысы жеті атасынан әрі,тайпалық тармақтарына да
тараған.Мәселен,Орта жүз;арғын,қыпшақ,қоңырат,найман,уақ ,керей болып алты
арыс ел аталады,олар өзара бауырлас саналады.Қазақтың рулық әдеп-ғұрпының
бұл ерекшелігі-қазақ даласындағы би атаулының,іске қатысы жоғының қайсысын
қалаймын десе де толық құқы бар екеніне негіз болды.Үшіншіден;Сот ісіндегі
орныққан тәртіп бойынша қаралатын іс,жаңа кіріскен қуғындаушы адамның жеке
ісі болғандықтан,айыпты адамнан би ақысы немесе бидің билігі алынып,биге
тарту етіледі.Төртіншіден;Биге практикант,ал сотқа жеке іс деп қараудың
себебі,қазақ билері істі қабылдап,оны тексеруге кіріскенде,өз бетінше
емес,жоқшы адамның өтінішімен немесе әкімшілік өкіметтің хабарлауымен ғана
жүзеге асырылады.Бесіншіден;Би мен сотқа деген мұндай еркіндік көзқарас
арыздану құқығына шек қоя алмады,сондықтан қазақтар қалай арызданамын десе
де праволы болды.Алтышыдан;Би сотының ең бір тамаша ерекшелігінің
құрамына,әрине,мына әдет те жатады;егер айыпты адамға тікелей айғақ
табылмай,бірақ соның кінәлі екеніне күдік басым болса,онда билер айыпты
адамның адал туыстарын төрелікке тартып,яғни оларға айыпкерді ант беріп
ақтап алуға немесе айыптауына мүмкіндік берген.Бұл ант берушілердіңсаны
және оларды таңдаушылар дәрежесі құралған істің маңыздылығына байланысты
болды.Сонымен ант берушілер айыпталушының жақын руласынан,ал кейде сол
болыстан немесе бүкіл округтан алынған.Жетіншіден;Билер соты ауызша,халық
алдында жария жүргізілді,барлық жағдайда да
қорғаушы(адвокаттар)араласты.Оның халықтың құрметіне бөленгені
соншалық,оған ешқандай да тәртіпке шақыру шарасы бұрын да,қазірге дейін де
қолданылып көрілген емес.Округтік приказ орннағанға дейінгі қазақтың Орта
жүз қоныстарында қырдағы билер соты осындай болды.1854ж 19 майға
дейін.заңға сәйкес би атағын алғандардың атағы өздеріне
қалдырылсын(Бұратана халықтарды басқару мекемесі,2-том,2-бөлім,92-
ст.)Енді Сібір ведомствосына қарасты қазақ даласының сот реформасы
мәселесінің ең басты міндетіне,атап айтқанда;қазақ сотының басты
элементтерін орыс губерниясына жобаланған,мировой соттың негізгі ережесімен
салыстыратын болсақ;мировой сот өзінің шешімін қағазға түсіреді,ал билер
соты әрқашан жария ауызша түрде жүргізеді.Сот құрылымына қарай ;Cот
құрылымы;1.Бидің саңына шек қойылмайды.Әрбір округте мировой судья бірнешеу
болуы керек.2.Биді ресми түрде ешкім сайламайды да,ресми түрде ешкім
бекітпейді де.Европадағы ақындар,ғалымдар,адвокаттар сияқты билердің маңызы
жеке беделге негізделген.Шекспир мен Гетені әлейім халық ұлы ақын
санайды,бірақ олардың ұлылығы туралы пікір үкіметтің декретімен немесе
халықтың сайлауына сәйкес негізделмеген.Ал мировой судьяның сайлауында
арнаулы тәртіп,нарық бар.3.Халық қалағанда ғана би билік жүргізе алады.Оның
Renomms жүріп тұрғанда ғана оған жүгінеді,бедел жойылғанда билік те
дәрежеден айырылады.Ал мировой судья үш жылға сайланады да,қызмет атқарған
мерзімінде тұрақты правосы,міндеті болады.4.Би қазынадан да,халықтан да
ешқандай пұл алмайды,бірақ биден би ақы алды,ал мировой судьяға
земствоның алым-салығынан белгілі мөлшерде оның тірлігіне,әрі кеңсе
шығынына қаражат бөлінеді.5.Билердің съезі мезгілсіз,кездейсоқшақырылады,ал
мировой судьялардың съезіне белгілі мерзім тағайындалады.Мировой судья істі
жалғыз шеше береді,ал билер соты шағым иесі бір рудың адамы болса,әрі
өздері бір үйдың билігін қаласа ғана жалғыз жүргізеді. Сот ісін жүргізу
тәртібіне қарай.
1.Мировой судья мынадай істі қарайды:қылмысты іс бойынша – қылмыс ісін
жүргізудің 19 ст. Көрсетілген және азаматтық іс бойынша 500 сомға дейінгі
ізденіске (Азаматтық сот жүргізудің 1 ст.) жататын ұсақ-түйек күнә мен
жазалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.