Шырынды азықтар. (Сүрлем және пәшендеме. Тамыр түйнек жемістер мен бақша дақылдары)

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Дәріс №4.

Шырынды азықтар. (Сүрлем және пәшендеме. Тамыр түйнек жемістер мен бақша дақылдары) .

Жоспар.

1. Азық сүрлеудің ғылыми негіздері және сүрлеуге жататын дақылдар.

2. Сүрлемнің коректілігі мен сапасына қарай Мемлекетгік стандарт қоятын талаптар.

3. Сүрлемді сақтау және малға жегізіу жолдары.

4. Әртүрлі азықтық дақылдардан дайындалған пішендеменің қоректілігі мен құрамы.

Шырынды азық

Сүрлем. Шабылған өсімдікте орын алатын түрлі биохимиялық және микробиологиялық өзгерістер барысында өтетін ферменттік және ферментсіз тотығу реакцияларының салдарынан қоректік заттары ыдырап, қоректілігі мен сапасы кемиді, тіпті мүлдем жойылып шіриді. Демек, шабылған жемшөп қоректілігі мен сапасын сақтау үшін осы реакцияларды тежеп, тоқтату қажет. Ферментсіз тотығу реакциялары каротин, май қышқылдары тәріздес органикалық қосындыларды тек аэробтық жағдайда ыдырататындықтан жемшөпті сақтау тәсілдері, негізінен, ферменттік ыдыратуды тежейтін анаэробтық жағдай туғызуға бағытгалады.

Ауа енбейтін герметикалық ортада сақтауға салынған шикізаттағы оттегі өсімдік жасушасының тыныстануына жұмсалады да, аэробтық шіріткіш бактериялар тіршілігі тежеліп, орнына түрлі анаэробтық бактериялар тіршілігінен туындайтын ашытулар (брожение) өріс алады. Қант жеткілікті жағдайда олардың ішіндегі сүт қышқылды бактериялар жақсы дамып өсіп, сүт қышқылды ашыту (молочно-кислое брожение) басым жүреді. Осындай анаэробтық жағдайда өтетін табиғи микробиологиялық үрдіс арқылы консервіленіп дайындалатын мал азығына сурлем жатады.

Сүрлемдеу сақталуға салынған өсімдік шикізатының бірқатар қоректік заттарының, негізінен, қанттардың ферментгелуінен пайда болатын төмен молекулалы (низкомолекулярные) органикалық қышқылдардың жиналуынан қышқыл орта орнататын күрделі биохимиялық үрдіс. Соның нәтижесінде жиналатын сүт қышқылының үлесі басым қышқылдар сүрлемге салынған шикізат ортасының реакциясын қышқылдандырады.

рН көрсеткіші бойынша 3, 7-4, 2 аралығына дейін қышқылданған ортада барлық дерлік микробиологиялық өзгерістер тежеліп, тоқтатылады да, жемшөп шикізатының қоректік заттары ұзақ мерзім ыдырамай сақталады.

Сүрлем салуға арналған дақылды, бір жағынан, бойына қоректік заттарды толығырақ жинаған, екінші жағынан, балғындығын жоғалта қоймаған шырынды кезеңінде шабады. Мұндай кезең астық тұқымдастардың масақтанып, ал бұршақ тұқымдастардың бүршіктеніп-гүлдене бастаған кезеңіне сәйкес келеді. Осы кезеңде оларды шауып, ұсақтап ту- райды да, арнайы дайындалған ор, траншея немесе мұнараға мұқият тап- тап, нығыздап жинайды (ор мен траншеяда - шынжыр табанды ауыр трактормен) . Жиналған шикізатты ауа кірмейтіндей етіп мұқият қымтап жабады.

Жиналған өсімдік арасында соншалық таптағанмен де қалатын ауа оттегі шабылғаннан кейін бірден солып, олмей, біршама уақыт тіршілік ететін өсімдік жасушаларының тыныстануына жұмсалады да, шикізатта анаэробтық, яғни оттегісіз жағдай туғызылады. Оттегі таусылып анаэробтық жағдай орнатылғанға дейінгі мерзімде шикізатта далада өсірілген өсімдіктерде кездесетін сан-алуан микроорганизмдер түрлерінің бәрі жаппай өсіп дами бастайды.

Арнайы зерттеулер жаңа шабылған жүгері көгінің 1 тоннасында 170-250 мың сүт қышқылды (молочно-кислые), 1-10 мың майлы қышқылды (масляно-кислые) бактериялар, 140-500 мың ашытқыш (дрожжи) микробтар, 13-42 миллион шіріткіш (гнилостные) бактериялар болатын болса, шалғын шөбі мен беде көгінікінде, тиісінше, 8-10 мың сүт қышқылды, 1-2 мың майлы қышқылды, 5-8 мың ашытқыш, 8-12 миллион шіріткіш микроорганизмдер болатынын көрсетті. Сүрлемге салынған шикізаттағы бұл микроорганизмдердің барлығының жаппай көбейетін бастапқы кезеңін Е. Мушистин «жаппай ашытқылану» кезеңі (период всеобщего брожения) деп атады.

Сүрлем салынғаннан бастап өсімдік жасушаларының тыныстануы тоқтап, ортаның сәл қышқылданғанынша өтетін бұл кезенді «аштық алмасу» кезеңі (период голодного обмена) деп те атайды. Бұл кезеңдегі тотығу реакцияларынан салынған шикізат қоректік заттары ыдырап, жоғалтылатындықтан, оның өту мерзімін мейлінше қысқартқан жөн. Аштық алмасу нәтижесінде орнайтын оттегісіз, яғни анаэробтық ортада оттегімен тыныс алатын аэробтық микроорганизмдер, оның ішінде, саны басым шіріткіш микробтар да дами алмай, сүрлемге салынған шикізат қоректік заттарының бұзылмай (шірімей) сақталуына жағдай туғызылады.

Анаэробтық жағдайда шикізатта жеңіл ыдырайтын қант жеткілікті болса, онымен қоректенетін анаэробтық микроорганизмдерден алдымен өсіп кобейетін сүт қышқылды бактериялардың тіршілігінің арқасында өтетін сүт қышқылды ашытудан (молочно-кислое брожение) сүт қышқылы жиналады. Осылай аэробтық және анаэробтық жолмен жүретін сүрлемдегі биохимиялық өзгерістердің өтуіне азықтың өз ферменттерімен қатар ондағы микроорганизмдер ферменттері пәрменді түрде қатысады.

Бұл микробиологиялық үрдістің пәрменділігін 1 г микроорганизмдердің 1 сағатта 1200 г зәрлікті (мочевинаны) ферменттеуінен, ал сүт қышқылды ашытуда 3 сағатта бактериялардың өз салмағынан 2-3 есе көп сүт қышқылын өндіретіндігінен байқауға болады. Және де бұл үрдістегі химиялық рсакциялардың өрістеуіне шикізат температурасы ықпал етеді. Шикізат температурасының 10 Цельсия градусына көтерілуі реакциялар жылдамдығын 2-3 есе арттырады. Бірақ шикізат массасының ішкі жылулығы 40-50°С асқанда көптеген ферменттер зақымдалып, натурсызданады да, жылулық 60°С асқанда тек кейбіреуінің, айталық, bасіlіs subtilis бактериясының протеиназасы мен амилазасы секілді жылулыққа шыдамды, яғнн термофилді ферменттердің ыдыратушылық әсері сақталады.

Сүрлем салу технологиясы сақталмай, салынған масса жөндеп мұқият тапталмай, ауадан мықтап қымтылмаған жағдайда, сүрлем температурасы 80°С асуынан шикізатта орын алатын термогенезден біршама қоректік заттар ыдырап жоғалтылады, яғни «жанып кетеді» (сгорание силоса) . Сүрлемдеу барысында өтетін биохимиялық өзгерістерді төрт сатыға бөлуге болады:

І саты - сүрлемге салынатын көкті шапқаннан, салынатын ор не мұнара толғанға дейін өтетін аэробтық үрдіс; сүрлемдеу технологиясы сақталғанда 3-5 тәуліктен аспауға тиіс;

ІІ саты - сүрлемді жапқаннан кейін орын алатын аэробтық-анаэробтық өзгерістер; өсімдік түріне, микрофлорасына байланысты бірнеше сағаттан 7-8 тәулікке дейін созылады;

ІІІ саты - анаэробтық жагдайдагы сурлем қышқылдыгының рН=3, 7- 4, 2 ге дейін төмендеуі; созылу мерзімі сүрлем ылғалдылығы мен қантының көлеміне байланысты болады;

IV саты - сүрлемді ашып алғандағы ауа енгендегі аэробтық жағдайда өтетін өзгерістер.

Осы жағдайларды және де ашытқылау барысында біршама қанттың спиртке айналатындығын ескере отырып, жоғарыда келтірілген жолмен есептелінген сүт қышқылының минимумдық көлемін (С, %) 1, 7(100:60=1, 7) коэффициентіне кобейтеді. Құрамындағы нақтылы қант мөлшері мен сүрлемделуіне қажетті қанттық минимумы бойынша дақылдарды үш топқа бөледі:

а) нақтылы қант мөлшері қажетті қанттық минимумнан көп болатын жеңіл сүрлемделетін дақылдарға сопақтағы дәні сүттеніп-балауызданып піскен жүгері мен күнбағыс көгі, тамыртүйнектер жатады;

ә) нақтылы қант мөлшері қажетті қанттық минимумына шамалас келетін қиын сүрлемделетін дақылдарға бұршақ тұқымдастар көгі жатады;

б) нақтылы қант мөлшері қажетті қанттық минимумнан аз келетін сүрлемделмейтін азықтарға қамыс, сабан жатады.

Соңғыларын қантты мол азықтармен араластырып не қосымша қант көзін қосып сүрлемдеуге болады. Сүрлемдегі ашытқылау үрдісінің өрістеуі қант көлемімен қатар салынған дақылдың химиялық құрамына байланысты қалыптасатын буферлік, яғни реакциясының қалыптылығын сақтайтын сыйымдылық қасиетіне тәуелді өтеді. Буферлік қасиеттері жоғары протеин, минералды тұздардың шоғырлануы сүрлемденетін шикізаттағы ашытуға ықпал етіп, органикалық қышқылдардың жиналуына әсерін тигізеді.

1-кесте.Сүрлем кышқылдылығы қышқылдарыньщ көлемі, %: 1-кесте. Сүрлем кышқылдылығы қышқылдарыньщ көлемі, %

1-кесте.Сүрлем кышқылдылығы қышқылдарыньщ көлемі, %: Сүрлем сапасы

рН

Сүт

қыш қылы

Сірке қышқылы

Майлы қышқылы

1-кесте.Сүрлем кышқылдылығы қышқылдарыньщ көлемі, %: Бос

Байлаулы

Бос

Байлаулы

1-кесте.Сүрлем кышқылдылығы қышқылдарыньщ көлемі, %:

Жақсы

Орташа

Нашар

4, 0-4, 2 4, 6-4, 8 5, 5-6, 0

1, 2-1, 5 0, 5-0, 6 0, 1-0, 2

0, 7-0, 8 0, 4-0, 5 0, 1-0, 25

0, 10-0, 15 0, 20-0, 30 0, 05-0, 10

0, 2-0, 3

0, 8-1, 0

Салу технологиясы сақталып дұрыс дайындалған сапалы сүрлемде сүт қышқылының көлемі сірке қышқылынан 2-3 есе көп болып, пропион қышқылының көлемі аз, ал майлы қышқыл мүлдем болмауға тиіс (1-кесте) .

Сүрлем қышқылдығы неғұрлым жоғары болып, сірке қышқылының көлемі сүт қышқылының көлеміне жақындай түссе, соғұрлым сүрлем сапасы нашарлап, майлы қышқылының үлесі өсе түседі. Сүрлемде сірке қышқылы сірке қышқылды бактериялардың тіршілігінен туындайтын сірке қышқылды ашытумен қатар сүт қышқылды да, майлы қышқылды да ашыту барысының жанама өнімі ретінде де пайда болады. Сүрлемде көп жиналған сірке қышқылы оны сірке иістендіріп, сапасыздандырады. Осы аталған қышқылдар көлемі өсіп, сүрлемге салынған шикізаттың қышқылдығын қажетті деңгейге жеткізгеннен бастап ашытқылану барысы тежеле бастайды да, сүрлемнің пісетін (созревание) үшінші кезеңі басталады. Бұл кезеңде сүрлемді мал азығына пайдалануға болады.

Сүрлем қоректілігі мен сапасын жан-жақты толығырақ бағалау үшін бүл көрсеткіштеріне қоса қүрамындағы қоректік заттары, жиналған қыш- қылдары мен олардың арақатынасын есепке алады (2-кесте) .

2-кесте. Сүрлем сапасын бағалау

Сүрлемнің алынған орташа үлгісін осы көрсеткіштері бойынша бағалап, қоректілік кластарына жатқызады. III класс талаптарына сай келмейтін сүрлемді кластан тыс санап, азыққа пайдалану алдында өндеуден өткізеді. І-класс сүрлемнің 1 кг-да - 0, 18 а. ө., ІІ-класс сүрлемнің 1 кг-да - 0, 16 а. ө., ІІІ-класс сүрлемнің 1 кг-да 0, 13 а. ө., кластан тыс сүрлемнің 1 кг-да - 0, 09 а. ө. болатындықтан, малға жегізілгін сүрлемнің класына қарай қымбат құнарлы жем жұмсалуы үнемделеді.

Жеңіл сүрленетін дақылдардан дайындалған сүрлем 2-3 аптада, ал қиын сүрленетін дақылдардан дайындалған сүрлем 2-3 айда «пісіп» дайын болады да, мүйізді ірі қара малдың негізгі қысқы азығы ретінде жұмсалады. Сүтті сиырдың әр 100 кг тірілей салмағына құрғақ затқа шаққандағы сүрлемді тәулігіне 2-2, 2 кг жегізуге болады. Буаздық кезінде сапасыз сүрлеммен азықтандырылған сиырдың бұзауы диспепсияға, яғни тышқаққа шалдыққыш болатындықтан, буаздығының соңына қарай суалтылған буаз сиырға берілетін сүрлем мөлшерін шектеп, сапалылығын қатаң қадағалайды.

Қатты ашып, қышқылданған сүрлемді мал азығына көп жұмсағанда малдың тәбеті нашарлап, месқарындағы микробиологиялық үрдіс тежеліп, ас қорыту барысының ферментациясы бұзылуынан мал гипогликемия, ацитоз, кетоз секілді зат алмасуының бұзылушылығына шалдығады.

Химиядық жолмен консервіленген жемшөп

Сүрлемге салынган жемшөптегі микробиологиялық өзгерістерді тежеп, қоректік заттарын сақтайтын қажетгі деңгейдегі қышқылдылықты ашытусыз-ақ жасанды түрде қолдан орнатуға болады. Ол үшін сақталатын шикізатқа салыну барысында алдын ала есептеліп дайындалған қышқыл ерітіндісін қабаттарына біркелкі енетіндей етіп бүркеді де, қажетті қышқылдықтағы ортаны орнатады. Мұны жемшөпті химиялық тәсіл мен қышқылдандырып консервілеу деп атайды.

Жемшөпті химиялық жолмен консервілеу үшін тұз, күкірт, фосфор секілді минералды және сірке, пропион, бензой, сүт, құмырсқа, т. б. секілді органикалық қышқылдар ерітінділерін, натрий пиросульфаты, бисульфаты, күкірт қышқылды натрий секілді түрлі тұздар мен сілтілік қосындыларды қолданады.

Олардың ішінде тұз қышқылы, күкірт қышқылы, т. б. секілді анорганикалық және формальдегид, құмырсқа қышқылы, сірке қышқылы, пропион қышқылы, т. б. секілді органикалық қышқылдары сұйық болса, натрий пиросульфиті, сорбин қышқылы, т. б. қосындылары қатты болып келеді. Бұл мақсатта тіпті көміртегі, күкірттің қос тотығы, т. б. секілді газдарды да қолдануға болады. Бензол қышқылы, сорбин қышқылдары суда ерімейтін қосындылар болса, пропион қышқылы, натрий пиросульфиті су мен жемшөп сөлінде жақсы ериді. Жемшөп консервілеуге қолданылатын барлық қышқыл, сілтілер мен тұздар электролиттер болып келсе, формальдегид, уротропин, т. б. секілді элекролитке жатпайтындары да болады. Жемшөпте 30%-дан жоғары ыдырайтын электролиттер - күшті, 3-30% ыдырайтындары - орта, 3%-дан аз ыдырайтындары әлсіз болып саналады.

Мал организміне әсері бойынша олар организмге қатынасы жоқ заттар, яғни ксенобиотиктерге (оның бірі бейтарап болса, екіншілері физиологиялық жағдайына әсер етушілер болады) және организмге қатысы бар, белгілі мөлшерде тіпті пайда келтіретін, яғни ксенобиотиктер емес сірке, пропион қышқылдары секілді заттарға бөлінеді. Бірақ олардың қай-қайсысы болса да, жемшөпке шамадан тыс енбеуі керек. Қазіргі кезде өсімдік ксенобиохимиясына негізделе отырып, жемшөпті консервілеумен қатар оның қоректілігі мен биологиялық құндылығын арттыратын пробиотиктер мен сақталу барысында ксенобиотиктер болып келетін нитрат, нитриттер секілді зиянды заттарды бұзып, залалсыздандырып, олардың әсерінен мал организмі мен өнімін сақтандыратын қосындылар да ізделуде.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.