Қостанай облысының ауыл шаруашылығына әсер етуші факторларды ескере отырып, ауыл шаруашылық кешендерінің қазіргі жағдайы мен дамуын анықтау
КІРІСПЕ
1 Қостанай облысының ауыл шаруашылығын дамытуға әсер етуші табиғи факторлар
1.1 Қостанай облысының географиялық орны, жер бедері
1.2 Қостанай облысының климаты, гидрологиясы, агроклиматтық жағдайы
1.3 Қостанай облысының топырақ жамылғысы
2 Қостанай облысының ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы
2.1 Ауыл шаруашылық саласының жалпы сипаты
2.2 Аймақтың өсімдік шаруашылығы
2.3 Қостанай облысының мал шаруашылығы
2.4 Астық шаруашылығы кәсіпорнының аймақ экономикасын дамытудағы рөлі
3 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық географиясы курсын оқыту барысында дипломдық жұмыс материалдарын пайдалану
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қостанай облысының ауыл шаруашылығын дамытуға әсер етуші табиғи факторлар
1.1 Қостанай облысының географиялық орны, жер бедері
1.2 Қостанай облысының климаты, гидрологиясы, агроклиматтық жағдайы
1.3 Қостанай облысының топырақ жамылғысы
2 Қостанай облысының ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы
2.1 Ауыл шаруашылық саласының жалпы сипаты
2.2 Аймақтың өсімдік шаруашылығы
2.3 Қостанай облысының мал шаруашылығы
2.4 Астық шаруашылығы кәсіпорнының аймақ экономикасын дамытудағы рөлі
3 Қазақстанның әлеуметтік.экономикалық географиясы курсын оқыту барысында дипломдық жұмыс материалдарын пайдалану
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылық аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп қоюдың өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан, оның қажеттіліктерінн қамтамсыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістерімен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша айтқанда, агроөнеркәсіп кешені пайда болады.
Облыстың ауыл шаруашылығын дамыту ең алдымен облыс агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың тұрақты бағдарламаларын жүзеге асыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығы – Қостанай облысының алдыңғы орындарын анықтайтын басты экономика саласы. Халық шаруашылығы өнімнің төрттен бір бөлігін ауыл шаруашылығы береді.Ауыл шаруашылығының дамуының басты факторлары болып облыстың қолайлы табиғи жағдайы мен агроклиматтық ресурстары болып табылады.
Қостанай облысы Қазақстандағы ең ірі егін және мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Мұнда Республиканың 18%-ға жуығы егіс алқабы, 13% ірі қара мал шоғырланған. Ауыл шаруашылық жерінің аумағы 18,1 миллион гектар жерді алып жатыр.
Облыс экономикасындағы аймақтық сұраныс өнімдерін шығару бойынша ауылшаруашылығының үлесі 23%- ды құрайды. Ет, бидай, сүт, жұмыртқа өнімдері ішкі сұранысты қамтамасыз ете алады. Бидай және мал шаруашылығының артылған өнімдері экспортқа шығарылады.
Облыстың егін шаруашылығын дамытуда – бидай егу аса маңызды болып отыр, оның республикалық өндірістегі үлесі 28% -ды құрайды.Астық өндірісі - ауыл шаруашылығының ірі саласы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде және өңдеуде кластерлік жүйені белсенді пайдалануды қажет етеді.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылық аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп қоюдың өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан, оның қажеттіліктерінн қамтамсыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістерімен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша айтқанда, агроөнеркәсіп кешені пайда болады.
Облыстың ауыл шаруашылығын дамыту ең алдымен облыс агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың тұрақты бағдарламаларын жүзеге асыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығы – Қостанай облысының алдыңғы орындарын анықтайтын басты экономика саласы. Халық шаруашылығы өнімнің төрттен бір бөлігін ауыл шаруашылығы береді.Ауыл шаруашылығының дамуының басты факторлары болып облыстың қолайлы табиғи жағдайы мен агроклиматтық ресурстары болып табылады.
Қостанай облысы Қазақстандағы ең ірі егін және мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Мұнда Республиканың 18%-ға жуығы егіс алқабы, 13% ірі қара мал шоғырланған. Ауыл шаруашылық жерінің аумағы 18,1 миллион гектар жерді алып жатыр.
Облыс экономикасындағы аймақтық сұраныс өнімдерін шығару бойынша ауылшаруашылығының үлесі 23%- ды құрайды. Ет, бидай, сүт, жұмыртқа өнімдері ішкі сұранысты қамтамасыз ете алады. Бидай және мал шаруашылығының артылған өнімдері экспортқа шығарылады.
Облыстың егін шаруашылығын дамытуда – бидай егу аса маңызды болып отыр, оның республикалық өндірістегі үлесі 28% -ды құрайды.Астық өндірісі - ауыл шаруашылығының ірі саласы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде және өңдеуде кластерлік жүйені белсенді пайдалануды қажет етеді.
1. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
2. Искакова К.А. География Костанайской областы.учеб.пособие. – Алматы, 2003
3. Қостанай облысының «Алтын дала» энциклопедиясы. – Қостанай, 2006
4. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
5. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
6. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
7. Усманов С.Егістік жүйесінің басты факторлары. //Егемен Қазақстан. 2007,21 наурыз
8. "Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
9. Есназарова У. Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясын оқыту.- Алматы Рауан, 1994
10. Ердаулетов Е.Р. Экономическая социальная география Казахстана.
- Алматы, 1997
11. Ахметов Е. А. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәніне дәрістік курс ІІ-ІІІ бөлім.- Алматы, 2006
12. Двоскин Б. Экономика – географическое районирование Казахстана. Изд. Наука 1986
13. Карменова Н.Н. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясының лабороториялық сабаққа арналған оқу құралы. - Алматы, 2006
14. Қазақстан Республикасының 2003 – 2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық – түлік бағдарламасы. Алматы 2003
15. Қостанай облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы
/Статистикалық жинақ/ Қостанай, 2011
16. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998.
17. Туркебаев Э.А., Б. Двоскин, К. Исентаев. Проблемы региональной экономики Казахстана. Изд. «Қазақстан» 1977
18. Ахметжанов Қ. Қостанай облысындағы егін шаруашылығы.//Егемен Қазақстан. 2006, 2 қазан
19. Хасенов Е.Б. Облысымыздағы соңғы гектарлар.// Қостанай таңы.2008, 6 шілде
20. Әліпбай С. Әлеуеті артқан алып сала.//Қостанай таңы.2008,15 тамыз
21. Дәуренбаев А.Т. Қостанай облысының 2007 жылғы экономикалық және әлеуметтік дамуының қорытындылары мен 2008 жылға арналған міндеттер туралы. //Қостанай таңы.2008, 3 желтоқсан
22. Туркебаев Э.А. Двоскин Б. Экономические проблемы развития территориально – производственных комплексов. Изд. Наука 1982
23. Ярмухамедов М.Ш. Экономическая география Казахской ССР. А. Мектеп 1975
24. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
25. Жұмсұлтанов Т. Облыстың ауыл шаруашылық жағдайы.// Қостанай таңы.2006, 5сәуір
26. Жанабаев М. Ауыл шаруашылығы саласын дамыту басты бағытымыз. // Қостанай таңы.2006,14 мамыр
27. Жақсанов О. Астық – бар байлықтың басы. //Қостанай таңы.2005
28. Оспанова С. Ірі қара мал өсіру шаруашылығын көбейту. // Қостанай таңы.2006,18 қаңтар
29. Хасенов Е.Б. Асыл тұқымды мал саны көбеюде.// Қостанай таңы.2008,13 қараша
30. Хасенов Е.Б. Агромаш-Холдинг сәтті қадам жасады.// Қостанай таңы.2006,8 қыркүйек
2. Искакова К.А. География Костанайской областы.учеб.пособие. – Алматы, 2003
3. Қостанай облысының «Алтын дала» энциклопедиясы. – Қостанай, 2006
4. http://www.kostobl.stat.kz Қостанай облысының Статистика департаментінің Интернет-ресурсы
5. http://www.kostanay.gov.kz Қостанай облысы әкімдігінің ресми сайты
6. Қостанай облысы 1991-2010 Қазақстан Республикасы тәуелсіздік жылдарында Статистикалық жинақ / 2011, 250 б., Қостанай облысының Статистика департаменті Қ.Ш. Бәрімбековтің редакциясымен.
7. Усманов С.Егістік жүйесінің басты факторлары. //Егемен Қазақстан. 2007,21 наурыз
8. "Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттiк реттеу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
9. Есназарова У. Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясын оқыту.- Алматы Рауан, 1994
10. Ердаулетов Е.Р. Экономическая социальная география Казахстана.
- Алматы, 1997
11. Ахметов Е. А. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәніне дәрістік курс ІІ-ІІІ бөлім.- Алматы, 2006
12. Двоскин Б. Экономика – географическое районирование Казахстана. Изд. Наука 1986
13. Карменова Н.Н. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясының лабороториялық сабаққа арналған оқу құралы. - Алматы, 2006
14. Қазақстан Республикасының 2003 – 2005 жылдарға арналған мемлекеттік аграрлық азық – түлік бағдарламасы. Алматы 2003
15. Қостанай облысының ауыл, орман және балық шаруашылығы
/Статистикалық жинақ/ Қостанай, 2011
16. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998.
17. Туркебаев Э.А., Б. Двоскин, К. Исентаев. Проблемы региональной экономики Казахстана. Изд. «Қазақстан» 1977
18. Ахметжанов Қ. Қостанай облысындағы егін шаруашылығы.//Егемен Қазақстан. 2006, 2 қазан
19. Хасенов Е.Б. Облысымыздағы соңғы гектарлар.// Қостанай таңы.2008, 6 шілде
20. Әліпбай С. Әлеуеті артқан алып сала.//Қостанай таңы.2008,15 тамыз
21. Дәуренбаев А.Т. Қостанай облысының 2007 жылғы экономикалық және әлеуметтік дамуының қорытындылары мен 2008 жылға арналған міндеттер туралы. //Қостанай таңы.2008, 3 желтоқсан
22. Туркебаев Э.А. Двоскин Б. Экономические проблемы развития территориально – производственных комплексов. Изд. Наука 1982
23. Ярмухамедов М.Ш. Экономическая география Казахской ССР. А. Мектеп 1975
24. Энциклопедия Костанайская область. – Костанай, 2005.
25. Жұмсұлтанов Т. Облыстың ауыл шаруашылық жағдайы.// Қостанай таңы.2006, 5сәуір
26. Жанабаев М. Ауыл шаруашылығы саласын дамыту басты бағытымыз. // Қостанай таңы.2006,14 мамыр
27. Жақсанов О. Астық – бар байлықтың басы. //Қостанай таңы.2005
28. Оспанова С. Ірі қара мал өсіру шаруашылығын көбейту. // Қостанай таңы.2006,18 қаңтар
29. Хасенов Е.Б. Асыл тұқымды мал саны көбеюде.// Қостанай таңы.2008,13 қараша
30. Хасенов Е.Б. Агромаш-Холдинг сәтті қадам жасады.// Қостанай таңы.2006,8 қыркүйек
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылық аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп қоюдың өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан, оның қажеттіліктерінн қамтамсыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістерімен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша айтқанда, агроөнеркәсіп кешені пайда болады.
Облыстың ауыл шаруашылығын дамыту ең алдымен облыс агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың тұрақты бағдарламаларын жүзеге асыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығы - Қостанай облысының алдыңғы орындарын анықтайтын басты экономика саласы. Халық шаруашылығы өнімнің төрттен бір бөлігін ауыл шаруашылығы береді.Ауыл шаруашылығының дамуының басты факторлары болып облыстың қолайлы табиғи жағдайы мен агроклиматтық ресурстары болып табылады.
Қостанай облысы Қазақстандағы ең ірі егін және мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Мұнда Республиканың 18%-ға жуығы егіс алқабы, 13% ірі қара мал шоғырланған. Ауыл шаруашылық жерінің аумағы 18,1 миллион гектар жерді алып жатыр.
Облыс экономикасындағы аймақтық сұраныс өнімдерін шығару бойынша ауылшаруашылығының үлесі 23%- ды құрайды. Ет, бидай, сүт, жұмыртқа өнімдері ішкі сұранысты қамтамасыз ете алады. Бидай және мал шаруашылығының артылған өнімдері экспортқа шығарылады.
Облыстың егін шаруашылығын дамытуда - бидай егу аса маңызды болып отыр, оның республикалық өндірістегі үлесі 28% -ды құрайды.Астық өндірісі - ауыл шаруашылығының ірі саласы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде және өңдеуде кластерлік жүйені белсенді пайдалануды қажет етеді.
Қазақстан - 2030 даму стратегиясында бидай тауар нарығының негізгі құраушысы деп көрсетілген. Біздің еліміз бидайды сыртқа сату бойынша әлемде 6-орын алады.Бидайдың экспорттық жағдайын бекіту, бәсекелестікке төтеп беру - республиканың 2030 жылға дейін даму бағдарламасының негізгі міндеті.Тауарлық бидай мен одан өндірілген өнімдерді, еш артықсыз, біздің еліміздің басты өндіріс ресурстары деуге болады.
Қостанай облысының ауыл шаруашылығында етті-сүтті және сүтті-етті ірі қара шаруашылығы жетекші орында.
Зерттеудің өзектілігі - Қостанай облысының ауыл шаруашылығының қазіргі кезеңдегі жағдайын қарастыру, қазіргі таңдағы перспективалық шараларын салыстырмалы түрде зерттеу жұмысын жүргізуге бағытталады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қостанай облысының ауыл шаруашылығына әсер етуші факторларды ескере отырып, ауыл шаруашылық кешендерінің қазіргі жағдайы мен дамуын анықтау. Ауыл шаруашылығы облысымыздың аудандарында қалай дамып жатқанын көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қостанай облысының ауыл шаруашылығын дамытуға әсер етуші факторларды анықтау;
2. Облыстың ауыл шаруашылық салаларының қазіргі жағдайына сипаттама беру, оны талдау;
3. Аймақтағы ауыл шаруашылығының басты саласы болып табылатын астық шаруашылығының аймақ экономикасын дамытудағы рөлін ашу.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қостанай облысының ауыл шаруашылығын кешенді зерттеу
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады. Жұмыстың алғашқы тарауы аймақтың ауыл шаруашылығына әсер етуші факторларды анықтауға арналады. Онда Қостанай облысының географиялық орны, жер бедеріне сипаттама беріліп, облысымыздың климаты, гидрологиясы, агроклиматтық жағдайы, топырақ жамылғысының ауыл шаруашылығына әсері айқындалады. Осы тарауда аймақта ауыл шаруашылығын дамытуға барлық жағдайдың жасалғаны, сонымен қатар оның кемшіліктері аталып көрсетіледі.
Жұмыстың келесі тарауында ауыл шаруашылығының дамуы мен ондағы қиыншылықтар айтылып. Қостанай облысындағы егін шаруашылығының қазіргі жағдайы мен оның экономикаға түсіріп жатқан үлесі көрсетіледі. Сондай-ақ астық шаруашылығы дамыған аудандарда сипатталады. Облысымызда мал шаруашылығы қалай дамып жатқаны және оның қазіргі жағдайына баға беріп, мал шаруашылығында туындайтын қиындықтар қарастырылады.Сондай-ақ, астық шаруашылығы кәсіпорнының аймақ экономикасын дамытудағы тигізетін рөлі анықталады.
Жұмыстың соңғы тарауында Қостанай облысының ауыл шаруашылығы тақырыбын география сабағында қолдану үлгісі ұсынылады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған қазақстандық авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: Искакова К.А. География Костанайской области, Е.А.Ахметов Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы, М.Ш.Ярмухамедова Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы, Костанайская область энциклопедиясы және т.б.Сонымен қатар баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдісі: Жүйелі талдау, топтау, экономикалық - статистикалық.
1 Қостанай облысының ауыл шаруашылығын дамытуға әсер етуші табиғи факторлар
1.1 Қостанай облысының географиялық орны, жер бедері
Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік-батыс бөлігінде меридиан бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып орналасқан. Қостанай облысының территориясының геологиялық құрылысы мен жер бетінің құрылымы өзіндік сипатқа ие. Аймақ территориясы негізінен ірі географиялық геоморфологиялық облыстардың қиылысу төңірегінде орналасқан. Мәселен: Батыс-Сібір жазығының оңтүстік батыс бөлігі, Торғай үстірті облыс территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақтың Ұсақ шоқысымен шектеседі. Қазақтың Ұсақ шоқысының батыс шеті облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр.
Батыс-Сібір жазығының оңтүстік батыс бөлігі Қостанай облысының солтүстік жартысын, яғни Құсмұрын көлінен солтүсікке дейін алып жатыр. Бұл территория көл қазаншұңқырларымен шұбарланған әлсіз толқынды аллювиальды жазық болып келеді, ал территорияның батыс және орталық бөліктері Тобыл өзені жүйесінің өзен торабымен тілімделген. Жер бедерінің солтүстік бөлігінің басты элементтері жалдар мен жалдар арасындағы біркелкі солтүстік-шығысқа созылған қазаншұңқырлары болып табылады. Жалдар мен көлдік ойпаңдардың биіктігі 5-12 м. құрайды. Облыстың Батыс-Сібір жазығы ең төмен жер болып есептеледі, абсолютті биіктігі теңіз деңгейінен 100 метрден 250 метрге дейін өзгереді. Жазықтың жалпы еңісі солтүстікке қарай құлайды. Жазықтың геологиялық құрылысы мезо-кайнозойдың теңіз және құрлықтың лесс түріндегі саздақтар, саз, құмтастар мен конгломерат түзілімдерімен толыққан терең және кең тектоникалық ойпаң екенін көрсетеді.
Жазықтың шығыс және батыс шеттерінде палеозой фундаментінің көтерілуіне байланысты неоген түзілімі орталық бөлікке қарағанда күштілігі шамалайды. Батыс-Сібір жазығы батысқа қарай Орал алды үстіртіне өтеді. Орал алды үстірті негізінен Қарабалық және Жітіқара аудандарының батыс бөлігін қамти отырып, Үй-Тобыл өзендерінің аралығында орналасқан. Орал алды үстірті Орал жотасының шығыс беткейінің төмен жазықты қырат болып табылады. Үстірт батысқа қарай тау жұрнақтары мен төбешікке жалғасатын сатылы, жалпақ жер бедері болып сипатталады. Үстірт беті тектоникалық жарылымдар бойымен өтетін терең аңғарлармен, Тобыл өзенінің сол жақ ағыстарымен анық тілімделген. Орал алды үстіртінің Батыс-Сібір жазығынан айырмашылығы, үстірт ұзақ уақыт денудацияға және үштік (палеогендік) теңіздің шаюына ұшырады. Осының нәтижесінде палеозой түзілімінің қатпарлығында метаморфтық және шөгінді жыныстары түзілді, сонымен қатар интрузияның бұзылуы кристал жыныстарының тегістелуіне әкелді. Орал алды үстіртінің абсолюттік биіктігі орташа есеппен 250 метрден 280 метрге дейін жетеді, мұндағы биік нүкте - теңіз деңгейінен 450 м. биіктіктегі Жітіқара тауы.
Торғай үстірті Қостанай облысының территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақтың ұсақ шоқысымен шектеседі. Торғай үстіртінің негізгі бөлігін сатылы беткейі көп және жанасқан қолат пен төмен жерлерге түсетін ірі ылдиларға ие төрткүл таулар құрайды. Төрткүл таулардың ірілері - Қызбелтау, Қарт, Жыланды, Қарғалы, Теке, Жыланшық-Түрме, Қояндытау, Қырғыштау, т.б. Үстірт беті оңтүстік-шығыс бөлігінде уақытша ағын сулардың көп тармақты құрғақ арналармен, шағын өзендермен, Торғай өзені жүйесінің жыраларымен, сайлармен тілімделген. Үстірттің солтүстік бөлігі көлдік ойпаңдармен ала-құла болып шұбарланған.
Қазақтың Ұсақ шоқысының батыс шеті облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Мұнда абсолюттік биіктігі 350 метрден 600 метрге дейін жететін биік жерлер орналасқан. Бұл жер эрозиялық тораппен күшті айқын тілімделген және батысқа қарай еңіс болып келген. Ұсақшоқы территориясында 150-200 метрге көтерілетін Тулкунинқызылсан, Алдастынқызылсан таулары ерекше көзге түседі. Облыстың осы бөлігі палеозойдың интрузивті жыныстарымен, үгітілген шөгінді және метаморфтық түзілістерден құрылған. Үстіңгі бетінде жаңа құрлықтық түзіліс жатыр. Ал, тау беткейі бойынша және өзен аңғарларында палеозой жыныстары жатыр.
Әр түрлі бөліктерде жер беті құрылымының әр түрлілігіне қарамастан жалпы облыстың жер бедері жазық болып келеді. Облыс жер бедерінің осындай ерекшеліктері, әсіресе, солтүстік аудандары үшін жер шаруашылығымен айналысуға, ауыл шаруашылығы техникаларын пайдалануға өте қолайлы. Жер бетінің жазық болып келуі жол және өнеркәсіп құрылысына, халықтың орналасуына қолайлы жағдай туғызады. [1.2]
1.2 Қостанай облысының климаты, гидрологиясы, агроклиматтық жағдайы
Қостанай облысының климаты барлық Солтүстік Қазақстанның климатына сәйкес ашық теңіздер мен мұхиттардан алшақ орналасуына байланысты континентті және құрғақ болып келеді. Облыс климатының ерекшеліктері - қатал және жұқа қарлы қыс, ыстық жаз аздаған жауын-шашын мөлшері, көктемгі кеш түсетін және күзгі ерте түсетін үсік пен жыл бойы үстем болатын, көктемгі - жазғы кезеңде шаңды дауыл, ал қыста - қар ұшқыны болады.
Облыстың климаты ауа массаларының әр түрлі типтерінің қатысуынан қалыптасады. Қысқы кезеңде облыс территориясы арктикалық ауа массасы мен сібір антициклонының ықпалында болады. Әсіресе, желтоқсаннан ақпанға дейінгі кезеңде әсері айқын байқалады. Сібір антициклоны жоғары қысыммен облыс территориясының оңтүстігіндегі Сарықопа көліне қарай (шамамен 50[0] с.е) алап өтеді, жел бағыттарына байланысты таралады. Солтүстікке қарай - оңтүстік және оңтүстік-батыс бағытындағы желдер үстемдік етеді.
Көктемде күн жылуының көбеюіне және оңтүстіктен келетін ауа температурасының көтерілуіне байланысты иран полярлы ауасының таралуы, құрғақ және ыстық желдердің болуы жиіленеді. Осының нәтижесінде арктикалық ауа солтүстікке - Мұзды мұхит жағалауына қарай өтеді, ал сібір антициклоны біртіндеп сирей түседі. Жазғы уақытта облыс территориясы арктикалық ауа массаларының циклондарынан, сондай-ақ Атлант мұхиты жағынан келетін циклондардан туатын жылы континентті ауа ықпалында болады. Олар жауын-шашынның түсуіне үлкен әсерін тигізеді.
Облыстың орташа жылдық температурасы 1-4[0]С құрайды. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде және солтүстік-шығыс дала және орманды дала бөліктерінде 350-390 мм құрайды, алайда оңтүстікке қарай жауын-шашын мөлшері ерекше азаяды және шөлейт жерлерде 180-200 мм дейін төмендейді. Жауын-шашынның таралуы жыл маусымына байланысты әркелкі.
Қостанай облысындағы қыс қатал, бұлыңғыр және қар жамылғысы аз. Қыс шамамен бес айға - қарашадан сәуірге дейін созылады. Ең суық ай қаңтар айының орташа температурасы - 17,2[0]С, -18,2[0]С құрайды, алайда суық қыста орташа температура - 25[0]С дейін төмендейтін кездер болады, қыстың кейбір күндері солтүстікте - 49[0]С және облыстың оңтүстігінде - 40[0]С дейін жетеді.
Қыста облыста оңтүстік-батыс желдері үстем болады. Олардың орташа айлық жылдамдығы 4,5-5 мсек. Айдың 2-4 күніне дейін жылдамдығы 15 мсек жететін күшті желдер соғады Олар топырақтың терең тоңазуына мүмкіндік береді. Облыста боран жиірек болып тұрады. Олар автомобиль жолдарын, темір жолдарды қарға толтырып, жол қатынасын қиындатады. Боран айына 4-10 күн үзбей болады.
Алғашқы қар қазан айының соңында - қарашаның басында түседі, ал 2-3 аптадан кейін тұрақты қар жамылғысы қалыптасады. Қар жамылғысының биіктігі ашық далаларда шамамен 18-36 см дейін жетеді, ал қорғалатын жерлерде (мысалы, орман тоғайлары тараған Ұзынкөл және Меңдіқара аудандарының солтүстігінде) 50-60 см дейін, кейбір жерлері 100 см дейін жетеді.
Қостанай облысында қар жамылғысы сәуір айының бірінші онкүндігінде кетеді, алайда кейбір жылдары көктемнің ерте түсу кезінде қар жамылғысы наурыз айының екінші жартысында (оңтүстікте наурыз айының ортасында, солтүстікте айдың соңында) кетеді. Ал, кейде көктем кеш келгенде қар жамылғысы сәуір айының соңғы онкүндігінде кетеді. Кейбір жылдары сәуір айының соңғы онкүндігінде немесе мамыр айының басында 1-2 күнге созылатын қар жамылғысының қайталанып қалыптасуы байқалады.
Қостанай облысының көктемі қысқа және құрғақ, 20 күннен бастап бір айға дейін созылады. Әдетте, көктем сәуір айының бірінші онкүндігінің соңынан немесе екінші жартысынан басталады. Қыс маусымына қарағанда бұлыңғырлығы аз, ауа температурасының интенсивті көтерілуімен ерекшеленеді. Температураның орташа айлық көтерілуі наурыз айынан сәуірге дейін 12,5-13,5[0]С құрайды, ал сәуір айынан мамырға дейін температура біршама төмендейді және 10-11[0]С теңеседі. 6-13 сәуірде орташа бір күндік температура 0[0]С, 14-16 сәуірде 5[0]С, 24 сәуірде (оңтүстікте) және 9 мамырда (облыстың солтүстігінде) 10[0]С шамалайды. Алайда, көктемде ауа райының салқындауы жиі болып тұрады. Жыл сайын көктемгі үсіктер сәуір бойы байқалады, ал облыстың солтүстігінде 24 мамырға дейін созылады. Кейде көктемгі үсіктер маусым айының алғашқы онкүндігінде де кездесіп, тары, жүгері, картоптың көктеуіне зиянын тигізеді. Көктем маусымына жылдамдығы 5-6 мсек құрайтын күшті және құрғақ желдер тән. Көктемде орташа жауын-шашынның мөлшері 35-60 мм. аспайды, ал кейбір жылдарда тіпті болмайды.
Облыс территориясындағы жаз қоңыржайлы орташа ыстық және құрғақ. Жаз уақытындағы ең ыстық ай - шілде айы. Шілде айында ауаның орташа температурасы солтүстікте 19,3[0]С, оңтүстікте 24[0]С дейін өзгереді. Кейбір жылдары, әсіресе, жаздың аптап күндерінде ауа температурасы 40-42[0]С жетеді. Алайда, ауаның құрғақтығына байланысты ондай аптап ыстық күндер жеңіл ауысады. Жылдың басқа маусымдарымен салыстырғанда жазда ауа температурасы тұрақты болып келеді, жазғы ауа температурасының ай сайынғы өзгеруі тек +(-)3-4[0]С ғана құрайды. Бұл жағдай ауыл шаруашылық дақылдары мен жемдік шөптің өсуіне мүмкіндік туғызады.
Жазғы кезеңде жауын-шашын мөлшері біршама түседі. Жазғы үш айда басты жер шаруашылығымен айналысатын аудандарда жауын-шашын 110 мм-ден 177 мм-ге дейін түседі, немесе жылдық мөлшердің 40-45% құрайды. Алайда, жаңбырлы жылдары жауын-шашын мөлшері әрбір жазғы айда 100-200 мм. құрап, біршама көбейеді, ал құрғақ жылдары тіпті солтүстікте, облыстың ылғалды аудандарында жауын-шашын мөлшері 6 есеге төмендеп, не бары шамамен 30 мм. құрайды.
Жазғы жауын-шашын, әсіресе, өтпелі нөсер түрінде түседі. Жазда көктем сияқты ұзақ уақыт жауын-шашынсыз құрғақ кезеңдер де болады. Аймақта құрғақшылық 10 жылда 3-4 рет байқалады. Құрғақ атмосферада топырақ пен өсімдіктерді құрғататын ыстық желдер жиі болады. Кейбір құрғақ күндері ауа ылғалдылығы 6-10% дейін төмендейді, яғни жазғы күндер үшін орташа ылғалдылықтан 4-5 есе төмен көрсеткіш. Ауаның жоғарғы температурасы және үлкен құрғақшылық жазғы уақыттағы үлкен ылғалдылықты баяулатады. Орташа бір күндік температура 10[0]С жоғарыны құрайтын кезеңдер облыстың солтүстігінде шамамен 130 күнге созылады, су бетінен булануы 600-1000 мм. дейін жетеді. Осындай булану жауын-шашын мөлшерін облыстың солтүстігінде үш есеге, ал оңтүстігінде 10 есеге көбейеді. Жазғы кезеңде негізінен солтүстік, солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бағытындағы желдер үстем етеді. Қысқы-көктемгі кезеңмен салыстырғанда жел жылдамдығы айтарлықтай аз және 3,5-4,5 мсек құрайды, бірақ кей кездері жел жылдамдығы 1,5 және 2 есеге көбейеді.
Қостанай облысында күз әрдайым тез түседі, ауа температурасы өтпелі кезеңде шұғыл төмен түседі. Қыркүйек айының ортасында үсіктер байқалады, ал орташа температурасы 11-15[0]С құрайды. Кейде үсіктер тамыз айының соңғы онкүндігінде түседі. Күзде жаңбырлы бұлыңғыр ауа райы басым болады. Ауаның орташа айлық температурасының тұрақты өтуі 17 қыркүйек пен қазанның басында 10[0]С, 6-7 қазанда 5[0]С, 23-31 қазанда 0[0]С құрайды.
Кейін қазан айының аяғы мен қараша айының басында алғашқы қар түседі. Кейде ауа-райының суық болуына қарамастан қардың түсуі желтоқсан айына дейін кешігеді де, содан соң қатқан топыраққа түседі. Осының нәтижесінде қысқы егіс толығымен жойылуы мүмкін.
Күзгі (қыркүйек-қазан) жауын-шашынның орташа мөлшері шамамен 30-60 мм. құрайды, кейбір жылдары жауын-шашын мүлде болмауы да мүмкін, жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде 170 мм. дейін, ал оңтүстігінде 80 мм., кейде одан да көп түседі. Қостанай облысында аязсыз күндердің орташа ұзақтығы солтүстікте 110 күн, ал оңтүстікте 160 күнді құрайды. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы (орташа бір күндік температурасы 5[0]С жоғары) облыстың солтүстік жартысында 165-174 күн, ал оңтүстік жартысында 182-185 күнге теңеседі. Осы кезеңдерде температура мөлшері облыс бойынша 2300-2500[0]С.
Жалпы Қостанай облысының климаттық жағдайы суармайтын егіншілік үшін қолайлы.
Қостанай облысының гидрогеографиялық торабы негізінен Тобыл және Торғай өзендерінің жүйесінен тұрады. Облыс өзендерінің жалпы белгілері - үнемі ағып тұрмайды, ұсақ құмтасты аралдарда арналардың болуы және екі жайылым түбіндегі террассалардың кеңінен дамуы. Облыстың барлық өзендері дерлік жауын-шашынмен қоректенеді. Сондықтан, жылдық ағыс және су шығыны жыл маусымы бойынша әр түрлі сипатталады. Су шығынының және жылдық ағыстың 90-98% көктемге келеді. Жазда өзен ағысы тоқтайды. Қостанай обллысының климаттық жағдайына байланысты қысқы уақытта барлық өзендер, соның ішінде ең ірілері - Тобыл және Торғай өзендері де табанына дейін қатады да, оларда ағыс тоқтайды.
Тобыл өзені - Ертістің сол жақ саласы - Қостанай облысының басты су артериясы және Солтүстік Қазақстанның ірі өзендерінің бірі болып табылады. Облыс ішінде оның ұзындығы 725 км., су жинау алабының көлемі - 130 мың км[2]. Тобылдың бастауы - Бозбие және Көкпекті өзендері шамамен теңіз деңгейінен 300 м. биіктікте Орал алды үстіртінде орналасқан. Тобыл өзені өзінің басты салаларын сол жақтан алады. Себебі, облыстың батыс бөлігін шығыс бөлігімен салыстырғанда өзендермен жақсы тілімделген.
Тобылдың сол жақ салалары - Тұзды Дол, Шортанды, Желқуар, Аят, Үй, Тоғұзақ. Тобылдың оң жақтағы салалары - кішігірім өзендер Ащысу және Қайрақты, жалғыз ірі оң саласы - Обаған өзені облыс территориясынан тыс жерде қосылады. Террасалар аңғардың сол жағында да, оң жағында да кездеседі, терраса ендігі 10 метрден 2 километрге дейін тербеледі. Тобыл жайылымы кең болып келген (500 м). Су деңгейінің жылдық барысы көктемгі су тасқынымен сипатталады. Қысқа мерзімді су тасу наурыз айының соңынан немесе сәуір айының басында басталып, бірнеше күнге созылады. Судың құлдырауы 20-30 күнге дейін созылады. Су көп жылдары судың көтерілу және түсу (құлдырауы) ұзақтығы 50 күнге дейін жетеді.
Торғай өзені - Қостанай облысының оңтүстік жартысының басты өзені. Торғай өзені Арал - Каспий алабына жататын Шалқар-Теңіз ағынсыз көліне құяды. Торғай өзені теңіз деңгейінен 700 м. астам биіктіктегі Ұлытаудың солтүстік-батыс беткейінен басталады және Қараторғай деп аталатын Қабырға тармағына дейін ағады. Торғай өзенінің Қараторғай бөлігіне ірі салалар құяды. Сол жақтан - Сарыторғай, оң жақтан - Сабасалды-Торғай, Үлкен-Қайыңды және Жалдама өзені өзінің Қарынсалды-Торғай, Тастыторғай және Ащыторғай салаларымен бірге құяды.
Торғай екінші жартысында ірі оң саласы - Сарыөзен (Сарыторғай) және Қабырғамен бірге Ұлқояқ өзендері. Торғай өзені тегіс жер бедерінде әлсіз ағыспен бірнеше тармақтарға бөлінеді. Өзеннің айтарлықтай тармақтары сол жағынан - Қабырға, оң жағынан - Тоқанай (Тобалды) болып табылады.
Қабырға тармағы Торғай өзенінен Сарытау қонысында бөлініп, Торғай жеріндегі Тосын құмына сіңеді. Тоқанай тармағы Торғай өзенінен Аманкелді және Жанкелдин аудандарының шекарасында бөлініп, Қарасай жырасайында қайтадан Торғай өзеніне қосылады.
Торғай өзенінің ағысы біркелкі емес. Көктемгі ағыс - жылдық ағыстың 98,6%, жазғы - 0,8%, күзгі-қысқы - 0,6% құрайды. Торғай өзені қараша айының екінші жартысының басында қатады, ал айдың соңында тұрақты мұз жамылғысы қалыптасады. Мұз қалыңдығы орташа есеппен 80 см. құрайды. Сәуір айының бірінші онкүндігінде өзен толығымен мұздан тазарады.
Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда Қостанай облысы көлдерге өте бай. Қостанай облысының көлдері генезисі бойынша екі топқа бөлінеді: суффозиялық және эрозиялық. Суффозиялық көлдер өзендер арасындағы кеңістікте, ал эрозиялық - Обаған-Торғайдың ежелгі аңғарларында орналасқан. Облыс көлдерінің су қоймасы кішігірім болып келген. Көлемдері 1-ден 2-3 км2 дейін ауысады, орташа тереңдігі 1 метрден 3 метрге дейін болып келеді. Кейде көлдің көлемі 10-15 км2, тереңдігі 4-6 м. құрайтын көлдер кездеседі. Осындай ірі көлдер Обаған-Торғай аңғарында орналасқан. Олар - Теңіз, Құшмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарықопа және т.б. Қостанай облысының көлдерінің барлығы дерлік негізінен атмосфералық жауын-шашынмен қоректенеді.
1.3 Қостанай облысының топырақ жамылғысы
Қостанай облысының территориясы үш түрлі топырақты зонада орналасқан: қара топырақ зонасы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр, облыстың орталық бөлігі қызғылт топырақ зонасына жатады, ал оңтүстік аудандар сұр топырақ зонасына кіреді. Қостанай облысының топырақ жамылғысының таралуы ендік зоналылығына, солтүстіктен оңтүстікке созылған территория ұзындығына, осы бағытта климат құрғақтығының өсуіне, сонымен қатар географиялық жағдайға және территорияның жер бедеріне негізделеді.
Облыстың солтүстік бөлігінің жіңішке жолақты шеті Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шетін және Орал алды үстіртінің солтүстік жартысын алып жататын қара топырақты зонаға кіреді. Қара топырақты зонаның солтүстік шетін орташа гумусты қара топырақ құрайды. Қара топырақты зона Қарабалық, Федоров (солтүстік жартысы), Меңдіқара, Ұзынкөл, Урицкий аудандарының территориясын қамтиды. Орташа гумусты қара топырақ түйірлі және түйіршікті - жентекті құрылысымен, қарашіріндінің жоғарғы құрамдылығымен (7-9%), қара шірік горизонтының қуаттылығымен (80-100 см) сипатталады.
Ұсақ саздақтардан құрылған жалдарда әдеттегідей қара топырақ кең тараған. Жер бетінде жалдар кездесетін батысында жайылымдық қара топырақ дамыған. Жалдардың тілімтастарында кейде сор комплекстер кездеседі. Қолат және көл маңындағы ой жерлерде грунтты судың жақын жатысына байланысты жайылымдық және шалғындық - қара топырақ кеңінен тараған. Қара топырақты зонаның шығысында ауыр саздақтардан құрылған тегіс жазықтар кездеседі. Мұнда сортаңды карбонатты қара топырақ дамыған. Көларалық жондар сортаңды қара топырақтың тараған жері болып табылады. Көл қазаншұңқырлары негізінен шалғынды қара топырақпен жамылған. Зонанаң батысында қайыңды-еменді тоғай түбіндегі сортаң кеңінен дамыған. Мұндағы қара топырақ зонаны батыс бөлігімен салыстырғанда жұмсақтығымен сипатталады және топырақты өңдеу кезінде тез бұзылады. Мұндай топырақтар желдік эрозияға тез ұшырайды.
Қара топырақты зонаның оңтүстік бөлігін оңтүстіктегі шіріндісі аз қара топырақ құрайды. Шіріндісі аз қара топырақты территория Қостанай, Затобол, Обаған, Қарасу, Федоров ауданының оңтүстік жартысы, Жітіқараның солтүстік жартысын және Таран аудандарын қамтиды. Оңтүстіктегі қара топырақтың құнарлылығы төмен болып келеді. Бұл жердің үстіңгі қабатында шіріндінің құрамы 5-6% жетеді, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 50-70 см. Гипсті горизонт 70-100 см. тереңдікте орналасқан. Шіріндісі орташа қара топырақтан шіріндісі аз қара топырақтың айырмашылығы жоғарғы сортаңдылығымен сипатталады. Оңтүстіктегі қара топырақтардың арасында карбонатты және жұмсақ топырақтардың массивтері жиі кездеседі.
Батыс-Сібір жазығындағы оңтүстік қара топырақтар қоспалы жыныстарына байланысты алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Көл қазаншұңқырларының табаны мен жалдар арасындағы қолаттардың бетіне үштік тұзды саздың жақын орналасқан жерлерінде шалғындық сортаңды қара топырақтар дамыған. Жалды жерлер әдеттегі шіріндісі аз қара топырақтың дамыған жерлері болып табылады. Тегіс және толқынды жазықтарда негізінен карбонатты және жұмсақ топырақтар дамыған, сондай-ақ мұнда басты топырақ қалыптастырушы жыныстар карбонатты саздақтар болып табылады. Мұндай топырақтарда олардың сулы-физикалық құрамын жақсарту бойынша жұмыстар жүргізу қажет. Орташа шірінділі қара топырақта, яғни батысында сортаң топырақ дамыған, бірақ та солтүстік бөліктен айырмашылығы мұнда қайыңды-еменді тоғайдың орнына бұталар мен батпақтар орын алған. Оңтүстіктегі аз шірінділі қара топырақтар кейбір теріс белгілеріне қарамастан орташа шірінділі қара топырақ сияқты басты жарамды топыраққа жатады. Жалпы, қара топырақтың екі зонасында атмосфералық жауын-шашынмен қамтамасыз етіледі, жарамды жерлер шамамен 54,8% құрайды.
Облыстың ортаңғы жолақтың үлкен бөлігі қызғылт топырақтан тұрады. Оның солтүстік бөлігін қоңыр қызыл топырақ алып жатыр. Бұл территория Қамысты, Әулиекөл, Жітіқараның оңтүстік бөлігін және Таран аудандарын қамтиды. Қоңыр қызыл топырақтың қара топырақпен салыстырғанда құнарлылығы аз болып келеді. Шіріндінің құрамы 4-5% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 40-50 см., ал әрі қарай карбонатты горизонт жалғасады, ал 100-150 см. тереңдікте гипсті қабаты жатыр. Зонада, әсіресе, қоңыр қызыл топырақ көбірек тараған. Жоғарыда аталған зоналардан айырмашылығы құмтасты және құмдақты қоңыр қызыл топырақтар кеңінен дамыған. Олардың шірінді құрамы аз болып келеді. Құмтасты және құмдақты топырақ зона көлемінің шамамен 23% алып жатыр, олар Әулиекөл, Таран аудандарында кездеседі. Сондай-ақ, зонада шалғынды-қызғылт және шалғынды тұзды топырақтар тараған.
Қоңыр қызыл топырақтар зонаның оңтүстігіне қарай ашық қызғылт топырақ зонасынан өтеді. Бұл зона Жанкелдин және Аманкелді аудандарында орналасқан Торғай үстіртін қамтиды.
Ашық қызғылт топырақтың құнарлылығы төмен. Мұнда шірінді құрамы 2-3% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы не бары 25-30 см. құрайды. Ашық қызғылт топырақтың қалыптасуында құмтастар мен құмдақтар басты роль атқарады. Топырақтың сортаң болып келуі бұл зонада тіпті күшейеді. Ойларда, сонымен қатар, жыралар мен сайлардың табанында, үштік тұзды саздарда сор және сортаңды жерлер дамыған.
Өзгеше бір топырақ жамылғысы Торғай үстіртін солтүстікке қарай солтүстік-шығыс бағытында жанап өтіп, Торғай қолатында тарайды. Қолаттың топырағы тұзды және шұбар болып келеді. Солтүстік бөлікте сортаңды массивтермен ауысатын батпақты жерлер кездеседі. Ал, оңтүстік бөліктерде, әсіресе, Ақсуат және Сарықопа көлдері арасында сортаңды массивтері кең тараған. Ұлқояқ және Теке өзендерінің аңғарларында шалғынды қызғылт топырақ дамыған.
Сарықопа көлінің ендігінен және Жалдама өзені мен Қараторғай өзенінің қосылған жерінен оңтүстікке қарай сұр топырақ зонасы орналасқан. Зонаның оңтүстік-шығыс бөлігінде, сондай-ақ Сарықопа көлінің төңірегінде құмдақты сортаңды қоңыр топырақ дамыған. Торғай және Жыланшық өзендерінің арасында сор және сортаң массивтері шоғырланған. Торғай аңғарының негізгі бөлігінде шалғынды сортаң, ал Торғай селосынан оңтүстік-батысқа қарай - шалғынды сор-сортаңды және батпақты топырақ тараған. Улы Жыланшық өзенінің аңғары шалғынды сор топырақта жатыр. Сондай-ақ, Торғай жүйесі өзендерінің аңғарларында сұр топырақ зонасы үшін типті болып табылатын Тосын және Аққұмның төмпешікті құмдары дамыған.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың құрғақтығы мен топырақтың тұздылығының күшеюіне байланысты облыс территориясындағы топырақтың құнарлығы, шаруашылыққа жарамдылығы төмендейді. [3]
2 Қостанай облысының ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы
2.1 Ауыл шаруашылық саласының жалпы сипаты
Ауыл шаруашылығы -- шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы -- неғұрлым көп тараған сала. Ол -- материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Ауыл шаруашылығының негізгі салалары - өсімдік және мал шаруашылығы бір - бірімен тығыз байланысты және іс жүзінде бірін - бірі толықтырып отырады.
Сонымен қатар оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді.
Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер. Жер шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып отырған еллерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендейді.
Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай үш топқа ажыратылады.
Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру-тайпалық қатынастар әлі де сақталған. Бұл топ ауыл шаруашылығының екі түрінен тұрады. Біріншісінде негізгі өсірілетін дақылдар -- тамыр және түйнек жемістілер, астық, бұршақ тұқымдастары, май пальмасы. Жер өңдеуде дәстүрлі көне тәсілдер (кетпен, соқа) қолданылады. Бұл шаруашылық өртеп-кесу шаруашылығы деп те аталады. Ал екіншісі -- көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы.
Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік-латифундиялық шаруашылық -- ауыл шаруашылығында үш түрлі бағытта жүргізіледі:
а) егіншілік шаруашылығы (көп еңбек күшін қажет ететін күріш өсіру);
ә) егіншілік және егіншілік пен мал шаруашылығы -- сұранысқа ие дәнді дақылдар мен жемістер, сергітпе және техникалық дақылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук және талшық алынатын өсімдіктер) күш-көлік ретінде және өнім алу үшін өсірілетін мал шаруашылығымен ұштасады;
б) көпсалалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылығы -- егіншілік пен мал шаруашылыры бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан шаруашылықта сан салалы, сұранысқа ие дақылдар басым өсіріледі.
Жоғары маманданған тауарлы ауылшаруашылығы -- ол ауыспалы егістіктері бар өсімдік шаруашылығы мен мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылықтарынан және оларды байланыстырушы агроөнеркәсіптік кешендер (АӨК) жиынтығынан тұрады. Мұнда FTP нәтижесінде механикаландыру мен химияландыру өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тіпті автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияның соны жетістіктері кеңінен пайдаланылуда. Шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар, оны ұқсату, сақтау, тасымалдау және өткізу, сондай-ақ тыңайтқыш сияқты заттарды шығаруды да қамтиды. Бұл өз тарапынан ауыл шаруашылығына индустриялық сипат береді. Мұндай шаруашылықтар жақсы жерлерге орналасып, жалдамалы жұмысшылар күшін және агротехникалық шараларды кеңінен пайдаланады. Олардың өндірісі ішкі, әсіресе сыртқы нарық сұранысына бағдар ұстайды, сөйтіп, олар "мемлекет ішіндегі мемлекет" рөлін де орындайды. Жоғары механикаландырылған алты шаруашылық түріне бөлінеді:
а) дәнді дақылдар шаруашылығы (бидай, жүгері).;
ә) интенсивті егіншілік (дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, жеміс және бау-бақша);
б) плантациялық шаруашылық (жеміс, сергітпе және техникалық, дақылдар);
в) экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы (етті бағыттағы ірі қара, қой);
г) интенсивті мал шаруашылығы (сүтті және сүтті-етті ірі қара, ет бағытындағы ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру);
ғ) интенсивті егіншілік пен мал шаруашылығы (бау-бақша, жем дайындау, сүтті-етті ірі қара, шошқа және құс өсіру).
Осы заманғы агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылығын қайта түлету XX ғасырдың 60-жылдарынан басталған "жасыл революция" арқылы жүзеге асуда. Жасыл революцияның негізі болып табылатын басты мәселелерге -- мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыратын және егістік жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін сорттарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады. Өйткені жаңа сорттар қолдан суарған жағдайда ғана өзінің жақсы қасиеттерін көрсетіп сапалы өнім береді.
Сонымен қатар осы заманғы техниканы, тыңайткыштар мен зиянкестерге қарсы улы химикаттарды кеңінен пайдалану шаралары жатады. Жасыл революция нәтижесінде кейбір дамушы елдер өздерінің астыққа мұқтаждығын өтеді, дәнді дақылдар шығымдылығы екі-үш есеге артып, аштықты жоюға мүмкіндік туды.
Қазіргі ауыл шаруашылығына тән басты белгі -- бір немесе бірнеше өнім түрлерін өндіруге мамандану. Жалпы өнімнің құрамы мен мөлшері сұранысқа, табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, көлікпен жабдықталуына, әр елдің экономикалық, географиялық жағдайына тәуелді.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылық аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп қоюдың өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан, оның қажеттіліктерінн қамтамсыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістерімен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша айтқанда, агроөнеркәсіп кешені пайда болады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрамы негізгі үш буын бар. І буын АӨК-ке қызмет көрсететін, оны техникамен, тыңайтқыштармен қамтамасыз ететін салалар құрайды, оны техникалық тыңайтқыштармен қамтамасыз ететін салалар құрайды. ІІ буын - бұл ауыл шаруашылығы, ал ІІІ буын - тамақ және жеңіл өнеркәсіптері. Олар ауыл шаруашылығы өнімдерін халық тұтынатын тауарларға айналды. Бұл жұмыста АӨК-тің екінші буынығ ауыл шаруашылығына, тоқталдық. Негізінен ауыл шаруашылығы АӨК-тің орталық тізбегі болып табылады. Оның өнеркәсіптен 3 негізгі айырмашылығы бар.
1) Ауыл шаруашылығында жер - негізгі зат, әрі еңбек құралы болып саналады. Сондықтан, жерді дұрыс пайдалану, құнарлығын сақтау - қоғамның маңызды міндеті болып саналады;
2) Ауыл шаруашылығы - экономиканың маусымдық саласы;
3) Ауыл шаруашылық өндірісіне табиғи жағдайлар әсер етеді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер бөлігі ауыл шаруашылығына жарамды жер деп аталады. Оның құрамына жайылым, егістікке жарамды жер мен пішендемелік жер кіреді. [4]
Егістік - ауыл шаруашылығы дақылдарын егуге пайдаланылатын, жүйелі өңделіп отыратын пайдалы жерлер, оған көпжылдық шөптерді егетін жерлер мен таза сүрі жерлер де кіреді.
Шабындықтар - шөп шабу үшін жүйелі пайдаланылатын жер учаскелері.
Жайылымдар - мал жаю үшін жүйелі түрде пайдаланылатын (осындай пайдалану негізгі болып табылатын) ауыл шаруашылығы алқаптары, сондай-ақ шабындыққа пайдаланылмайтын және тыңайған жерлерге жатпайтын мал жаюға жарамды жер учаскелері.
Ауыл шаруашылығы - Қостанай облысының алдыңғы орындарын анықтайтын басты экономика саласы. Халық шаруашылығы өнімнің төрттен бір бөлігін ауыл шаруашылығы береді.Ауыл шаруашылығының дамуының басты факторлары болып облыстың қолайлы табиғи жағдайы мен агроклиматтық ресурстары болып табылады. Облыс аумағының көп бөлігі орманды далалы және далалы аймақтарда орналасқан. Тың жерлерді игеруден бастап ауыл шаруашылығының басты саласы егіншілік болды.
Қостанай облысы Қазақстандағы ең ірі егін және мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Мұнда Республиканың 18%-ға жуығы егіс алқабы, 13% ірі қара мал шоғырланған. Ауыл шаруашылық жерінің аумағы 18,1 миллион гектар жерді алып жатыр.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорыны - ауыл шаруашылығы өнімін өндірумен, сақтаумен, қайта өндеумен және ауыл шаруашылығы саласындағы қызмет көрсетумен айналысатын заңды тұлға немесе оның құрылымдық бөлімшесі.
Жұртшылық шаруашылығына халықтың жеке қосалқы шаруашылықтары, ұжымдық бақтар мен бақшалар, саяжай учаскелері жатады.
Шаруа (фермер) қожалықтары - адамдардың отбасылық еңбек бірлестіктері, олардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін ауыл шаруашылығына арналған жерлерді пайдаланумен, сондай-ақ осы өнімдерді өңдеу және өткізумен тығыз байланысты. Шаруа (фермер) қожалығының субъектілері болып заңды тұлға ретінде білімі және заңды тұлға ретінде белгісі жоқ кәсіпкерлік қызметімен шұғылданатындар табылады.
№1 кесте
Қостанай облысындағы ауыл шаруашылығы құрылымдарының жалпы саны [4]
Жұмыс істейтін ауыл шаруашылығы құрылымдарының саны, бірлік
Жұртшылық шаруашылығы, бірлік
барлығы
оның ішінде
мемлекеттік кәсіпорындар
мемлекеттік емес кәсіпорындар
шаруа (фермер) қожалықтары
2001
3 633
5
570
3 058
156 112
2002
4 279
4
524
3 751
152 020
2003
4 601
4
463
4 134
148 255
2004
5 361
4
469
4 888
145 746
2005
6 029
6
521
5 502
141 916
2006
5 782
...
...
5 287
145 061
2007
5 700
8
485
5 207
143 751
2008
5 391
1
429
4 961
142 865
2009
5 484
1
458
5 025
142 022
2010
6 257
8
609
5 640
117 654
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің (қызметтерінің) жалпы шығарылымы - өткізуге, сондай-ақ өзіндік тұтыну үшін салада жасалған материалдық игіліктердің құны, мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығының барлық шаруашылық санаттарында өндірілген өнім құны, өсімдік шаруашылығындағы аяқталмаған өндіріс құнының өзгеруі және көрсетілген ауыл шаруашылығы қызметтер көлемі негізінде қалыптасады.
№1 диаграмма
Шаруашылық санаттары бойынша ауыл шаруашылығы жалпы өнімдерінің (қызметтерінің) жалпы шығарылымының құрылымы [5]
пайызбен
Облыс экономикасын дамытудың аса маңызды бағыты агроөнеркәсіп кешені болып табылады. Астық молшылығын жасап отырған облыс сыртқа астық пен ұн сатуда республикада алдыңғы қатардан көрінеді. 2003 -2011 жылдар арасында Қостанайдың 13,3 миллион тонна алтын астығы мен 3,3 миллион тонна жоғары сапалы ұны экспортталды. Қуаңшылық болған 2010 жылы ғана 890,5 мың тонна ұн сыртқа артылды. Бұл 2003 жылғы көрсеткіштен 4,6 есе көп. Қазір Қостанайдың астығы мен ұнын жер жүзіндегі 30 ел сатып алады. Еліміздегі сыртқа шығарылатын астықтың 34 пайызы Қостанай даласында жиналған. Елдің экспорттық мүмкіндігінің артқандығы жергілікті жердегі ауылшаруашылық өнімін өңдеу кәсіпорындарының күшейгендігінің белгісі. 2010 жылы Алтын май ЖШС-ның тәулігіне 300 тонна ұн шығаратын диірмен кешені іске қосылды. Қостанайұнкомбинаты акционерлік қоғамында Орталық Азияда теңдесі жоқ макарон фабрикасы салынды. Онда жылына 30 мың тонна макарон шығарады.[6]
Тәуелсіздік алған уақыттан бастап, 2011 жылға дейін Қостанай облысы 67,7 миллион тоннаның сыртында астық өндірді. Соңғы бес-алты жылдың ішінде гектар айналымы орташа 11 центнерден кеміген жоқ. 2006, 2008, 2009 жылдары бункерлік салмағымен алғанда облыс 5 миллион тонна алтын дән жинады. Ал 2007 жылы облыс диқандары алты миллиондық шепті алды. Тек соңғы жеті жылда 85 миллиард теңгеге 10 мың дана ауылшаруашылық техникалары алынды. Қазір егін алқаптарында қуатты, озық үлгідегі комбайндар мен тракторлар, тұқымсепкіштер, басқа техникалар жүреді.
Қостанай облысындағы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің соңғы жылдардағы мәліметтеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылық аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп қоюдың өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан, оның қажеттіліктерінн қамтамсыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістерімен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша айтқанда, агроөнеркәсіп кешені пайда болады.
Облыстың ауыл шаруашылығын дамыту ең алдымен облыс агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың тұрақты бағдарламаларын жүзеге асыру болып табылады.
Ауыл шаруашылығы - Қостанай облысының алдыңғы орындарын анықтайтын басты экономика саласы. Халық шаруашылығы өнімнің төрттен бір бөлігін ауыл шаруашылығы береді.Ауыл шаруашылығының дамуының басты факторлары болып облыстың қолайлы табиғи жағдайы мен агроклиматтық ресурстары болып табылады.
Қостанай облысы Қазақстандағы ең ірі егін және мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Мұнда Республиканың 18%-ға жуығы егіс алқабы, 13% ірі қара мал шоғырланған. Ауыл шаруашылық жерінің аумағы 18,1 миллион гектар жерді алып жатыр.
Облыс экономикасындағы аймақтық сұраныс өнімдерін шығару бойынша ауылшаруашылығының үлесі 23%- ды құрайды. Ет, бидай, сүт, жұмыртқа өнімдері ішкі сұранысты қамтамасыз ете алады. Бидай және мал шаруашылығының артылған өнімдері экспортқа шығарылады.
Облыстың егін шаруашылығын дамытуда - бидай егу аса маңызды болып отыр, оның республикалық өндірістегі үлесі 28% -ды құрайды.Астық өндірісі - ауыл шаруашылығының ірі саласы. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде және өңдеуде кластерлік жүйені белсенді пайдалануды қажет етеді.
Қазақстан - 2030 даму стратегиясында бидай тауар нарығының негізгі құраушысы деп көрсетілген. Біздің еліміз бидайды сыртқа сату бойынша әлемде 6-орын алады.Бидайдың экспорттық жағдайын бекіту, бәсекелестікке төтеп беру - республиканың 2030 жылға дейін даму бағдарламасының негізгі міндеті.Тауарлық бидай мен одан өндірілген өнімдерді, еш артықсыз, біздің еліміздің басты өндіріс ресурстары деуге болады.
Қостанай облысының ауыл шаруашылығында етті-сүтті және сүтті-етті ірі қара шаруашылығы жетекші орында.
Зерттеудің өзектілігі - Қостанай облысының ауыл шаруашылығының қазіргі кезеңдегі жағдайын қарастыру, қазіргі таңдағы перспективалық шараларын салыстырмалы түрде зерттеу жұмысын жүргізуге бағытталады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қостанай облысының ауыл шаруашылығына әсер етуші факторларды ескере отырып, ауыл шаруашылық кешендерінің қазіргі жағдайы мен дамуын анықтау. Ауыл шаруашылығы облысымыздың аудандарында қалай дамып жатқанын көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Қостанай облысының ауыл шаруашылығын дамытуға әсер етуші факторларды анықтау;
2. Облыстың ауыл шаруашылық салаларының қазіргі жағдайына сипаттама беру, оны талдау;
3. Аймақтағы ауыл шаруашылығының басты саласы болып табылатын астық шаруашылығының аймақ экономикасын дамытудағы рөлін ашу.
Зерттеу жұмысының объектісі: Қостанай облысының ауыл шаруашылығын кешенді зерттеу
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытынды, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады. Жұмыстың алғашқы тарауы аймақтың ауыл шаруашылығына әсер етуші факторларды анықтауға арналады. Онда Қостанай облысының географиялық орны, жер бедеріне сипаттама беріліп, облысымыздың климаты, гидрологиясы, агроклиматтық жағдайы, топырақ жамылғысының ауыл шаруашылығына әсері айқындалады. Осы тарауда аймақта ауыл шаруашылығын дамытуға барлық жағдайдың жасалғаны, сонымен қатар оның кемшіліктері аталып көрсетіледі.
Жұмыстың келесі тарауында ауыл шаруашылығының дамуы мен ондағы қиыншылықтар айтылып. Қостанай облысындағы егін шаруашылығының қазіргі жағдайы мен оның экономикаға түсіріп жатқан үлесі көрсетіледі. Сондай-ақ астық шаруашылығы дамыған аудандарда сипатталады. Облысымызда мал шаруашылығы қалай дамып жатқаны және оның қазіргі жағдайына баға беріп, мал шаруашылығында туындайтын қиындықтар қарастырылады.Сондай-ақ, астық шаруашылығы кәсіпорнының аймақ экономикасын дамытудағы тигізетін рөлі анықталады.
Жұмыстың соңғы тарауында Қостанай облысының ауыл шаруашылығы тақырыбын география сабағында қолдану үлгісі ұсынылады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған қазақстандық авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: Искакова К.А. География Костанайской области, Е.А.Ахметов Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы, М.Ш.Ярмухамедова Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы, Костанайская область энциклопедиясы және т.б.Сонымен қатар баспасөз беттерінде жарияланған мақалалар қолданылды.
Зерттеу жұмысының әдісі: Жүйелі талдау, топтау, экономикалық - статистикалық.
1 Қостанай облысының ауыл шаруашылығын дамытуға әсер етуші табиғи факторлар
1.1 Қостанай облысының географиялық орны, жер бедері
Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік-батыс бөлігінде меридиан бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып орналасқан. Қостанай облысының территориясының геологиялық құрылысы мен жер бетінің құрылымы өзіндік сипатқа ие. Аймақ территориясы негізінен ірі географиялық геоморфологиялық облыстардың қиылысу төңірегінде орналасқан. Мәселен: Батыс-Сібір жазығының оңтүстік батыс бөлігі, Торғай үстірті облыс территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақтың Ұсақ шоқысымен шектеседі. Қазақтың Ұсақ шоқысының батыс шеті облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр.
Батыс-Сібір жазығының оңтүстік батыс бөлігі Қостанай облысының солтүстік жартысын, яғни Құсмұрын көлінен солтүсікке дейін алып жатыр. Бұл территория көл қазаншұңқырларымен шұбарланған әлсіз толқынды аллювиальды жазық болып келеді, ал территорияның батыс және орталық бөліктері Тобыл өзені жүйесінің өзен торабымен тілімделген. Жер бедерінің солтүстік бөлігінің басты элементтері жалдар мен жалдар арасындағы біркелкі солтүстік-шығысқа созылған қазаншұңқырлары болып табылады. Жалдар мен көлдік ойпаңдардың биіктігі 5-12 м. құрайды. Облыстың Батыс-Сібір жазығы ең төмен жер болып есептеледі, абсолютті биіктігі теңіз деңгейінен 100 метрден 250 метрге дейін өзгереді. Жазықтың жалпы еңісі солтүстікке қарай құлайды. Жазықтың геологиялық құрылысы мезо-кайнозойдың теңіз және құрлықтың лесс түріндегі саздақтар, саз, құмтастар мен конгломерат түзілімдерімен толыққан терең және кең тектоникалық ойпаң екенін көрсетеді.
Жазықтың шығыс және батыс шеттерінде палеозой фундаментінің көтерілуіне байланысты неоген түзілімі орталық бөлікке қарағанда күштілігі шамалайды. Батыс-Сібір жазығы батысқа қарай Орал алды үстіртіне өтеді. Орал алды үстірті негізінен Қарабалық және Жітіқара аудандарының батыс бөлігін қамти отырып, Үй-Тобыл өзендерінің аралығында орналасқан. Орал алды үстірті Орал жотасының шығыс беткейінің төмен жазықты қырат болып табылады. Үстірт батысқа қарай тау жұрнақтары мен төбешікке жалғасатын сатылы, жалпақ жер бедері болып сипатталады. Үстірт беті тектоникалық жарылымдар бойымен өтетін терең аңғарлармен, Тобыл өзенінің сол жақ ағыстарымен анық тілімделген. Орал алды үстіртінің Батыс-Сібір жазығынан айырмашылығы, үстірт ұзақ уақыт денудацияға және үштік (палеогендік) теңіздің шаюына ұшырады. Осының нәтижесінде палеозой түзілімінің қатпарлығында метаморфтық және шөгінді жыныстары түзілді, сонымен қатар интрузияның бұзылуы кристал жыныстарының тегістелуіне әкелді. Орал алды үстіртінің абсолюттік биіктігі орташа есеппен 250 метрден 280 метрге дейін жетеді, мұндағы биік нүкте - теңіз деңгейінен 450 м. биіктіктегі Жітіқара тауы.
Торғай үстірті Қостанай облысының территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақтың ұсақ шоқысымен шектеседі. Торғай үстіртінің негізгі бөлігін сатылы беткейі көп және жанасқан қолат пен төмен жерлерге түсетін ірі ылдиларға ие төрткүл таулар құрайды. Төрткүл таулардың ірілері - Қызбелтау, Қарт, Жыланды, Қарғалы, Теке, Жыланшық-Түрме, Қояндытау, Қырғыштау, т.б. Үстірт беті оңтүстік-шығыс бөлігінде уақытша ағын сулардың көп тармақты құрғақ арналармен, шағын өзендермен, Торғай өзені жүйесінің жыраларымен, сайлармен тілімделген. Үстірттің солтүстік бөлігі көлдік ойпаңдармен ала-құла болып шұбарланған.
Қазақтың Ұсақ шоқысының батыс шеті облыстың оңтүстік-шығыс бөлігін алып жатыр. Мұнда абсолюттік биіктігі 350 метрден 600 метрге дейін жететін биік жерлер орналасқан. Бұл жер эрозиялық тораппен күшті айқын тілімделген және батысқа қарай еңіс болып келген. Ұсақшоқы территориясында 150-200 метрге көтерілетін Тулкунинқызылсан, Алдастынқызылсан таулары ерекше көзге түседі. Облыстың осы бөлігі палеозойдың интрузивті жыныстарымен, үгітілген шөгінді және метаморфтық түзілістерден құрылған. Үстіңгі бетінде жаңа құрлықтық түзіліс жатыр. Ал, тау беткейі бойынша және өзен аңғарларында палеозой жыныстары жатыр.
Әр түрлі бөліктерде жер беті құрылымының әр түрлілігіне қарамастан жалпы облыстың жер бедері жазық болып келеді. Облыс жер бедерінің осындай ерекшеліктері, әсіресе, солтүстік аудандары үшін жер шаруашылығымен айналысуға, ауыл шаруашылығы техникаларын пайдалануға өте қолайлы. Жер бетінің жазық болып келуі жол және өнеркәсіп құрылысына, халықтың орналасуына қолайлы жағдай туғызады. [1.2]
1.2 Қостанай облысының климаты, гидрологиясы, агроклиматтық жағдайы
Қостанай облысының климаты барлық Солтүстік Қазақстанның климатына сәйкес ашық теңіздер мен мұхиттардан алшақ орналасуына байланысты континентті және құрғақ болып келеді. Облыс климатының ерекшеліктері - қатал және жұқа қарлы қыс, ыстық жаз аздаған жауын-шашын мөлшері, көктемгі кеш түсетін және күзгі ерте түсетін үсік пен жыл бойы үстем болатын, көктемгі - жазғы кезеңде шаңды дауыл, ал қыста - қар ұшқыны болады.
Облыстың климаты ауа массаларының әр түрлі типтерінің қатысуынан қалыптасады. Қысқы кезеңде облыс территориясы арктикалық ауа массасы мен сібір антициклонының ықпалында болады. Әсіресе, желтоқсаннан ақпанға дейінгі кезеңде әсері айқын байқалады. Сібір антициклоны жоғары қысыммен облыс территориясының оңтүстігіндегі Сарықопа көліне қарай (шамамен 50[0] с.е) алап өтеді, жел бағыттарына байланысты таралады. Солтүстікке қарай - оңтүстік және оңтүстік-батыс бағытындағы желдер үстемдік етеді.
Көктемде күн жылуының көбеюіне және оңтүстіктен келетін ауа температурасының көтерілуіне байланысты иран полярлы ауасының таралуы, құрғақ және ыстық желдердің болуы жиіленеді. Осының нәтижесінде арктикалық ауа солтүстікке - Мұзды мұхит жағалауына қарай өтеді, ал сібір антициклоны біртіндеп сирей түседі. Жазғы уақытта облыс территориясы арктикалық ауа массаларының циклондарынан, сондай-ақ Атлант мұхиты жағынан келетін циклондардан туатын жылы континентті ауа ықпалында болады. Олар жауын-шашынның түсуіне үлкен әсерін тигізеді.
Облыстың орташа жылдық температурасы 1-4[0]С құрайды. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде және солтүстік-шығыс дала және орманды дала бөліктерінде 350-390 мм құрайды, алайда оңтүстікке қарай жауын-шашын мөлшері ерекше азаяды және шөлейт жерлерде 180-200 мм дейін төмендейді. Жауын-шашынның таралуы жыл маусымына байланысты әркелкі.
Қостанай облысындағы қыс қатал, бұлыңғыр және қар жамылғысы аз. Қыс шамамен бес айға - қарашадан сәуірге дейін созылады. Ең суық ай қаңтар айының орташа температурасы - 17,2[0]С, -18,2[0]С құрайды, алайда суық қыста орташа температура - 25[0]С дейін төмендейтін кездер болады, қыстың кейбір күндері солтүстікте - 49[0]С және облыстың оңтүстігінде - 40[0]С дейін жетеді.
Қыста облыста оңтүстік-батыс желдері үстем болады. Олардың орташа айлық жылдамдығы 4,5-5 мсек. Айдың 2-4 күніне дейін жылдамдығы 15 мсек жететін күшті желдер соғады Олар топырақтың терең тоңазуына мүмкіндік береді. Облыста боран жиірек болып тұрады. Олар автомобиль жолдарын, темір жолдарды қарға толтырып, жол қатынасын қиындатады. Боран айына 4-10 күн үзбей болады.
Алғашқы қар қазан айының соңында - қарашаның басында түседі, ал 2-3 аптадан кейін тұрақты қар жамылғысы қалыптасады. Қар жамылғысының биіктігі ашық далаларда шамамен 18-36 см дейін жетеді, ал қорғалатын жерлерде (мысалы, орман тоғайлары тараған Ұзынкөл және Меңдіқара аудандарының солтүстігінде) 50-60 см дейін, кейбір жерлері 100 см дейін жетеді.
Қостанай облысында қар жамылғысы сәуір айының бірінші онкүндігінде кетеді, алайда кейбір жылдары көктемнің ерте түсу кезінде қар жамылғысы наурыз айының екінші жартысында (оңтүстікте наурыз айының ортасында, солтүстікте айдың соңында) кетеді. Ал, кейде көктем кеш келгенде қар жамылғысы сәуір айының соңғы онкүндігінде кетеді. Кейбір жылдары сәуір айының соңғы онкүндігінде немесе мамыр айының басында 1-2 күнге созылатын қар жамылғысының қайталанып қалыптасуы байқалады.
Қостанай облысының көктемі қысқа және құрғақ, 20 күннен бастап бір айға дейін созылады. Әдетте, көктем сәуір айының бірінші онкүндігінің соңынан немесе екінші жартысынан басталады. Қыс маусымына қарағанда бұлыңғырлығы аз, ауа температурасының интенсивті көтерілуімен ерекшеленеді. Температураның орташа айлық көтерілуі наурыз айынан сәуірге дейін 12,5-13,5[0]С құрайды, ал сәуір айынан мамырға дейін температура біршама төмендейді және 10-11[0]С теңеседі. 6-13 сәуірде орташа бір күндік температура 0[0]С, 14-16 сәуірде 5[0]С, 24 сәуірде (оңтүстікте) және 9 мамырда (облыстың солтүстігінде) 10[0]С шамалайды. Алайда, көктемде ауа райының салқындауы жиі болып тұрады. Жыл сайын көктемгі үсіктер сәуір бойы байқалады, ал облыстың солтүстігінде 24 мамырға дейін созылады. Кейде көктемгі үсіктер маусым айының алғашқы онкүндігінде де кездесіп, тары, жүгері, картоптың көктеуіне зиянын тигізеді. Көктем маусымына жылдамдығы 5-6 мсек құрайтын күшті және құрғақ желдер тән. Көктемде орташа жауын-шашынның мөлшері 35-60 мм. аспайды, ал кейбір жылдарда тіпті болмайды.
Облыс территориясындағы жаз қоңыржайлы орташа ыстық және құрғақ. Жаз уақытындағы ең ыстық ай - шілде айы. Шілде айында ауаның орташа температурасы солтүстікте 19,3[0]С, оңтүстікте 24[0]С дейін өзгереді. Кейбір жылдары, әсіресе, жаздың аптап күндерінде ауа температурасы 40-42[0]С жетеді. Алайда, ауаның құрғақтығына байланысты ондай аптап ыстық күндер жеңіл ауысады. Жылдың басқа маусымдарымен салыстырғанда жазда ауа температурасы тұрақты болып келеді, жазғы ауа температурасының ай сайынғы өзгеруі тек +(-)3-4[0]С ғана құрайды. Бұл жағдай ауыл шаруашылық дақылдары мен жемдік шөптің өсуіне мүмкіндік туғызады.
Жазғы кезеңде жауын-шашын мөлшері біршама түседі. Жазғы үш айда басты жер шаруашылығымен айналысатын аудандарда жауын-шашын 110 мм-ден 177 мм-ге дейін түседі, немесе жылдық мөлшердің 40-45% құрайды. Алайда, жаңбырлы жылдары жауын-шашын мөлшері әрбір жазғы айда 100-200 мм. құрап, біршама көбейеді, ал құрғақ жылдары тіпті солтүстікте, облыстың ылғалды аудандарында жауын-шашын мөлшері 6 есеге төмендеп, не бары шамамен 30 мм. құрайды.
Жазғы жауын-шашын, әсіресе, өтпелі нөсер түрінде түседі. Жазда көктем сияқты ұзақ уақыт жауын-шашынсыз құрғақ кезеңдер де болады. Аймақта құрғақшылық 10 жылда 3-4 рет байқалады. Құрғақ атмосферада топырақ пен өсімдіктерді құрғататын ыстық желдер жиі болады. Кейбір құрғақ күндері ауа ылғалдылығы 6-10% дейін төмендейді, яғни жазғы күндер үшін орташа ылғалдылықтан 4-5 есе төмен көрсеткіш. Ауаның жоғарғы температурасы және үлкен құрғақшылық жазғы уақыттағы үлкен ылғалдылықты баяулатады. Орташа бір күндік температура 10[0]С жоғарыны құрайтын кезеңдер облыстың солтүстігінде шамамен 130 күнге созылады, су бетінен булануы 600-1000 мм. дейін жетеді. Осындай булану жауын-шашын мөлшерін облыстың солтүстігінде үш есеге, ал оңтүстігінде 10 есеге көбейеді. Жазғы кезеңде негізінен солтүстік, солтүстік-шығыс және солтүстік-батыс бағытындағы желдер үстем етеді. Қысқы-көктемгі кезеңмен салыстырғанда жел жылдамдығы айтарлықтай аз және 3,5-4,5 мсек құрайды, бірақ кей кездері жел жылдамдығы 1,5 және 2 есеге көбейеді.
Қостанай облысында күз әрдайым тез түседі, ауа температурасы өтпелі кезеңде шұғыл төмен түседі. Қыркүйек айының ортасында үсіктер байқалады, ал орташа температурасы 11-15[0]С құрайды. Кейде үсіктер тамыз айының соңғы онкүндігінде түседі. Күзде жаңбырлы бұлыңғыр ауа райы басым болады. Ауаның орташа айлық температурасының тұрақты өтуі 17 қыркүйек пен қазанның басында 10[0]С, 6-7 қазанда 5[0]С, 23-31 қазанда 0[0]С құрайды.
Кейін қазан айының аяғы мен қараша айының басында алғашқы қар түседі. Кейде ауа-райының суық болуына қарамастан қардың түсуі желтоқсан айына дейін кешігеді де, содан соң қатқан топыраққа түседі. Осының нәтижесінде қысқы егіс толығымен жойылуы мүмкін.
Күзгі (қыркүйек-қазан) жауын-шашынның орташа мөлшері шамамен 30-60 мм. құрайды, кейбір жылдары жауын-шашын мүлде болмауы да мүмкін, жауын-шашын мөлшері облыстың солтүстігінде 170 мм. дейін, ал оңтүстігінде 80 мм., кейде одан да көп түседі. Қостанай облысында аязсыз күндердің орташа ұзақтығы солтүстікте 110 күн, ал оңтүстікте 160 күнді құрайды. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығы (орташа бір күндік температурасы 5[0]С жоғары) облыстың солтүстік жартысында 165-174 күн, ал оңтүстік жартысында 182-185 күнге теңеседі. Осы кезеңдерде температура мөлшері облыс бойынша 2300-2500[0]С.
Жалпы Қостанай облысының климаттық жағдайы суармайтын егіншілік үшін қолайлы.
Қостанай облысының гидрогеографиялық торабы негізінен Тобыл және Торғай өзендерінің жүйесінен тұрады. Облыс өзендерінің жалпы белгілері - үнемі ағып тұрмайды, ұсақ құмтасты аралдарда арналардың болуы және екі жайылым түбіндегі террассалардың кеңінен дамуы. Облыстың барлық өзендері дерлік жауын-шашынмен қоректенеді. Сондықтан, жылдық ағыс және су шығыны жыл маусымы бойынша әр түрлі сипатталады. Су шығынының және жылдық ағыстың 90-98% көктемге келеді. Жазда өзен ағысы тоқтайды. Қостанай обллысының климаттық жағдайына байланысты қысқы уақытта барлық өзендер, соның ішінде ең ірілері - Тобыл және Торғай өзендері де табанына дейін қатады да, оларда ағыс тоқтайды.
Тобыл өзені - Ертістің сол жақ саласы - Қостанай облысының басты су артериясы және Солтүстік Қазақстанның ірі өзендерінің бірі болып табылады. Облыс ішінде оның ұзындығы 725 км., су жинау алабының көлемі - 130 мың км[2]. Тобылдың бастауы - Бозбие және Көкпекті өзендері шамамен теңіз деңгейінен 300 м. биіктікте Орал алды үстіртінде орналасқан. Тобыл өзені өзінің басты салаларын сол жақтан алады. Себебі, облыстың батыс бөлігін шығыс бөлігімен салыстырғанда өзендермен жақсы тілімделген.
Тобылдың сол жақ салалары - Тұзды Дол, Шортанды, Желқуар, Аят, Үй, Тоғұзақ. Тобылдың оң жақтағы салалары - кішігірім өзендер Ащысу және Қайрақты, жалғыз ірі оң саласы - Обаған өзені облыс территориясынан тыс жерде қосылады. Террасалар аңғардың сол жағында да, оң жағында да кездеседі, терраса ендігі 10 метрден 2 километрге дейін тербеледі. Тобыл жайылымы кең болып келген (500 м). Су деңгейінің жылдық барысы көктемгі су тасқынымен сипатталады. Қысқа мерзімді су тасу наурыз айының соңынан немесе сәуір айының басында басталып, бірнеше күнге созылады. Судың құлдырауы 20-30 күнге дейін созылады. Су көп жылдары судың көтерілу және түсу (құлдырауы) ұзақтығы 50 күнге дейін жетеді.
Торғай өзені - Қостанай облысының оңтүстік жартысының басты өзені. Торғай өзені Арал - Каспий алабына жататын Шалқар-Теңіз ағынсыз көліне құяды. Торғай өзені теңіз деңгейінен 700 м. астам биіктіктегі Ұлытаудың солтүстік-батыс беткейінен басталады және Қараторғай деп аталатын Қабырға тармағына дейін ағады. Торғай өзенінің Қараторғай бөлігіне ірі салалар құяды. Сол жақтан - Сарыторғай, оң жақтан - Сабасалды-Торғай, Үлкен-Қайыңды және Жалдама өзені өзінің Қарынсалды-Торғай, Тастыторғай және Ащыторғай салаларымен бірге құяды.
Торғай екінші жартысында ірі оң саласы - Сарыөзен (Сарыторғай) және Қабырғамен бірге Ұлқояқ өзендері. Торғай өзені тегіс жер бедерінде әлсіз ағыспен бірнеше тармақтарға бөлінеді. Өзеннің айтарлықтай тармақтары сол жағынан - Қабырға, оң жағынан - Тоқанай (Тобалды) болып табылады.
Қабырға тармағы Торғай өзенінен Сарытау қонысында бөлініп, Торғай жеріндегі Тосын құмына сіңеді. Тоқанай тармағы Торғай өзенінен Аманкелді және Жанкелдин аудандарының шекарасында бөлініп, Қарасай жырасайында қайтадан Торғай өзеніне қосылады.
Торғай өзенінің ағысы біркелкі емес. Көктемгі ағыс - жылдық ағыстың 98,6%, жазғы - 0,8%, күзгі-қысқы - 0,6% құрайды. Торғай өзені қараша айының екінші жартысының басында қатады, ал айдың соңында тұрақты мұз жамылғысы қалыптасады. Мұз қалыңдығы орташа есеппен 80 см. құрайды. Сәуір айының бірінші онкүндігінде өзен толығымен мұздан тазарады.
Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда Қостанай облысы көлдерге өте бай. Қостанай облысының көлдері генезисі бойынша екі топқа бөлінеді: суффозиялық және эрозиялық. Суффозиялық көлдер өзендер арасындағы кеңістікте, ал эрозиялық - Обаған-Торғайдың ежелгі аңғарларында орналасқан. Облыс көлдерінің су қоймасы кішігірім болып келген. Көлемдері 1-ден 2-3 км2 дейін ауысады, орташа тереңдігі 1 метрден 3 метрге дейін болып келеді. Кейде көлдің көлемі 10-15 км2, тереңдігі 4-6 м. құрайтын көлдер кездеседі. Осындай ірі көлдер Обаған-Торғай аңғарында орналасқан. Олар - Теңіз, Құшмұрын, Сарымойын, Ақсуат, Сарықопа және т.б. Қостанай облысының көлдерінің барлығы дерлік негізінен атмосфералық жауын-шашынмен қоректенеді.
1.3 Қостанай облысының топырақ жамылғысы
Қостанай облысының территориясы үш түрлі топырақты зонада орналасқан: қара топырақ зонасы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр, облыстың орталық бөлігі қызғылт топырақ зонасына жатады, ал оңтүстік аудандар сұр топырақ зонасына кіреді. Қостанай облысының топырақ жамылғысының таралуы ендік зоналылығына, солтүстіктен оңтүстікке созылған территория ұзындығына, осы бағытта климат құрғақтығының өсуіне, сонымен қатар географиялық жағдайға және территорияның жер бедеріне негізделеді.
Облыстың солтүстік бөлігінің жіңішке жолақты шеті Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шетін және Орал алды үстіртінің солтүстік жартысын алып жататын қара топырақты зонаға кіреді. Қара топырақты зонаның солтүстік шетін орташа гумусты қара топырақ құрайды. Қара топырақты зона Қарабалық, Федоров (солтүстік жартысы), Меңдіқара, Ұзынкөл, Урицкий аудандарының территориясын қамтиды. Орташа гумусты қара топырақ түйірлі және түйіршікті - жентекті құрылысымен, қарашіріндінің жоғарғы құрамдылығымен (7-9%), қара шірік горизонтының қуаттылығымен (80-100 см) сипатталады.
Ұсақ саздақтардан құрылған жалдарда әдеттегідей қара топырақ кең тараған. Жер бетінде жалдар кездесетін батысында жайылымдық қара топырақ дамыған. Жалдардың тілімтастарында кейде сор комплекстер кездеседі. Қолат және көл маңындағы ой жерлерде грунтты судың жақын жатысына байланысты жайылымдық және шалғындық - қара топырақ кеңінен тараған. Қара топырақты зонаның шығысында ауыр саздақтардан құрылған тегіс жазықтар кездеседі. Мұнда сортаңды карбонатты қара топырақ дамыған. Көларалық жондар сортаңды қара топырақтың тараған жері болып табылады. Көл қазаншұңқырлары негізінен шалғынды қара топырақпен жамылған. Зонанаң батысында қайыңды-еменді тоғай түбіндегі сортаң кеңінен дамыған. Мұндағы қара топырақ зонаны батыс бөлігімен салыстырғанда жұмсақтығымен сипатталады және топырақты өңдеу кезінде тез бұзылады. Мұндай топырақтар желдік эрозияға тез ұшырайды.
Қара топырақты зонаның оңтүстік бөлігін оңтүстіктегі шіріндісі аз қара топырақ құрайды. Шіріндісі аз қара топырақты территория Қостанай, Затобол, Обаған, Қарасу, Федоров ауданының оңтүстік жартысы, Жітіқараның солтүстік жартысын және Таран аудандарын қамтиды. Оңтүстіктегі қара топырақтың құнарлылығы төмен болып келеді. Бұл жердің үстіңгі қабатында шіріндінің құрамы 5-6% жетеді, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 50-70 см. Гипсті горизонт 70-100 см. тереңдікте орналасқан. Шіріндісі орташа қара топырақтан шіріндісі аз қара топырақтың айырмашылығы жоғарғы сортаңдылығымен сипатталады. Оңтүстіктегі қара топырақтардың арасында карбонатты және жұмсақ топырақтардың массивтері жиі кездеседі.
Батыс-Сібір жазығындағы оңтүстік қара топырақтар қоспалы жыныстарына байланысты алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Көл қазаншұңқырларының табаны мен жалдар арасындағы қолаттардың бетіне үштік тұзды саздың жақын орналасқан жерлерінде шалғындық сортаңды қара топырақтар дамыған. Жалды жерлер әдеттегі шіріндісі аз қара топырақтың дамыған жерлері болып табылады. Тегіс және толқынды жазықтарда негізінен карбонатты және жұмсақ топырақтар дамыған, сондай-ақ мұнда басты топырақ қалыптастырушы жыныстар карбонатты саздақтар болып табылады. Мұндай топырақтарда олардың сулы-физикалық құрамын жақсарту бойынша жұмыстар жүргізу қажет. Орташа шірінділі қара топырақта, яғни батысында сортаң топырақ дамыған, бірақ та солтүстік бөліктен айырмашылығы мұнда қайыңды-еменді тоғайдың орнына бұталар мен батпақтар орын алған. Оңтүстіктегі аз шірінділі қара топырақтар кейбір теріс белгілеріне қарамастан орташа шірінділі қара топырақ сияқты басты жарамды топыраққа жатады. Жалпы, қара топырақтың екі зонасында атмосфералық жауын-шашынмен қамтамасыз етіледі, жарамды жерлер шамамен 54,8% құрайды.
Облыстың ортаңғы жолақтың үлкен бөлігі қызғылт топырақтан тұрады. Оның солтүстік бөлігін қоңыр қызыл топырақ алып жатыр. Бұл территория Қамысты, Әулиекөл, Жітіқараның оңтүстік бөлігін және Таран аудандарын қамтиды. Қоңыр қызыл топырақтың қара топырақпен салыстырғанда құнарлылығы аз болып келеді. Шіріндінің құрамы 4-5% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы 40-50 см., ал әрі қарай карбонатты горизонт жалғасады, ал 100-150 см. тереңдікте гипсті қабаты жатыр. Зонада, әсіресе, қоңыр қызыл топырақ көбірек тараған. Жоғарыда аталған зоналардан айырмашылығы құмтасты және құмдақты қоңыр қызыл топырақтар кеңінен дамыған. Олардың шірінді құрамы аз болып келеді. Құмтасты және құмдақты топырақ зона көлемінің шамамен 23% алып жатыр, олар Әулиекөл, Таран аудандарында кездеседі. Сондай-ақ, зонада шалғынды-қызғылт және шалғынды тұзды топырақтар тараған.
Қоңыр қызыл топырақтар зонаның оңтүстігіне қарай ашық қызғылт топырақ зонасынан өтеді. Бұл зона Жанкелдин және Аманкелді аудандарында орналасқан Торғай үстіртін қамтиды.
Ашық қызғылт топырақтың құнарлылығы төмен. Мұнда шірінді құрамы 2-3% аспайды, ал шірінді горизонтының қалыңдығы не бары 25-30 см. құрайды. Ашық қызғылт топырақтың қалыптасуында құмтастар мен құмдақтар басты роль атқарады. Топырақтың сортаң болып келуі бұл зонада тіпті күшейеді. Ойларда, сонымен қатар, жыралар мен сайлардың табанында, үштік тұзды саздарда сор және сортаңды жерлер дамыған.
Өзгеше бір топырақ жамылғысы Торғай үстіртін солтүстікке қарай солтүстік-шығыс бағытында жанап өтіп, Торғай қолатында тарайды. Қолаттың топырағы тұзды және шұбар болып келеді. Солтүстік бөлікте сортаңды массивтермен ауысатын батпақты жерлер кездеседі. Ал, оңтүстік бөліктерде, әсіресе, Ақсуат және Сарықопа көлдері арасында сортаңды массивтері кең тараған. Ұлқояқ және Теке өзендерінің аңғарларында шалғынды қызғылт топырақ дамыған.
Сарықопа көлінің ендігінен және Жалдама өзені мен Қараторғай өзенінің қосылған жерінен оңтүстікке қарай сұр топырақ зонасы орналасқан. Зонаның оңтүстік-шығыс бөлігінде, сондай-ақ Сарықопа көлінің төңірегінде құмдақты сортаңды қоңыр топырақ дамыған. Торғай және Жыланшық өзендерінің арасында сор және сортаң массивтері шоғырланған. Торғай аңғарының негізгі бөлігінде шалғынды сортаң, ал Торғай селосынан оңтүстік-батысқа қарай - шалғынды сор-сортаңды және батпақты топырақ тараған. Улы Жыланшық өзенінің аңғары шалғынды сор топырақта жатыр. Сондай-ақ, Торғай жүйесі өзендерінің аңғарларында сұр топырақ зонасы үшін типті болып табылатын Тосын және Аққұмның төмпешікті құмдары дамыған.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың құрғақтығы мен топырақтың тұздылығының күшеюіне байланысты облыс территориясындағы топырақтың құнарлығы, шаруашылыққа жарамдылығы төмендейді. [3]
2 Қостанай облысының ауыл шаруашылығының қазіргі жағдайы
2.1 Ауыл шаруашылық саласының жалпы сипаты
Ауыл шаруашылығы -- шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы -- неғұрлым көп тараған сала. Ол -- материалдық өндірістің ең маңызды түрлерінің бірі. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізаттың кейбір түрлерімен қамтамасыз етумен айналысады. Ауыл шаруашылығы екі үлкен саладан, яғни өсімдік шаруашылығынан және мал шаруашылығынан тұрады. Ауыл шаруашылығының негізгі салалары - өсімдік және мал шаруашылығы бір - бірімен тығыз байланысты және іс жүзінде бірін - бірі толықтырып отырады.
Сонымен қатар оның құрамына балық аулау, аңшылық және омарта шаруашылығы да кіреді.
Ауылшаруашылық географиясы климаттық, әлеуметтік және өндірістік факторлары әсерінен ұзақ тарихи уақыт аралығында қалыптасып, дамып отырды. Соңғы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы климаттық факторларға тікелей тәуелді болып келді. Олар: вегетациялық мерзімнің ұзақтығы; өсімдіктердің өсуіне мүмкіндік туғызатын 10°С-тан жоғары температуралар жиынтығы; жылдық жауын-шашынның мөлшері мен түсу мерзімі; топырақтың механикалық құрамы мен құнарлылығы сияқты мәселелер. Жер шарындағы ең құнарлы топырақ қатарына құрамында карашірігі мол қара топырақ, минералды заттары мол жанартаулық топырақ және тұнба жыныстардан түзілген өзен анғарлары бойындағы топырақтар жатады. Қазіргі кезде ғылым мен техниканың озық жетістіктері ауыл шаруашылығында кеңінен колданылып отырған еллерде климаттық жағдайға тәуелділік әлдеқайда төмендейді.
Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай үш топқа ажыратылады.
Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру-тайпалық қатынастар әлі де сақталған. Бұл топ ауыл шаруашылығының екі түрінен тұрады. Біріншісінде негізгі өсірілетін дақылдар -- тамыр және түйнек жемістілер, астық, бұршақ тұқымдастары, май пальмасы. Жер өңдеуде дәстүрлі көне тәсілдер (кетпен, соқа) қолданылады. Бұл шаруашылық өртеп-кесу шаруашылығы деп те аталады. Ал екіншісі -- көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы.
Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік-латифундиялық шаруашылық -- ауыл шаруашылығында үш түрлі бағытта жүргізіледі:
а) егіншілік шаруашылығы (көп еңбек күшін қажет ететін күріш өсіру);
ә) егіншілік және егіншілік пен мал шаруашылығы -- сұранысқа ие дәнді дақылдар мен жемістер, сергітпе және техникалық дақылдар (банан, кофе, какао, шай, каучук және талшық алынатын өсімдіктер) күш-көлік ретінде және өнім алу үшін өсірілетін мал шаруашылығымен ұштасады;
б) көпсалалы тауарлы егіншілік пен мал шаруашылығы -- егіншілік пен мал шаруашылыры бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан шаруашылықта сан салалы, сұранысқа ие дақылдар басым өсіріледі.
Жоғары маманданған тауарлы ауылшаруашылығы -- ол ауыспалы егістіктері бар өсімдік шаруашылығы мен мал азығын дайындауды қоса жүргізетін интенсивті мал шаруашылықтарынан және оларды байланыстырушы агроөнеркәсіптік кешендер (АӨК) жиынтығынан тұрады. Мұнда FTP нәтижесінде механикаландыру мен химияландыру өзінің шарықтау шегіне жеткен. Тіпті автоматтандыру, селекция мен генетика, биотехнологияның соны жетістіктері кеңінен пайдаланылуда. Шаруашылық өнімдерін өндірумен қатар, оны ұқсату, сақтау, тасымалдау және өткізу, сондай-ақ тыңайтқыш сияқты заттарды шығаруды да қамтиды. Бұл өз тарапынан ауыл шаруашылығына индустриялық сипат береді. Мұндай шаруашылықтар жақсы жерлерге орналасып, жалдамалы жұмысшылар күшін және агротехникалық шараларды кеңінен пайдаланады. Олардың өндірісі ішкі, әсіресе сыртқы нарық сұранысына бағдар ұстайды, сөйтіп, олар "мемлекет ішіндегі мемлекет" рөлін де орындайды. Жоғары механикаландырылған алты шаруашылық түріне бөлінеді:
а) дәнді дақылдар шаруашылығы (бидай, жүгері).;
ә) интенсивті егіншілік (дәнді дақылдар, техникалық дақылдар, жеміс және бау-бақша);
б) плантациялық шаруашылық (жеміс, сергітпе және техникалық, дақылдар);
в) экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы (етті бағыттағы ірі қара, қой);
г) интенсивті мал шаруашылығы (сүтті және сүтті-етті ірі қара, ет бағытындағы ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру);
ғ) интенсивті егіншілік пен мал шаруашылығы (бау-бақша, жем дайындау, сүтті-етті ірі қара, шошқа және құс өсіру).
Осы заманғы агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ауыл шаруашылығын қайта түлету XX ғасырдың 60-жылдарынан басталған "жасыл революция" арқылы жүзеге асуда. Жасыл революцияның негізі болып табылатын басты мәселелерге -- мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыратын және егістік жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін сорттарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады. Өйткені жаңа сорттар қолдан суарған жағдайда ғана өзінің жақсы қасиеттерін көрсетіп сапалы өнім береді.
Сонымен қатар осы заманғы техниканы, тыңайткыштар мен зиянкестерге қарсы улы химикаттарды кеңінен пайдалану шаралары жатады. Жасыл революция нәтижесінде кейбір дамушы елдер өздерінің астыққа мұқтаждығын өтеді, дәнді дақылдар шығымдылығы екі-үш есеге артып, аштықты жоюға мүмкіндік туды.
Қазіргі ауыл шаруашылығына тән басты белгі -- бір немесе бірнеше өнім түрлерін өндіруге мамандану. Жалпы өнімнің құрамы мен мөлшері сұранысқа, табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, көлікпен жабдықталуына, әр елдің экономикалық, географиялық жағдайына тәуелді.
Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығында жоғары маманданған кәсіпорындар мен ауылшаруашылық аудандары көбеюде. Географиялық еңбек бөлінісі нәтижесінде тауарлық қатынастардың кең етек алуы, өндірістің көлік және жоғары технологиялық жетістіктерімен қамтамасыз етілуі, ауыл шаруашылығының жекелеген ел шеңберінен шығып, ғаламдық деңгейге көтерілуіне себепші болып отыр.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріп қоюдың өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан, оның қажеттіліктерінн қамтамсыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістерімен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша айтқанда, агроөнеркәсіп кешені пайда болады.
Агроөнеркәсіптік кешен құрамы негізгі үш буын бар. І буын АӨК-ке қызмет көрсететін, оны техникамен, тыңайтқыштармен қамтамасыз ететін салалар құрайды, оны техникалық тыңайтқыштармен қамтамасыз ететін салалар құрайды. ІІ буын - бұл ауыл шаруашылығы, ал ІІІ буын - тамақ және жеңіл өнеркәсіптері. Олар ауыл шаруашылығы өнімдерін халық тұтынатын тауарларға айналды. Бұл жұмыста АӨК-тің екінші буынығ ауыл шаруашылығына, тоқталдық. Негізінен ауыл шаруашылығы АӨК-тің орталық тізбегі болып табылады. Оның өнеркәсіптен 3 негізгі айырмашылығы бар.
1) Ауыл шаруашылығында жер - негізгі зат, әрі еңбек құралы болып саналады. Сондықтан, жерді дұрыс пайдалану, құнарлығын сақтау - қоғамның маңызды міндеті болып саналады;
2) Ауыл шаруашылығы - экономиканың маусымдық саласы;
3) Ауыл шаруашылық өндірісіне табиғи жағдайлар әсер етеді.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін алу үшін пайдаланылатын жер бөлігі ауыл шаруашылығына жарамды жер деп аталады. Оның құрамына жайылым, егістікке жарамды жер мен пішендемелік жер кіреді. [4]
Егістік - ауыл шаруашылығы дақылдарын егуге пайдаланылатын, жүйелі өңделіп отыратын пайдалы жерлер, оған көпжылдық шөптерді егетін жерлер мен таза сүрі жерлер де кіреді.
Шабындықтар - шөп шабу үшін жүйелі пайдаланылатын жер учаскелері.
Жайылымдар - мал жаю үшін жүйелі түрде пайдаланылатын (осындай пайдалану негізгі болып табылатын) ауыл шаруашылығы алқаптары, сондай-ақ шабындыққа пайдаланылмайтын және тыңайған жерлерге жатпайтын мал жаюға жарамды жер учаскелері.
Ауыл шаруашылығы - Қостанай облысының алдыңғы орындарын анықтайтын басты экономика саласы. Халық шаруашылығы өнімнің төрттен бір бөлігін ауыл шаруашылығы береді.Ауыл шаруашылығының дамуының басты факторлары болып облыстың қолайлы табиғи жағдайы мен агроклиматтық ресурстары болып табылады. Облыс аумағының көп бөлігі орманды далалы және далалы аймақтарда орналасқан. Тың жерлерді игеруден бастап ауыл шаруашылығының басты саласы егіншілік болды.
Қостанай облысы Қазақстандағы ең ірі егін және мал шаруашылығымен айналысатын аймақ. Мұнда Республиканың 18%-ға жуығы егіс алқабы, 13% ірі қара мал шоғырланған. Ауыл шаруашылық жерінің аумағы 18,1 миллион гектар жерді алып жатыр.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорыны - ауыл шаруашылығы өнімін өндірумен, сақтаумен, қайта өндеумен және ауыл шаруашылығы саласындағы қызмет көрсетумен айналысатын заңды тұлға немесе оның құрылымдық бөлімшесі.
Жұртшылық шаруашылығына халықтың жеке қосалқы шаруашылықтары, ұжымдық бақтар мен бақшалар, саяжай учаскелері жатады.
Шаруа (фермер) қожалықтары - адамдардың отбасылық еңбек бірлестіктері, олардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін ауыл шаруашылығына арналған жерлерді пайдаланумен, сондай-ақ осы өнімдерді өңдеу және өткізумен тығыз байланысты. Шаруа (фермер) қожалығының субъектілері болып заңды тұлға ретінде білімі және заңды тұлға ретінде белгісі жоқ кәсіпкерлік қызметімен шұғылданатындар табылады.
№1 кесте
Қостанай облысындағы ауыл шаруашылығы құрылымдарының жалпы саны [4]
Жұмыс істейтін ауыл шаруашылығы құрылымдарының саны, бірлік
Жұртшылық шаруашылығы, бірлік
барлығы
оның ішінде
мемлекеттік кәсіпорындар
мемлекеттік емес кәсіпорындар
шаруа (фермер) қожалықтары
2001
3 633
5
570
3 058
156 112
2002
4 279
4
524
3 751
152 020
2003
4 601
4
463
4 134
148 255
2004
5 361
4
469
4 888
145 746
2005
6 029
6
521
5 502
141 916
2006
5 782
...
...
5 287
145 061
2007
5 700
8
485
5 207
143 751
2008
5 391
1
429
4 961
142 865
2009
5 484
1
458
5 025
142 022
2010
6 257
8
609
5 640
117 654
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің (қызметтерінің) жалпы шығарылымы - өткізуге, сондай-ақ өзіндік тұтыну үшін салада жасалған материалдық игіліктердің құны, мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығының барлық шаруашылық санаттарында өндірілген өнім құны, өсімдік шаруашылығындағы аяқталмаған өндіріс құнының өзгеруі және көрсетілген ауыл шаруашылығы қызметтер көлемі негізінде қалыптасады.
№1 диаграмма
Шаруашылық санаттары бойынша ауыл шаруашылығы жалпы өнімдерінің (қызметтерінің) жалпы шығарылымының құрылымы [5]
пайызбен
Облыс экономикасын дамытудың аса маңызды бағыты агроөнеркәсіп кешені болып табылады. Астық молшылығын жасап отырған облыс сыртқа астық пен ұн сатуда республикада алдыңғы қатардан көрінеді. 2003 -2011 жылдар арасында Қостанайдың 13,3 миллион тонна алтын астығы мен 3,3 миллион тонна жоғары сапалы ұны экспортталды. Қуаңшылық болған 2010 жылы ғана 890,5 мың тонна ұн сыртқа артылды. Бұл 2003 жылғы көрсеткіштен 4,6 есе көп. Қазір Қостанайдың астығы мен ұнын жер жүзіндегі 30 ел сатып алады. Еліміздегі сыртқа шығарылатын астықтың 34 пайызы Қостанай даласында жиналған. Елдің экспорттық мүмкіндігінің артқандығы жергілікті жердегі ауылшаруашылық өнімін өңдеу кәсіпорындарының күшейгендігінің белгісі. 2010 жылы Алтын май ЖШС-ның тәулігіне 300 тонна ұн шығаратын диірмен кешені іске қосылды. Қостанайұнкомбинаты акционерлік қоғамында Орталық Азияда теңдесі жоқ макарон фабрикасы салынды. Онда жылына 30 мың тонна макарон шығарады.[6]
Тәуелсіздік алған уақыттан бастап, 2011 жылға дейін Қостанай облысы 67,7 миллион тоннаның сыртында астық өндірді. Соңғы бес-алты жылдың ішінде гектар айналымы орташа 11 центнерден кеміген жоқ. 2006, 2008, 2009 жылдары бункерлік салмағымен алғанда облыс 5 миллион тонна алтын дән жинады. Ал 2007 жылы облыс диқандары алты миллиондық шепті алды. Тек соңғы жеті жылда 85 миллиард теңгеге 10 мың дана ауылшаруашылық техникалары алынды. Қазір егін алқаптарында қуатты, озық үлгідегі комбайндар мен тракторлар, тұқымсепкіштер, басқа техникалар жүреді.
Қостанай облысындағы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің соңғы жылдардағы мәліметтеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz