Радиобиология және ветеринарлық радиобиология
Дәріс 1
КІРІСПЕ. ПӘННІҢ МАҚСАТЫ МЕН ҚЫСҚАША ДАМУ ТАРИХЫ.
1. Радиобиология және ветеринарлық радиобиолог ия.
2. Радиобиологияның қысқаша даму тарихы.
3. Радиобиологияныңң дамуына ғалымдардың қосқан үлесі.
Дәріс 2.
ЯДРОЛЫҚ ФИЗИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІ.
1. Атомның құрылысы туралы осы заманғы түсінік.
2. Атом құрамына кіретін элементарлы бөлшектердің физикалық сипаттамасы.
3. Атомдардағы бөлшектердің байланыс энергиясы.
Дәріс 3.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ РАДИОМЕТРИЯЛАУ ЖӘНЕ ДОЗИМЕТРИЯЛАУ.
1. Радиометрия және дозиметрия туралы түсінік, оның мақсаты мен міндеті.
2. Иондаушы сәулелерді табу және тіркеу құралдары мен әдістері.
3. Ионизациялық әдіс.
Дәріс 4.
РАДИОМЕТРИЯ, ДОЗИМЕТРИЯ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
1. Радиометриялық, дозиметриялық аспаптарды жіктеу құрылысы және қолданылуы.
2. Радиоактивтілікті өлшеудің негізгі әдістері: салыстырмалы, абсолютті және есептеу
3. Сәуле мөлшері, оның түрі мен қуаты.
Дәріс 5.
РАДИОЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ РАДИОТОКСИКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ.
1. Радиоэкология және оның міндеттері.
2. Иондаушы сәулелердің табиғи көздері, олардың сипаттамасы.
Дәріс 6.
МАЛ ОРГАНИЗМІНЕ РАДИОНУКЛЕИДТЕРДІҢ ЖИНАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1. Организмге радионуклеидтердің таралу түрлері.
2. Радионуклеидтердің организмде жиналуы және шығарылуы.
3. Сезімтал мүше туралы түсінік.
Дәріс 7.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЙЫНША РАДИОИЗОТОПТАРДЫҢ КӨШУІ.
1. Радионуклеидтердің мал өніміне өтуі. Радионуклеидтердің шекті мөлшері.
2. Радиоактивті заттармен ластанған аймақты мал өнімдері мен шикізаттарындағы радионуклеидтердің шекті мөлшері.
Дәріс 8.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Иондаушы сәулелердің биологиялық әсерін зерттеудің қысқаша тарихы.
2. Иондаушы сәулелер әсерінен болатын ұлпалардағы физикалық, химиялық үрдістер.
Дәріс 9.
СӘУЛЕНІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Сәуленің биологиялық әсерінің сәуле мөлшеріне, сәуле қуатына, иондалу тығыздығына және т.б. байланыстылығы.
2. Аз мөлшердегі иодаушы сәуленің әсер ету мәселесі, табиғи радиоактивтіліктің маңызы.
Дәріс 10.
СӘУЛЕМЕН ЗАҚЫМДАНУ.
1. Сәулемен зақымданудың жіктелуі.
2. Сәуле ауруы және оның түрлері: жіті және созылмалы.
Дәріс 11.
СӘУЛЕ КҮЙІГІ.
1. Себебі, дамуы, өту белгісі және сәуле күйігінің шешілуі.
2. Сәуле күйігін дауалау және емдеу.
Дәріс 12.
МАЛ ДӘРІГЕРЛІК ҚАДАҒАЛУ НЫСАНДАРЫН РАДИОМЕТРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ РАДИОХИМИЯЛЫҚ САРАПТАУ.
1. Мал дәрігерлік зертхананың радиологиялық бөлімі туралы ереже.
2. Ветеринариялық, радиометриялық сараптаудың міндеті, орындау кезеңі.
Дәріс 13
КІРІСПЕ. ПӘННІҢ МАҚСАТЫ МЕН ҚЫСҚАША ДАМУ ТАРИХЫ.
1. Радиобиология және ветеринарлық радиобиолог ия.
2. Радиобиологияның қысқаша даму тарихы.
3. Радиобиологияныңң дамуына ғалымдардың қосқан үлесі.
Дәріс 14
ЯДРОЛЫҚ ФИЗИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІ.
1. Атомның құрылысы туралы осы заманғы түсінік.
2. Атом құрамына кіретін элементарлы бөлшектердің физикалық сипаттамасы.
3. Атомдардағы бөлшектердің байланыс энергиясы.
Дәріс 15
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ РАДИОМЕТРИЯЛАУ ЖӘНЕ ДОЗИМЕТРИЯЛАУ.
1. Радиометрия және дозиметрия туралы түсінік, оның мақсаты мен міндеті.
2. Иондаушы сәулелерді табу және тіркеу құралдары мен әдістері.
3. Ионизациялық әдіс.
Дәріс 16
РАДИОМЕТРИЯ, ДОЗИМЕТРИЯ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
1. Радиометриялық, дозиметриялық аспаптарды жіктеу құрылысы және қолданылуы.
2. Радиоактивтілікті өлшеудің негізгі әдістері: салыстырмалы, абсолютті және есептеу
3. Сәуле мөлшері, оның түрі мен қуаты.
Дәріс 17
РАДИОЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ РАДИОТОКСИКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ.
1. Радиоэкология және оның міндеттері.
2. Иондаушы сәулелердің табиғи көздері, олардың сипаттамасы.
Дәріс 18
МАЛ ОРГАНИЗМІНЕ РАДИОНУКЛЕИДТЕРДІҢ ЖИНАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1. Организмге радионуклеидтердің таралу түрлері.
2. Радионуклеидтердің организмде жиналуы және шығарылуы.
3. Сезімтал мүше туралы түсінік.
Дәріс 19
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЙЫНША РАДИОИЗОТОПТАРДЫҢ КӨШУІ.
1. Радионуклеидтердің мал өніміне өтуі. Радионуклеидтердің шекті мөлшері.
2. Радиоактивті заттармен ластанған аймақты мал өнімдері мен шикізаттарындағы радионуклеидтердің шекті мөлшері.
Дәріс 20
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Иондаушы сәулелердің биологиялық әсерін зерттеудің қысқаша тарихы.
2. Иондаушы сәулелер әсерінен болатын ұлпалардағы физикалық, химиялық үрдістер.
Дәріс 21
СӘУЛЕНІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Сәуленің биологиялық әсерінің сәуле мөлшеріне, сәуле қуатына, иондалу тығыздығына және т.б. байланыстылығы.
2. Аз мөлшердегі иодаушы сәуленің әсер ету мәселесі, табиғи радиоактивтіліктің маңызы.
Дәріс 22
СӘУЛЕМЕН ЗАҚЫМДАНУ.
1. Сәулемен зақымданудың жіктелуі.
2. Сәуле ауруы және оның түрлері: жіті және созылмалы.
Дәріс 23
СӘУЛЕ КҮЙІГІ.
1. Себебі, дамуы, өту белгісі және сәуле күйігінің шешілуі.
2. Сәуле күйігін дауалау және емдеу.
Дәріс 24
МАЛ ДӘРІГЕРЛІК ҚАДАҒАЛУ НЫСАНДАРЫН РАДИОМЕТРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ РАДИОХИМИЯЛЫҚ САРАПТАУ.
1. Мал дәрігерлік зертхананың радиологиялық бөлімі туралы ереже.
2. Ветеринариялық, радиометриялық сараптаудың міндеті, орындау кезеңі.
Дәріс 25
РАДИОАКТИВТІ ИЗОТОПТАР МЕН ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ВЕТЕРИНАРИЯДА ПАЙДАЛАНУ
1. Радиоиндикациялық тәсілді организм ағзалары мен жүйелерінің жұмысын зерттеу, организмдегі зат алмасуды тексеру, дәрілік заттардың айналымын анықтау үшін қолдану.
2. Осы әдісті токсикологияда, микробиологияда, эпизоотологияда, вирусологияда пайдалану.
Дәріс 14.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІН ӨСІМДІК ЖӘНЕ МАЛ ҚНІМДЕРІН МОЛАЙТУ ҮШІН ПАЙДАЛАНУ.
1. Иондаушы сәулелерді жемшөппен мал өнімдерін консервілеу құралдарды, ыдыстарды, зиянды жәндіктерді жою үшін т.б. пайдалану мүмкіндігі.
2. Иондаушы сәулелерді пайдалану мүмкіндігін ауруды анықтау, мал емдеу, биологиялық өндірістер және халық шаруашылығында пайдалану
Дәріс 26
РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК НЕГІЗДЕРІ. РАДИОАКТИВТІ ЗАТТАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ.
1. Мал дәрігерлік зертханасының радиология бөлімінің құрылысы және оның жұмысын ұйымдастыру.
2. Радиоактивті заттармен басқа да иондаушы сәуле көздерін алу, есептеу, сақтау және тасымалдау жұмыстары.
Пайдаланған әдебиеттер.
КІРІСПЕ. ПӘННІҢ МАҚСАТЫ МЕН ҚЫСҚАША ДАМУ ТАРИХЫ.
1. Радиобиология және ветеринарлық радиобиолог ия.
2. Радиобиологияның қысқаша даму тарихы.
3. Радиобиологияныңң дамуына ғалымдардың қосқан үлесі.
Дәріс 2.
ЯДРОЛЫҚ ФИЗИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІ.
1. Атомның құрылысы туралы осы заманғы түсінік.
2. Атом құрамына кіретін элементарлы бөлшектердің физикалық сипаттамасы.
3. Атомдардағы бөлшектердің байланыс энергиясы.
Дәріс 3.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ РАДИОМЕТРИЯЛАУ ЖӘНЕ ДОЗИМЕТРИЯЛАУ.
1. Радиометрия және дозиметрия туралы түсінік, оның мақсаты мен міндеті.
2. Иондаушы сәулелерді табу және тіркеу құралдары мен әдістері.
3. Ионизациялық әдіс.
Дәріс 4.
РАДИОМЕТРИЯ, ДОЗИМЕТРИЯ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
1. Радиометриялық, дозиметриялық аспаптарды жіктеу құрылысы және қолданылуы.
2. Радиоактивтілікті өлшеудің негізгі әдістері: салыстырмалы, абсолютті және есептеу
3. Сәуле мөлшері, оның түрі мен қуаты.
Дәріс 5.
РАДИОЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ РАДИОТОКСИКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ.
1. Радиоэкология және оның міндеттері.
2. Иондаушы сәулелердің табиғи көздері, олардың сипаттамасы.
Дәріс 6.
МАЛ ОРГАНИЗМІНЕ РАДИОНУКЛЕИДТЕРДІҢ ЖИНАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1. Организмге радионуклеидтердің таралу түрлері.
2. Радионуклеидтердің организмде жиналуы және шығарылуы.
3. Сезімтал мүше туралы түсінік.
Дәріс 7.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЙЫНША РАДИОИЗОТОПТАРДЫҢ КӨШУІ.
1. Радионуклеидтердің мал өніміне өтуі. Радионуклеидтердің шекті мөлшері.
2. Радиоактивті заттармен ластанған аймақты мал өнімдері мен шикізаттарындағы радионуклеидтердің шекті мөлшері.
Дәріс 8.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Иондаушы сәулелердің биологиялық әсерін зерттеудің қысқаша тарихы.
2. Иондаушы сәулелер әсерінен болатын ұлпалардағы физикалық, химиялық үрдістер.
Дәріс 9.
СӘУЛЕНІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Сәуленің биологиялық әсерінің сәуле мөлшеріне, сәуле қуатына, иондалу тығыздығына және т.б. байланыстылығы.
2. Аз мөлшердегі иодаушы сәуленің әсер ету мәселесі, табиғи радиоактивтіліктің маңызы.
Дәріс 10.
СӘУЛЕМЕН ЗАҚЫМДАНУ.
1. Сәулемен зақымданудың жіктелуі.
2. Сәуле ауруы және оның түрлері: жіті және созылмалы.
Дәріс 11.
СӘУЛЕ КҮЙІГІ.
1. Себебі, дамуы, өту белгісі және сәуле күйігінің шешілуі.
2. Сәуле күйігін дауалау және емдеу.
Дәріс 12.
МАЛ ДӘРІГЕРЛІК ҚАДАҒАЛУ НЫСАНДАРЫН РАДИОМЕТРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ РАДИОХИМИЯЛЫҚ САРАПТАУ.
1. Мал дәрігерлік зертхананың радиологиялық бөлімі туралы ереже.
2. Ветеринариялық, радиометриялық сараптаудың міндеті, орындау кезеңі.
Дәріс 13
КІРІСПЕ. ПӘННІҢ МАҚСАТЫ МЕН ҚЫСҚАША ДАМУ ТАРИХЫ.
1. Радиобиология және ветеринарлық радиобиолог ия.
2. Радиобиологияның қысқаша даму тарихы.
3. Радиобиологияныңң дамуына ғалымдардың қосқан үлесі.
Дәріс 14
ЯДРОЛЫҚ ФИЗИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІ.
1. Атомның құрылысы туралы осы заманғы түсінік.
2. Атом құрамына кіретін элементарлы бөлшектердің физикалық сипаттамасы.
3. Атомдардағы бөлшектердің байланыс энергиясы.
Дәріс 15
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ РАДИОМЕТРИЯЛАУ ЖӘНЕ ДОЗИМЕТРИЯЛАУ.
1. Радиометрия және дозиметрия туралы түсінік, оның мақсаты мен міндеті.
2. Иондаушы сәулелерді табу және тіркеу құралдары мен әдістері.
3. Ионизациялық әдіс.
Дәріс 16
РАДИОМЕТРИЯ, ДОЗИМЕТРИЯ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
1. Радиометриялық, дозиметриялық аспаптарды жіктеу құрылысы және қолданылуы.
2. Радиоактивтілікті өлшеудің негізгі әдістері: салыстырмалы, абсолютті және есептеу
3. Сәуле мөлшері, оның түрі мен қуаты.
Дәріс 17
РАДИОЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ РАДИОТОКСИКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ.
1. Радиоэкология және оның міндеттері.
2. Иондаушы сәулелердің табиғи көздері, олардың сипаттамасы.
Дәріс 18
МАЛ ОРГАНИЗМІНЕ РАДИОНУКЛЕИДТЕРДІҢ ЖИНАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1. Организмге радионуклеидтердің таралу түрлері.
2. Радионуклеидтердің организмде жиналуы және шығарылуы.
3. Сезімтал мүше туралы түсінік.
Дәріс 19
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЙЫНША РАДИОИЗОТОПТАРДЫҢ КӨШУІ.
1. Радионуклеидтердің мал өніміне өтуі. Радионуклеидтердің шекті мөлшері.
2. Радиоактивті заттармен ластанған аймақты мал өнімдері мен шикізаттарындағы радионуклеидтердің шекті мөлшері.
Дәріс 20
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Иондаушы сәулелердің биологиялық әсерін зерттеудің қысқаша тарихы.
2. Иондаушы сәулелер әсерінен болатын ұлпалардағы физикалық, химиялық үрдістер.
Дәріс 21
СӘУЛЕНІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІ.
1. Сәуленің биологиялық әсерінің сәуле мөлшеріне, сәуле қуатына, иондалу тығыздығына және т.б. байланыстылығы.
2. Аз мөлшердегі иодаушы сәуленің әсер ету мәселесі, табиғи радиоактивтіліктің маңызы.
Дәріс 22
СӘУЛЕМЕН ЗАҚЫМДАНУ.
1. Сәулемен зақымданудың жіктелуі.
2. Сәуле ауруы және оның түрлері: жіті және созылмалы.
Дәріс 23
СӘУЛЕ КҮЙІГІ.
1. Себебі, дамуы, өту белгісі және сәуле күйігінің шешілуі.
2. Сәуле күйігін дауалау және емдеу.
Дәріс 24
МАЛ ДӘРІГЕРЛІК ҚАДАҒАЛУ НЫСАНДАРЫН РАДИОМЕТРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ РАДИОХИМИЯЛЫҚ САРАПТАУ.
1. Мал дәрігерлік зертхананың радиологиялық бөлімі туралы ереже.
2. Ветеринариялық, радиометриялық сараптаудың міндеті, орындау кезеңі.
Дәріс 25
РАДИОАКТИВТІ ИЗОТОПТАР МЕН ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ВЕТЕРИНАРИЯДА ПАЙДАЛАНУ
1. Радиоиндикациялық тәсілді организм ағзалары мен жүйелерінің жұмысын зерттеу, организмдегі зат алмасуды тексеру, дәрілік заттардың айналымын анықтау үшін қолдану.
2. Осы әдісті токсикологияда, микробиологияда, эпизоотологияда, вирусологияда пайдалану.
Дәріс 14.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ӘСЕРІН ӨСІМДІК ЖӘНЕ МАЛ ҚНІМДЕРІН МОЛАЙТУ ҮШІН ПАЙДАЛАНУ.
1. Иондаушы сәулелерді жемшөппен мал өнімдерін консервілеу құралдарды, ыдыстарды, зиянды жәндіктерді жою үшін т.б. пайдалану мүмкіндігі.
2. Иондаушы сәулелерді пайдалану мүмкіндігін ауруды анықтау, мал емдеу, биологиялық өндірістер және халық шаруашылығында пайдалану
Дәріс 26
РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК НЕГІЗДЕРІ. РАДИОАКТИВТІ ЗАТТАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ.
1. Мал дәрігерлік зертханасының радиология бөлімінің құрылысы және оның жұмысын ұйымдастыру.
2. Радиоактивті заттармен басқа да иондаушы сәуле көздерін алу, есептеу, сақтау және тасымалдау жұмыстары.
Пайдаланған әдебиеттер.
1896 жылдың 1 марты ғылым тарихына тағы да бір жаңалық әкелді. Францу физигі Анри Беккерель уран тұздарының белгісіз бір сәуле шығаратындығын байқады.
Беккерельдің бұл жаңалығы кездейсоқ емес еді. 1985 жылы неміс ғалымы Рентген белгісіз сәулелерді ашты. Ол оны Х-сәулелер деп атады. Бұл ХІХ ғасырдың аяғындағы ең ірі ғылыми жаңалықтардың бірі болды. Енді ғалымдар осы сәуленің тегін іздестіре бастады. Ол үшін көптеген әр алуан заттар зерттелді. Француз ғалымы А.Пуанкаре фосфоросцениялық (жарқырайтын) қасиеттері бар заттарды зерттеуді ұсынды. Олар алдын ала жарықта ұстағаннан кейін қараңғыда да біраз уақыт өзінен өзі жарық шығаратын. Енді осындай заттар рентген сәулелерін шығармас па екен деген болжамды анықтай түсу керек болды.
Анри Беккерель қараңғыда жарық шығару қасиеті күшті уран мен калийдің қос күкіртті қышқыл тұзын K2UO2 (SO4) 2 алады. Бірақ ауа райы бұлтты, тұманды болып, алдын ала күн жарығында ұстауға мүмкіндік болмағандықтан, оны фотопластикада салып, қара қағазға орап, столының тартпасына қояды. 1 март күні күн ашық болыпты. Беккерель тартпадағы уран тұзын алып, күн көзіне ұстамай тұрып, алдымен фотопластинканы Ғалымдар радиоактивтік сәулені мұқият зерттей бастады. Көп ұзамай-ақ Беккерель уран бөліп шығаратын сәле ауаны иондандыратынын анықтайды. Ол уран сәулесімен магнит өрісінде қисаяды деген болжал жасап, 1899 жылы тәжірбие арқылы шынында солай болатындығын және уран сәулелері қасиеттері жағынан катод сәулелеріне ұқсайтындығын дәлелдеді. Бірнеше жыл өткеннен кейін ағылшын физигі Э.Резерворд уран сәулелерінің үш түрге бөлінетінін дәлелдеп, олар а- (альфа), в-(бета) және у-(гамма) сәулелері деп аталады.
Бұл жаңа құбылысты зерттеуде Мария және Пьер Кюрилер еңбегінің маңызы зор болды. Олар Беккерельдің зерттеулерін, одан әрі жалғастырып, дамыта түсті, Сөйтіп, уранның табиғи минералды (мысалы, шала тотық – U3O8) таза металл уранға қарағанда сәулені күштірек шығаратынын байқайды. Олар уранның табиғи қосылыстарында ураннан да активті зат бар деген болжал жасайды. Екі жылғы зерттеуден кейін 1898 жылы олар сәуле шығаратын жаңа элемент – полонийді және көмекшілер Ж-бемонмен бірге екінші активті элемент – радийді ашады. Мария Кюри-Склодовскаяның ұсынысты бойынша бұл жаңа құбылыс радиоактивтілік зерттеудегі сіңірген еңбектері үшін оларға және Анри Беккерельге Нобель сыйлығы, 1911 жылы радий элементін таза күйніде бөліп алғаны үшін Мария Кюриге екінші рет Нобель сыйлығын берілді.
Беккерельдің бұл жаңалығы кездейсоқ емес еді. 1985 жылы неміс ғалымы Рентген белгісіз сәулелерді ашты. Ол оны Х-сәулелер деп атады. Бұл ХІХ ғасырдың аяғындағы ең ірі ғылыми жаңалықтардың бірі болды. Енді ғалымдар осы сәуленің тегін іздестіре бастады. Ол үшін көптеген әр алуан заттар зерттелді. Француз ғалымы А.Пуанкаре фосфоросцениялық (жарқырайтын) қасиеттері бар заттарды зерттеуді ұсынды. Олар алдын ала жарықта ұстағаннан кейін қараңғыда да біраз уақыт өзінен өзі жарық шығаратын. Енді осындай заттар рентген сәулелерін шығармас па екен деген болжамды анықтай түсу керек болды.
Анри Беккерель қараңғыда жарық шығару қасиеті күшті уран мен калийдің қос күкіртті қышқыл тұзын K2UO2 (SO4) 2 алады. Бірақ ауа райы бұлтты, тұманды болып, алдын ала күн жарығында ұстауға мүмкіндік болмағандықтан, оны фотопластикада салып, қара қағазға орап, столының тартпасына қояды. 1 март күні күн ашық болыпты. Беккерель тартпадағы уран тұзын алып, күн көзіне ұстамай тұрып, алдымен фотопластинканы Ғалымдар радиоактивтік сәулені мұқият зерттей бастады. Көп ұзамай-ақ Беккерель уран бөліп шығаратын сәле ауаны иондандыратынын анықтайды. Ол уран сәулесімен магнит өрісінде қисаяды деген болжал жасап, 1899 жылы тәжірбие арқылы шынында солай болатындығын және уран сәулелері қасиеттері жағынан катод сәулелеріне ұқсайтындығын дәлелдеді. Бірнеше жыл өткеннен кейін ағылшын физигі Э.Резерворд уран сәулелерінің үш түрге бөлінетінін дәлелдеп, олар а- (альфа), в-(бета) және у-(гамма) сәулелері деп аталады.
Бұл жаңа құбылысты зерттеуде Мария және Пьер Кюрилер еңбегінің маңызы зор болды. Олар Беккерельдің зерттеулерін, одан әрі жалғастырып, дамыта түсті, Сөйтіп, уранның табиғи минералды (мысалы, шала тотық – U3O8) таза металл уранға қарағанда сәулені күштірек шығаратынын байқайды. Олар уранның табиғи қосылыстарында ураннан да активті зат бар деген болжал жасайды. Екі жылғы зерттеуден кейін 1898 жылы олар сәуле шығаратын жаңа элемент – полонийді және көмекшілер Ж-бемонмен бірге екінші активті элемент – радийді ашады. Мария Кюри-Склодовскаяның ұсынысты бойынша бұл жаңа құбылыс радиоактивтілік зерттеудегі сіңірген еңбектері үшін оларға және Анри Беккерельге Нобель сыйлығы, 1911 жылы радий элементін таза күйніде бөліп алғаны үшін Мария Кюриге екінші рет Нобель сыйлығын берілді.
1.Белов А.Д., Киршин Б.А.и др. Радиобиология. М.Колос.1999.
2.Ветеринарно-санитарная экспертиза, стандартизация и сертификация прадуктов.Ф-2002.
3..Ветеринарно-санитарная экспертиза, стандартизация и сертификация прадуктов. Алматы, 2002 и 2003. Том 1 и 2.
4.Қырықбайұлы С., Телеуғали Т.М. Малдәрігерлік санитарлық сараптау және мал өнімдерінің технологиясы мен стандарттау негіздері. Алматы. 1998.
5.Макаров В.А., Фролов В.П. Шуклин Н.Ф.В Ветеринарно-санитарная экспертиза с основами технологии и стандартизации продуктов животноводства. Учебник. М. ВО Агропромиздат. 1987.
6.Кузин А.М. Радиобиология. М. 1999
7.Воровков М.Ф.,Фролов В.П., Серко С.А. Ветеринарно-санитарная экспертиза с основами технологии стандартизатции продуктов животнов-ва.Санкт Петербург-Москова-Красондар.2007.
2.Ветеринарно-санитарная экспертиза, стандартизация и сертификация прадуктов.Ф-2002.
3..Ветеринарно-санитарная экспертиза, стандартизация и сертификация прадуктов. Алматы, 2002 и 2003. Том 1 и 2.
4.Қырықбайұлы С., Телеуғали Т.М. Малдәрігерлік санитарлық сараптау және мал өнімдерінің технологиясы мен стандарттау негіздері. Алматы. 1998.
5.Макаров В.А., Фролов В.П. Шуклин Н.Ф.В Ветеринарно-санитарная экспертиза с основами технологии и стандартизации продуктов животноводства. Учебник. М. ВО Агропромиздат. 1987.
6.Кузин А.М. Радиобиология. М. 1999
7.Воровков М.Ф.,Фролов В.П., Серко С.А. Ветеринарно-санитарная экспертиза с основами технологии стандартизатции продуктов животнов-ва.Санкт Петербург-Москова-Красондар.2007.
Дәріс 1
КІРІСПЕ. ПӘННІҢ МАҚСАТЫ МЕН ҚЫСҚАША ДАМУ ТАРИХЫ.
1. Радиобиология және ветеринарлық радиобиолог ия.
2. Радиобиологияның қысқаша даму тарихы.
3. Радиобиологияныңң дамуына ғалымдардың қосқан үлесі.
1896 жылдың 1 марты ғылым тарихына тағы да бір жаңалық әкелді. Францу
физигі Анри Беккерель уран тұздарының белгісіз бір сәуле шығаратындығын
байқады.
Беккерельдің бұл жаңалығы кездейсоқ емес еді. 1985 жылы неміс ғалымы
Рентген белгісіз сәулелерді ашты. Ол оны Х-сәулелер деп атады. Бұл ХІХ
ғасырдың аяғындағы ең ірі ғылыми жаңалықтардың бірі болды. Енді ғалымдар
осы сәуленің тегін іздестіре бастады. Ол үшін көптеген әр алуан заттар
зерттелді. Француз ғалымы А.Пуанкаре фосфоросцениялық (жарқырайтын)
қасиеттері бар заттарды зерттеуді ұсынды. Олар алдын ала жарықта ұстағаннан
кейін қараңғыда да біраз уақыт өзінен өзі жарық шығаратын. Енді осындай
заттар рентген сәулелерін шығармас па екен деген болжамды анықтай түсу
керек болды.
Анри Беккерель қараңғыда жарық шығару қасиеті күшті уран мен калийдің
қос күкіртті қышқыл тұзын K2UO2 (SO4) 2 алады. Бірақ ауа райы бұлтты,
тұманды болып, алдын ала күн жарығында ұстауға мүмкіндік болмағандықтан,
оны фотопластикада салып, қара қағазға орап, столының тартпасына қояды. 1
март күні күн ашық болыпты. Беккерель тартпадағы уран тұзын алып, күн
көзіне ұстамай тұрып, алдымен фотопластинканы Ғалымдар радиоактивтік
сәулені мұқият зерттей бастады. Көп ұзамай-ақ Беккерель уран бөліп
шығаратын сәле ауаны иондандыратынын анықтайды. Ол уран сәулесімен магнит
өрісінде қисаяды деген болжал жасап, 1899 жылы тәжірбие арқылы шынында
солай болатындығын және уран сәулелері қасиеттері жағынан катод сәулелеріне
ұқсайтындығын дәлелдеді. Бірнеше жыл өткеннен кейін ағылшын физигі
Э.Резерворд уран сәулелерінің үш түрге бөлінетінін дәлелдеп, олар а-
(альфа), в-(бета) және у-(гамма) сәулелері деп аталады.
Бұл жаңа құбылысты зерттеуде Мария және Пьер Кюрилер еңбегінің маңызы
зор болды. Олар Беккерельдің зерттеулерін, одан әрі жалғастырып, дамыта
түсті, Сөйтіп, уранның табиғи минералды (мысалы, шала тотық – U3O8) таза
металл уранға қарағанда сәулені күштірек шығаратынын байқайды. Олар уранның
табиғи қосылыстарында ураннан да активті зат бар деген болжал жасайды. Екі
жылғы зерттеуден кейін 1898 жылы олар сәуле шығаратын жаңа элемент –
полонийді және көмекшілер Ж-бемонмен бірге екінші активті элемент – радийді
ашады. Мария Кюри-Склодовскаяның ұсынысты бойынша бұл жаңа құбылыс
радиоактивтілік зерттеудегі сіңірген еңбектері үшін оларға және Анри
Беккерельге Нобель сыйлығы, 1911 жылы радий элементін таза күйніде бөліп
алғаны үшін Мария Кюриге екінші рет Нобель сыйлығын берілді.
Мария және Пьер Кюрилердің радиоактивтілікті зерттеулері бүкіл дүние
жүзі ғалымдарының назарын аударды. Бұл мәселемен ағылшын физиктері
Э.Резерфорд. Ф.Содди, Ф.Фаянс айналысты. Соның нәтижесінде радий мен
ураннан басқа да бірқатар элементтердің радиактивтілігік қасиеті бар да
бірқатар элементтердің радиоактивтілік қаиеті бар екендігін анықталды. Атап
айтқанда, реттік номері 84-тен бастап 92-ге дейінгі элементтердің барлығы
да радиоактивті екен. Ал 92-ші элемент уран –алғаш ашылған радиоактивті
элемент.
Радиоактивті элементтердің көптеп ашылуы ғалымдарды тағы да бір
тұйыққа тіреді. Істің мәнісі былай еді. Ол кезде бір элементтің
радиоактивтілік қасиеті байқалса болды, ол жаңа элемент деп есептелетін.
Сондықтан да 1910-1915 жылдардың өзінде-ақ олардың саны 30-дан асып,
периодтық системада орын жетпеді.
Осы кезде, яғни 1911 жылы Э.Резерфорд атом құрлысының ядролық моделін
ұсынды. Ол модель жүретін теріс зарядталған электрондардан тұрады.
Элементтің химиялық қасиеттері сыртқы қабаттардағы электрондарға
байланысты. Атом құрлысы жайлы Э.Резерфорд ұсынған модельге сұйене отырып,
Ф.Содди атомдарының радиоактивтік қасиеті ядроға, ал химиялық қасиеттері
электрондарға байланысты болады, сондықтан химиялық элементті құрайтын
атомдардың бірдей болмауы мүмкін деген пікір айтты. Ф.Содди өзінің бұл
теориясына дейін де кейбір жаңадан ашылған радиоактивті элементтердің
химиялық, сондай-ақ физикалық қасиеттерінің өте ұқсас екендігін, тек
радиоактивті қасиеттерінде ғана айырмашылық барлығын байқайды. Мәселен уран-
Х1 радиоторий және ионий элементтерін бір-бірінен және бұрыннан белгілі
болған торий элементінен бөліп алу мүмкін емес.
1910 жылы У.Марквальд пен Ф.Содди мезоторий-1 және радийдің химиялық
қасиеттері негізінен ұқсас екендігін және олар химиялық радиакуаларда
бірдей қасиет көрсеткендігін анықтайды. Әсіресе, венгер физигі Г.Хеваши мен
Ф.Панеттің бұл жөніндегі зерттеу жұмыстары көңіл аударарлық болды. Олар
радий-Д мен қорғасынды айырып, бөлу үшін әр түрлі 20-ға жуық әдіс қолданып,
бірнеше жыл еңбек етті. Бірақ олардың бұл әрекетінен ешнәрсе шықпады.
Осындай жұмыстардың нәтижесінен еліп бөлінбейтін элементтердің бірдейлігі
туралы ой туды. Сөйтіп, осындай фактілердің негізінде Ф.Содди өзі ұсынған
теориясын дамыта отырып, 1913 жылы К.Фаяс екеуі ғылымға радиоактивті
элементтердің изотоптары жайлы ұғым енгізді.
Радиоактивтілік деген не?
Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен атомның ішкі құрылысынан біраз
хабардар болуымыз керек. Атомның ішкі құрлысын анықтауда радиоактивтіліктің
ашылуы шешуші роль атқарады.
1920 жылы Э.Резерфорд нейтрон бөлшектерінің бар екнедігін туралы
болжау айтты. Резерфордтың шәкірті Дж. Чэвдик массасы 1-ге тең, электр
заряды жоқ нейтрон бөлшектерінің шынында бар екендігін тәжірбие арқылы
дәлелдеді. 1932 жылы совет ғалымдары Д.Иваненко мен Е.Гапон және неміс
ғалымы В.Гейзенберг атом ядросының протон-нйтрондық моделбін ұсынды.
Сонымен қазіргі кездегі ғылыми теория бойынша атом ядро мен оны айналып
жүретін электрондардан, ал ядроның өзі протон мен нейрон бөлшектерінен
құралады. Протонның ассасы 1-ге, электр заряды +1 ге тең, ал нейронның
массасы 1-ге тең де, электр заряды болмайды. Протондар Р деп, ал Нейрон Т
деп белгіленеді. Жоғары сан бөлшектің массасын, ал төменгісан электр
зарядын көрсетеді.
Атомдардың шамасы өте кішкентай. Оның көлденеңі 10-8 см, демек, 1 см
ұзындыққа 100 млн атомды қатарлап түзіуге болады. Ең жеңіл деген сутек
атомның масасы 1,67-10-24 . Атом масасының негізгі бөлігі (99,95%) көлемі
жағынан аса кішкентай ядроға жинақталған. Атомдағы электрондар саны тұрақты
және периодтық системадағы элементтердің рет номерініне тең болады.
Ядродағы протондар саны да элементтің реттік номеріне тең келеді.
Электрондар мен протондардың саны өзара тең болғандықтан, атом тұтас
алғанда электр түріне орналасады. Ең алыстау қабаттағы электрондардың
ядромен байланысы әлсіз, сондықтан олар басқа атомдармен оңай әрекеттеседі.
Осы сыртқы қабатағы электрондардың ядромен байланысы әлсіз, сондықтан олар
басқа атомдармен оңай әрекеттеседі. Осы сыртқы қабаттағы электрондардың
саны элементтердің химиялық қасиетін, яғни оның басқа элементтермен
әрекеттесіп әр алуан химиялық қосылыстар түзу қасиетін белгілейді.
Радиоактивтіліктің сырын ашу жөнінде көптеген ғалымдар еңбек етті. Ең
алдымен радиоактивтілікке әсер етуге болмайтындығын анықталды.
Дәріс 2.
ЯДРОЛЫҚ ФИЗИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІ.
1. Атомның құрылысы туралы осы заманғы түсінік.
2. Атом құрамына кіретін элементарлы бөлшектердің физикалық
сипаттамасы.
3. Атомдардағы бөлшектердің байланыс энергиясы.
Аса жоғары температураға дейін қыздыру, өте салқындату, жоғары қысым
мен сиретілген вакумм, түрлі химиялық реактивтермен әсер ету – міне,
бұлардың ешқайсысы да радиоактивтілікті бәсеңдетіп, немесе оны жылдамдата
алған жоқ. Сонымен қатар кез келген адиоактивті заттың сәуле шығару
интенсивтігі уақыт өткен сайын белгілі бір заңдылық бойынша өздігінен
азаятындығы байқалды. Әрбір радиоактивті затқа жартылай ыдырау кезеңі тура
келеді. Жартылай ыдырау кезеңі дегеніміз –сәуле шығару интенсивтігі екі есе
азаятын уақыт мөлшері. Бұл уақыт ішінде радиоактивті атомдардың жартысы
ыдырайды. Мысалы радийдің жартылай ыдырау кезеңі -1620 жыл, полонийдікі
-138 күн, урандікі -4,5 млрд жыл және т.с.с.
Радиоактивті заттың мөлшерін бір уақыт бірлігінде ыдырау санымен
өлшейді. Радиоактивтіліктің өлшем бірлігі ретінде кюри алынған. Бір кюри -1
секундта 3,7 10 10 ыдырауға тең. Бір грамм радийдің радиоактивтігі бір
кюриге де жиі қолданылады: мкюри (милликюри) және мюкюри (микрокюри); 1
мкюри – 0,001 кюриге, 1 мккюри – 0,001 мкюриге немесе 0,000 001 кюриге тең.
Ядролық сәуленің энергиясын электронвольтпен (эв) өлшейді. Бұл –масасы мен
заряды электрондікіне тең бөлшектің потенциалдар айырмасы 1 вольтті (в)
өткенде алатын энергиясы. 1 эв— 1,6- 10-12 эрг.
Ядролық әуленің энергиясы кез келген элементтің сыртқы электрон
қабаттарындағы электрондардың байланыс энергиясынан әлдеқайда көп. Заттың
қабатынан өткенде ядролық сәуле оның атомдарын иондандырып, ал өзі
энергиясын біртіндеп жоғалтады. Осының нәтижесінде бос электрондар пайда
болады да, атомның қалған бөліктері оң зарядталған иондарға айналады.
Осыған байланысты кейде ядролық сәулені онын иондандыру қасиетімен, яғни
иондандырушы бөлшектіңкі емесе кванттың (электромагниттік сәуленің) жүріп
өткен бір см жолында түзілген нондардың жұбымен сипаттайды. Ғалымдар ұзақ
жылдар бойғы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде радиоактивтік өзгерістердің
бірнеше түрі болатындығын анықтады.
Радиоактивтік өзгерістің бірінші түрі альфа ыдырау деп аталады. Ол
кысқаша а-ыдырау деп жазылады (а — грек алфавитінің бірінші әрпі — альфа).
Альфа-ыдырау кезінде радиоактивті элементтер альфа-бөлшек-терін бөліп
шығарады. Альфа-белшектерінің құрамында 2 протон және 2 нейтрон бар,
массасы 4-ке, ал заряды + 2-ге тең. Бұлар— гелий атомдарының ядролары.
Альфа-ыдырау нәтижесінде бастапқы ядроның заряды 2-ге, ал массасы 4-ке
кемиді.
Сондықтан жаңадан пайда болған элементтің ядросы периодтық системада
бастапқы элементке карағанда 2 клетка солға тамаи орналасқан элементке
жатады. Бұған мысал ретінде торий элементінің радиоактивті ыдырауын
келтіруге болады:
Қабылданған ереже бойынша ядролық реакция теңдеуінде алдымен
реакцияға катысатын элементтің немесе бөлшектің таңбасы одан соң таңбаның
жоғарғы сол жағына элементтің (белшектің) массасы, төменгі сол жағына
заряды жазылады. Теңдеудің он жағына (стрел-кадан кейін) реакцпя
нәтижесінде пайда болған элементтер (бөлшектер) де осы тәртіппен жазылады.
Кейде ядролық реакция нәтижесінде түзілетін жаңа бөлшектер стрелканың
үстінде болады. Мысалы:
Ал ядролық физикада реакция теңдеуін бұдаи да қысқартып жазады. Атап
айтқанда, алдымен өзгеріске ұшырайтын ядро таңбасы, одан кейін жақшаның
ішіне ядролық реакцияны тудыратын белшектің, оның қатары-на реакция
нәтижесінде түзілетін бөлшектің таңбалары, ал жақшадан кейін жаңадан пайда
болатын ядроның таңбасы жазылады. Мысал ретінде азот атомдарын альфа-
бөлшектерімен атқылау реакциясын келтірелік:
Қысқартып жазғанда былай болады:
Біз бұдан былай ядролық реакцияларды жазудың толық түрін ғана
колданамыз.
Альфа-ыдырау табиғатта кеңінен таралған деуге болады. Қазіргі кезде
белгілі радиоактивті изотоптардың 10%-ке жуығы альфа-белшектерін бөле
отырып ыдырайды. Изотоптар таблицасында 160-қа жуық альфа-активті изотоптар
бар. Олардың көбісі периодтық системаның сонғы жағына орналасқан (282)
элементтердікі.
Альфа-бөлшектерінің иондандыру қасиеті өте жоғары: альфа-бөлшегінің
ауадағы 1 см жолында 30000 жүп ион тузіледі. Алайда, заряды мен массасы аса
үлкен болғандықтан альфа-бөлшектерінің өткіштігі азғантай. Қалцийдығы 0,1
мм қағаз қабаты альфа-бөлшектерін толық сініре алады.
Радиоактивтіліктіқ ең көп тараған түрі — бета-ыдырау ((3-ыдырау).
Бета-активті ыдырау кезінде элемент ядросы электрондар бөліп шығарады. Бета-
активті изотоптық массасы өзгермейді, тек ядро зарядының мөлшері 1-ге
артып, периодтық системада бір клетка оңға та-ман орналасқан элементтің
ядросына айналады.
Бета-активті ыдырау табиғатта кеңінен таралған. Қазіргі кездегі
ғылымға белгілі изотоптардың 46%-і электрон ыдырайды.
Бета-ыдыраудың әте күрделі құбылыс екендігі анықталды. Біріншіден,
бета-активті ыдыраудың бірнеше түрлері болатындығы ашылды. Олар мыналар:
бета-минус - ыдырау (р-ыдырау), бета-плюс-ыдырау (й+-ыдырау) Тәжіс
орбиталық ( электрондық) қармап алу.
Бета-минусыдырау кезінде электрон бөлініп шығады да, нәтижесінде
бастапқы ядроға қарағанда, периодтық снстемада реттік номері бір клетка
оңға орналасқан элементтің ядросы түзіледі. Мысалы, талий элементі
изотопының ыдырауын алайық:
Енді бета-минус-ыдырауды түсіну үшін 1931 жылы американ ғалымы К-
Андерсон ашқан позитрон бөлшегін еске түсіруіміз керек. Позитронның массасы
мен заряд шамасы электрондікіне тең де, бірақ заряды қарама-қарсы, яғни
оң. Позитрон ашылғаннан кейін үш жыл өткеннен соц ерлі-зайыпты Фредерик
және Ирен Жолио-Кюрилер жасанды радиоактивтілікті ашты.
Дәріс 3.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ РАДИОМЕТРИЯЛАУ ЖӘНЕ ДОЗИМЕТРИЯЛАУ.
1. Радиометрия және дозиметрия туралы түсінік, оның мақсаты мен міндеті.
2. Иондаушы сәулелерді табу және тіркеу құралдары мен әдістері.
3. Ионизациялық әдіс.
Осының негізінде ғалымдар кейбір жасанды радиоактпвті нзотоптардың
позитрон беліп ыдырантындығын байқады. Радиоактивтіліктің жаңа түрі —
позитрондық радиоактивтілік (немесе бета-плюс-ыдырау) осылай ашылды.
Позитрон бөліп шығарған ядроның заряды 1-ге кемиді. Соның нәтижесінде
периодтық системада бір клетка солға қарай орналасқан жаңа элемент
түзіледі.
Бұл радиоактивтік ыдыраудың жаңа түрі тек жасанды радиоактивті
изотоптарға ғана тән болып шықты. Табиғатта позитрон бөліп ыдырайтын
элемент ядросы кезең дескен жоқ. Радиоактнвті изотоптардың 11%-і ғана по-
І зитрон бөліп ыдырайды. Соның өзінде бүл бета-плюс- ыдырау
периодтық системаның алғашқы жартысында орналасқан жеңіл
элементтердің изотоптарында ғана кездеседі. Позитрондық ыдырауға мысал
ретінде натрий изотоның неонға айналып ыдырауын келтіруге болады:
Енді бета-ыдыраудың үшінші түріне тоқталамыз. 1935 жылы
американ физигі Л. Альварец атом ядролары кейбір жағдайларда жақын
орналасқан электрон қабаттарынан электрондарды тартып алатындығын
дәлелдеді. Бұл жағдайда электрон тартып алған ядроның заряды 1-ге
кемиді. Бұл құбылыс орбиталық (немесе электрондық) қармап алу деп
аталады. Радиоактивті ядролардың шамамен төрттен бірі осындай электрондық
қармап алудың нәтижесінде өзгеріске ұшырайды. Орбиталық
(электрондық) қармап алу көбінесе периодтық системаның екінші жартысында
орналасқан элементтердің изотоптарында кездеседі. Өйткені олардың
атомдарында бірінші электрон кабаттары ядроға жақындау орналасқандықтан
оның электронды тартып алуы оңайлайды. Егер ядро өзіне ен таяу орналасқан
К электрон қабатындағы электронды тартып алса, оны К— қармап алу, 2
қабатынан тартып алса, 2 - қармап алу деп атайды. Кейде бір ядроның өзі К—
қармап алу жолымен де немесе позитрондық ыдырау жолымен де өзгеруі мүмкін.
Біз бұл жерде радиоактивті айырмен кездесіп отырмыз. Мысалы, прометий-
142 изотопы осьшдай екі жолмен бір мезгілде ыдырайды. Кейбір изотоптарда
электрондық қармап алу да, бета-минус-ыдырау да кездеседі. Мыса-лы,
кеңінен таралған калий-40 изотопы ядроларының 89%-і электрон бәліп
ыдырайды да, ал қалғандары К қармап алу жолымен өзгереді. Ал марганец-52
нзотопы ядроларының 33%-і бета-плюс-ыдырау, ал 67%-і К қармап алу жолымен
хром-52 изотопына айналады. Тіпті бір мезгілде бета-ыдыраудың үш түрі
арқылы езгеретін ядролар да кездеседі. Мыс-64 изотопы ядроларының 40%-і
орбиталық қармап алу, ал 20%-і позитрондық ыдырау (бета-плюс-ыдырау)
жолымен өзгеріске ұшырайды.
Сөйтіп, бета-ыдырау деген атпен радноактивтік ыдыраудың жеке-жеке үш
түрі біріктірілген: бета-минус-ыдырау (электрон шығару), бета-плюс-ыдырау
(позинтрон шығару) және орбиталық (электрондық) қармап алу. Радиоактивті
нзотоптардың оннан тоғызы дерлік осы үш түрлі жолдың бірімен өзгеріске
ұшырайды.
Енді біздің алдымызда тағы да бірнеше сұрақ туады. Біріншіден, ядро
протон мен нейтрондардан ғана кұралған деген теория бойынша, оның
құрамында электрон да, позитрон да болмауы тиіс. Алайда іс жүзінде
радиоактивтік ыдырау кезінде электрон да, позитрон да ядродан ұшып шығып
жатады. Олар кайдан пайда болады? Екіншіден, кез келген бета-активті,зат
беліп шығарған іэлектроңнын энергиясы тұрақты емес, ол нольден бастап
;белгілі бір жоғары шамаға дейін езгеріп отырады. Бұл құбылыс энергия
сақталу заңына қайшы келетін тәрізді. Үшіншіден, неге кейбір ядро —
электрон, екіншілері по-знтрон бөліп шығарады, ал үшіншілері электронды
тартып алады?
Бұл жерде неміс физигі В. Паули болжап айтқан нейтрон бөлшегінің бета-
активтік процесіндегі роліне тоқталу керек. Нейтрино дегеніміз — электр
заряды жоқ, нейтраль әрі тыныштық массасы болмайтын бөлшек, реитрино жайлы
ұғым арқылы радиоактивтік ыдырау кезінде бөлініп шығатын бета-
бөлшектері энергиясының неге тұрақсыз болатындығына түсінік берілді. Оның
қысқаша мазмұны мынадай: ядродағы протондар мен нейтрон бөлшектерінің ішкі
құрлысы күрделі, сондықтан олар бір біріне яғни протон нейтронға (немесе
керісінше) айнала алады. Сонда оң зарядты бета-бөлшегі (пазитрон) бөлініп
шығады. Нейтрон мен протонның бір-біріне айналуы кезінде бұл аталған
бөлшектермен қоса нейтронно пен антинейтронно бөлшектері түзіледі. Бета-
ыдырау кезінде бөлінетін энергия ос бөлшектердің арасында таралады.
Енді ядродағы протонның нейронға айналуын былай жазуға болады:
Ал кері процесті, яғни нейронның протонға айналуын былайша жазамыз:
Мұндағы V - нейтринно –антинейтрино.
Электрондық қармап алудың механизмі былай өрнектеледі:
Әр түрлі изотоптардың түрліше жолмен бета-активті ыдырауы атом
ядросының құрамына байланысты болады. Ядроның протондар тұрақтылығы оны
құрайтын протондар мен нейтрондардың ара қатынасына тәуелді. Ол шама ядро
нейтрондардың ара қатынасына тәуелді. Ол шама ядро нейтрондарының санын
протондардың санына яғни элементтің реттік номеріне бөлгеннен шығатын
санмен өрнектеледі. Элементтің реттік номері, яғни массасы артқан сайын
ядроағы нейтрондар көбейе түседі. Ядролары тұрақты элементтердегі ядро
заряды Z мен оның массалық саны А арасындағы байланыс мына қаарпайым
формуламен белгіленеді.
Осы формулаға сәйкес келетін протондар мен нейтрондардың ара қатынасы
бұзылған ядролар тұрақсыз яғни радиоактивті болады. Ондай ядролар
радиоактивтік ыдырау арқылы тұрақты ядроға айналуға бейім тұрады.
Егер ядрода нейтрондар саны артық болса, ол электрон бөліп шығарып,
айналады. Керісінше, ядрода протондар артық болса, ол позитрон бөліп
шығарып, нйетронға айналады. Альфа-бөлшектеріне қарағанда бета-сәулелерінің
иондандыру қасиеті әлдеқайда төмен: энергиясы 1 мэв (миллион электрон вольт
) бета бөлшегі ауадағы 1 см жолында 53 жұп ион түзеді. Оның есесіне бұл
бөлшектердің жүру жолы едәуір үлкен: ол ауада бірнеше ондаған метрге, ал
тығыз заттарда милиметрдің бірнеше үлгісіне жетеді. Сондай-ақ бета-
бөлшектерінің өткіштік қасиеті де едәуір жоғары. Мысалы, энергиясы 2,5 Мэв
бета-сәулесі қалыңдығы 1,5 мм темір немесе мың қабатынан, қалыңдығы 4,5 мм
алюминий қабатынан өтіп кетеді.
Альфа-және бета-бөлшектерінің бөлінуін кейде альфа-және бета-сәле
шығару деп те атайды. Шынына, бұлар сәуле емес, материалдық бөлшектер ағыны
болып табылады.
Ал гамма –сәулелер олай емес. Олардың рентген сәулелерімен ұқсастығы
көп. Екеуі де электромагниттік сәулелерге жатады. Тек гамма-сәулелер
толқындарының ұзындығы өте кішкентай. Әзір толқындары гамма-сәулелеріне
қарағанда қысқа келетін сәулелер табылған жоқ.
Дәріс 4.
РАДИОМЕТРИЯ, ДОЗИМЕТРИЯ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
1. Радиометриялық, дозиметриялық аспаптарды жіктеу құрылысы және
қолданылуы.
2. Радиоактивтілікті өлшеудің негізгі әдістері: салыстырмалы,
абсолютті және есептеу
3. Сәуле мөлшері, оның түрі мен қуаты.
Иондаушы сәулелердің қарқындылығы. Ионды сәуле тасқынының тығыздығы
1 сек. Ішінде 1 м2 түскен квантпен есептелінеді. Мысалы: в-бөлшегі , V
-квант , в-бөлшегі ', V -квант .
(м2*сек)(м2*сек)(см2*сек)(см2*сек)
Ионды сәулелердің сіңуі, қабылдануы. 1 кг
көлемдегі қабылдаушы, сіңетін объектке түскен ионды сәуленің қуатын 1
джоульмен есептейді (дж\кг). Қабылданған ионды сәуленің мөлшері
системадан тыс бірлігі бойынша радбен өлшенеді. Рад = 100 эрг\ 1 г (сәуле
қабылдаған заттың көлемі) = 1 рад = 10-2 дж\кг. Эквивалентті мөлшердің
бірлігін өлшеу үшін радтың биологиялық эквиваленті бэр қабылданған. Бэр - 1
г биологиялық улпага сіңген қуат көзінің биологиялық әсері, 1 рад рентген
және гамма сәулелерінің сіңген қуат көзімен бірдей. Белгілі бір уақыт
ішінде, шығарылған сәулелерді қабылдайтын мөлшерін куат дозасы дейді
Қабылданған қуат мөлшерінің бірлігін (вт\кг), системадан тыс бірлік бойынша
- рад\сек,
1 рад\сек= 10-2 вт\кг. Экспозициялық мөлшер қуатының бірлігі ампермен
(а\кг), системадан тыс бірлік бойынша рентгенмен (р\сек) есептелінеді.
Радиоактивтіліктің бірлігі Тексерілетін объектілерде радиоактивті
заттардың концентрациясын бағамдау үшін радиоактивтілінтің үлесін анықтайды
Ол, 1 г затта радиоактивті элементтің ыдырау санын анықтайды немесе зат
массасындағы, аумағындағы, көлеміндегі кюри мөлшерін анықтайды : кюри\г,
кюри\кг, кюри\см2, кюри\км2, кюри\см2, кюри\мл, кюри\л.
Радиоактиөті заттардың концентрациясын кг\сен есептейді.
Радиометр
Радиометр приборы бөлшек тасқындары мен радиоактивті элементтердің
белсенділігін анықтайды. Оны әртүрлі объектідегі радиоактивті заттармен
былғанғандығын анықтайды. Радиометр приборы қабылдағыш құрылымынан, ионды
сәулені басқа энергия түріне айналдырып, өлшеуге ыңғайластырған қүрал.
Радиометр, ионизациялық, синтиляциялық, калориметрлік қүралдарға бөлінеді.
Ионизациялық радиометр қүралында сәле шығарушы детектор . ретінде
ионизациялық камера мен газ мөлшерін төмендететін есептегішті пайдаланады.
Синтиляциялық детектор ретінде NаІ(ТІ), стильбен және басқа
кристалдарды пайдаланады. Иондаушы сёулелердің әсерінен синтиляциялық
детекторларда молекулалардың қозуынан, ионизация жасауынан жарық тутанулары
орын алады.
Іс жүзінде дозиметрия әдісін есебтеу және эксперимент жасау арқылы
жүргізеді.
Пайдаланатын дозиметрлер
Дозиметр құралымен ионды сәулелердің мөлшерін (дозасын) және
қуаттылығын өлшейді. Дозиметр ионизациялық камерадан және тексеретін
(электрометр, гальванометр, лампалы тексеретін прибордан)
қурылымдардантұрады.. Дозиметриялық приборлар ионды сәулелерді табатын
(радиоактивті индикаторлардан) және сәулелердің физикалық дозасын өлшейтін
приборлардан (дозиметрден, рентгенометрден) тұрады.
Дозиметрлерді пайдалануына байланысты олар стационарлы, бір орыннан
екінші орынға ауыстырып пайдаланатын және жеке дозиметрлерге бөлінеді.
Стационарлы және ауыспалы топтық дозиметрлер иондаушы сәулелердің тез арада
қуаттылық дозасын және жалпы немесе интегральды мөлшерін (дозасын)
анықтайды ( рентгенометр, фотопленкалық, химиялық және
жеке дозиметрлер). Дозиметрдің көрсеткішін есептеу үшін, шкаласы тура
көрсетіп, тура есептейтін дозиметрге және көрсеткен дозаның көлемі мен
қуатын қосымша есептеуді қажет ететін дозиметрлерден тұрады.
Дозиметрлердің бірнеше түрлері бар. ДК-0,2 қалталы тура көрсететін
дозиметр ионды сәулеледің 10-нан 200 мр шейін дозасын, 0,2-ден 2 Мэв дейін
қуат (энергия) диапозонын өлшейді. КИД-1 комплекті жеке дозиметриялық
қүралы ионды сәулелердің 0,02 ден 2 р дейін шығарған мөлшерін (дозасын)
өлшейді. РМ-1- М рентгенометрі, рентген сәулесінің шығарған 6-250 кэв
қуаттылық мөлшерін және гамма сәулелердің 1,5 Мэв қуатын анықтайды.
УСИТ-1 белгі беріп, өлшейтін технологиялық, дозиметриялық қүралы гамма
сәулелері мен белсенді бетта газдарының белгіленген мөлшер көлемнен асқан
жағдайда белгі беріп қабарлайды.
Күнделікті тәжрибеде УСИТ-2, УСИД-12 өлшеу қүралдары пайдаланады.
Радиологиялық өлшемдер
Иондаушы сәулелерді дозимертиялық анықтауда және
радиоизотоптардың белсенділігін радиометрияда анықтау үшін
Дүниежүзілік өлшеу системасының бірлігін және системадан тыс
өлшеу бірлігін пайдаланады.
Иондаушы сәулелердің өлшеу бірлігі. Иондаушы сәулелердің
1 м2 түскен ват қарқындылығы есептелінеді (вт\м2),
немесе эрг\см2сеи (1 эрг\см2*сек=10-3 вт\м2).
Радиометрлер пайдалануына байланысты зертханалық және далада экспресс
үлгілермен жұмыс істейтін аппаратураларға бөлінеді. Зертханалық
радиометрмен тағамдық өнімдердің, жем -шөптің, судың тағы басқа үлгілердің
радиоактивтілік үлестерін анықтаса, даладағы жайылымның, су көздерінің,
жиналған жем -шөптің, өсімдік тағамдық өнімдердің радиоктивтілік үлесін
экспресс үлгімен анықтайды.
Универсальды радиометрлер әртүрлі энергия көздерін қабылдаса, ал кейбір
радиометрлер тек қана шығаратын альфа, бетта, гамма, рентген не нейтрон
энергия көздерін ғана қабылдайды. Ветеринариялық тәжрибиеде көбірек
ионизациялық және синтиляциялық радиометрлер қолданады. Ветеринарияда
жайылатын жайылымның, жем шөптің, су көздерінің, мал қораларының, өсімдік
тағамдық өнімдерінің радиоактивтілігін тексеріп бақылайтын ДП-100 М, ДП-100-
АД-М радиометриялық құралдары пайдаланады. ДСУ-61 радиометр аппаратурасы
малдың қалқанша безінде жиналған радиоактивті иод -131 анықтайды. РУП-1
көтеріп алып жүруге ыңғайлы универсалды радиометр тексерілетін объектідегі
альфа, бетта, гамма, ұшқыр және жылы нейтронды сәулелердің қарқындылығын,
былғануын, олардың қуатын анықтайды.
СГ-42 синтиляторлық радиометр үлгілердегі және судағы гамма сәулесін
анықтайды.
Дәріс 5.
РАДИОЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ РАДИОТОКСИКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ.
1. Радиоэкология және оның міндеттері.
2. Иондаушы сәулелердің табиғи көздері, олардың сипаттамасы.
Радиациялық токсикология радиобиология пәнінің бір бөлімі. Ол
радиоизотоптардың организмге түсу жолдарын, оның денеде таралу,
сіңу, жиналу, шығару заңдылығын және биологиялық әсерін тексеріп
анықтайды. Радиациялық токсикология организмге түскен
радиоизотоптардың организмге тигізетін әсерін анықтайды, оның
организмнен тездетіп шығару жолдарын белгілейді.
. Организмге түскен радиоактивті изотоптар организмнің
ұлпаларында тұрақты түрде ішкі зақымдануын жалғастырады, изотоп
өзінің радиоактивті жартылай ыдырау мерзімі біткенше кері әсерін
тигізеді немесе организмнен шығарылғанша жалғасады. Организм
ішіндегі радиациялық изотоп элементінің кері әсері, элементтің
химиялық қасиетіне байланысты емес, оның радиациялық сәулемен
зақымдануын тікелей байланысты.
. Радиоактивті изотоп элементінің радиациялық улылығы зияндығы
элементтің физикалық ( радиоизотоптың түріне, сәуленің қуаттылығына,
күшіне (дозасына), радиоизотоптың жартылай ыдырау мерзіміне) және
химиялық ( организмге түскен қоспалардың түріне, оның ерігіштігіне,
ұлпалар мен ішкі ағзалардың рН-на) қасиеттеріне байланысты болып
келеді. Одан басқа радиоизотоптардың қанша көлемде қандай жолмен
организмге енгеніне қалай денеге тез тарағанына қандай жолмен
денеден шығарылғанына, организмнің радиоизотоптарға бейімділігіне де
көп байланысты болады.
. Жануарлардың организміне радиоактивті изотоптар ішек-қарнына
жем шөппен бірге өкпеге ауа, шаң, аэрозоль, бу, түтін арқылы,
малдың терісі мен жаралар арқылы енеді. Радиоизотоптар малдарға
эксперимент арқылы тері астына, ет ұлпаларына, қан тамырына, ішке
( внутрибрюшинно ) және басқа да жолдармен енгізіледі.
. Жануарлардың организміне радиоактивті изотоптар негізінен
жем – шөп су арқылы ішек қарнына түседі, ал радиоизотоп шаң,
аэрозоль түрінде өкпеге барып сіңеді де өкпе безінде қалады.
Радиоизотоптардың ішек – қарын арқыл организмге тарауы, изотоптың
химиялық қасиетіне, малдың жасы мен физиологиялық қасиетіне
байланысты болады
. Радиоизотоптың 1 негізгі тобы ( li, Na, K, Rb, Cs ), 11
тобы ( Ca, Sr, Ba, Ra), V и V1 негізгі топтары ( полонийды
қоспағанда )
Жануарлардың ішек қарны арқылы жақсы сіңеді. Радиоизотоп
элементінің 111 негізгі тобы және 1V қосымша тобы, оның ішінде
жеңіл лантанид, актинид, және трансуранд элементтер жануарлардың
ішек қарыны арқылы дене сіңбейді, себебі ішектің ішінде
негіздерімен байланысқа түсіп, жақсы ерімейтін қоспаларды түзеді.
Организмге сіңген радиоизотоптар қан мен лимфа арқылы бүкіл
денеге тарайды, ал 1топтың элементтері ішкі ағзаларға бір келкі
тарап сіңеді, немесе кейбір ішкі ағзаларға, ұлпаларға көптеп
жиналады, 11 – группа элементтері сүйекке, 111 және 1Ү топтардың
қосымша элементтері бауырға, шамалы сүйекке жиналады, иод –
щитовидті безге топталады.
Организмдегі радиоизотоптардың кейбіреуі денеден тез
шығарылады, ал кейбіреулері әртүрлі қоспалар түзіп, ұлпалар мен
ішкі ағзаларда қалып қояды.
Радиоизотоптардың организмнен шығарылатын негізгі жолдардың
бірі – ішек қарын және бүйрек арқылы болып саналады. Сусынды
сиырлардан изотоптар сүт арқылы шығарылса, ал тоқтаған малдардан
изотоптар шу арқылы төлге жиналады. Құстардан изотоптар жұмыртқалары
арқылы шығарылады. Жетілген, үлкен малдардың организмене радио
изотоптар жас малдарға қарағанда тездеп шығарылады. Организмдегі
изотоптар өзінің табиғи радиоактивьі ыдыауы арқылы да денеден
шығарылып отырылады.
Организмге түскен радиоактивті изотоптың екі есе кеміп
денеден шығарылған уақытын биологиялық жартылай шығырылған мерзім
дейді. Радиоактивті изотоптың табиғи физикалық ыдырауынан екі есеге
кемуін физикалық жартылай ыдырау мерзімі деп аталады. Бұл екі
процесте организмде қатар жүріп, радиоизотоптар денеде екі есеге
кемиді.
Организмге әсер ететін радиоактивті изотоптың улылығы,
келтірілген залалдығы радиоактивті элемент мөлшерінің малдың тірі
салмағына тигізген әсерін мккюри\г, мкюри\кг есептелінеді.
Малдың организміне жем - шөп, ауа, су арқылы енген
радиоактивті изотоптардан келген сәулемн зақымдану мен сыртқы
ортадан әсер етіп сәулемен зақымданудың клиникалық белгілері, келген
зияндары бірдей.
Үй жануарларының организміне алғашқы минуттарда радиоактивті
изотоптар ене бастағаннан, оларға динатрийфосфат, трикалийфосфат,
сульфит магнйді беру қажет. Бұл пепараттар радиозотоптармен
байланысқа түсіп, сіңіп, қоспалар пайда болады. Организмге сіңіп
кеткен радиозотоптарды, тездетіп шығару үшін цитрат натрийды, цитрат
цирконийді және түрлі комплексондарды тағайындайды. Организветеімдегі
Sr90 , Cs137тездетіп шығару үшін малға сапалы рацион, Cа мен К жем-
шөпте толық болыуын қамтамасыз етеді.
Дәріс 6.
МАЛ ОРГАНИЗМІНЕ РАДИОНУКЛЕИДТЕРДІҢ ЖИНАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1. Организмге радионуклеидтердің таралу түрлері.
2. Радионуклеидтердің организмде жиналуы және шығарылуы.
3. Сезімтал мүше туралы түсінік.
Шамалы аймақта, не кең байтақ өңірлерде радиоактивті элементтердің
залалы тиген жағдайда, ол жерлерде адамдарды және жануарларды радиоизотоп
элементтерінің залалынан қорғау мәселесі бірінші орынға шығады. Онымен
бірге ауыл шаруашылық малдарды радиоактивті элементтердің тигізетін
залалынан барынша қорғап, одан алынатын мал және мал өнімдерінің тұтыну
сапасын тиісті ветеринариялық санитарлық өңдеуден өткізеді. Мал
жайылымдарының, су көздерінің, жем - шөп қорларының, қора -қопсылардың
радиоизотоп элементтерінен келтіретін залалын барынша төмендетіп,
ветеринариялық санитарлықталаптарға сай тиісті іс- шараларды жүргізу болып
табылады. Бұл жағдайда, ветеринариялық қадағалау қызметі өңірдің
радиоактивтілігін шағын дозиметрмен өлшеп, мал жайылымы, су, жем -шөп
көздерінің, мал және өсімдік тағамдық өнімдердің үлгілерін стационарлық
жағдайда радиохимиялық зерттеулерден өткізеді.
Ветеринариялық санитарлық объекті құрылымдарынан радиометриялық
тексеруден өтетіндері: жем -шөп көздері, фермадағы азық - түлік қоры, мал
жайылымдары мен су көздері, қора қопсылар, мал өнімдері мен өсімдік
тағамдық өнімдері, фермадағы әртүрлі құрал саймандар. Радиометриялық
тексеруге үлгілерді жылдың әр мезгіл ішінде, ал кейде жағдайға байланысты
тексеруден өткізіп тұрады. Тексерілетін әрбір үлгі шыны банкіге, шөлмекке,
құрғақ қағаз пакетке, мықты целлофанға салып, кейін коробкаға, не ящикке
орап салып, бекітіп, ішіне құжаттарды бірге салады. Ол құжатта үлгі қандай
жерден алынғаны, қанша үлгі, қай күні, сағаты, үлгінің көлемі, үлгіні қанша
м2 жерден алынғаны, үлгіні алған жердің тереңдігі толық көрсетіледі.
Үлгінің құжатында далалық жағдайда тексерілген объектілердің радиометриялық
фоны көрсетіледі. Үлгімен бірге сол жердің радиоактивті шаң тозаңы бірге
салынуға тиісті. Ящикті сыртынан жіппен байлап, сургучпен бекітеді, үлгінің
сыртына қайда жіберілетіні, қайдан жіберілгені жазылады. Оны аудандық не
облыстық ветеринариялық зертханаларға тексеруге апарып береді.
Мал жайылымындағы өсімдіктердің үлгісін 5-6 жерден түбінен 3 см жоғары
қарай 500 г -нан 4-5 кг дейін орып алады. Үлгі алған жайылымдық, не екпе
шөптердің танаптарында 1 м жоғары деңгейдегі радиоактивті фонды журналға
жазып алады. Үлгіні көктем, жаз, күз айларында алып тексеруден өткізіп
тұрады. Шөп пен сабан үлгілерін жиналған скирттің әр жерінен 5 кг көлемінде
алады. Түйнектамырларды 6 кг әр жерінен алып, жапырағына тазалап, жақсылап
жуады. Жемдік дақылдардан ( сұлы, арпа, жүгері, астықтың қиыршықтары, жем)
үлгі үшін 1 кг-ын, үйіндінің әр жерінен күз айында алады. Жемдік
дақылдардың үлгісін радиометриялық зерттеу нәтижесіне байланысты, оларды
малға. жемдік ретінде беру, бермеуі шешіледі. Сауынды сиырларға, жас
малдарға жемнің радиоактивті изотоптармен ең аз мөлшерде былғанған жерінен
беріледі.
Ауыл шаруашылық малдарды радиометриялық санитарлық сараптау
Ауыл шаруашылық.малдарды радиометриялық ветеринарлық санитарлық
сараптау жүмысын далада пайдаланатың бета, гамма радиометрімен жүргізеді.
Малды радиометрмен тексергенде (денесінің үстінде 1,5 см жоғары) гамма
сәулемен жоғарғы мөлшерде зақымданған жағдайда, оны тез арада
дезактивациядан өткізеді. Осыдан кейін де малдың денесінен радиоактивті
изотоптармен зақымдану мөлшері жоғары болып түрса, ондай малдарды қай
кезеңде сою керектігі шешіледі. Ионды сәулелермен зақымданып, клиникасы
анық байқалып ауырып тұрған малдарды соймайды, ондай малдарды диагнозын
анықтағанша бөлектеп бағады.
Ауыл шаруашылық малдар ионды сәулелермен 600-750 және оданда жоғары
ренген алған жагдайда, оларды 3-4 күннен кейін сояды. Кейін барып, 10
күннің ішінде 600 ренген алған малдарды сояды. Ең соңында, 14 күнге шейін
400 ренгеннен төмен қабылдаған малдарды сояды. Жануарлар сумен, жем -
шөппен, ауамен ауыр, орта дәрежелі мөлшерде радиоактивті изотоптармен
зақымданған жағдайда, оларды ионды сәулелермен зақымдану ауруының клиникасы
басталмай тұрып сойып алады. Ондай малдарды 6-12 күннің ішінде сойып алады.
Осы уақыт аралығында организмнің ағзалары мен ұлпаларындағы радиоизотоптар
10 және одан да көп есе төмендейді, аурудың клиникасы байқалмайды. Жас
радиоизотоппен зақымданған малдарды алғашқы күндері сояды, тек малдың
ұшаларынан қалқан және басқа бездерді алып тастайды.
Қалған малдар сыртқы жэне ішкі ионды сәулелермен орта дәрежеде
зақымданған жағдайда, олардың күтімін жақсартып, радиометриялық
бақылау орнатады. Ондай малдар радиометриялық, клиникалық
көрсеткіштеріне байланысты, кез келген уақытта союға болады.
Радиоактивті изотоптармен зақымданған малдарды арнайы
ұйымдастырылған мал сою пүнкттерінде жүргізеді. Онда сойылған
мал өнімдерінің радиоактивті қалдықтармен былғануын болдырмайды, малдың
конфискаттары, қан жыны дезактивациядан өтіп, жерге көміледі. Ол жерді
кейін тегістеп, арнайы белгі қояды. Инвентарьлар дезактивациядан,
дезинфекциядан өткізіледі.
Дәріс 7.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЙЫНША РАДИОИЗОТОПТАРДЫҢ КӨШУІ.
1. Радионуклеидтердің мал өніміне өтуі. Радионуклеидтердің шекті
мөлшері.
2. Радиоактивті заттармен ластанған аймақты мал өнімдері мен
шикізаттарындағы радионуклеидтердің шекті мөлшері.
Етті радиометриялық ветеринарлық санитарлық сараптау
Малдың организмінде радиоактивті элементтердің таралуы және жиналуы
организмге енген радиоактивті изотоптарға, малдың түріне, жасына,
физиологиясына, жем -шөптің радиоактивтілігіне байланысты болады. Жас
радиоактивті изотоптар малдың ' негізінен қалқан безінде, басқа бездерінде,
бауырда, сүйекте, бүйректе, ет ұлпаларында, ішкі майларында, және шошқаның
сүбе (қабырға) майларында жиналады.
Радиохимиялық тексеруден өтетін мал еттерінің үлгілері , жайылымға
шығарар алдында және мал жайылымының соңында жүргізеді. Үлгіге 3-5 үшадан
ең кемі 100 г, ал изотоптың мөлшері аз болған жағдайда 2-3 кг ет ұлпаларын,
қабырғасын, мойын омыртқасын, бауыр, бүйрек, өкпесін алады. Тексерілетін
әрбір үлгілерді бөлек жинайды. Малдың сыртқы ұшасы радиоактивті
элементтермен көп былғанса, үлгіні сол былғанған жерлерінен алады. Жаз
айларында тексеруге алынған үлгілер тез бұзылмау үшін дәкеге оралған 3 - 5%-
ті формалин ертіндісімен зертханаға жеткізеді.
Радиоактивті злементтермен зақымданған мал үшалары мен ішкі ағзаларын
радиометриялық тексеруден өткізіп, мал өнімдерін 2 топқа бөледі. Бірінші
топқа мал үшалары мен ағзалары радиоактивті элементтермен зақымдануы,
былғануы ветеринариялық санитарлық тәртіп бойынша мөлшерден көп ' емес
болса, екінші топқа мал өнімдері радиоактивті элементтермен былғануы,
зақымдануы санитарлық тәртіп бойынша мөлшерден артық болады. Ветеринариялық
санитарлық сараптау бойынша бірінші топқа жататын мал ұшалары мен ағзалары
түтынуға жіберілсе, екінші топтағы ет өнімдері арнайы өңдеуден кейін (
қайнату, тұздау, тоңазытуға) түтынуға жібереді немесе өнімді біраз уақыт
сақтайды.
Радиоактивті элементтермен мал ұшалары сырттай былғанса (контакт) ,
радиометриялық тексеруден кейін оларды 2 топқа бәледі. Бірінші топқа мал
ұшаларының радиоактивті былғануы, зақымдануы мөлшерден көп
болмайды. Екінші топқа мал ұшаларының зақымдануы, былғануы мөлшерден
артық болады. Ондай мал үшаларын дезактивациядан өткізеді (жылы сумен
жуады). Мал ұшаларының радиоаитивті былғануы осыдан кейін де жоғары
мөлшерде болса, ондай еттерді, тұздайды, тоңазытқышқа сақтайды немесе
ионсерві даярлайды, немесе ет ұлпаларының сыртын 0,5 см пышақпен сылып,
несіп алып тадтап пайдаланады. Сылып, кесіп алып тастаған радиоизотоптары
мөлшерден тыс ет улпаларын жерге көміп ' тастайды. Сүйегі жоқ еттерде,
жартылай фабрикаттарда, субөнімдерде (СанПин 2 3.1.560-96) радиоактивті
элементтердің тутынуға рүқсат етілетін мөлшері цезий-137 -60 Бк\кг,
стронций -90 - 50 Бк\кг аспауы тиіс; ал құс еттері мен жабайы құс , еттері
мен субөнімдерінде цезий -137 - 180 Бк\кг, стронций-90 - 80 Бк\кг аспауы
тиіс.
Сүтті радиометриялық ветеринарлық санитарлық сараптау
Организмдегі радиоактивті изотоптың 1% бір сағаттан кейін сүтпен
шығарыла бастайды. Сүттің радиоактивтілігі сауынды сиырдың жеген жем -
шөбінің радиоактивтілігіне, оның организмге қанша рет енгендігіне, сиырдың
сүттілігіне, сауылып жатқан мезгіліне, малдың қашып тоқтаған уақытына
байланысты. Сүтті малдың ' сүтімен радиоактивті изотоптар тәулігіне көп
мөлшерде шығарылады, ал шыққан радиоизотопты 1 литр сүтке шаққанда оның
белсенділік мөлшері төмен болады. Сүттілігі төмен сиырлардың 1 литр сүтінде
шығарылатын радиоизотоптардың мөлшері, белсенділігі жоғары болады. Ең көп
мөлшердегі радиоактивті изотоптар уызбен бірге шығарылады, лактацияның
соңында сүтпен бірге шығарылатын радиоизотоптардың мөлшері азаяды.
Сүтті радиохимиялық зерттеулерге тоқсан сайын 500 мл ден 5-6 литрге
дейін үлгісін алып жіберіп тұрады. Сүттен үлгі алар алдында, оны жақсылап
тұрып араластырады. Кейбір сиырдан 4 бөтелке сүтті таңдап алып зерттеуге
арнайы жібереді. Сырттай гамма сәулесімен зақымданған, немесе жем - шөппен,
сумен сиырдың ішіне енген радиоизотоптар, бірақ сәулемен зақымдану ауруының
клиникалық белгілері болмаған жағдайда, сауынды сиырлардың сүттері
санитарлық гигиеналық ережелерге сай болғанда, радиоактивтілігі тағамдық
өнімдердегі рүқсат етілген мөлшерден аспайтын болса, сүтті түтынуға
жібереді. Сүттің ' радиоактивтілік мөлшері жоғары болған жағдайда оны
қосымша өңдейді немесе консервация жасайды. Сәулемен зақымданған және
клиникасы бар сауынды сиырлардың сүттерін радиометриялық,
микробиологиялық, санитарлық гигиеналық
зерттеулерден өткізеді. Сүт және сүт өнімдері радиоактивті
элементтердің қалдықтарымен зақымданғанда, немесе былғанғанда, ол өнімдерді
тағамдық пайдалануға радиометриялық , тексеруден өткізіп барып шешеді.
Тексеру үлгілеріне, өнімнің ең көп былғанған жерінен алады (сары май мен
ірімшіктен 100 г үлгіні алады).
Жұмыртқаларды радиометриялық ветеринарлық санитарлық зерттёуден өткізу
Радиоизотоптардың көпшілігі жасына байланыссыз жүмыртқаның
әк қабығында ең көп жиналады, .ал шамалы мөлшерде ақ уазы мен
сары уыздарында жиналады. Мекиендер радиоактивті
элементтермен сырттай былғанғанда, немесе сумен, жем арқылы
зақымданып былғанғанда, олардың жұмыртқаларын радиометриялық және
ветеринариялық санитарлық тексеруден өткізіп барып сараптайды.
Егер, жұмыртқада радиоактивті элементтермен былғану мөлшері көп болған
жағдайда, ондай жумыртқаларды біраз уақыт сақтауға қояды. Біраз сақталған
жүмыртқаларда радиоактивті изотоптардың табиғи ыдырауынан, олардың
радиоактивтілік белсенділігі, мөлшері азаяды, кейін барып жүмыртқаларды
жалпы санитарлық талаптар бойынша пайдаланады.
Егер, жүмыртқада радиоактивті элементтермен былғану мөлшері ережеге сай
болса, немесе одан төмен болса, ондай жүмыртқаларды жалпы ветеринариялық
санитарлық сараптау ережелері бойынша түтынуға жібереді.
Жұмыртқалардың сыртын радиоактивті заттардан тазартып дезактивация
жасау үшін, жүмыртқаны сумен, сабынды сумен немесе белсенділігі жоғары
жуғыш заттармен тазалайды. Балықты радиометриялық ветеринарлық санитарлық
зерттеуден өткізу
Балықтың организміндегі радиоизотоптардың мөлшері, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ. ПӘННІҢ МАҚСАТЫ МЕН ҚЫСҚАША ДАМУ ТАРИХЫ.
1. Радиобиология және ветеринарлық радиобиолог ия.
2. Радиобиологияның қысқаша даму тарихы.
3. Радиобиологияныңң дамуына ғалымдардың қосқан үлесі.
1896 жылдың 1 марты ғылым тарихына тағы да бір жаңалық әкелді. Францу
физигі Анри Беккерель уран тұздарының белгісіз бір сәуле шығаратындығын
байқады.
Беккерельдің бұл жаңалығы кездейсоқ емес еді. 1985 жылы неміс ғалымы
Рентген белгісіз сәулелерді ашты. Ол оны Х-сәулелер деп атады. Бұл ХІХ
ғасырдың аяғындағы ең ірі ғылыми жаңалықтардың бірі болды. Енді ғалымдар
осы сәуленің тегін іздестіре бастады. Ол үшін көптеген әр алуан заттар
зерттелді. Француз ғалымы А.Пуанкаре фосфоросцениялық (жарқырайтын)
қасиеттері бар заттарды зерттеуді ұсынды. Олар алдын ала жарықта ұстағаннан
кейін қараңғыда да біраз уақыт өзінен өзі жарық шығаратын. Енді осындай
заттар рентген сәулелерін шығармас па екен деген болжамды анықтай түсу
керек болды.
Анри Беккерель қараңғыда жарық шығару қасиеті күшті уран мен калийдің
қос күкіртті қышқыл тұзын K2UO2 (SO4) 2 алады. Бірақ ауа райы бұлтты,
тұманды болып, алдын ала күн жарығында ұстауға мүмкіндік болмағандықтан,
оны фотопластикада салып, қара қағазға орап, столының тартпасына қояды. 1
март күні күн ашық болыпты. Беккерель тартпадағы уран тұзын алып, күн
көзіне ұстамай тұрып, алдымен фотопластинканы Ғалымдар радиоактивтік
сәулені мұқият зерттей бастады. Көп ұзамай-ақ Беккерель уран бөліп
шығаратын сәле ауаны иондандыратынын анықтайды. Ол уран сәулесімен магнит
өрісінде қисаяды деген болжал жасап, 1899 жылы тәжірбие арқылы шынында
солай болатындығын және уран сәулелері қасиеттері жағынан катод сәулелеріне
ұқсайтындығын дәлелдеді. Бірнеше жыл өткеннен кейін ағылшын физигі
Э.Резерворд уран сәулелерінің үш түрге бөлінетінін дәлелдеп, олар а-
(альфа), в-(бета) және у-(гамма) сәулелері деп аталады.
Бұл жаңа құбылысты зерттеуде Мария және Пьер Кюрилер еңбегінің маңызы
зор болды. Олар Беккерельдің зерттеулерін, одан әрі жалғастырып, дамыта
түсті, Сөйтіп, уранның табиғи минералды (мысалы, шала тотық – U3O8) таза
металл уранға қарағанда сәулені күштірек шығаратынын байқайды. Олар уранның
табиғи қосылыстарында ураннан да активті зат бар деген болжал жасайды. Екі
жылғы зерттеуден кейін 1898 жылы олар сәуле шығаратын жаңа элемент –
полонийді және көмекшілер Ж-бемонмен бірге екінші активті элемент – радийді
ашады. Мария Кюри-Склодовскаяның ұсынысты бойынша бұл жаңа құбылыс
радиоактивтілік зерттеудегі сіңірген еңбектері үшін оларға және Анри
Беккерельге Нобель сыйлығы, 1911 жылы радий элементін таза күйніде бөліп
алғаны үшін Мария Кюриге екінші рет Нобель сыйлығын берілді.
Мария және Пьер Кюрилердің радиоактивтілікті зерттеулері бүкіл дүние
жүзі ғалымдарының назарын аударды. Бұл мәселемен ағылшын физиктері
Э.Резерфорд. Ф.Содди, Ф.Фаянс айналысты. Соның нәтижесінде радий мен
ураннан басқа да бірқатар элементтердің радиактивтілігік қасиеті бар да
бірқатар элементтердің радиоактивтілік қаиеті бар екендігін анықталды. Атап
айтқанда, реттік номері 84-тен бастап 92-ге дейінгі элементтердің барлығы
да радиоактивті екен. Ал 92-ші элемент уран –алғаш ашылған радиоактивті
элемент.
Радиоактивті элементтердің көптеп ашылуы ғалымдарды тағы да бір
тұйыққа тіреді. Істің мәнісі былай еді. Ол кезде бір элементтің
радиоактивтілік қасиеті байқалса болды, ол жаңа элемент деп есептелетін.
Сондықтан да 1910-1915 жылдардың өзінде-ақ олардың саны 30-дан асып,
периодтық системада орын жетпеді.
Осы кезде, яғни 1911 жылы Э.Резерфорд атом құрлысының ядролық моделін
ұсынды. Ол модель жүретін теріс зарядталған электрондардан тұрады.
Элементтің химиялық қасиеттері сыртқы қабаттардағы электрондарға
байланысты. Атом құрлысы жайлы Э.Резерфорд ұсынған модельге сұйене отырып,
Ф.Содди атомдарының радиоактивтік қасиеті ядроға, ал химиялық қасиеттері
электрондарға байланысты болады, сондықтан химиялық элементті құрайтын
атомдардың бірдей болмауы мүмкін деген пікір айтты. Ф.Содди өзінің бұл
теориясына дейін де кейбір жаңадан ашылған радиоактивті элементтердің
химиялық, сондай-ақ физикалық қасиеттерінің өте ұқсас екендігін, тек
радиоактивті қасиеттерінде ғана айырмашылық барлығын байқайды. Мәселен уран-
Х1 радиоторий және ионий элементтерін бір-бірінен және бұрыннан белгілі
болған торий элементінен бөліп алу мүмкін емес.
1910 жылы У.Марквальд пен Ф.Содди мезоторий-1 және радийдің химиялық
қасиеттері негізінен ұқсас екендігін және олар химиялық радиакуаларда
бірдей қасиет көрсеткендігін анықтайды. Әсіресе, венгер физигі Г.Хеваши мен
Ф.Панеттің бұл жөніндегі зерттеу жұмыстары көңіл аударарлық болды. Олар
радий-Д мен қорғасынды айырып, бөлу үшін әр түрлі 20-ға жуық әдіс қолданып,
бірнеше жыл еңбек етті. Бірақ олардың бұл әрекетінен ешнәрсе шықпады.
Осындай жұмыстардың нәтижесінен еліп бөлінбейтін элементтердің бірдейлігі
туралы ой туды. Сөйтіп, осындай фактілердің негізінде Ф.Содди өзі ұсынған
теориясын дамыта отырып, 1913 жылы К.Фаяс екеуі ғылымға радиоактивті
элементтердің изотоптары жайлы ұғым енгізді.
Радиоактивтілік деген не?
Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен атомның ішкі құрылысынан біраз
хабардар болуымыз керек. Атомның ішкі құрлысын анықтауда радиоактивтіліктің
ашылуы шешуші роль атқарады.
1920 жылы Э.Резерфорд нейтрон бөлшектерінің бар екнедігін туралы
болжау айтты. Резерфордтың шәкірті Дж. Чэвдик массасы 1-ге тең, электр
заряды жоқ нейтрон бөлшектерінің шынында бар екендігін тәжірбие арқылы
дәлелдеді. 1932 жылы совет ғалымдары Д.Иваненко мен Е.Гапон және неміс
ғалымы В.Гейзенберг атом ядросының протон-нйтрондық моделбін ұсынды.
Сонымен қазіргі кездегі ғылыми теория бойынша атом ядро мен оны айналып
жүретін электрондардан, ал ядроның өзі протон мен нейрон бөлшектерінен
құралады. Протонның ассасы 1-ге, электр заряды +1 ге тең, ал нейронның
массасы 1-ге тең де, электр заряды болмайды. Протондар Р деп, ал Нейрон Т
деп белгіленеді. Жоғары сан бөлшектің массасын, ал төменгісан электр
зарядын көрсетеді.
Атомдардың шамасы өте кішкентай. Оның көлденеңі 10-8 см, демек, 1 см
ұзындыққа 100 млн атомды қатарлап түзіуге болады. Ең жеңіл деген сутек
атомның масасы 1,67-10-24 . Атом масасының негізгі бөлігі (99,95%) көлемі
жағынан аса кішкентай ядроға жинақталған. Атомдағы электрондар саны тұрақты
және периодтық системадағы элементтердің рет номерініне тең болады.
Ядродағы протондар саны да элементтің реттік номеріне тең келеді.
Электрондар мен протондардың саны өзара тең болғандықтан, атом тұтас
алғанда электр түріне орналасады. Ең алыстау қабаттағы электрондардың
ядромен байланысы әлсіз, сондықтан олар басқа атомдармен оңай әрекеттеседі.
Осы сыртқы қабатағы электрондардың ядромен байланысы әлсіз, сондықтан олар
басқа атомдармен оңай әрекеттеседі. Осы сыртқы қабаттағы электрондардың
саны элементтердің химиялық қасиетін, яғни оның басқа элементтермен
әрекеттесіп әр алуан химиялық қосылыстар түзу қасиетін белгілейді.
Радиоактивтіліктің сырын ашу жөнінде көптеген ғалымдар еңбек етті. Ең
алдымен радиоактивтілікке әсер етуге болмайтындығын анықталды.
Дәріс 2.
ЯДРОЛЫҚ ФИЗИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІ.
1. Атомның құрылысы туралы осы заманғы түсінік.
2. Атом құрамына кіретін элементарлы бөлшектердің физикалық
сипаттамасы.
3. Атомдардағы бөлшектердің байланыс энергиясы.
Аса жоғары температураға дейін қыздыру, өте салқындату, жоғары қысым
мен сиретілген вакумм, түрлі химиялық реактивтермен әсер ету – міне,
бұлардың ешқайсысы да радиоактивтілікті бәсеңдетіп, немесе оны жылдамдата
алған жоқ. Сонымен қатар кез келген адиоактивті заттың сәуле шығару
интенсивтігі уақыт өткен сайын белгілі бір заңдылық бойынша өздігінен
азаятындығы байқалды. Әрбір радиоактивті затқа жартылай ыдырау кезеңі тура
келеді. Жартылай ыдырау кезеңі дегеніміз –сәуле шығару интенсивтігі екі есе
азаятын уақыт мөлшері. Бұл уақыт ішінде радиоактивті атомдардың жартысы
ыдырайды. Мысалы радийдің жартылай ыдырау кезеңі -1620 жыл, полонийдікі
-138 күн, урандікі -4,5 млрд жыл және т.с.с.
Радиоактивті заттың мөлшерін бір уақыт бірлігінде ыдырау санымен
өлшейді. Радиоактивтіліктің өлшем бірлігі ретінде кюри алынған. Бір кюри -1
секундта 3,7 10 10 ыдырауға тең. Бір грамм радийдің радиоактивтігі бір
кюриге де жиі қолданылады: мкюри (милликюри) және мюкюри (микрокюри); 1
мкюри – 0,001 кюриге, 1 мккюри – 0,001 мкюриге немесе 0,000 001 кюриге тең.
Ядролық сәуленің энергиясын электронвольтпен (эв) өлшейді. Бұл –масасы мен
заряды электрондікіне тең бөлшектің потенциалдар айырмасы 1 вольтті (в)
өткенде алатын энергиясы. 1 эв— 1,6- 10-12 эрг.
Ядролық әуленің энергиясы кез келген элементтің сыртқы электрон
қабаттарындағы электрондардың байланыс энергиясынан әлдеқайда көп. Заттың
қабатынан өткенде ядролық сәуле оның атомдарын иондандырып, ал өзі
энергиясын біртіндеп жоғалтады. Осының нәтижесінде бос электрондар пайда
болады да, атомның қалған бөліктері оң зарядталған иондарға айналады.
Осыған байланысты кейде ядролық сәулені онын иондандыру қасиетімен, яғни
иондандырушы бөлшектіңкі емесе кванттың (электромагниттік сәуленің) жүріп
өткен бір см жолында түзілген нондардың жұбымен сипаттайды. Ғалымдар ұзақ
жылдар бойғы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде радиоактивтік өзгерістердің
бірнеше түрі болатындығын анықтады.
Радиоактивтік өзгерістің бірінші түрі альфа ыдырау деп аталады. Ол
кысқаша а-ыдырау деп жазылады (а — грек алфавитінің бірінші әрпі — альфа).
Альфа-ыдырау кезінде радиоактивті элементтер альфа-бөлшек-терін бөліп
шығарады. Альфа-белшектерінің құрамында 2 протон және 2 нейтрон бар,
массасы 4-ке, ал заряды + 2-ге тең. Бұлар— гелий атомдарының ядролары.
Альфа-ыдырау нәтижесінде бастапқы ядроның заряды 2-ге, ал массасы 4-ке
кемиді.
Сондықтан жаңадан пайда болған элементтің ядросы периодтық системада
бастапқы элементке карағанда 2 клетка солға тамаи орналасқан элементке
жатады. Бұған мысал ретінде торий элементінің радиоактивті ыдырауын
келтіруге болады:
Қабылданған ереже бойынша ядролық реакция теңдеуінде алдымен
реакцияға катысатын элементтің немесе бөлшектің таңбасы одан соң таңбаның
жоғарғы сол жағына элементтің (белшектің) массасы, төменгі сол жағына
заряды жазылады. Теңдеудің он жағына (стрел-кадан кейін) реакцпя
нәтижесінде пайда болған элементтер (бөлшектер) де осы тәртіппен жазылады.
Кейде ядролық реакция нәтижесінде түзілетін жаңа бөлшектер стрелканың
үстінде болады. Мысалы:
Ал ядролық физикада реакция теңдеуін бұдаи да қысқартып жазады. Атап
айтқанда, алдымен өзгеріске ұшырайтын ядро таңбасы, одан кейін жақшаның
ішіне ядролық реакцияны тудыратын белшектің, оның қатары-на реакция
нәтижесінде түзілетін бөлшектің таңбалары, ал жақшадан кейін жаңадан пайда
болатын ядроның таңбасы жазылады. Мысал ретінде азот атомдарын альфа-
бөлшектерімен атқылау реакциясын келтірелік:
Қысқартып жазғанда былай болады:
Біз бұдан былай ядролық реакцияларды жазудың толық түрін ғана
колданамыз.
Альфа-ыдырау табиғатта кеңінен таралған деуге болады. Қазіргі кезде
белгілі радиоактивті изотоптардың 10%-ке жуығы альфа-белшектерін бөле
отырып ыдырайды. Изотоптар таблицасында 160-қа жуық альфа-активті изотоптар
бар. Олардың көбісі периодтық системаның сонғы жағына орналасқан (282)
элементтердікі.
Альфа-бөлшектерінің иондандыру қасиеті өте жоғары: альфа-бөлшегінің
ауадағы 1 см жолында 30000 жүп ион тузіледі. Алайда, заряды мен массасы аса
үлкен болғандықтан альфа-бөлшектерінің өткіштігі азғантай. Қалцийдығы 0,1
мм қағаз қабаты альфа-бөлшектерін толық сініре алады.
Радиоактивтіліктіқ ең көп тараған түрі — бета-ыдырау ((3-ыдырау).
Бета-активті ыдырау кезінде элемент ядросы электрондар бөліп шығарады. Бета-
активті изотоптық массасы өзгермейді, тек ядро зарядының мөлшері 1-ге
артып, периодтық системада бір клетка оңға та-ман орналасқан элементтің
ядросына айналады.
Бета-активті ыдырау табиғатта кеңінен таралған. Қазіргі кездегі
ғылымға белгілі изотоптардың 46%-і электрон ыдырайды.
Бета-ыдыраудың әте күрделі құбылыс екендігі анықталды. Біріншіден,
бета-активті ыдыраудың бірнеше түрлері болатындығы ашылды. Олар мыналар:
бета-минус - ыдырау (р-ыдырау), бета-плюс-ыдырау (й+-ыдырау) Тәжіс
орбиталық ( электрондық) қармап алу.
Бета-минусыдырау кезінде электрон бөлініп шығады да, нәтижесінде
бастапқы ядроға қарағанда, периодтық снстемада реттік номері бір клетка
оңға орналасқан элементтің ядросы түзіледі. Мысалы, талий элементі
изотопының ыдырауын алайық:
Енді бета-минус-ыдырауды түсіну үшін 1931 жылы американ ғалымы К-
Андерсон ашқан позитрон бөлшегін еске түсіруіміз керек. Позитронның массасы
мен заряд шамасы электрондікіне тең де, бірақ заряды қарама-қарсы, яғни
оң. Позитрон ашылғаннан кейін үш жыл өткеннен соц ерлі-зайыпты Фредерик
және Ирен Жолио-Кюрилер жасанды радиоактивтілікті ашты.
Дәріс 3.
ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ РАДИОМЕТРИЯЛАУ ЖӘНЕ ДОЗИМЕТРИЯЛАУ.
1. Радиометрия және дозиметрия туралы түсінік, оның мақсаты мен міндеті.
2. Иондаушы сәулелерді табу және тіркеу құралдары мен әдістері.
3. Ионизациялық әдіс.
Осының негізінде ғалымдар кейбір жасанды радиоактпвті нзотоптардың
позитрон беліп ыдырантындығын байқады. Радиоактивтіліктің жаңа түрі —
позитрондық радиоактивтілік (немесе бета-плюс-ыдырау) осылай ашылды.
Позитрон бөліп шығарған ядроның заряды 1-ге кемиді. Соның нәтижесінде
периодтық системада бір клетка солға қарай орналасқан жаңа элемент
түзіледі.
Бұл радиоактивтік ыдыраудың жаңа түрі тек жасанды радиоактивті
изотоптарға ғана тән болып шықты. Табиғатта позитрон бөліп ыдырайтын
элемент ядросы кезең дескен жоқ. Радиоактнвті изотоптардың 11%-і ғана по-
І зитрон бөліп ыдырайды. Соның өзінде бүл бета-плюс- ыдырау
периодтық системаның алғашқы жартысында орналасқан жеңіл
элементтердің изотоптарында ғана кездеседі. Позитрондық ыдырауға мысал
ретінде натрий изотоның неонға айналып ыдырауын келтіруге болады:
Енді бета-ыдыраудың үшінші түріне тоқталамыз. 1935 жылы
американ физигі Л. Альварец атом ядролары кейбір жағдайларда жақын
орналасқан электрон қабаттарынан электрондарды тартып алатындығын
дәлелдеді. Бұл жағдайда электрон тартып алған ядроның заряды 1-ге
кемиді. Бұл құбылыс орбиталық (немесе электрондық) қармап алу деп
аталады. Радиоактивті ядролардың шамамен төрттен бірі осындай электрондық
қармап алудың нәтижесінде өзгеріске ұшырайды. Орбиталық
(электрондық) қармап алу көбінесе периодтық системаның екінші жартысында
орналасқан элементтердің изотоптарында кездеседі. Өйткені олардың
атомдарында бірінші электрон кабаттары ядроға жақындау орналасқандықтан
оның электронды тартып алуы оңайлайды. Егер ядро өзіне ен таяу орналасқан
К электрон қабатындағы электронды тартып алса, оны К— қармап алу, 2
қабатынан тартып алса, 2 - қармап алу деп атайды. Кейде бір ядроның өзі К—
қармап алу жолымен де немесе позитрондық ыдырау жолымен де өзгеруі мүмкін.
Біз бұл жерде радиоактивті айырмен кездесіп отырмыз. Мысалы, прометий-
142 изотопы осьшдай екі жолмен бір мезгілде ыдырайды. Кейбір изотоптарда
электрондық қармап алу да, бета-минус-ыдырау да кездеседі. Мыса-лы,
кеңінен таралған калий-40 изотопы ядроларының 89%-і электрон бәліп
ыдырайды да, ал қалғандары К қармап алу жолымен өзгереді. Ал марганец-52
нзотопы ядроларының 33%-і бета-плюс-ыдырау, ал 67%-і К қармап алу жолымен
хром-52 изотопына айналады. Тіпті бір мезгілде бета-ыдыраудың үш түрі
арқылы езгеретін ядролар да кездеседі. Мыс-64 изотопы ядроларының 40%-і
орбиталық қармап алу, ал 20%-і позитрондық ыдырау (бета-плюс-ыдырау)
жолымен өзгеріске ұшырайды.
Сөйтіп, бета-ыдырау деген атпен радноактивтік ыдыраудың жеке-жеке үш
түрі біріктірілген: бета-минус-ыдырау (электрон шығару), бета-плюс-ыдырау
(позинтрон шығару) және орбиталық (электрондық) қармап алу. Радиоактивті
нзотоптардың оннан тоғызы дерлік осы үш түрлі жолдың бірімен өзгеріске
ұшырайды.
Енді біздің алдымызда тағы да бірнеше сұрақ туады. Біріншіден, ядро
протон мен нейтрондардан ғана кұралған деген теория бойынша, оның
құрамында электрон да, позитрон да болмауы тиіс. Алайда іс жүзінде
радиоактивтік ыдырау кезінде электрон да, позитрон да ядродан ұшып шығып
жатады. Олар кайдан пайда болады? Екіншіден, кез келген бета-активті,зат
беліп шығарған іэлектроңнын энергиясы тұрақты емес, ол нольден бастап
;белгілі бір жоғары шамаға дейін езгеріп отырады. Бұл құбылыс энергия
сақталу заңына қайшы келетін тәрізді. Үшіншіден, неге кейбір ядро —
электрон, екіншілері по-знтрон бөліп шығарады, ал үшіншілері электронды
тартып алады?
Бұл жерде неміс физигі В. Паули болжап айтқан нейтрон бөлшегінің бета-
активтік процесіндегі роліне тоқталу керек. Нейтрино дегеніміз — электр
заряды жоқ, нейтраль әрі тыныштық массасы болмайтын бөлшек, реитрино жайлы
ұғым арқылы радиоактивтік ыдырау кезінде бөлініп шығатын бета-
бөлшектері энергиясының неге тұрақсыз болатындығына түсінік берілді. Оның
қысқаша мазмұны мынадай: ядродағы протондар мен нейтрон бөлшектерінің ішкі
құрлысы күрделі, сондықтан олар бір біріне яғни протон нейтронға (немесе
керісінше) айнала алады. Сонда оң зарядты бета-бөлшегі (пазитрон) бөлініп
шығады. Нейтрон мен протонның бір-біріне айналуы кезінде бұл аталған
бөлшектермен қоса нейтронно пен антинейтронно бөлшектері түзіледі. Бета-
ыдырау кезінде бөлінетін энергия ос бөлшектердің арасында таралады.
Енді ядродағы протонның нейронға айналуын былай жазуға болады:
Ал кері процесті, яғни нейронның протонға айналуын былайша жазамыз:
Мұндағы V - нейтринно –антинейтрино.
Электрондық қармап алудың механизмі былай өрнектеледі:
Әр түрлі изотоптардың түрліше жолмен бета-активті ыдырауы атом
ядросының құрамына байланысты болады. Ядроның протондар тұрақтылығы оны
құрайтын протондар мен нейтрондардың ара қатынасына тәуелді. Ол шама ядро
нейтрондардың ара қатынасына тәуелді. Ол шама ядро нейтрондарының санын
протондардың санына яғни элементтің реттік номеріне бөлгеннен шығатын
санмен өрнектеледі. Элементтің реттік номері, яғни массасы артқан сайын
ядроағы нейтрондар көбейе түседі. Ядролары тұрақты элементтердегі ядро
заряды Z мен оның массалық саны А арасындағы байланыс мына қаарпайым
формуламен белгіленеді.
Осы формулаға сәйкес келетін протондар мен нейтрондардың ара қатынасы
бұзылған ядролар тұрақсыз яғни радиоактивті болады. Ондай ядролар
радиоактивтік ыдырау арқылы тұрақты ядроға айналуға бейім тұрады.
Егер ядрода нейтрондар саны артық болса, ол электрон бөліп шығарып,
айналады. Керісінше, ядрода протондар артық болса, ол позитрон бөліп
шығарып, нйетронға айналады. Альфа-бөлшектеріне қарағанда бета-сәулелерінің
иондандыру қасиеті әлдеқайда төмен: энергиясы 1 мэв (миллион электрон вольт
) бета бөлшегі ауадағы 1 см жолында 53 жұп ион түзеді. Оның есесіне бұл
бөлшектердің жүру жолы едәуір үлкен: ол ауада бірнеше ондаған метрге, ал
тығыз заттарда милиметрдің бірнеше үлгісіне жетеді. Сондай-ақ бета-
бөлшектерінің өткіштік қасиеті де едәуір жоғары. Мысалы, энергиясы 2,5 Мэв
бета-сәулесі қалыңдығы 1,5 мм темір немесе мың қабатынан, қалыңдығы 4,5 мм
алюминий қабатынан өтіп кетеді.
Альфа-және бета-бөлшектерінің бөлінуін кейде альфа-және бета-сәле
шығару деп те атайды. Шынына, бұлар сәуле емес, материалдық бөлшектер ағыны
болып табылады.
Ал гамма –сәулелер олай емес. Олардың рентген сәулелерімен ұқсастығы
көп. Екеуі де электромагниттік сәулелерге жатады. Тек гамма-сәулелер
толқындарының ұзындығы өте кішкентай. Әзір толқындары гамма-сәулелеріне
қарағанда қысқа келетін сәулелер табылған жоқ.
Дәріс 4.
РАДИОМЕТРИЯ, ДОЗИМЕТРИЯ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК.
1. Радиометриялық, дозиметриялық аспаптарды жіктеу құрылысы және
қолданылуы.
2. Радиоактивтілікті өлшеудің негізгі әдістері: салыстырмалы,
абсолютті және есептеу
3. Сәуле мөлшері, оның түрі мен қуаты.
Иондаушы сәулелердің қарқындылығы. Ионды сәуле тасқынының тығыздығы
1 сек. Ішінде 1 м2 түскен квантпен есептелінеді. Мысалы: в-бөлшегі , V
-квант , в-бөлшегі ', V -квант .
(м2*сек)(м2*сек)(см2*сек)(см2*сек)
Ионды сәулелердің сіңуі, қабылдануы. 1 кг
көлемдегі қабылдаушы, сіңетін объектке түскен ионды сәуленің қуатын 1
джоульмен есептейді (дж\кг). Қабылданған ионды сәуленің мөлшері
системадан тыс бірлігі бойынша радбен өлшенеді. Рад = 100 эрг\ 1 г (сәуле
қабылдаған заттың көлемі) = 1 рад = 10-2 дж\кг. Эквивалентті мөлшердің
бірлігін өлшеу үшін радтың биологиялық эквиваленті бэр қабылданған. Бэр - 1
г биологиялық улпага сіңген қуат көзінің биологиялық әсері, 1 рад рентген
және гамма сәулелерінің сіңген қуат көзімен бірдей. Белгілі бір уақыт
ішінде, шығарылған сәулелерді қабылдайтын мөлшерін куат дозасы дейді
Қабылданған қуат мөлшерінің бірлігін (вт\кг), системадан тыс бірлік бойынша
- рад\сек,
1 рад\сек= 10-2 вт\кг. Экспозициялық мөлшер қуатының бірлігі ампермен
(а\кг), системадан тыс бірлік бойынша рентгенмен (р\сек) есептелінеді.
Радиоактивтіліктің бірлігі Тексерілетін объектілерде радиоактивті
заттардың концентрациясын бағамдау үшін радиоактивтілінтің үлесін анықтайды
Ол, 1 г затта радиоактивті элементтің ыдырау санын анықтайды немесе зат
массасындағы, аумағындағы, көлеміндегі кюри мөлшерін анықтайды : кюри\г,
кюри\кг, кюри\см2, кюри\км2, кюри\см2, кюри\мл, кюри\л.
Радиоактиөті заттардың концентрациясын кг\сен есептейді.
Радиометр
Радиометр приборы бөлшек тасқындары мен радиоактивті элементтердің
белсенділігін анықтайды. Оны әртүрлі объектідегі радиоактивті заттармен
былғанғандығын анықтайды. Радиометр приборы қабылдағыш құрылымынан, ионды
сәулені басқа энергия түріне айналдырып, өлшеуге ыңғайластырған қүрал.
Радиометр, ионизациялық, синтиляциялық, калориметрлік қүралдарға бөлінеді.
Ионизациялық радиометр қүралында сәле шығарушы детектор . ретінде
ионизациялық камера мен газ мөлшерін төмендететін есептегішті пайдаланады.
Синтиляциялық детектор ретінде NаІ(ТІ), стильбен және басқа
кристалдарды пайдаланады. Иондаушы сёулелердің әсерінен синтиляциялық
детекторларда молекулалардың қозуынан, ионизация жасауынан жарық тутанулары
орын алады.
Іс жүзінде дозиметрия әдісін есебтеу және эксперимент жасау арқылы
жүргізеді.
Пайдаланатын дозиметрлер
Дозиметр құралымен ионды сәулелердің мөлшерін (дозасын) және
қуаттылығын өлшейді. Дозиметр ионизациялық камерадан және тексеретін
(электрометр, гальванометр, лампалы тексеретін прибордан)
қурылымдардантұрады.. Дозиметриялық приборлар ионды сәулелерді табатын
(радиоактивті индикаторлардан) және сәулелердің физикалық дозасын өлшейтін
приборлардан (дозиметрден, рентгенометрден) тұрады.
Дозиметрлерді пайдалануына байланысты олар стационарлы, бір орыннан
екінші орынға ауыстырып пайдаланатын және жеке дозиметрлерге бөлінеді.
Стационарлы және ауыспалы топтық дозиметрлер иондаушы сәулелердің тез арада
қуаттылық дозасын және жалпы немесе интегральды мөлшерін (дозасын)
анықтайды ( рентгенометр, фотопленкалық, химиялық және
жеке дозиметрлер). Дозиметрдің көрсеткішін есептеу үшін, шкаласы тура
көрсетіп, тура есептейтін дозиметрге және көрсеткен дозаның көлемі мен
қуатын қосымша есептеуді қажет ететін дозиметрлерден тұрады.
Дозиметрлердің бірнеше түрлері бар. ДК-0,2 қалталы тура көрсететін
дозиметр ионды сәулеледің 10-нан 200 мр шейін дозасын, 0,2-ден 2 Мэв дейін
қуат (энергия) диапозонын өлшейді. КИД-1 комплекті жеке дозиметриялық
қүралы ионды сәулелердің 0,02 ден 2 р дейін шығарған мөлшерін (дозасын)
өлшейді. РМ-1- М рентгенометрі, рентген сәулесінің шығарған 6-250 кэв
қуаттылық мөлшерін және гамма сәулелердің 1,5 Мэв қуатын анықтайды.
УСИТ-1 белгі беріп, өлшейтін технологиялық, дозиметриялық қүралы гамма
сәулелері мен белсенді бетта газдарының белгіленген мөлшер көлемнен асқан
жағдайда белгі беріп қабарлайды.
Күнделікті тәжрибеде УСИТ-2, УСИД-12 өлшеу қүралдары пайдаланады.
Радиологиялық өлшемдер
Иондаушы сәулелерді дозимертиялық анықтауда және
радиоизотоптардың белсенділігін радиометрияда анықтау үшін
Дүниежүзілік өлшеу системасының бірлігін және системадан тыс
өлшеу бірлігін пайдаланады.
Иондаушы сәулелердің өлшеу бірлігі. Иондаушы сәулелердің
1 м2 түскен ват қарқындылығы есептелінеді (вт\м2),
немесе эрг\см2сеи (1 эрг\см2*сек=10-3 вт\м2).
Радиометрлер пайдалануына байланысты зертханалық және далада экспресс
үлгілермен жұмыс істейтін аппаратураларға бөлінеді. Зертханалық
радиометрмен тағамдық өнімдердің, жем -шөптің, судың тағы басқа үлгілердің
радиоактивтілік үлестерін анықтаса, даладағы жайылымның, су көздерінің,
жиналған жем -шөптің, өсімдік тағамдық өнімдердің радиоктивтілік үлесін
экспресс үлгімен анықтайды.
Универсальды радиометрлер әртүрлі энергия көздерін қабылдаса, ал кейбір
радиометрлер тек қана шығаратын альфа, бетта, гамма, рентген не нейтрон
энергия көздерін ғана қабылдайды. Ветеринариялық тәжрибиеде көбірек
ионизациялық және синтиляциялық радиометрлер қолданады. Ветеринарияда
жайылатын жайылымның, жем шөптің, су көздерінің, мал қораларының, өсімдік
тағамдық өнімдерінің радиоактивтілігін тексеріп бақылайтын ДП-100 М, ДП-100-
АД-М радиометриялық құралдары пайдаланады. ДСУ-61 радиометр аппаратурасы
малдың қалқанша безінде жиналған радиоактивті иод -131 анықтайды. РУП-1
көтеріп алып жүруге ыңғайлы универсалды радиометр тексерілетін объектідегі
альфа, бетта, гамма, ұшқыр және жылы нейтронды сәулелердің қарқындылығын,
былғануын, олардың қуатын анықтайды.
СГ-42 синтиляторлық радиометр үлгілердегі және судағы гамма сәулесін
анықтайды.
Дәріс 5.
РАДИОЭКОЛОГИЯ ЖӘНЕ РАДИОТОКСИКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ.
1. Радиоэкология және оның міндеттері.
2. Иондаушы сәулелердің табиғи көздері, олардың сипаттамасы.
Радиациялық токсикология радиобиология пәнінің бір бөлімі. Ол
радиоизотоптардың организмге түсу жолдарын, оның денеде таралу,
сіңу, жиналу, шығару заңдылығын және биологиялық әсерін тексеріп
анықтайды. Радиациялық токсикология организмге түскен
радиоизотоптардың организмге тигізетін әсерін анықтайды, оның
организмнен тездетіп шығару жолдарын белгілейді.
. Организмге түскен радиоактивті изотоптар организмнің
ұлпаларында тұрақты түрде ішкі зақымдануын жалғастырады, изотоп
өзінің радиоактивті жартылай ыдырау мерзімі біткенше кері әсерін
тигізеді немесе организмнен шығарылғанша жалғасады. Организм
ішіндегі радиациялық изотоп элементінің кері әсері, элементтің
химиялық қасиетіне байланысты емес, оның радиациялық сәулемен
зақымдануын тікелей байланысты.
. Радиоактивті изотоп элементінің радиациялық улылығы зияндығы
элементтің физикалық ( радиоизотоптың түріне, сәуленің қуаттылығына,
күшіне (дозасына), радиоизотоптың жартылай ыдырау мерзіміне) және
химиялық ( организмге түскен қоспалардың түріне, оның ерігіштігіне,
ұлпалар мен ішкі ағзалардың рН-на) қасиеттеріне байланысты болып
келеді. Одан басқа радиоизотоптардың қанша көлемде қандай жолмен
организмге енгеніне қалай денеге тез тарағанына қандай жолмен
денеден шығарылғанына, организмнің радиоизотоптарға бейімділігіне де
көп байланысты болады.
. Жануарлардың организміне радиоактивті изотоптар ішек-қарнына
жем шөппен бірге өкпеге ауа, шаң, аэрозоль, бу, түтін арқылы,
малдың терісі мен жаралар арқылы енеді. Радиоизотоптар малдарға
эксперимент арқылы тері астына, ет ұлпаларына, қан тамырына, ішке
( внутрибрюшинно ) және басқа да жолдармен енгізіледі.
. Жануарлардың организміне радиоактивті изотоптар негізінен
жем – шөп су арқылы ішек қарнына түседі, ал радиоизотоп шаң,
аэрозоль түрінде өкпеге барып сіңеді де өкпе безінде қалады.
Радиоизотоптардың ішек – қарын арқыл организмге тарауы, изотоптың
химиялық қасиетіне, малдың жасы мен физиологиялық қасиетіне
байланысты болады
. Радиоизотоптың 1 негізгі тобы ( li, Na, K, Rb, Cs ), 11
тобы ( Ca, Sr, Ba, Ra), V и V1 негізгі топтары ( полонийды
қоспағанда )
Жануарлардың ішек қарны арқылы жақсы сіңеді. Радиоизотоп
элементінің 111 негізгі тобы және 1V қосымша тобы, оның ішінде
жеңіл лантанид, актинид, және трансуранд элементтер жануарлардың
ішек қарыны арқылы дене сіңбейді, себебі ішектің ішінде
негіздерімен байланысқа түсіп, жақсы ерімейтін қоспаларды түзеді.
Организмге сіңген радиоизотоптар қан мен лимфа арқылы бүкіл
денеге тарайды, ал 1топтың элементтері ішкі ағзаларға бір келкі
тарап сіңеді, немесе кейбір ішкі ағзаларға, ұлпаларға көптеп
жиналады, 11 – группа элементтері сүйекке, 111 және 1Ү топтардың
қосымша элементтері бауырға, шамалы сүйекке жиналады, иод –
щитовидті безге топталады.
Организмдегі радиоизотоптардың кейбіреуі денеден тез
шығарылады, ал кейбіреулері әртүрлі қоспалар түзіп, ұлпалар мен
ішкі ағзаларда қалып қояды.
Радиоизотоптардың организмнен шығарылатын негізгі жолдардың
бірі – ішек қарын және бүйрек арқылы болып саналады. Сусынды
сиырлардан изотоптар сүт арқылы шығарылса, ал тоқтаған малдардан
изотоптар шу арқылы төлге жиналады. Құстардан изотоптар жұмыртқалары
арқылы шығарылады. Жетілген, үлкен малдардың организмене радио
изотоптар жас малдарға қарағанда тездеп шығарылады. Организмдегі
изотоптар өзінің табиғи радиоактивьі ыдыауы арқылы да денеден
шығарылып отырылады.
Организмге түскен радиоактивті изотоптың екі есе кеміп
денеден шығарылған уақытын биологиялық жартылай шығырылған мерзім
дейді. Радиоактивті изотоптың табиғи физикалық ыдырауынан екі есеге
кемуін физикалық жартылай ыдырау мерзімі деп аталады. Бұл екі
процесте организмде қатар жүріп, радиоизотоптар денеде екі есеге
кемиді.
Организмге әсер ететін радиоактивті изотоптың улылығы,
келтірілген залалдығы радиоактивті элемент мөлшерінің малдың тірі
салмағына тигізген әсерін мккюри\г, мкюри\кг есептелінеді.
Малдың организміне жем - шөп, ауа, су арқылы енген
радиоактивті изотоптардан келген сәулемн зақымдану мен сыртқы
ортадан әсер етіп сәулемен зақымданудың клиникалық белгілері, келген
зияндары бірдей.
Үй жануарларының организміне алғашқы минуттарда радиоактивті
изотоптар ене бастағаннан, оларға динатрийфосфат, трикалийфосфат,
сульфит магнйді беру қажет. Бұл пепараттар радиозотоптармен
байланысқа түсіп, сіңіп, қоспалар пайда болады. Организмге сіңіп
кеткен радиозотоптарды, тездетіп шығару үшін цитрат натрийды, цитрат
цирконийді және түрлі комплексондарды тағайындайды. Организветеімдегі
Sr90 , Cs137тездетіп шығару үшін малға сапалы рацион, Cа мен К жем-
шөпте толық болыуын қамтамасыз етеді.
Дәріс 6.
МАЛ ОРГАНИЗМІНЕ РАДИОНУКЛЕИДТЕРДІҢ ЖИНАЛУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ.
1. Организмге радионуклеидтердің таралу түрлері.
2. Радионуклеидтердің организмде жиналуы және шығарылуы.
3. Сезімтал мүше туралы түсінік.
Шамалы аймақта, не кең байтақ өңірлерде радиоактивті элементтердің
залалы тиген жағдайда, ол жерлерде адамдарды және жануарларды радиоизотоп
элементтерінің залалынан қорғау мәселесі бірінші орынға шығады. Онымен
бірге ауыл шаруашылық малдарды радиоактивті элементтердің тигізетін
залалынан барынша қорғап, одан алынатын мал және мал өнімдерінің тұтыну
сапасын тиісті ветеринариялық санитарлық өңдеуден өткізеді. Мал
жайылымдарының, су көздерінің, жем - шөп қорларының, қора -қопсылардың
радиоизотоп элементтерінен келтіретін залалын барынша төмендетіп,
ветеринариялық санитарлықталаптарға сай тиісті іс- шараларды жүргізу болып
табылады. Бұл жағдайда, ветеринариялық қадағалау қызметі өңірдің
радиоактивтілігін шағын дозиметрмен өлшеп, мал жайылымы, су, жем -шөп
көздерінің, мал және өсімдік тағамдық өнімдердің үлгілерін стационарлық
жағдайда радиохимиялық зерттеулерден өткізеді.
Ветеринариялық санитарлық объекті құрылымдарынан радиометриялық
тексеруден өтетіндері: жем -шөп көздері, фермадағы азық - түлік қоры, мал
жайылымдары мен су көздері, қора қопсылар, мал өнімдері мен өсімдік
тағамдық өнімдері, фермадағы әртүрлі құрал саймандар. Радиометриялық
тексеруге үлгілерді жылдың әр мезгіл ішінде, ал кейде жағдайға байланысты
тексеруден өткізіп тұрады. Тексерілетін әрбір үлгі шыны банкіге, шөлмекке,
құрғақ қағаз пакетке, мықты целлофанға салып, кейін коробкаға, не ящикке
орап салып, бекітіп, ішіне құжаттарды бірге салады. Ол құжатта үлгі қандай
жерден алынғаны, қанша үлгі, қай күні, сағаты, үлгінің көлемі, үлгіні қанша
м2 жерден алынғаны, үлгіні алған жердің тереңдігі толық көрсетіледі.
Үлгінің құжатында далалық жағдайда тексерілген объектілердің радиометриялық
фоны көрсетіледі. Үлгімен бірге сол жердің радиоактивті шаң тозаңы бірге
салынуға тиісті. Ящикті сыртынан жіппен байлап, сургучпен бекітеді, үлгінің
сыртына қайда жіберілетіні, қайдан жіберілгені жазылады. Оны аудандық не
облыстық ветеринариялық зертханаларға тексеруге апарып береді.
Мал жайылымындағы өсімдіктердің үлгісін 5-6 жерден түбінен 3 см жоғары
қарай 500 г -нан 4-5 кг дейін орып алады. Үлгі алған жайылымдық, не екпе
шөптердің танаптарында 1 м жоғары деңгейдегі радиоактивті фонды журналға
жазып алады. Үлгіні көктем, жаз, күз айларында алып тексеруден өткізіп
тұрады. Шөп пен сабан үлгілерін жиналған скирттің әр жерінен 5 кг көлемінде
алады. Түйнектамырларды 6 кг әр жерінен алып, жапырағына тазалап, жақсылап
жуады. Жемдік дақылдардан ( сұлы, арпа, жүгері, астықтың қиыршықтары, жем)
үлгі үшін 1 кг-ын, үйіндінің әр жерінен күз айында алады. Жемдік
дақылдардың үлгісін радиометриялық зерттеу нәтижесіне байланысты, оларды
малға. жемдік ретінде беру, бермеуі шешіледі. Сауынды сиырларға, жас
малдарға жемнің радиоактивті изотоптармен ең аз мөлшерде былғанған жерінен
беріледі.
Ауыл шаруашылық малдарды радиометриялық санитарлық сараптау
Ауыл шаруашылық.малдарды радиометриялық ветеринарлық санитарлық
сараптау жүмысын далада пайдаланатың бета, гамма радиометрімен жүргізеді.
Малды радиометрмен тексергенде (денесінің үстінде 1,5 см жоғары) гамма
сәулемен жоғарғы мөлшерде зақымданған жағдайда, оны тез арада
дезактивациядан өткізеді. Осыдан кейін де малдың денесінен радиоактивті
изотоптармен зақымдану мөлшері жоғары болып түрса, ондай малдарды қай
кезеңде сою керектігі шешіледі. Ионды сәулелермен зақымданып, клиникасы
анық байқалып ауырып тұрған малдарды соймайды, ондай малдарды диагнозын
анықтағанша бөлектеп бағады.
Ауыл шаруашылық малдар ионды сәулелермен 600-750 және оданда жоғары
ренген алған жагдайда, оларды 3-4 күннен кейін сояды. Кейін барып, 10
күннің ішінде 600 ренген алған малдарды сояды. Ең соңында, 14 күнге шейін
400 ренгеннен төмен қабылдаған малдарды сояды. Жануарлар сумен, жем -
шөппен, ауамен ауыр, орта дәрежелі мөлшерде радиоактивті изотоптармен
зақымданған жағдайда, оларды ионды сәулелермен зақымдану ауруының клиникасы
басталмай тұрып сойып алады. Ондай малдарды 6-12 күннің ішінде сойып алады.
Осы уақыт аралығында организмнің ағзалары мен ұлпаларындағы радиоизотоптар
10 және одан да көп есе төмендейді, аурудың клиникасы байқалмайды. Жас
радиоизотоппен зақымданған малдарды алғашқы күндері сояды, тек малдың
ұшаларынан қалқан және басқа бездерді алып тастайды.
Қалған малдар сыртқы жэне ішкі ионды сәулелермен орта дәрежеде
зақымданған жағдайда, олардың күтімін жақсартып, радиометриялық
бақылау орнатады. Ондай малдар радиометриялық, клиникалық
көрсеткіштеріне байланысты, кез келген уақытта союға болады.
Радиоактивті изотоптармен зақымданған малдарды арнайы
ұйымдастырылған мал сою пүнкттерінде жүргізеді. Онда сойылған
мал өнімдерінің радиоактивті қалдықтармен былғануын болдырмайды, малдың
конфискаттары, қан жыны дезактивациядан өтіп, жерге көміледі. Ол жерді
кейін тегістеп, арнайы белгі қояды. Инвентарьлар дезактивациядан,
дезинфекциядан өткізіледі.
Дәріс 7.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ТІЗБЕГІ БОЙЫНША РАДИОИЗОТОПТАРДЫҢ КӨШУІ.
1. Радионуклеидтердің мал өніміне өтуі. Радионуклеидтердің шекті
мөлшері.
2. Радиоактивті заттармен ластанған аймақты мал өнімдері мен
шикізаттарындағы радионуклеидтердің шекті мөлшері.
Етті радиометриялық ветеринарлық санитарлық сараптау
Малдың организмінде радиоактивті элементтердің таралуы және жиналуы
организмге енген радиоактивті изотоптарға, малдың түріне, жасына,
физиологиясына, жем -шөптің радиоактивтілігіне байланысты болады. Жас
радиоактивті изотоптар малдың ' негізінен қалқан безінде, басқа бездерінде,
бауырда, сүйекте, бүйректе, ет ұлпаларында, ішкі майларында, және шошқаның
сүбе (қабырға) майларында жиналады.
Радиохимиялық тексеруден өтетін мал еттерінің үлгілері , жайылымға
шығарар алдында және мал жайылымының соңында жүргізеді. Үлгіге 3-5 үшадан
ең кемі 100 г, ал изотоптың мөлшері аз болған жағдайда 2-3 кг ет ұлпаларын,
қабырғасын, мойын омыртқасын, бауыр, бүйрек, өкпесін алады. Тексерілетін
әрбір үлгілерді бөлек жинайды. Малдың сыртқы ұшасы радиоактивті
элементтермен көп былғанса, үлгіні сол былғанған жерлерінен алады. Жаз
айларында тексеруге алынған үлгілер тез бұзылмау үшін дәкеге оралған 3 - 5%-
ті формалин ертіндісімен зертханаға жеткізеді.
Радиоактивті злементтермен зақымданған мал үшалары мен ішкі ағзаларын
радиометриялық тексеруден өткізіп, мал өнімдерін 2 топқа бөледі. Бірінші
топқа мал үшалары мен ағзалары радиоактивті элементтермен зақымдануы,
былғануы ветеринариялық санитарлық тәртіп бойынша мөлшерден көп ' емес
болса, екінші топқа мал өнімдері радиоактивті элементтермен былғануы,
зақымдануы санитарлық тәртіп бойынша мөлшерден артық болады. Ветеринариялық
санитарлық сараптау бойынша бірінші топқа жататын мал ұшалары мен ағзалары
түтынуға жіберілсе, екінші топтағы ет өнімдері арнайы өңдеуден кейін (
қайнату, тұздау, тоңазытуға) түтынуға жібереді немесе өнімді біраз уақыт
сақтайды.
Радиоактивті элементтермен мал ұшалары сырттай былғанса (контакт) ,
радиометриялық тексеруден кейін оларды 2 топқа бәледі. Бірінші топқа мал
ұшаларының радиоактивті былғануы, зақымдануы мөлшерден көп
болмайды. Екінші топқа мал ұшаларының зақымдануы, былғануы мөлшерден
артық болады. Ондай мал үшаларын дезактивациядан өткізеді (жылы сумен
жуады). Мал ұшаларының радиоаитивті былғануы осыдан кейін де жоғары
мөлшерде болса, ондай еттерді, тұздайды, тоңазытқышқа сақтайды немесе
ионсерві даярлайды, немесе ет ұлпаларының сыртын 0,5 см пышақпен сылып,
несіп алып тадтап пайдаланады. Сылып, кесіп алып тастаған радиоизотоптары
мөлшерден тыс ет улпаларын жерге көміп ' тастайды. Сүйегі жоқ еттерде,
жартылай фабрикаттарда, субөнімдерде (СанПин 2 3.1.560-96) радиоактивті
элементтердің тутынуға рүқсат етілетін мөлшері цезий-137 -60 Бк\кг,
стронций -90 - 50 Бк\кг аспауы тиіс; ал құс еттері мен жабайы құс , еттері
мен субөнімдерінде цезий -137 - 180 Бк\кг, стронций-90 - 80 Бк\кг аспауы
тиіс.
Сүтті радиометриялық ветеринарлық санитарлық сараптау
Организмдегі радиоактивті изотоптың 1% бір сағаттан кейін сүтпен
шығарыла бастайды. Сүттің радиоактивтілігі сауынды сиырдың жеген жем -
шөбінің радиоактивтілігіне, оның организмге қанша рет енгендігіне, сиырдың
сүттілігіне, сауылып жатқан мезгіліне, малдың қашып тоқтаған уақытына
байланысты. Сүтті малдың ' сүтімен радиоактивті изотоптар тәулігіне көп
мөлшерде шығарылады, ал шыққан радиоизотопты 1 литр сүтке шаққанда оның
белсенділік мөлшері төмен болады. Сүттілігі төмен сиырлардың 1 литр сүтінде
шығарылатын радиоизотоптардың мөлшері, белсенділігі жоғары болады. Ең көп
мөлшердегі радиоактивті изотоптар уызбен бірге шығарылады, лактацияның
соңында сүтпен бірге шығарылатын радиоизотоптардың мөлшері азаяды.
Сүтті радиохимиялық зерттеулерге тоқсан сайын 500 мл ден 5-6 литрге
дейін үлгісін алып жіберіп тұрады. Сүттен үлгі алар алдында, оны жақсылап
тұрып араластырады. Кейбір сиырдан 4 бөтелке сүтті таңдап алып зерттеуге
арнайы жібереді. Сырттай гамма сәулесімен зақымданған, немесе жем - шөппен,
сумен сиырдың ішіне енген радиоизотоптар, бірақ сәулемен зақымдану ауруының
клиникалық белгілері болмаған жағдайда, сауынды сиырлардың сүттері
санитарлық гигиеналық ережелерге сай болғанда, радиоактивтілігі тағамдық
өнімдердегі рүқсат етілген мөлшерден аспайтын болса, сүтті түтынуға
жібереді. Сүттің ' радиоактивтілік мөлшері жоғары болған жағдайда оны
қосымша өңдейді немесе консервация жасайды. Сәулемен зақымданған және
клиникасы бар сауынды сиырлардың сүттерін радиометриялық,
микробиологиялық, санитарлық гигиеналық
зерттеулерден өткізеді. Сүт және сүт өнімдері радиоактивті
элементтердің қалдықтарымен зақымданғанда, немесе былғанғанда, ол өнімдерді
тағамдық пайдалануға радиометриялық , тексеруден өткізіп барып шешеді.
Тексеру үлгілеріне, өнімнің ең көп былғанған жерінен алады (сары май мен
ірімшіктен 100 г үлгіні алады).
Жұмыртқаларды радиометриялық ветеринарлық санитарлық зерттёуден өткізу
Радиоизотоптардың көпшілігі жасына байланыссыз жүмыртқаның
әк қабығында ең көп жиналады, .ал шамалы мөлшерде ақ уазы мен
сары уыздарында жиналады. Мекиендер радиоактивті
элементтермен сырттай былғанғанда, немесе сумен, жем арқылы
зақымданып былғанғанда, олардың жұмыртқаларын радиометриялық және
ветеринариялық санитарлық тексеруден өткізіп барып сараптайды.
Егер, жұмыртқада радиоактивті элементтермен былғану мөлшері көп болған
жағдайда, ондай жумыртқаларды біраз уақыт сақтауға қояды. Біраз сақталған
жүмыртқаларда радиоактивті изотоптардың табиғи ыдырауынан, олардың
радиоактивтілік белсенділігі, мөлшері азаяды, кейін барып жүмыртқаларды
жалпы санитарлық талаптар бойынша пайдаланады.
Егер, жүмыртқада радиоактивті элементтермен былғану мөлшері ережеге сай
болса, немесе одан төмен болса, ондай жүмыртқаларды жалпы ветеринариялық
санитарлық сараптау ережелері бойынша түтынуға жібереді.
Жұмыртқалардың сыртын радиоактивті заттардан тазартып дезактивация
жасау үшін, жүмыртқаны сумен, сабынды сумен немесе белсенділігі жоғары
жуғыш заттармен тазалайды. Балықты радиометриялық ветеринарлық санитарлық
зерттеуден өткізу
Балықтың организміндегі радиоизотоптардың мөлшері, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz