Жалпы білім беретін мектептерде өлкетану материалдарының географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардағы ғылыми – педагогикалық негіздерін айқындау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың мазмұны және оларға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сыныптан тыс жұмыстардың әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ..16
2. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және географиялық викториналар мен ойындарда қолдану ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.4 Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.5 Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.6 Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарда қолдану үлгілері ... ... 57
3.1 Өлкетану сабақтарында туған жер тұлғаларымен танысу (географиялық кеш) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Біз . табиғат қорғаны (топсеруен) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.3 Сулы жер . нулы жер (факультатив сабақ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
1. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың мазмұны және оларға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Сыныптан тыс жұмыстардың әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ..16
2. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және географиялық викториналар мен ойындарда қолдану ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.4 Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.5 Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.6 Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарда қолдану үлгілері ... ... 57
3.1 Өлкетану сабақтарында туған жер тұлғаларымен танысу (географиялық кеш) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2 Біз . табиғат қорғаны (топсеруен) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.3 Сулы жер . нулы жер (факультатив сабақ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің реформалары олардың оқу – тәрбиелеу жұмыстарының сапасын көтеруге арналған. Осыған байланысты географиядан сыныптан тыс жұмыстардың да сапасын үнемі арттырып отыру қажет. Оның ішінде өлкетану материалдарының сыныптан тыс жұмыстарда қолданылуының маңызы зор. Қазіргі талап деңгейіне сай мектептерде оқу-тәрбие үрдісі арқылы оқушыларға терең білім берумен қатар, өлкетанулық мәдениетті қалыптастыру мақсат. Мектептегі өлкетану жұмысының түрлері жан – жақты өркендеп келеді. Мәселен, оған фенологиялық, метеорологиялық бақылаулар, туған өлкенің, ауданның, кәсіпорынның тарихын білу, этнографиялық әрі фольклорлық материалдарды жинастыру, өсімдік, жануарлар дүниесі мен пайдалы қазбаларды оқып үйрену, зерттеу, өлкетану музейлерін ұйымдастыру, т. б. көптеген жұмыстар жатады. Өлкетану жұмысының педагогикалық әрі практикалық маңызы зор. Өлкенің өткендегісі мен қазіргі дамуын салыстыра келе оқушылар оның бұл кездегі бейнесін жан-жақты сипаттай отырып, халқымыздың еңбегіне сүйсінеді. Өлкетану – жергілікті бар күштермен белгілі бір шектелген территорияны (аудан, облыс, өлке) оқып үйрену. Оған сол жердің жергілікті табиғатын, шикізат ресурстарын, шаруашылығын, тарихын, халқын, тұрмысы мен мәдениетін зерттеу де кіреді. Ол негізінен қоғамдық бастама ретінде өлке сүюшілердің жәрдемімен жүргізіледі. Әсіресе, мектептегі өлкетану жұмысының көпшілік сипаты бар. Сабақ барысында ғылым негіздерін оқыту кезінде мұғалімдер өлкетану материалдарын жергілікті жерден, өндірістік және қоғамдық практикадан таңдап алып, оларды бағдарлама материалына сай ғылыми тұрғыдан түсіндіріп береді. Оқушылар өз өлкесі жөніндегі білім қорын меңгеруді алғаш рет мектеп табалдырығын аттаудан бастайды. Сондықтан өлкетану материалдарын мектепте оқытудың маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде өлкетану материалдарының географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардағы ғылыми – педагогикалық негіздерін айқындап, іс – тәжірибеде тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін көтеру негізінде сабақта өлкетану материалдарын кеңінен қолдана отырып білім беру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігін анықтау;
• Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу ерекшеліктерін түсіндіру;
• Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және географиялық викториналар мен ойындарда қолдануын анықтау;
• География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану ерекшеліктерімен танысу;
• Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану материалдарымен танысу;
• Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану материалдарына сипаттама беру;
• Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың қолданылуының ерекшеліктерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде өлкетану материалдарының географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардағы ғылыми – педагогикалық негіздерін айқындап, іс – тәжірибеде тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін көтеру негізінде сабақта өлкетану материалдарын кеңінен қолдана отырып білім беру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігін анықтау;
• Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу ерекшеліктерін түсіндіру;
• Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және географиялық викториналар мен ойындарда қолдануын анықтау;
• География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану ерекшеліктерімен танысу;
• Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану материалдарымен танысу;
• Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану материалдарына сипаттама беру;
• Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың қолданылуының ерекшеліктерін анықтау.
1. Душина И.В., Таможняя Е.А., Пятунин В.Б. Методика и технология обучения географии в школе. М.: Астрель, 2004г-206с.
2. Калечиц Т.Н., Кейлина З.А. Внеклассная и внешкольная работа. М.: Просвещение, 1972г-136с.
3. Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии. М.: Московский лицей, 1996г-792с.
4. Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе. Алматы: Казахский университет, 2003г-64с.
5. Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе. М.: Просвещение, 1985г-235с.
6. Семакин Н.К. Внеклассная работа по географии. М: Просвещение, 1979г-89с.
7. Актуальные вопросы формирования интереса в обучении/ Под. Ред.Г.И.Щукиной. М.: Педагогика,1984г-97с.
8. Воробьева Е.Д. Внеклассная работа по географии ( из опыта работы ).М.: Горький,1971г-73с.
9. Методическая копилка для учителей // http.// www.bryanskedu.net/metodik/geo/vneuroka/
10. Баринова И.И. Внеурочная работа по географии. М.: Просвещение, 1988г-158с.
11. Крупская Н.К. Методика общественно полезной работы//Пед.соч.: В 10т – Том 3 – 375с.
12. Белевич И.В.,Строев К.Ф. Методика преподавания географии. М.: Просвещение, 1974г-128с.
13. Ананьев Б.Г. Человек как предмет воспитания/Избр.пед.труды.Том 2. –М.:Просвещение, 1980г-196с.
14. Прохорчик А.Ф. Организация внеклассной работы по географии. Минск, Народна асвета,1980г-105с.
15. Калечиц Т.Н., Кейлина З.А. Внеклассная и внешкольная работа. М.: Просвещение, 1980г-119с.
16. Преподавание географии // Фестиваль педагогических идей // http:/festival. 1september. ru// articles/501951/
17. Ставровский А.Е. Внеклассная краеведческая работа. М.:Академия пед.наук РСФСР,1951г -257с.
18. Батталова Ғ., Төлеубаева Г. Өлкетану материалдары (қазақша-орысша, орысша қазақша терминологиялық сөздік) биология, Алматы «Рауан», 2000. 2009 № 2 68-70 б.
19. Дәуренбаева Ж.А. Өлкетану материалдарын пайдалану арқылы негізгі мектептің оқушыларын елжандылыққа тәрбиелеу. Автореферат, Алматы, 2008, 30 бет.
20. Жақпарова Г. Өлкетану материалдары – дүниетаным құралы. Қазақстан мектебі , 2010 №5 22-24 б. ISSN 0206-3409
21. Орманова М.А. Жеке тұлғаны тәрбиелеуде өлкетану деректерін пайдалану әдістемелері. Білім – 2010 №5 – 2010 №5 35-38 б.
22. Бороздинов Н.М. Географические кружки в школе. М.: Просвещение,1970г-142с.
23. Шымырова Ш. Мектептегі өлкетану жұмысын ұйымдастырудың жолдары мен тәсілдері. Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал, -2010 №11 83-87 б. №12 81-87 б.
24. Жұбандықова А.М. Бастауыш сынып оқушыларының өлкетану іс әрекетінде құндылық бағдарын қалыптастыру: автореферат. Алматы, 2010-30 б.
25. Дик Н.Е.,Валишин Ю.И. Географическая экспозиция школьного краеведческого музея. М.: Просвещение,1979г-105с.
26. ЕлховскаяЛ.И.,В.В.Николина,И.И.Баринова. Внеурочная работа по географии. М.:Просвещение,1988г-152с.
27. Никонова М.Н. Практикум по географическому краеведению. М.:Просвещение,1985г-75с.
28. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.: Просвещение,1975г -105с.
29. Школьные музеи/ Под.ред. В.Н.Столетова и М.П.Кашина. М.:Просвещение,1977г-87с.
30. Герасимова Г.П.,Коринская В.А. Методы и формы организации обучения географии. М.: Просвещение, 1964г -256с.
31. Середа В.И. Система внеклассной работы по географии. М.: Просвещение, 1972г-144с.
2. Калечиц Т.Н., Кейлина З.А. Внеклассная и внешкольная работа. М.: Просвещение, 1972г-136с.
3. Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии. М.: Московский лицей, 1996г-792с.
4. Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе. Алматы: Казахский университет, 2003г-64с.
5. Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе. М.: Просвещение, 1985г-235с.
6. Семакин Н.К. Внеклассная работа по географии. М: Просвещение, 1979г-89с.
7. Актуальные вопросы формирования интереса в обучении/ Под. Ред.Г.И.Щукиной. М.: Педагогика,1984г-97с.
8. Воробьева Е.Д. Внеклассная работа по географии ( из опыта работы ).М.: Горький,1971г-73с.
9. Методическая копилка для учителей // http.// www.bryanskedu.net/metodik/geo/vneuroka/
10. Баринова И.И. Внеурочная работа по географии. М.: Просвещение, 1988г-158с.
11. Крупская Н.К. Методика общественно полезной работы//Пед.соч.: В 10т – Том 3 – 375с.
12. Белевич И.В.,Строев К.Ф. Методика преподавания географии. М.: Просвещение, 1974г-128с.
13. Ананьев Б.Г. Человек как предмет воспитания/Избр.пед.труды.Том 2. –М.:Просвещение, 1980г-196с.
14. Прохорчик А.Ф. Организация внеклассной работы по географии. Минск, Народна асвета,1980г-105с.
15. Калечиц Т.Н., Кейлина З.А. Внеклассная и внешкольная работа. М.: Просвещение, 1980г-119с.
16. Преподавание географии // Фестиваль педагогических идей // http:/festival. 1september. ru// articles/501951/
17. Ставровский А.Е. Внеклассная краеведческая работа. М.:Академия пед.наук РСФСР,1951г -257с.
18. Батталова Ғ., Төлеубаева Г. Өлкетану материалдары (қазақша-орысша, орысша қазақша терминологиялық сөздік) биология, Алматы «Рауан», 2000. 2009 № 2 68-70 б.
19. Дәуренбаева Ж.А. Өлкетану материалдарын пайдалану арқылы негізгі мектептің оқушыларын елжандылыққа тәрбиелеу. Автореферат, Алматы, 2008, 30 бет.
20. Жақпарова Г. Өлкетану материалдары – дүниетаным құралы. Қазақстан мектебі , 2010 №5 22-24 б. ISSN 0206-3409
21. Орманова М.А. Жеке тұлғаны тәрбиелеуде өлкетану деректерін пайдалану әдістемелері. Білім – 2010 №5 – 2010 №5 35-38 б.
22. Бороздинов Н.М. Географические кружки в школе. М.: Просвещение,1970г-142с.
23. Шымырова Ш. Мектептегі өлкетану жұмысын ұйымдастырудың жолдары мен тәсілдері. Қазақстан тарихы: әдістемелік журнал, -2010 №11 83-87 б. №12 81-87 б.
24. Жұбандықова А.М. Бастауыш сынып оқушыларының өлкетану іс әрекетінде құндылық бағдарын қалыптастыру: автореферат. Алматы, 2010-30 б.
25. Дик Н.Е.,Валишин Ю.И. Географическая экспозиция школьного краеведческого музея. М.: Просвещение,1979г-105с.
26. ЕлховскаяЛ.И.,В.В.Николина,И.И.Баринова. Внеурочная работа по географии. М.:Просвещение,1988г-152с.
27. Никонова М.Н. Практикум по географическому краеведению. М.:Просвещение,1985г-75с.
28. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.: Просвещение,1975г -105с.
29. Школьные музеи/ Под.ред. В.Н.Столетова и М.П.Кашина. М.:Просвещение,1977г-87с.
30. Герасимова Г.П.,Коринская В.А. Методы и формы организации обучения географии. М.: Просвещение, 1964г -256с.
31. Середа В.И. Система внеклассной работы по географии. М.: Просвещение, 1972г-144с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...5
1.1Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың мазмұны және оларға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5
2. Сыныптан тыс жұмыстардың әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... 16
2. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және
географиялық викториналар мен ойындарда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4 Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.5 Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.6 Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарда қолдану
үлгілері ... ... 57
3.1 Өлкетану сабақтарында туған жер тұлғаларымен танысу (географиялық
кеш) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2 Біз - табиғат қорғаны (топсеруен)
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
3.3 Сулы жер – нулы жер (факультатив
сабақ) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жалпы білім беретін және кәсіби
мектептердің реформалары олардың оқу – тәрбиелеу жұмыстарының сапасын
көтеруге арналған. Осыған байланысты географиядан сыныптан тыс жұмыстардың
да сапасын үнемі арттырып отыру қажет. Оның ішінде өлкетану материалдарының
сыныптан тыс жұмыстарда қолданылуының маңызы зор. Қазіргі талап деңгейіне
сай мектептерде оқу-тәрбие үрдісі арқылы оқушыларға терең білім берумен
қатар, өлкетанулық мәдениетті қалыптастыру мақсат. Мектептегі өлкетану
жұмысының түрлері жан – жақты өркендеп келеді. Мәселен, оған фенологиялық,
метеорологиялық бақылаулар, туған өлкенің, ауданның, кәсіпорынның тарихын
білу, этнографиялық әрі фольклорлық материалдарды жинастыру, өсімдік,
жануарлар дүниесі мен пайдалы қазбаларды оқып үйрену, зерттеу, өлкетану
музейлерін ұйымдастыру, т. б. көптеген жұмыстар жатады. Өлкетану жұмысының
педагогикалық әрі практикалық маңызы зор. Өлкенің өткендегісі мен қазіргі
дамуын салыстыра келе оқушылар оның бұл кездегі бейнесін жан-жақты сипаттай
отырып, халқымыздың еңбегіне сүйсінеді. Өлкетану – жергілікті бар күштермен
белгілі бір шектелген территорияны (аудан, облыс, өлке) оқып үйрену. Оған
сол жердің жергілікті табиғатын, шикізат ресурстарын, шаруашылығын,
тарихын, халқын, тұрмысы мен мәдениетін зерттеу де кіреді. Ол негізінен
қоғамдық бастама ретінде өлке сүюшілердің жәрдемімен жүргізіледі. Әсіресе,
мектептегі өлкетану жұмысының көпшілік сипаты бар. Сабақ барысында ғылым
негіздерін оқыту кезінде мұғалімдер өлкетану материалдарын жергілікті
жерден, өндірістік және қоғамдық практикадан таңдап алып, оларды бағдарлама
материалына сай ғылыми тұрғыдан түсіндіріп береді. Оқушылар өз өлкесі
жөніндегі білім қорын меңгеруді алғаш рет мектеп табалдырығын аттаудан
бастайды. Сондықтан өлкетану материалдарын мектепте оқытудың маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде
өлкетану материалдарының географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстардағы ғылыми – педагогикалық негіздерін айқындап, іс – тәжірибеде
тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру,
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін
көтеру негізінде сабақта өлкетану материалдарын кеңінен қолдана отырып
білім беру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігін анықтау;
• Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу ерекшеліктерін
түсіндіру;
• Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және географиялық
викториналар мен ойындарда қолдануын анықтау;
• География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану
ерекшеліктерімен танысу;
• Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану
материалдарымен танысу;
• Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану
материалдарына сипаттама беру;
• Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың қолданылуының
ерекшеліктерін анықтау.
Ғылыми жаңалығы: Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарда
қолдану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттыру.
Жұмыстың теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше
авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми
мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген материалдар,
статистикалық мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, және т.б.
ғалымдардың еңбектері зор үлестерін қосты. Сонымен қатар География және
табиғат, Қазақстан мектебі, География және экология, География в
школе журналдарынан мақалалар, интернет желісіндегі
http:www.google.kz сайттары қолданылды.
Зерттеу әдісі: Тарихи, топтау, жүйелеу және салыстырмалы әдіс.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан,
11 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігі
1.1 Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың мазмұны және оларға
қойылатын талаптар
Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың сұраныстары мен жеке тұлғалық
ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылады, өткізіледі. Ол мектеп
оқушыларына өзінің белсенділігін және өз бетімен жұмыс істеуге, ал
мұғалімдерге оқушылар қызығушылықтарын қоғамдық пайдалы жұмыстарға
бағыттауға мүмкіндік береді.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің реформалары олардың оқу –
тәрбиелеу жұмыстарының сапасын көтеруге арналған. Осыған байланысты
географиядан сыныптан тыс жұмыстардың да сапасын үнемі арттырып отыру
қажет.
Сабақтағы географиядан оқу жұмыстары, оны толық және жеке бөлімдері
мен курстары бойынша, оқушылардың пәнді зерттеудегі танымдық қызығушылығын
толықтай қанағаттандырмайды. Пәнді зерттеуде уақыттың шектелуіне байланысты
география сабақтарында мектеп оқушылары география ғылымдарының кең
шеңберінен тек негізгі білімдерді ғана алады.
Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қанағаттандыра,
география білімінің бағдарламасын нақтылай және тереңдете отырып, мұғалім
оларды географиядан сыныптан тыс жұмыстарға қатысуға тартады.
Оқушылардың қазіргі заманға сай географиялық зерттеулер
әдістері және географияға кіретін ғылым әдістерімен танысу, әр түрлі
құралдар – жабдықтармен жұмыс істей алуы олардың ізденушілік және
зерттеушілік жұмыстарға қызығушылығын арттырады.
Оқушыларды тәрбиелеу және оқыту тиімділігін көтерудің күрделі де
көпқырлы үрдісінде оқу мен сыныптан тыс жұмыстардың органикалық бірлігі мен
тығыз әрекеттестігі маңызды роль атқарады.
География пәнінің мұғалімдері қашанда өз пәнінен міндетті білімдер
шеңберін сыныптан тыс жұмыстар арқылы кеңейту ұмтылысымен ерекшеленетін.
Сыныптан тыс жұмыстардың ең негізгі мақсаты – оқушылардың жан –
жақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ету. Бұл талап тәрбиелеудің негізгі
идеясына, яғни өзінде діни байлық, иманды тазалық және физикалық
мүлтіксіздікті үйлесімді байланыстыратын адамды тәрбиелеу. Сонымен қатар,
географиядан сыныптан тыс жұмыстар мынадай мақсаттарды көздейді:
- әрбір оқушы өзін табиғи және әлеуметтік ортада ұстай алуына, үздіксіз
білім алуына, өзінің қабілеттерін барынша көрсетуге жағдай жасау;
- оқушыларды табиғатты түсінуге, оны қорғауға, мәпелеуге баулу;
- өзінің өлкесі: оның табиғаты, шаруашылығы, экономикасы, мәдениеті
туралы білімдерін тереңдету;
- оқушылардың қоршаған орта және ел шаруашылығының орналасуы туралы ойын
дамыту;
- географияны оқуға қызығушылығын қалыптастыру.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың білімдік және тәрбиелік
міндеттері пәнді оқытудың жалпы мақсат – міндеттерімен анықталады.[1]
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың ең маңызды міндеті болып,
оқушыларда өзара түсіністік, достық, ұжыммен жұмыс істеу сияқты жеке
тұлғалық қылықтар қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, географиядан
жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар мынадай міндеттерді орындайды:
- оқушыларды қоғам мен табиғаттың әр қырын көрсететін қызықты жаңа
фактілермен, түсініктердің бай түрімен қамтамасыз ету;
- оқушылардың географиялық ойын қалыптастыру;
- әрбір адам мәдениетінің маңызды құрамы – географиялық, картографиялық,
геоэкологиялық және әлеуметтік – экономикалық сауаттылығын
қалыптастыру;
- оқушылардың географиялық білімдерін дамытып, оқу іс - әрекетінде
белсенділіктерін арттыру, яғни бағдарлама бойынша берілген
материалдарды тез меңгеруіне көмектесуі;
- сыныптан тыс жұмыстарды өткізу және оған дайындық барысында
оқушылардың бақылау жүргізуіне, қарапайым тәжірибелер қоя білуіне
мүмкіндік беруі;
- география мазмұнын тереңдету және кеңейту;
- мектептегі географияны өмірмен байланыстыру;
- оқушылардың жеке қабілеттерін дамыту;
- әрбір оқушыға дифференциалды жол табу;
- оқушыларды кәсіби бағдарлау;
- географиялық мәліметтер алынатын көздерді дұрыс пайдалана білу
дағдысын дамыту;
- сыныптан тыс жұмыстар сарамандық үрдісте оқушылардың іскерлігін
арттыру бағытында жүргізілетіндіктен, географиялық білім мен тәрбие
беруде оларды табиғатты аялауға, қорғауға, имандылыққа, сезімталдыққа
тәрбиелеу.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстар білім берудің ең маңызды
мәселелердің бірі – оқушылардың шығармашылық қабілеттерін ынталандырылуына
педагогикалық жағдайлар жасау мәселесін шешеді. Сонымен қатар, пәннен
жүргізілетін сабақтан тыс жұмыстардың міндеті - оқушылардың география
ғылымына қызығушылығын арттыру. Географияға танымдық қызығушылықты дамыту
сыныптан тыс жұмыстар негізінде тартымды әдістер қатыстыру, ғылымның
маңызды жетістіктерімен таныстыру, табиғатқа және өндіріске экскурсиялар
ұйымдастыру арқылы қамтамасыз етіледі.[2]
Туған өлке, оның табиғаты және экономикасы туралы білімін тереңдетуге
арналған географиядан тыс жұмыстардың да мүмкіндіктері де өте үлкен. Бұл
оқушылардың ұлтжандық сезімдерін дамыту, шаруашылықта өзіңнің туған
өлкеңнің байлығын үнемді қолдана алу маңыздылығын түсіндіру, оның табиғи
ескерткіштерін, тарихын және мәдениетін қорғауға үйретеді.
Табиғаттың сұлулығын бақылай отырып, оқушыларда эстетикалық
қөзқарастар, табиғатқа деген адамгершілік қарым – қатынасы, табиғатпен
бірлікте өмір сүру қалауы оянады.
Жергілікті құжаттарды, географиялық білім көздерін зерттей отырып,
оқушыларда өзінің Отаны үшін намысы оянып, ұлтжандылық сезім қалыптасады.
Сыныптан тыс жұмыстар мектеп пен өмірдің, теориялық мәліметтердің
практикамен байланысын жүзеге асыруға себеп болады. Ол мектеп оқушыларының
кәсіби және еңбекке дайындығын жүзеге асыруға көмектеседі. Бұл үйірмеге
қатысушылардың ғылыми зерттеулер, маңызды практикалық мерекелер мен іс –
шаралар өткізу, тәжірибелер мен эксперименттер қою, яғни қоршаған орта
табиғатын көріктендіру, қорғау, зерттеулерінде үйірме мүшелерінің теориялық
және практикалық жетістіктерге жетуі сияқты жолдармен жүзеге асады.
Географиядан білімдерін тереңдетуге және бірқатар біліктерді игеруге
бағытталған бұл жұмыстар сонымен қатар, оқушылардың ой - өрісін дамытып,
олардың мәдени деңгейін көтеріп, өзіне ұнайтын жұмысты анықтауға
мүмкіндіктерді кеңейтеді.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстар сабақпен өте тығыз байланысты
болады. Педагогтардың зерттеулері бойынша, оқу шығармашылығына қызығушылық
оқушылардың берілген пәннен жаңаны тереңінен тану ұмтылысымен сипатталатын
танымдық қызығушылығын арттырады.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстар белгілі бір ұжым шығармашылығымен
байланысты. Бірлескен жұмыс, бірлескен еңбек және өзіңнің достарыңның
еңбегінің құндылығын тану оқушыларда тәртіп, достық, өзара көмек көрсету
сияқты қасиеттерін қалыптастырады. Сондықтан географиядан сыныптан тыс
жұмыстардың маңызы мектеп оқушыларының ой - өрісін дамыту, пәннен
білімдерін тереңдету және оларды болашақ кәсіби жұмыстарға дайындаумен ғана
шектелмей, өз бетімен жұмыс жасау, нысаналы, мақсатты болу, өзінің
шығармашылығын, болашағын дұрыс ұйымдастыра алу сияқты жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуында үлкен роль атқарады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар сабақта алған
географиялық білім мен дағдыларды тереңдететін болғандықтан, оқу
жұмыстарымен өте тығыз байланысты. Географиядан өткізілетін сыныптан тыс
жұмыстарға сабаққа қарағанда, тек география пәніне қызығушылығын білдіретін
оқушылар ғана қатысады. Сыныптан тыс жұмыстар мектептен тыс жұмыстармен де
тығыз байланысты. Бұл байланыс берілген іс – шараның өткізу формасы,
мазмұны, әдістері арқылы жүзеге асырылады. Мектептен тыс жұмыстардың
сыныптан тыс жұмыстардан айырмашылығы, ең алдымен, мектептен тыс
ұйымдардың: шығармашылық үйлер және жас туристтер станциялар және тағы
басқалардың күшімен ұйымдастырылуында. Сонымен қатар, бұл жұмыстарға әр
мектептен әр түрлі жастағы оқушылар қатысады. Бүкіл сыныптан тыс жұмыстар
белгілі мектеп оқушыларының қызығушылығын ескерген мұғалім ынтасымен
құрылады. Ал мектептен тыс мекемелер өздерінің үйірме, секция, клуб,
қоғамдарын ағарту министірлігі бекіткен бағдарлама негізінде жасайды. Бұл
бағдарламалар сыныптан тыс жұмыстарды да пайдаланылуы мүмкін.
Жалпы білім беретін мектептердің оқу – тәрбиелеу үрдісінде сыныптан
тыс жұмыстардың маңызы үздіксіз өсуде. Себебі, ол теориялық білімнің
өмірмен, практикамен тығыз байланысуына, ұштасуына себеп болып, оқушылардың
кәсіби қызығушылықтарын қалыптастырады. Ғылымды зерттеуде сыныптан тыс
жұмыстардың әр түрлі формалары арқылы тереңдетілген ұмтылысты жүзеге асыру,
оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып шығармашылық қабілеттерін
дамыту, білімін толықтыруға тұрақты қызығушылықты өндіру, жұмыс істеуге,
географиялық мәліметтердің әркелкі көздерімен өз бетімен жұмыс істеуге
үйретуге мүмкіндік береді. [3]
Сыныптан тыс жұмыстар көбінесе берілген пән бағдарламасы мазмұнымен
анықталады.
Сыныптан тыс жұмыстарда негізгі екі бағытты бөліп қарастыруға болады:
- оқушылардың үлкен қызығушылығын тудыратын, оқу – тәрбиелік маңызы
бар, мектеп курсы мазмұнының негізгі сұрақтарын тереңдету;
- сыныпта жүргізілетін мәліметтердің әр түрлі көздерімен жұмыс істеу,
құралдарды қолдану, жергілікті жерде практикалық жұмыс өткізу
барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру.
Осы екі бағытта да кеңінен өлкетану мәліметтер қолданылатынын айта
кеткен жөн. Мұнда оқушылардың өз бетімен білім алып, оларды практикада
қолдана алуға дағдысы дамиды. Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстардың ерекшелігі - оның әр түрлі мектеп пәндерімен: биология, тарих,
химия, әдебиет тағы басқаларымен байланысы болып табылады. Сыныптан тыс
жұмыстарда пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру - тұлғаның жан – жақты
дамыту мақсатындағы жалпылықты айқындайтын мазмұны мен ұйымдастырушылық
формаларының байланысына, тұтастылығына, кешенділігіне алып келеді. Бірнеше
тәрбиелік міндеттерді шешетін ірі іс – шаралар базасында сыныптан тыс
жұмыстар формалары мен әдістердің байланысы оқушыларда бірегей
дүниетанымдық идеяларды қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен қатар,
шығармашылық деңгейде пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру жалпы білімдік
дағдыларды қалыптастыру, өз бетімен жұмыс істеу қабілетін көтеретін, іс -
әрекеттердің әдістерімен оқушыларды қаруландыру міндетін шешеді.
Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстардағы өз бетімен жұмыс жасау үлесі
едәуір болуы керек, бірақ сыныптан тыс жұмыстарды сабақтың жалғасына
айналдырмау үшін, ұйымдастыру әдістері мен формаларының алуан түрлілігімен
қамтамасыз ету қажет.[4]
Сыныптан тыс жұмыстар педагогтармен оқушылар үшін міндетті емес,
олардың қызығушылықтары мен шығармашылықтары негізінде сабақтан тыс
уақытында құрылатын әрекет ретінде анықталады.
Сыныптан тыс жұмыстар құралатын ұстанымдарды: мектеп оқушылары және
олардың жетекшісінде қызығушылықтың болуы, өз бетімен жұмыс істеу, бастама,
оқушылардың шығармашылық белсенділігін айқындауға болады. Сондықтан
сыныптан тыс жұмыстарда мынадай талаптар басшылыққа алынады.
Сыныптан тыс жұмыстар мектепте өткізілетін теориялық білімдер,
практикалық жұмыстар және қызықты іс – шаралардың үйлесімді болуы көп
нәтиже береді.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарда келесі
педагогикалық талаптарды қадағалау маңызды:
- сыныптан тыс жұмыстардың түрлеріне қарай оқушыларды қатыстыру тек қана
ерікті болуы тиіс;
- сыныптан тыс жүргізілетін жұмыс түрлерін анықтағанда оқушылардың ынта
– ықыласына, талабына, бейім – қабілеттері мен құштарлығына сүйенген
жөн;
- қоғамдық пайдалы жұмыстарға бағытталуы;
- кәсіби бағыттылық;
- экологиялық бағыттылық;
- өлкетану бағыты;
- сыныптан тыс жұмыстардың формалары мен мазмұнының қазіргі заманға сай
болуы;
- оқушылардың қызығушылықтарын, жастық және жеке тұлғалық ерекшеліктерін
ескерілуі;
- сыныптан тыс жұмыстардың үздіксіз дамуы, жүйелілігі;
Бұл жұмыстар нәтижелі болуы үшін нақтылы белгіленген күні, мерзімі
және айқын белгіленген кестесі болуы қажет. [5]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қоғамдық пайдалы
жұмыстар бағыты мұғалімнен ырғақтылықты, яғни оқушылар бейімділіктері және
жеке қызығушылықтарының қанағаттануын қамтамасыз ететін, балалардың өзін -
өзі басқаруы мен мұғалімнің жетекшілігін үйлестіруін талап етеді. Қоғамдық
пайдалы жұмыстар оқушылардың ғылыми зерттеулер мен тәжірибелер өткізу,
нақты бір ғылыми объектіні қорғау жұмыстарын жүргізу сияқты жолдармен
жүзеге асады.
Оқушылардың кәсіби бағыттылығы географиядан жүргізілетін
сыныптан тыс жұмыстардың ең маңызды бөлігі болып табылады. Оқушылардың
кәсіби бағдары – ең алдымен, тұлғаның қабілеттері мен талаптарының қоғам
қызығушылықтарымен үйлесімді болуы.
Оқушыларды кәсіби бағдарлауда географиялық үйірмелер мен
факультативтердің маңызы зор. Олардың кәсіби бағдарлау мақсатындағы
жұмыстары қоғамдық пайдалы сипаттағы тапсырмалармен сүйемелденіп,
зерттеушілік бағытта болуы керек.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ең тиімді
формалары деп әр түрлі мамандықтарға арналған конференциялар өткізу,
тақырыптық лекциялар ұйымдастыру болып табылады.
Кәсіби бағдарлау мақсатында география кабинеттерінде географиямен
байланысты кәсіптер және география білімдері мен дағдылары қажет арнайы
бұрыштар мен витриналар ұйымдастырады.
Қазіргі заманғы география мазмұнының ерекшеліктеріне сай сыныптан
тыс жұмыстарына өлкетанулық бағыттылық сияқты талап анықталады. Бұл табиғат
тұтастылығы, табиғат компоненттерінің өзара тәуелді, өзара байланысты
болуы, табиғатта өзін ұстаудың қарапайым дағдыларын қалыптасыру, адам
әрекетінің қоршаған ортаға деген әсерінің нәтижелерін бағалауға үйрету
туралы білім негіздерінен құралған, оқушылардың табиғатқа жауапты іс -
әрекетін қалыптастырумен байланысты. Табиғат пен адамның байланысын
географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарда ашу жаһанды, аймақтық
және жергілікті ( локальді ) деңгейлерінде қарастырылады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарға ең маңызды талап,
оның формалары мен мазмұнының қазіргі заманға сай келуі болып табылады.
Пәннен сыныптан тыс жұмыстар барлық жаңашылдықты: туған өлкенің өндірісте
жеткен нәтижелері және экономиканы дамытудағы жаңа бағыттарды бейнелеп,
көрсетуі қажет.
Сыныптан тыс жұмыстардың табыстылығында мұғалім қызығушылықтары мен
ой санасы маңызды роль атқарады. Сыныптан тыс жұмыстарда пікірталас,
конференциялар, іскер ойындар сияқты белсенді әдістер мен формаларды
қолдану қажет. Өйткені, тек осы ойындар ғана пікірмен белсенді алмасуды
ұйымдастырып, пікірді бағалау, өз көзқарасын қорғай алуды қалыптастыруға
себеп болып, оны дамытуға мүмкіндік береді. Белсенді формаларды таңдау
оқушылардың психологиялық, жастық және физиологиялық мүмкіндіктерімен
байланысты.
Оқушылардың жеке қызығушылықтары мен жастық ерекшеліктерін ескерудегі
талапты қадағалауда ең маңызды сәт - ойын формаларын кеңінен таңдау болып
есептеледі. Белгілі психолог Б.Г.Ананьевтің зерттеулеріне сүйенсек, ойынды
бала психологиясы облысындағы көп мамандар, өмірінің бірінші жылынан
жүйелі білім алу жасына дейінгі бала үшін ғана ерекше жастық формасына
айналдырған. Сонымен қатар, ойында, іс - әрекеттің ерекше формасы ретінде,
адам өмірінің барлық кезеңдерін қамтитын өзінің даму тарихы бар. Оның жас
өспірімдік, бозбалалық, жастық және ересек, тіпті, егде жастарда әр түрлі
көріністері бар. Ойын айқын белгіленген шынайы жағдайларда нақты қимылдау
дағдыларын қалыптастыру мен толықтыруға мүмкіндік береді. Ойынның негізінде
оқушылардың білімдері, дағдылары қалыптасады. [6]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарға қойылатын келесі
талап – педагогикалық жетекшіліктің баланың өз бетімен жұмыс істеуі және
қалауымен ұштасуы. Бұл талап әр оқушыға жеке жол табу географиядан
өткізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қоғамдық пайдалы бағыттылығымен
байланысты болып, осылардан жасалған болады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарға оқушылардың
тартылып, шақырылуының негізі, тек эпизодтық қызығушылық емес, оқушылардың
танымдық ұмтылыстары болғаны қажет. Сондықтан, сыныптан тыс жұмыстарды
оқушылардың танымдылығын қанағаттандырып, оқушылардың қызығушылықтарын
ескеріп, олардың еріктік қасиеттерінің көрінуін талап ететіндей
ұйымдастырып, өткізу керек. Бұл оқушылардың географиядан жүргізілетін
сыныптан тыс жұмыстарға өз бетімен қатысуға алып келеді.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда
қойылатын талаптардың бірі – жүйелілік болып табылады. Жүйелілік
ұйымдастыру әдістері мен мазмұнының формасы мектеп әдеттеріне сай
географиядан сыныптан тыс жұмыстарды жоспарлаумен қамтамасыз етеді.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстарды өткізу географиядан сыныптан тыс
жұмыстардың үздіксіз даму талабын ескеру қажет. Мысалы, кіші сынып
оқушыларының үйірмелік шығармашылық әрекеті жоғары сынып оқушыларының
факультативтік сабақтар мен клубтық жұмыстарға айналады.
Географиядан сыныптан жұмыстардың дамуы мұғалімнен тұрақты
шығармашылық пен сабақтардың қарапайым түрлерінен күрделіге өтуді талап
етеді. Сыныптан тыс жұмыстардың дамуы мен жүйелілігінің негізінде
мұғалімнің оқушыларды білуі, әрбір нақты ұжымның қолынан келетін
тапсырмаларды таңдау, мектеп оқушыларының жастық, жеке тұлғалық
ерекшеліктері, қызығушылықтары мен бейімділіктерін ескере білуі жатады.[7]
Сыныптан тыс жұмыстардың ұйымдастырылуы мен өткізілуіне қойылатын
жоғарыда аталған талаптардың барлығын қадағалау келесі деңгейлермен
сипатталатын сыныптан тыс жұмыстардың жүйесінің құрылуына себеп болды:
I деңгей: Сыныптан тыс жұмыстарды географиядан алған білімдер
мен дағдылардан кей кемшіліктерді жою үшін пайдалану. Бұл деңгейде
сыныптан тыс жұмыстардың формалары негізінен мұғалімнің бастамасымен
құрылып, өткізіледі. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауын ұйымдастыру
репродуктивті деңгейде болады. Бұл берілген кезеңде сыныптан тыс жұмыс
жүйесіз, эпизодты түрде жүргізіледі.
II деңгей: бағдарламамен салыстырғанда, материалдар таңдауы
тереңдетілген және молынан болады. Бұл деңгейде ең бастысы – оқушылардың
пәнге қызығушылығын сүйемелдеп дамыту. Мұндай іс – шараларды
ұйымдастырғанда оқушылардың жеке ерекшеліктері ескеріліп, көптеген іс –
шаралардың жеке тапсырыспен үйлесімді болуы қамтамасыз етіліп, оқушылардың
өз бетімен жұмыс істеуінің үлесі көбееді. Оқушыларға мәселелерге тұрақты
қызығушылығы тән. Сыныптан тыс жұмыстар жүйелі ұйымдастырылып, қатысушылар
саны тұрақты болады.
III деңгей: әртүрлі мәселелерді шешудегі оқушылардың өзіндік іс -
әрекеттері. Оқушылар ғылыми танымның қол жетімді әдістерін игереді, мұғалім
бағыттаушы ролін атқарып, танымдық іс - әрекеттердің тиімді әдістерін
игеруге көңілі мен назарын аударады. Бұл деңгейде оқушылар өздері
эксперименттер өткізіп, геологиялық отрядтар мен ғылыми зерттеу
институттарының қызметкерлерімен жұмыс істей алады. Оқушылардың
қызығушылығы әлеуметтік маңызы бар мотивацияларға айналады.[8]
Жоғарыда айтылған деңгейлердің біреуі де таза күйінде
кездеспейтінін, оларды бөліп қарастыру тек шартты түрде өтетінін айта
кеткен жөн. Бірақ олардың іс - әрекеттің шынайы жағдайын бекітіп,
оқушылардың қызығушылығын дамытуға ұмтылып, оларды сыныптан тыс
жұмыстарға қатысуға шақыру және де сыныптан тыс жұмыстардың эпизодты
формаларынан жүйелі түрге өту сәтін көрсетуде маңызы өте зор.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың әркелкі түрлері
үнемі дамып жетіледі, күрделенеді және одан да мазмұндырақ болып келеді.
Сондықтан сыныптан тыс жұмыстарды мынадай бағыттар бойынша бөліп
қарастырады:
- туристтік- өлкетанулық;
- ғылыми-танымдық;
- мәдени-ағарту;
- еңбек;
- мұражайлық және баспалық;
- экологиялық бағыт;
- тарихи – географиялық бағыт;
- экономикалық бағыт;
- эстетикалық бағыт;
- елтану бағыты.
1. Туристтік - өлкетанулық бағыт мазмұнының тереңдігі мен оқушыларды
қамту жөнінен өте әр түрлі болады. Ол оқушыларды табиғатты, туған өлкені
сүюге, қорғауға тәрбиелейді. Бұл бағыт жаяу, су, шаңғы жорықтарын,
экспедицияларды, тур – слеттарды ұйымдастырумен байланысты. Бұл бағыттың
ерекшелігі – оқушыларға таңдалған маршрутта территорияның өлкетанулық
зерттеулері туризммен үйлесімді болуы өте қызықты. Географиялық объектілер
табиғат аясында, өндірістерде, өлкетанулық мұражайлар мен көрмелерге
қатысқанда зерттеледі. Бұл бағыт оқушыларды географиялық зерттеулер
әдістерімен таныстырып, күнделік жүргізуге, жергілікті жерді түсіруге,
жорық, экспедиция, экскурсия маршрутының картосызбасын құруға, бақылаулар
жүргізуге, құрал – жабдықтарды қолдануға үйретеді. География мұғалімінің
бұл бағыттағы жұмысы бірнеше кезеңнен тұрады. Дайындық кезеңі мектеп
оқушыларында туристтік дағдыларды қалыптастыру, территорияны өлктенулық
бағытта зерттеу бағдарламасын құру, маршрутты таңдау, жорық пен
экскурсияның мақсатын анықтау, белгілі бір мекемеден ғылыми сипаттағы
тапсырмаларды алудан тұрады. Жорық немесе экспедиция кезінде мұғалім
оқушылардың жұмысын ұйымдастырып, зерттеушілік сипаттағы тапсырмаларды
орындауға көмектеседі. Қорытынды кезеңде нәтижелерді айқындайды: алынған
материалдарды өңдеп, оларды мектептегі өлкетанулық мұражайларда, география
кабинеттерінде қолданады, есептер дайындайды.
2. Ғылыми – ағарту бағыты мектеп оқушыларының ерекше
қызығушылықтарын тудыратын тақырыптарды толықтырып, тереңдетеді. Оған
мектеп белсенділері клубтары, географиялық қоғамдар, секциялар,
үйірмелердің отырыстары жатады. Мұндай отырыстар, оқушылардың өздік немесе
практикалық жұмыстарын өткізуге кедергі болмауы үшін, аптасына бірден
артық болмауы керек.
Отырыстар кезінде мақалалар, баяндамалар, лекциялар тыңдалады. Бұдан
кейін оларды талқылағанды ұйымдастырған жөн. Баяндамалар тақырыбы үйірме,
клуб тақырыбына байланысты өте әркелкі болуы мүмкін. Мысалы, мектеп
орналасқан Елді мекеннің экономикалық – географиялық жағдайы немесе Өз
өлкеңнің еңбек ресурстары. Жиі әңгімелер, пікірталастар, мерзімді баспасөз
мақалаларын талдаулар ұйымдастырылып, өткізіледі.
Ғылыми – ағарту іс – шараларында ерекше орынды географиялық
конференциялар алады. Географиялық конференциялар оқушылардың нақты бір
тақырыпқа байланысты үлкен ізденістік және зерттеушілік жұмыстарын өткізуге
себеп болады.
Мұндай конференцияларда, әдетте, оқушылардың теорияны өмір және
практикамен байланыстыратын алғашқы мәліметтер көздерімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастыру сұрақтары қарастырылады. Бірақ оқушылар оқу жұмысын
конспект ретінде қабылдайды. Конференция – сыныптан тыс жұмыстарда
пәнаралық байланыстарды қолданудың өте жақсы үлгісі.
Соңғы жылдары мектептегі барлық іс – шаралар тек география пәніне
арналған география апталықтары кеңінен таралған. Бұл апталықтарды
белгілі бір тақырыпқа байланысты өткізеді. Географиялық конференциялар,
ойындар, викториналар, дөңгелек үстелдер, пікірталастар өткізіледі.
Осындай апталықтар оқушыларда пәнді зерттеуге қызығушылығын тудырады.
Географиялық апталықтарды өткізу практикасы табиғатты қорғау апталығымен
байытылады.
Бұл апталық сыныптан тыс жұмыстардың әр түрлі формаларын қамтуымен
қызықты. Апталық кезінде өлкетанулық немесе табиғатты қорғау мақсатымен бір
күндік жорықтар ұйымдастыруға болады.
3. Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мәдени –
ағарту бағыты өзінің түрлері бойынша өте әркелкі. Бұған өзінде туған өлке
мен Отанды ардақтайтын өлең мен тақпақтар және географиялық мәлімет,
географиялық ойындарды үйлестіретін географиялық кештер де жатады.
Мәдени – ағарту іс – шараларының дәстүрлі түрлеріне танымдық
сұрақтар, жұмбақтар, викториналар, сөзжұмбақтар және тағы басқалары жатады.
Соңғы кездері радио және телебағдарламалар жобасымен өткізілетін
Географиялық жаңалықтар , Географиялық КВН сияқты сыныптан тыс
жұмыстардың жаңа түрлері қосылды. Географиядан өткізілетін сыныптан тыс
жұмыстардың барлығы оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып,
балалардың бос уақытын тартымды етіп өткізуге бағытталған.
4. Еңбекке баулу бағыттылығы географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстармен әрдайым бірге болады. Бұған табиғатты қорғауға бағытталған
барлық іс – шаралар жатады. Мұнда оқушылардың еңбек балалық ойын емес,
еңбектің адамға керек екенін, табиғатты қоғауға бағытталған қамқор қарым –
қатынас екенін түсінуі маңызды. Ол әр баланың бойына еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру, еңбегінің нәтижесінде қуаныш сезімін ұялату, еңбек адамдарына
құрметпен қарау, кәсіп түрлерін таңдауға бағдар беру, өлкедегі еңбек
ардагерлерінің өмірі мен еңбектегі жетістіктерін үлгі өнеге ете отырып, өз
өлкесінің азаматтарына мақтаныш сезімдерін туғызуға тәрбиелеу көзделеді.
Еңбек іс - әрекеті кезінде оқушылар оқу барысы немесе сыныптан тыс
жұмыстары кезінде алған білімдерін практикада қолданып, керекті біліктер
мен дағдыларды игереді.
Оқушылардың географиядан сыныптан тыс жұмыстары кезінде қоғамдық
пайдалы жұмыстарға қатысуы география кабинеті, мектептегі өлкетанулық
мұражай, географиялақ алаңдар, географиядан көрнекі құралдар мен оқулықтар,
табиғатты зерттеп, бақылауға арналған құрал – жабдықтарды дайындауға
бағытталған.
5. Мұражайлық және баспасөздік бағыты. Географиялық мұражай әртүрлі
тақырыпқа байланысты ұйымдастырылуы мүмкін. Ол кешенді оқу - өлкетанулық
мазмұнында болса, оқу бағдарламасына сай немесе географ – саяхатшыларының
өмірі мен шығармашылығына арналған болуы мүмкін.
Мұражайдан басқа оқушылардың сыныптан тыс жұмыстар кезінде
зерттелетін тақырыпқа байланысты географиялық залдар мен көрмелер
ұйымдастыруына болады. Көрмелерді ұйымдастырар алдында экспозициялық жоспар
мен барлық экспозицияны құрылымы құрылады.
Сыныптан тыс жұмыстар үрдісінде оқушылар өзінің шығармашылығын
газеттерде, қолжазба журналдарда, күнделіктерде көрсете алады. Көрсетілген
сыныптан тыс жұмыстардың барлық түрлері мен формалары оның алуан түрлілігін
қамтып, көрсете алмайды. Қазіргі кезде сыныптан тыс жұмыстарда пәнаралық
байланыстар, олардың факультативті курстармен байланысы маңызды орын алады.
Сыныптан тыс жұмыстардың әркелкі түрлері мен формаларын үйлестіре отырып,
мұғалімдер оқушылардың мектептегі географияға танымдық қызығушылығын
көтеруде жоғары нәтижелерге жетеді.
6. Экологиялық бағыт. Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстарда табиғатты қорғау мен табиғат пайдаланудың ғылыми негіздерінде –
экология маңызды орын алады. Оқушылардың экологиялық мәдениеттілігін
қалыптастыру оқу жұмыстарымен қатар, сыныптан тыс жұмыстарда да өткізіледі.
Географиядан жүргізілетін барлық сыныптан тыс жұмыстар табиғатты
үнемді пайдалануға бағытталуы тиіс. Ол оқушылардың экологиялық білімін
толықтырып, оларды практикалық іс - әрекеттермен бекітуде маңызды роль
атқарады. Мектеп географтарын экологиялық жорықтар, экологиялық ойындар,
экологиялық – географиялық зерттеулер ұйымдастыруға кіріктіру өте маңызды.
Сонымен, географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарда мынадай
біріккен идея көрінеді – оқу жұмыстарында алған географиялық білімдер мен
дағдылар негізінде сыныптан тыс жұмыстарда географияны зерттеуге
қызығушылығын дамытуды жалғастыру, экологиялық мәдениетін қалыптастыру
және географиялық бақылаулар мен зерттеулер дағдыларын табу.
Экологиялық бағыт табиғат пен қоғамның өзара әсері туралы білімді
тереңдетіп, Адам және қоршаған орта мәселесін түсінуге көмектесіп,
әдептілік және эстетикалық тәрбиенің міндеттерін шешеді. Бұл бағыт мектеп
географиясын өмірмен байланыстырып, оқушыларды табиғатта өзін дұрыс ұстау
ережелеріне үйретеді, өзіңнің өлкеңнің экологиялық мәселелері сияқты,
әлеуметтік мәселелерді қолжетімді деңгейде шешуге мүмкіндік береді.
Экологиялық бағыт шеңберінде мектепке жақын антропогенді және мәдени
ландшафттарды ( ескі үй – жайлар, парктер, бақшалар ) зерттеуге болады.
Зерттеу пәні, сонымен қатар, оқушылардың қолжетімді деңгейінде ашылатын
рекреациялақ географияның сұрақтары да болуы мүмкін. Осылай оқушылардың өз
өлкесінің табиғатына деген сүйіспеншілік қалыптастыру, оны ластаудан және
жойылып кетуден сақтау, аялы қөзқараспен қарау, өлкенің экологиялық
жағдайын зерттеу, оны жақсарту жолдарын іздеу арқылы өлкесіне деген
сүйіспеншілігін арттыру көзделеді.
7. Тарихи – географиялық бағыты мектеп географиясын гуманитарландыру
міндеттерін шешеді. Бұл бағыттың негізгі тақырыптары – зерттеушілер мен
саяхатшылар туралы әңгімелер.
8. Экономикалық бағыт адамның шаруашылық іс - әрекеті туралы
білімдерін толықтырып, тереңдетеді, оқушылардың экономикалық тәрбиеленуіне
себеп болады. Экологиялық және экономикалық бағыттармен сыныптан тыс
жұмыстардағы оқушылардың әлеуметтік іс - әрекеттері тығыз байланысты. Бұған
мектеп ауданындағы пайдалы қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жазғы
лагерлер мен жорықтар, экспедициялар кезіндегі практикалық іс - әрекеттерді
жатқызуға болады.
9. Эстетикалық бағыт оқушыларды табиғатпен қарым – қатынаста
болуынан қанағат алу, ландшафттың, табиғаттың сұлулығын көре алу, өз үйің
мен ауданыңның территориясын көріктендіру еңбегінен қанағат алуға
үйретеді.
10. Елтану бағыты физикалық – географиялық, экономикалық және
әлеуметтік – географиялық білімдердің байланысына себеп болады. Елдер мен
халықтарды зерттеудің мәдениеттілік маңызы зор, ол оқушылардың білімдерін
байытады. [9]
Осы барлық бағыттардағы жұмыстарды география мұғалімі оқушылармен
бірге жоспарлайды. Жоспар келесі пункттерден тұрады: жұмыс мазмұны, өткізу
орны мен формасы, өткізу уақыты; жауапты өткізушілерді және нәтижелерді
ұйымдастыру.
1.2 Сыныптан тыс жұмыстардың әдістеріне сипаттама
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қазіргі жағдайы
мен үлкен тәжірибесінің зерттелуі, соңғы жылдары елдің барлық мектептерінде
кең пәрменге ие болғанын көрсетеді.
Мектеп географиясы алуан түрлі сыныптан тыс жұмыстарды әрдайым
белсенді өткізген пәндер қатарына жатады.
Құнды білімдік – тәрбиелік мәні бар сыныптан тыс жұмыстар
географиялық ғылымның ерекшелігі және ұйымдастырылатын әдістер мен
формаларының ерекшелігіне қатты тәуелді үлкен қызығушылықты иеленеді.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың біраз түрлері
өзара тығыз байланысты. Көп жұмыстар бірқатар бөлімдерден тұрады, кейіннен
күрделенеді. Сондықтан әр жастағы оқушылар тобында қолданғанда ықыласпен
қарағанды талап етеді.
Сыныптан тыс жұмыстардың формасы мен мазмұны оқушылар сұранысы мен
қызығушылықтарымен, кей жағдайда жергілікті жердің жағдайымен анықталады.
Қазіргі кезде мектептерде географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстардың дамуын белсендендіру беталыстары байқалады. Оның біраз түрлері
кеңінен қолданылып, мазмұны тереңдетіліп, олардың жаңа, одан да қызықты
түрлерін ойластырып, жеке және ұжымды жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізудің
әдістемесін жетілдірілуде. Сыныптан тыс жұмыстардың жаппай формалары
кеңінен дамып, пәнаралық байланыстар күшеюде.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың әр түрі өзіне тән
ұйымдастырушылық ерекшеліктері бар және оны қою үшін ерекше әдістерді талап
етеді. Бұл жұмыстардың нәтижелері мұғалімнің жетекшілігімен оқушылардың
жинаған материалдар мазмұны, қандай жоспарда құрылғаны, қандай әдістер
қолданғаны мен қалай ұйымдастырылғанына тәуелді. Сонымен қатар, біразы жеке
жұмыс сыныптан тыс жұмыстардың жалпы жүйесінде қандай орын алатынына,
басқа түрлермен байланысына және алдыңғы жұмыстарда оқушылар қандай
дағдылар мен білімдер алғанына тәуелді болады.
Сыныптан тыс жұмыстардың формасы қатысушылар саны мен сабақтарды
өткізу жиілілігіне байланысты әр түрлі болады. [10]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жаппай, топтық
және жеке формаларын ажыратады. Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың
формаларының келесі топтамасы бар.
Сабақтарды өткізу жиілілігі бір жылдың шеңберімен шектеледі, себебі,
барлық мұғалімдер сыныптан тыс жұмыстарды сол мерзімге сәйкес жоспарлайды.
Сыныптан тыс жұмыстардың формаларын таңдағанда, оқушылардың жасы,
қызығушылықтары, географиядан дайындық деңгейі, бос уақытының болуы,
материалдық мүмкіндіктері (мысалы, жорық немесе экспедицияны
ұйымдастырғанда), мектеп орналасқан ауданның әлеуметтік жағдайын,
кабинеттің материалдық базасын және тағы басқа да жағдайларды ескерген жөн.
Сыныптан тыс жұмыстардың жүйелі және эпизодтық формалары қарастырылады.
Мұғалім географиядан сыныптан тыс жұмысты алғаш рет ұйымдастырғанда
қызықты элементтер мен ойындық әрекеттерін кіріктіретін эпизодтық
формаларды таңдайды.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар негізінен ерекше
мазмұнмен толықтырылған сыныптан тыс жұмыстардың дәстүрлі түрлерінен
тұрады. Олар: КВН, брейн – ринг, тақырыптық кештер, географиялық үйірме
және мектептегі география апталығы.
Сызбанұсқа №1
Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері
Жас мұғалімдердің көбісі сыныптан тыс жұмыстардың ауызша әдістер мен
ойын – сауық элементтерін талап ететін формаларын (викториналар,
сөзжұмбақтар, ойындар, КВН, кештер) таңдайды. Алайда оқушыларды
тәрбиелеуде оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдысын, танымдық
қызығушылығын, шығармашылық бастамасын дамытатын сыныптан тыс жұмыстардың
формалары да маңызды рөл ойнайды. [11]
Жүйелі және эпизодты сыныптан тыс жұмыстар арасында үлкен шек жоқ.
Көптеген эпизодтық формалар мұғалімнің әуестілігіне байланысты жүйеліге
айналуы және керісінше болуы мүмкін. Бірақ қамту көлемі және күрделі
дайындықты талап ететін олимпиада, география апталығы, географиялық кештер
сияқты ірі формалар жылына бірақ рет өткізілетін іс – шаралар болып
есептеледі.
Сыныптан тыс жұмыстардың жүйелі формаларына оқушылардың тұрақты
немесе ауыспалы құрамымен ұзақ және тереңдетілген жұмыс жасауға есептелген
үйірмелер, лекторлық топтар және тағы басқа формалар жатады. Жұмыстың бұл
формасын оқушылардың үлкен құрамымен өткізілетін жаппай, мектеп
оқушыларының аз құрамы қатысатын топтық ( үйірмелік ) және жеке оқушылармен
бөлек жұмыс деп бөліп қарастыруға болады.
Эпизодтық сыныптан тыс жұмыс бір жолғы жеке іс – шаралар мен
тапсырмаларды өткізуге есептелген. Олар – кештер, жорықтар мен
олимпиадалар. Мұнда да географиядан сыныптан тыс жұмыстардың жаппай, топтық
және жеке формалары көрініс табады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жүйелі мен
эпизодты формалары жаппай, топтық және жеке формасы болып ажыратылады.
Сыныптан тыс жұмыстардың жаппай формаларына география апталығы,
географиялық олимпиадалар, КВН, тақырыптық кештер, ғылыми – практикалық
конференциялар, саяхатшылар және ғалымдармен кездесу кештер жатады. [12]
Сыныптан тыс жұмыстардың топтық формасы (факультативтер, үйірмелер,
жорықтар, топсеруендер, экспедициялар) оқушылар саны үштен 30–35- ке
жететін топты қамтиды. Сыныптан тыс жұмыстың бұл формасына әр оқушының
белсенді әрекеті тән.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың жеке формасы топтық жұмыстан
ерекшеленеді. Біріншіден, бұл жұмыс орындаушы сипатта болады: жоспар
бойынша баяндама дайындау, мұғалім ұсынған құралдарды дайындау. Жұмыстың
мұндай түріне шығармашылық әрекет элементі маңызды емес. Екіншіден, жеке
жұмыс зерттеушілік сипатта болады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар мақсаты мен мазмұнына
қарай әркелкі болуы мүмкін. Ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстың әрбір
формасы оқушылардың танымдық қабілеттерінің дамуын толық ашқаны маңызды.
Орынды бірізділікте әркелкі формалардың кешенді үйлестіруімен қамтамасыз
еткен жөн. Бұл оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырып, олардың
шығармашылығын дамытады.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың әрекетін ұйымдастыру әдістері
көбінесе олардың сабақтағы әрекетін ұйымдастыру әдістерімен сәйкес келеді.
Себебі, олардың таңдауы, ең алдымен зерттелетін материал – географиялық
білімдердің ерекшелігімен анықталады.
Барлық сыныптан тыс жұмыстар сәйкес құрылатын принциптерді былай
бөліп қарастыруға болады: оқушылар тобы мен олардың жетекшілерінде
қызығушылықтың болуы, өздік жұмыс, талап және мектеп оқушыларының белсенді
шығармашылығы.
Сыныптан тыс жұмыстар теориялық білім, практикалық жұмыстар және
мектепте өткізілетін қызықты іс – шаралардың үйлесімді құрылуында көп
нәтиже береді. [13]
Сызбанұсқа № 2
Білім көздері бойынша ажыратылатын географиядан сыныптан тыс жұмыстарды
өткізу әдістері қатарына жатады:
1. Ауызша ( вербальді ) әдістер: лекция, әңгіме, баяндама,
сұхбат. Бұл әдістер тобында білім көзі болып мұғалімнің сөзі
саналады. Ал әңгімелер, лекция, сұхбаттарды ғалымдар, біздің
еліміздің табиғатын зерттейтін мемлекеттік мекемелер
қызметкерлері, ауыл шаруашылығының жұмыскерлері өткізеді;
2. Практикалық әдістер. Ол оқушылар тобымен, сондай-ақ, жеке
оқушымен практикалық жұмыс істегенде жүзеге асады. Мұндай
жұмыстар кезінде оқушылар географиялық құрал – жабдықтармен,
лабораториялық жабдықтармен жұмыс істеп, тәжірибелер қойып,
өткізу, оларды камеральді өңдеу және табиғат қорғау іс –
шараларын ұйымдастыру дағдыларын игереді, жергілікті жерде
өткізген практикалық жұмыстар бағдарлау, қашықтықты өлшеу,
жергілікті жердің сызбанұсқасын құру, дайын жоспармен жұмыс
сияқты теориялық білімдер мен дағдыларын бекітеді;
3. Бақылау әдісі. Бақылаулар оқушыларға географияны үйрету
барысында географияның бастапқы курсынан жүргізіле бастайды.
Олардың қатарына, арнайы күнделіктерде белгіленетін,
метеорологиялық және фенологиялық бақылаулар кіреді. Бақылаулар
материалдарын атмосфера, гидросфера және биосфера туралы
теориялық материалдарды зерттегенде пайдаланылады. Оларды
табиғи құбылыстармен қатар, адамның шаруашылық әрекетін
зерттегенде қолдануға болады. Бұл әдіс шындықты оның барлық
көріністерімен зерттеуге мүмкіндік береді. Бақылаулар жүйелі
және эпизодты болуы мүмкін. Олардың негізінде, оқушылардың
танымдық белсенділігі жоғары болған жағдайда, зерттелетін
объекті мен құбылыстың мәнін тануға болады;
4. Тәжірибелі – экспериментальді әдіс. Бақылау кезінде анықтауға
қиын болған табиғат құбылыстары мен үрдістерін зерттеу
мақсатымен қолданады. Мысалы, тұнбалы жыныстардың пайда болуын
көрсететін тәжірибелер. Сонымен қатар, тәжірибелерді алдын ала
дайындау керек екенін ескерген жөн. Ал оқушылар тәжірибелердің
нәтижесін сараптап, оларды суреттеп, фотоға түсіреді.
Тәжірибелер өте ұзақ болмауы тиіс;
5. Құру және үлгілеу әдістері. Олар зерттеліп жатқан
географиялық
құбылыстардың мәнін түсінуге қажетті құралдар мен жабдықтардың
әртүрлі үлгілерін жасауға мүмкіндік береді. Үлгілер географиялық
объектінің (тау, өзен аңғары, жырақ) морфологиясын зерттегенде
қолданылып, зерттелетін объект немесе құбылыс туралы көлемді ой
береді;
6. Экскурсиялық әдіс. Зерттелетін құбылыстар мен объектілерді
табиғатта, өндірісте, көрмеде, мұражайда зерттеуге мүмкіндік
береді. Экскурсиялар географияны зерттеуге қызығушылықты артуына
географиялық үйірменің табысты болуына себеп болып,
оқушылардың бейімділіктері мен қабілеттерін анықтауға
мүмкіндік береді. Үлкен білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні
бар;
7. Оқушылардың өздік жұмысында үлкен рөл ойнайтын, білім
көздерін зерттеу. Бұл әдісті географиялық объектілерді
зерттеудің әр түрлі кезеңдерінде: зерттеуді дайындау уақытында,
оны өткізу уақытында және соңғы қорытынды кезеңде қолданылады.
8. Географияда үлкен маңызы бар картографиялық әдіс. Ол
карталарды оқығанда, талдағанда және өлшегенде қолданылады.
Әртүрлі кезеңдердегі карталарды және карталарды басқа мәлімет
көздерімен салыстыру маңызды рөл ойнайды.[14]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар әдістерінің барлығын
үйлестіру мен қолдану оқушылардың өздік жұмысының танымдық белсенділігінің
әртүрлі деңгейін ескергенде ғана мүмкін.
Сонымен қатар, мектептегі географиялық білім жүйесін жаңарту
бағыттарының бірі оқытудың информациялық технологияларын кіріктіру болып
табылады. Компьютер оқу жұмысын толық ұйымдастырумен қамтамасыз етіп қана
қоймай, ол сыныптан тыс жұмыстарды тиімді өткізудің бір әдісі болып
табылады. Ол, біріншіден, қазіргі заманға сай мектеп оқушысына мәліметтерді
өз бетімен іздеп, көп ағымнан қажетті мәліметтерді таба білу; екіншіден,
пәнге қызығушылығын арттырып, сыныптан тыс жұмыстарды көрнекті, қызықты,
динамикалық және қазіргі заманға сай өткізілуіне көмектеседі ; үшіншіден,
оқушылар компьютерді үй жұмысын және басқа да шығармашылық жұмыстарын
орындағанда қолдануымен шарттанады.
Компьютерді қолдану мүмкіндіктері өте көп. Сондықтан, оны әртүрлі
бағытта қолданады.
Бірінші бағыты – материалдарды көрсету. Жаңа материалдарды
зерттеудің теориялық кезеңі жиі слайд, түсірілімдер, карталар мен
диаграммалардың көрсетілуімен сүйемелденеді. Ол оқушылардың назарын
теориялық материалдардың негізгі кездеріне аударуға және оны есте сақтауға
көмектеседі. Сонымен қатар, компьютердің оқушыларға видеофильмдер
көрсеткенде маңызы зор.
Екінші бағыты – үрдістерді көрсету. Оқушылардың білімі үшін қажетті
географиялық үрдістер көп және алуан түрлі. Ол оқушыларға үрдістерді өз
көзімен көріп, материалды терең сезіну деңгейінде өтеді.
Үшінші бағыты – презентациялар үшін Power Point бағдарламасын
қолдану. Power Point графикалық бағдарламасының көмегімен сурет, диаграмма,
сызбалар, суреттер, мәтіндер, видео – және дауыс жазбаларын көрсету үшін
слайдтарды құруға болады.
Төртінші бағыты – Интернетті қолдану. Интернет мәліметтер көлемі
жағынан барлық білім көздерінің алдында орналасқан. Интернеттен басқа
жерден алу қиынға түсетін мәліметтерді оңай табуға болады. Ең алдымен,
туған өлкенің әлеуметтік – экономикалық географиясын зерттеу үшін қажетті
статистикалық мәліметтер. Статистикадан басқа интернетте суреттеме
материалдар: Жердің барлық бұрышын көрсететін фотосуреттер мен суреттер
саны өте көп. Интернет жүйесін оқушылар баяндамалар, рефераттар
дайындағанда да қолданады. Интернетті қолдану оқушылардың танымдық әрекетін
ұлғайтады. Сонда оқушылар интернетті ойын - сауық емес, білім көзі ретінде
қарастырады.
Сонымен қатар, компьютерді оқушылар өздерінің ғылыми жұмыстарын
орындағанда және оқушыларды олимпиадаларға дайындағанда қолдануда маңызы
зор.
Әрдайым жаңаны тану, үлкен адамдар айналысатын еңбекке баулу, барлық
өткізілген жұмыстардың қызықты болуы – барлық географиялық сыныптан тыс
жұмыстардың табысты болуына аманат.
Кез келген мектеп пәнінен, соның ішінде, географиядан сыныптан тыс
жұмыстар, бұл жұмыстың оқушылардың туристтік - өлкетанулық және табиғатты
қорғау әрекетімен тікелей байланысты болған кезде жүзеге асады.
Мұндай бірлік бұл жұмысты қызықты, мазмұнды, мектеп орналасқан
өлкенің ауыл шаруашылығының алдына қойылған міндеттермен тығыз
байланыстырып, оны қоршаған орта табиғатын және экономикасын зерттеумен
байланыстыруға мүмкіндік береді.
Ең тиімді әдістер болып, географиялық білім көздері бойынша бөліп
қарастырылатын: бақылаулар, картографиялық шығармалармен, статистикалық
материалдармен, мәтіндермен жұмыстар жатады. Географиялық мәліметтің әрбір
көзімен жұмыс істегенде, оқушылардың өз бетімен жұмыс істей алу деңгейін
ескерген жөн. Себебі, білім алудың тек бір көзін қолданса, ол репродуктивті
деңгей, сонымен қатар, шығармашылық деңгейде болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылған барлық әдістер сыныптан тыс жұмыстың әркелкі
формаларын ұйымдастырғанда қолданылады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың тиімділігінің
негізгі көрсеткіштер:
- оқушылардың географиялық білімі мен дағдылары сапасының жоғарылауы;
- оқушылардың ой - өрісі мен эмоционаьды көңіл – күйі: сабаққа
қызығушылығы сыныпта да, сыныптан тыс жұмыстар кезінде де жоғарылауы,
қосымша әдебиеттерді оқу, пайдалы қоғамдық жұмыстарға белсенді қатысуы
және тағы басқалары;
- мектеп оқушыларының сабақ кезінде және үй жұмысын орындауда өз бетімен
жұмыс жасай алу көрсеткішінің өсуі;
- басқа пәндер бойынша білім сапасының жоғарылауы;
- мәліметтердің әрбір көздерімен жұмыс істей алу дағдысын игеру;
- мектеп оқушыларының жалпы мәдениеттілік деңгейінің көтерілуі.
Географиядан жүргізілетін сыныптан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ...5
1.1Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың мазмұны және оларға қойылатын
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...5
2. Сыныптан тыс жұмыстардың әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... 16
2. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және
географиялық викториналар мен ойындарда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4 Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.5 Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.6 Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың
қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3. Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарда қолдану
үлгілері ... ... 57
3.1 Өлкетану сабақтарында туған жер тұлғаларымен танысу (географиялық
кеш) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.2 Біз - табиғат қорғаны (топсеруен)
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..61
3.3 Сулы жер – нулы жер (факультатив
сабақ) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жалпы білім беретін және кәсіби
мектептердің реформалары олардың оқу – тәрбиелеу жұмыстарының сапасын
көтеруге арналған. Осыған байланысты географиядан сыныптан тыс жұмыстардың
да сапасын үнемі арттырып отыру қажет. Оның ішінде өлкетану материалдарының
сыныптан тыс жұмыстарда қолданылуының маңызы зор. Қазіргі талап деңгейіне
сай мектептерде оқу-тәрбие үрдісі арқылы оқушыларға терең білім берумен
қатар, өлкетанулық мәдениетті қалыптастыру мақсат. Мектептегі өлкетану
жұмысының түрлері жан – жақты өркендеп келеді. Мәселен, оған фенологиялық,
метеорологиялық бақылаулар, туған өлкенің, ауданның, кәсіпорынның тарихын
білу, этнографиялық әрі фольклорлық материалдарды жинастыру, өсімдік,
жануарлар дүниесі мен пайдалы қазбаларды оқып үйрену, зерттеу, өлкетану
музейлерін ұйымдастыру, т. б. көптеген жұмыстар жатады. Өлкетану жұмысының
педагогикалық әрі практикалық маңызы зор. Өлкенің өткендегісі мен қазіргі
дамуын салыстыра келе оқушылар оның бұл кездегі бейнесін жан-жақты сипаттай
отырып, халқымыздың еңбегіне сүйсінеді. Өлкетану – жергілікті бар күштермен
белгілі бір шектелген территорияны (аудан, облыс, өлке) оқып үйрену. Оған
сол жердің жергілікті табиғатын, шикізат ресурстарын, шаруашылығын,
тарихын, халқын, тұрмысы мен мәдениетін зерттеу де кіреді. Ол негізінен
қоғамдық бастама ретінде өлке сүюшілердің жәрдемімен жүргізіледі. Әсіресе,
мектептегі өлкетану жұмысының көпшілік сипаты бар. Сабақ барысында ғылым
негіздерін оқыту кезінде мұғалімдер өлкетану материалдарын жергілікті
жерден, өндірістік және қоғамдық практикадан таңдап алып, оларды бағдарлама
материалына сай ғылыми тұрғыдан түсіндіріп береді. Оқушылар өз өлкесі
жөніндегі білім қорын меңгеруді алғаш рет мектеп табалдырығын аттаудан
бастайды. Сондықтан өлкетану материалдарын мектепте оқытудың маңызы зор.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде
өлкетану материалдарының географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстардағы ғылыми – педагогикалық негіздерін айқындап, іс – тәжірибеде
тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру,
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін
көтеру негізінде сабақта өлкетану материалдарын кеңінен қолдана отырып
білім беру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігін анықтау;
• Өлкетану материалдарының қазіргі мектептерде қолданылу ерекшеліктерін
түсіндіру;
• Өлкетану материалдарын географиялық факультативтерде және географиялық
викториналар мен ойындарда қолдануын анықтау;
• География апталығындағы өлкетану материалдарын қолдану
ерекшеліктерімен танысу;
• Географиялық кештер және географиялық экскурсиялардағы өлкетану
материалдарымен танысу;
• Географиялық соқпақтар мен жорықтарда қолданылатын өлкетану
материалдарына сипаттама беру;
• Географиялық үйірмелердегі өлкетанулық материалдардың қолданылуының
ерекшеліктерін анықтау.
Ғылыми жаңалығы: Өлкетану материалдарын сыныптан тыс жұмыстарда
қолдану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылықтарын арттыру.
Жұмыстың теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше
авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми
мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген материалдар,
статистикалық мәліметтер қолданылды. Атап айтқанда, және т.б.
ғалымдардың еңбектері зор үлестерін қосты. Сонымен қатар География және
табиғат, Қазақстан мектебі, География және экология, География в
школе журналдарынан мақалалар, интернет желісіндегі
http:www.google.kz сайттары қолданылды.
Зерттеу әдісі: Тарихи, топтау, жүйелеу және салыстырмалы әдіс.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан,
11 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың ерекшелігі
1.1 Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың мазмұны және оларға
қойылатын талаптар
Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың сұраныстары мен жеке тұлғалық
ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылады, өткізіледі. Ол мектеп
оқушыларына өзінің белсенділігін және өз бетімен жұмыс істеуге, ал
мұғалімдерге оқушылар қызығушылықтарын қоғамдық пайдалы жұмыстарға
бағыттауға мүмкіндік береді.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің реформалары олардың оқу –
тәрбиелеу жұмыстарының сапасын көтеруге арналған. Осыған байланысты
географиядан сыныптан тыс жұмыстардың да сапасын үнемі арттырып отыру
қажет.
Сабақтағы географиядан оқу жұмыстары, оны толық және жеке бөлімдері
мен курстары бойынша, оқушылардың пәнді зерттеудегі танымдық қызығушылығын
толықтай қанағаттандырмайды. Пәнді зерттеуде уақыттың шектелуіне байланысты
география сабақтарында мектеп оқушылары география ғылымдарының кең
шеңберінен тек негізгі білімдерді ғана алады.
Мектеп оқушыларының танымдық қызығушылықтарын қанағаттандыра,
география білімінің бағдарламасын нақтылай және тереңдете отырып, мұғалім
оларды географиядан сыныптан тыс жұмыстарға қатысуға тартады.
Оқушылардың қазіргі заманға сай географиялық зерттеулер
әдістері және географияға кіретін ғылым әдістерімен танысу, әр түрлі
құралдар – жабдықтармен жұмыс істей алуы олардың ізденушілік және
зерттеушілік жұмыстарға қызығушылығын арттырады.
Оқушыларды тәрбиелеу және оқыту тиімділігін көтерудің күрделі де
көпқырлы үрдісінде оқу мен сыныптан тыс жұмыстардың органикалық бірлігі мен
тығыз әрекеттестігі маңызды роль атқарады.
География пәнінің мұғалімдері қашанда өз пәнінен міндетті білімдер
шеңберін сыныптан тыс жұмыстар арқылы кеңейту ұмтылысымен ерекшеленетін.
Сыныптан тыс жұмыстардың ең негізгі мақсаты – оқушылардың жан –
жақты және үйлесімді дамуын қамтамасыз ету. Бұл талап тәрбиелеудің негізгі
идеясына, яғни өзінде діни байлық, иманды тазалық және физикалық
мүлтіксіздікті үйлесімді байланыстыратын адамды тәрбиелеу. Сонымен қатар,
географиядан сыныптан тыс жұмыстар мынадай мақсаттарды көздейді:
- әрбір оқушы өзін табиғи және әлеуметтік ортада ұстай алуына, үздіксіз
білім алуына, өзінің қабілеттерін барынша көрсетуге жағдай жасау;
- оқушыларды табиғатты түсінуге, оны қорғауға, мәпелеуге баулу;
- өзінің өлкесі: оның табиғаты, шаруашылығы, экономикасы, мәдениеті
туралы білімдерін тереңдету;
- оқушылардың қоршаған орта және ел шаруашылығының орналасуы туралы ойын
дамыту;
- географияны оқуға қызығушылығын қалыптастыру.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың білімдік және тәрбиелік
міндеттері пәнді оқытудың жалпы мақсат – міндеттерімен анықталады.[1]
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың ең маңызды міндеті болып,
оқушыларда өзара түсіністік, достық, ұжыммен жұмыс істеу сияқты жеке
тұлғалық қылықтар қалыптастыру болып табылады. Сонымен қатар, географиядан
жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар мынадай міндеттерді орындайды:
- оқушыларды қоғам мен табиғаттың әр қырын көрсететін қызықты жаңа
фактілермен, түсініктердің бай түрімен қамтамасыз ету;
- оқушылардың географиялық ойын қалыптастыру;
- әрбір адам мәдениетінің маңызды құрамы – географиялық, картографиялық,
геоэкологиялық және әлеуметтік – экономикалық сауаттылығын
қалыптастыру;
- оқушылардың географиялық білімдерін дамытып, оқу іс - әрекетінде
белсенділіктерін арттыру, яғни бағдарлама бойынша берілген
материалдарды тез меңгеруіне көмектесуі;
- сыныптан тыс жұмыстарды өткізу және оған дайындық барысында
оқушылардың бақылау жүргізуіне, қарапайым тәжірибелер қоя білуіне
мүмкіндік беруі;
- география мазмұнын тереңдету және кеңейту;
- мектептегі географияны өмірмен байланыстыру;
- оқушылардың жеке қабілеттерін дамыту;
- әрбір оқушыға дифференциалды жол табу;
- оқушыларды кәсіби бағдарлау;
- географиялық мәліметтер алынатын көздерді дұрыс пайдалана білу
дағдысын дамыту;
- сыныптан тыс жұмыстар сарамандық үрдісте оқушылардың іскерлігін
арттыру бағытында жүргізілетіндіктен, географиялық білім мен тәрбие
беруде оларды табиғатты аялауға, қорғауға, имандылыққа, сезімталдыққа
тәрбиелеу.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстар білім берудің ең маңызды
мәселелердің бірі – оқушылардың шығармашылық қабілеттерін ынталандырылуына
педагогикалық жағдайлар жасау мәселесін шешеді. Сонымен қатар, пәннен
жүргізілетін сабақтан тыс жұмыстардың міндеті - оқушылардың география
ғылымына қызығушылығын арттыру. Географияға танымдық қызығушылықты дамыту
сыныптан тыс жұмыстар негізінде тартымды әдістер қатыстыру, ғылымның
маңызды жетістіктерімен таныстыру, табиғатқа және өндіріске экскурсиялар
ұйымдастыру арқылы қамтамасыз етіледі.[2]
Туған өлке, оның табиғаты және экономикасы туралы білімін тереңдетуге
арналған географиядан тыс жұмыстардың да мүмкіндіктері де өте үлкен. Бұл
оқушылардың ұлтжандық сезімдерін дамыту, шаруашылықта өзіңнің туған
өлкеңнің байлығын үнемді қолдана алу маңыздылығын түсіндіру, оның табиғи
ескерткіштерін, тарихын және мәдениетін қорғауға үйретеді.
Табиғаттың сұлулығын бақылай отырып, оқушыларда эстетикалық
қөзқарастар, табиғатқа деген адамгершілік қарым – қатынасы, табиғатпен
бірлікте өмір сүру қалауы оянады.
Жергілікті құжаттарды, географиялық білім көздерін зерттей отырып,
оқушыларда өзінің Отаны үшін намысы оянып, ұлтжандылық сезім қалыптасады.
Сыныптан тыс жұмыстар мектеп пен өмірдің, теориялық мәліметтердің
практикамен байланысын жүзеге асыруға себеп болады. Ол мектеп оқушыларының
кәсіби және еңбекке дайындығын жүзеге асыруға көмектеседі. Бұл үйірмеге
қатысушылардың ғылыми зерттеулер, маңызды практикалық мерекелер мен іс –
шаралар өткізу, тәжірибелер мен эксперименттер қою, яғни қоршаған орта
табиғатын көріктендіру, қорғау, зерттеулерінде үйірме мүшелерінің теориялық
және практикалық жетістіктерге жетуі сияқты жолдармен жүзеге асады.
Географиядан білімдерін тереңдетуге және бірқатар біліктерді игеруге
бағытталған бұл жұмыстар сонымен қатар, оқушылардың ой - өрісін дамытып,
олардың мәдени деңгейін көтеріп, өзіне ұнайтын жұмысты анықтауға
мүмкіндіктерді кеңейтеді.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстар сабақпен өте тығыз байланысты
болады. Педагогтардың зерттеулері бойынша, оқу шығармашылығына қызығушылық
оқушылардың берілген пәннен жаңаны тереңінен тану ұмтылысымен сипатталатын
танымдық қызығушылығын арттырады.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстар белгілі бір ұжым шығармашылығымен
байланысты. Бірлескен жұмыс, бірлескен еңбек және өзіңнің достарыңның
еңбегінің құндылығын тану оқушыларда тәртіп, достық, өзара көмек көрсету
сияқты қасиеттерін қалыптастырады. Сондықтан географиядан сыныптан тыс
жұмыстардың маңызы мектеп оқушыларының ой - өрісін дамыту, пәннен
білімдерін тереңдету және оларды болашақ кәсіби жұмыстарға дайындаумен ғана
шектелмей, өз бетімен жұмыс жасау, нысаналы, мақсатты болу, өзінің
шығармашылығын, болашағын дұрыс ұйымдастыра алу сияқты жеке тұлғалық
қасиеттерінің қалыптасуында үлкен роль атқарады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар сабақта алған
географиялық білім мен дағдыларды тереңдететін болғандықтан, оқу
жұмыстарымен өте тығыз байланысты. Географиядан өткізілетін сыныптан тыс
жұмыстарға сабаққа қарағанда, тек география пәніне қызығушылығын білдіретін
оқушылар ғана қатысады. Сыныптан тыс жұмыстар мектептен тыс жұмыстармен де
тығыз байланысты. Бұл байланыс берілген іс – шараның өткізу формасы,
мазмұны, әдістері арқылы жүзеге асырылады. Мектептен тыс жұмыстардың
сыныптан тыс жұмыстардан айырмашылығы, ең алдымен, мектептен тыс
ұйымдардың: шығармашылық үйлер және жас туристтер станциялар және тағы
басқалардың күшімен ұйымдастырылуында. Сонымен қатар, бұл жұмыстарға әр
мектептен әр түрлі жастағы оқушылар қатысады. Бүкіл сыныптан тыс жұмыстар
белгілі мектеп оқушыларының қызығушылығын ескерген мұғалім ынтасымен
құрылады. Ал мектептен тыс мекемелер өздерінің үйірме, секция, клуб,
қоғамдарын ағарту министірлігі бекіткен бағдарлама негізінде жасайды. Бұл
бағдарламалар сыныптан тыс жұмыстарды да пайдаланылуы мүмкін.
Жалпы білім беретін мектептердің оқу – тәрбиелеу үрдісінде сыныптан
тыс жұмыстардың маңызы үздіксіз өсуде. Себебі, ол теориялық білімнің
өмірмен, практикамен тығыз байланысуына, ұштасуына себеп болып, оқушылардың
кәсіби қызығушылықтарын қалыптастырады. Ғылымды зерттеуде сыныптан тыс
жұмыстардың әр түрлі формалары арқылы тереңдетілген ұмтылысты жүзеге асыру,
оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып шығармашылық қабілеттерін
дамыту, білімін толықтыруға тұрақты қызығушылықты өндіру, жұмыс істеуге,
географиялық мәліметтердің әркелкі көздерімен өз бетімен жұмыс істеуге
үйретуге мүмкіндік береді. [3]
Сыныптан тыс жұмыстар көбінесе берілген пән бағдарламасы мазмұнымен
анықталады.
Сыныптан тыс жұмыстарда негізгі екі бағытты бөліп қарастыруға болады:
- оқушылардың үлкен қызығушылығын тудыратын, оқу – тәрбиелік маңызы
бар, мектеп курсы мазмұнының негізгі сұрақтарын тереңдету;
- сыныпта жүргізілетін мәліметтердің әр түрлі көздерімен жұмыс істеу,
құралдарды қолдану, жергілікті жерде практикалық жұмыс өткізу
барысында зерттеушілік дағдыларын қалыптастыру.
Осы екі бағытта да кеңінен өлкетану мәліметтер қолданылатынын айта
кеткен жөн. Мұнда оқушылардың өз бетімен білім алып, оларды практикада
қолдана алуға дағдысы дамиды. Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстардың ерекшелігі - оның әр түрлі мектеп пәндерімен: биология, тарих,
химия, әдебиет тағы басқаларымен байланысы болып табылады. Сыныптан тыс
жұмыстарда пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру - тұлғаның жан – жақты
дамыту мақсатындағы жалпылықты айқындайтын мазмұны мен ұйымдастырушылық
формаларының байланысына, тұтастылығына, кешенділігіне алып келеді. Бірнеше
тәрбиелік міндеттерді шешетін ірі іс – шаралар базасында сыныптан тыс
жұмыстар формалары мен әдістердің байланысы оқушыларда бірегей
дүниетанымдық идеяларды қалыптастыруға көмектеседі. Сонымен қатар,
шығармашылық деңгейде пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру жалпы білімдік
дағдыларды қалыптастыру, өз бетімен жұмыс істеу қабілетін көтеретін, іс -
әрекеттердің әдістерімен оқушыларды қаруландыру міндетін шешеді.
Оқушылардың сыныптан тыс жұмыстардағы өз бетімен жұмыс жасау үлесі
едәуір болуы керек, бірақ сыныптан тыс жұмыстарды сабақтың жалғасына
айналдырмау үшін, ұйымдастыру әдістері мен формаларының алуан түрлілігімен
қамтамасыз ету қажет.[4]
Сыныптан тыс жұмыстар педагогтармен оқушылар үшін міндетті емес,
олардың қызығушылықтары мен шығармашылықтары негізінде сабақтан тыс
уақытында құрылатын әрекет ретінде анықталады.
Сыныптан тыс жұмыстар құралатын ұстанымдарды: мектеп оқушылары және
олардың жетекшісінде қызығушылықтың болуы, өз бетімен жұмыс істеу, бастама,
оқушылардың шығармашылық белсенділігін айқындауға болады. Сондықтан
сыныптан тыс жұмыстарда мынадай талаптар басшылыққа алынады.
Сыныптан тыс жұмыстар мектепте өткізілетін теориялық білімдер,
практикалық жұмыстар және қызықты іс – шаралардың үйлесімді болуы көп
нәтиже береді.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарда келесі
педагогикалық талаптарды қадағалау маңызды:
- сыныптан тыс жұмыстардың түрлеріне қарай оқушыларды қатыстыру тек қана
ерікті болуы тиіс;
- сыныптан тыс жүргізілетін жұмыс түрлерін анықтағанда оқушылардың ынта
– ықыласына, талабына, бейім – қабілеттері мен құштарлығына сүйенген
жөн;
- қоғамдық пайдалы жұмыстарға бағытталуы;
- кәсіби бағыттылық;
- экологиялық бағыттылық;
- өлкетану бағыты;
- сыныптан тыс жұмыстардың формалары мен мазмұнының қазіргі заманға сай
болуы;
- оқушылардың қызығушылықтарын, жастық және жеке тұлғалық ерекшеліктерін
ескерілуі;
- сыныптан тыс жұмыстардың үздіксіз дамуы, жүйелілігі;
Бұл жұмыстар нәтижелі болуы үшін нақтылы белгіленген күні, мерзімі
және айқын белгіленген кестесі болуы қажет. [5]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қоғамдық пайдалы
жұмыстар бағыты мұғалімнен ырғақтылықты, яғни оқушылар бейімділіктері және
жеке қызығушылықтарының қанағаттануын қамтамасыз ететін, балалардың өзін -
өзі басқаруы мен мұғалімнің жетекшілігін үйлестіруін талап етеді. Қоғамдық
пайдалы жұмыстар оқушылардың ғылыми зерттеулер мен тәжірибелер өткізу,
нақты бір ғылыми объектіні қорғау жұмыстарын жүргізу сияқты жолдармен
жүзеге асады.
Оқушылардың кәсіби бағыттылығы географиядан жүргізілетін
сыныптан тыс жұмыстардың ең маңызды бөлігі болып табылады. Оқушылардың
кәсіби бағдары – ең алдымен, тұлғаның қабілеттері мен талаптарының қоғам
қызығушылықтарымен үйлесімді болуы.
Оқушыларды кәсіби бағдарлауда географиялық үйірмелер мен
факультативтердің маңызы зор. Олардың кәсіби бағдарлау мақсатындағы
жұмыстары қоғамдық пайдалы сипаттағы тапсырмалармен сүйемелденіп,
зерттеушілік бағытта болуы керек.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың ең тиімді
формалары деп әр түрлі мамандықтарға арналған конференциялар өткізу,
тақырыптық лекциялар ұйымдастыру болып табылады.
Кәсіби бағдарлау мақсатында география кабинеттерінде географиямен
байланысты кәсіптер және география білімдері мен дағдылары қажет арнайы
бұрыштар мен витриналар ұйымдастырады.
Қазіргі заманғы география мазмұнының ерекшеліктеріне сай сыныптан
тыс жұмыстарына өлкетанулық бағыттылық сияқты талап анықталады. Бұл табиғат
тұтастылығы, табиғат компоненттерінің өзара тәуелді, өзара байланысты
болуы, табиғатта өзін ұстаудың қарапайым дағдыларын қалыптасыру, адам
әрекетінің қоршаған ортаға деген әсерінің нәтижелерін бағалауға үйрету
туралы білім негіздерінен құралған, оқушылардың табиғатқа жауапты іс -
әрекетін қалыптастырумен байланысты. Табиғат пен адамның байланысын
географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарда ашу жаһанды, аймақтық
және жергілікті ( локальді ) деңгейлерінде қарастырылады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарға ең маңызды талап,
оның формалары мен мазмұнының қазіргі заманға сай келуі болып табылады.
Пәннен сыныптан тыс жұмыстар барлық жаңашылдықты: туған өлкенің өндірісте
жеткен нәтижелері және экономиканы дамытудағы жаңа бағыттарды бейнелеп,
көрсетуі қажет.
Сыныптан тыс жұмыстардың табыстылығында мұғалім қызығушылықтары мен
ой санасы маңызды роль атқарады. Сыныптан тыс жұмыстарда пікірталас,
конференциялар, іскер ойындар сияқты белсенді әдістер мен формаларды
қолдану қажет. Өйткені, тек осы ойындар ғана пікірмен белсенді алмасуды
ұйымдастырып, пікірді бағалау, өз көзқарасын қорғай алуды қалыптастыруға
себеп болып, оны дамытуға мүмкіндік береді. Белсенді формаларды таңдау
оқушылардың психологиялық, жастық және физиологиялық мүмкіндіктерімен
байланысты.
Оқушылардың жеке қызығушылықтары мен жастық ерекшеліктерін ескерудегі
талапты қадағалауда ең маңызды сәт - ойын формаларын кеңінен таңдау болып
есептеледі. Белгілі психолог Б.Г.Ананьевтің зерттеулеріне сүйенсек, ойынды
бала психологиясы облысындағы көп мамандар, өмірінің бірінші жылынан
жүйелі білім алу жасына дейінгі бала үшін ғана ерекше жастық формасына
айналдырған. Сонымен қатар, ойында, іс - әрекеттің ерекше формасы ретінде,
адам өмірінің барлық кезеңдерін қамтитын өзінің даму тарихы бар. Оның жас
өспірімдік, бозбалалық, жастық және ересек, тіпті, егде жастарда әр түрлі
көріністері бар. Ойын айқын белгіленген шынайы жағдайларда нақты қимылдау
дағдыларын қалыптастыру мен толықтыруға мүмкіндік береді. Ойынның негізінде
оқушылардың білімдері, дағдылары қалыптасады. [6]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарға қойылатын келесі
талап – педагогикалық жетекшіліктің баланың өз бетімен жұмыс істеуі және
қалауымен ұштасуы. Бұл талап әр оқушыға жеке жол табу географиядан
өткізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қоғамдық пайдалы бағыттылығымен
байланысты болып, осылардан жасалған болады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарға оқушылардың
тартылып, шақырылуының негізі, тек эпизодтық қызығушылық емес, оқушылардың
танымдық ұмтылыстары болғаны қажет. Сондықтан, сыныптан тыс жұмыстарды
оқушылардың танымдылығын қанағаттандырып, оқушылардың қызығушылықтарын
ескеріп, олардың еріктік қасиеттерінің көрінуін талап ететіндей
ұйымдастырып, өткізу керек. Бұл оқушылардың географиядан жүргізілетін
сыныптан тыс жұмыстарға өз бетімен қатысуға алып келеді.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда
қойылатын талаптардың бірі – жүйелілік болып табылады. Жүйелілік
ұйымдастыру әдістері мен мазмұнының формасы мектеп әдеттеріне сай
географиядан сыныптан тыс жұмыстарды жоспарлаумен қамтамасыз етеді.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстарды өткізу географиядан сыныптан тыс
жұмыстардың үздіксіз даму талабын ескеру қажет. Мысалы, кіші сынып
оқушыларының үйірмелік шығармашылық әрекеті жоғары сынып оқушыларының
факультативтік сабақтар мен клубтық жұмыстарға айналады.
Географиядан сыныптан жұмыстардың дамуы мұғалімнен тұрақты
шығармашылық пен сабақтардың қарапайым түрлерінен күрделіге өтуді талап
етеді. Сыныптан тыс жұмыстардың дамуы мен жүйелілігінің негізінде
мұғалімнің оқушыларды білуі, әрбір нақты ұжымның қолынан келетін
тапсырмаларды таңдау, мектеп оқушыларының жастық, жеке тұлғалық
ерекшеліктері, қызығушылықтары мен бейімділіктерін ескере білуі жатады.[7]
Сыныптан тыс жұмыстардың ұйымдастырылуы мен өткізілуіне қойылатын
жоғарыда аталған талаптардың барлығын қадағалау келесі деңгейлермен
сипатталатын сыныптан тыс жұмыстардың жүйесінің құрылуына себеп болды:
I деңгей: Сыныптан тыс жұмыстарды географиядан алған білімдер
мен дағдылардан кей кемшіліктерді жою үшін пайдалану. Бұл деңгейде
сыныптан тыс жұмыстардың формалары негізінен мұғалімнің бастамасымен
құрылып, өткізіледі. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауын ұйымдастыру
репродуктивті деңгейде болады. Бұл берілген кезеңде сыныптан тыс жұмыс
жүйесіз, эпизодты түрде жүргізіледі.
II деңгей: бағдарламамен салыстырғанда, материалдар таңдауы
тереңдетілген және молынан болады. Бұл деңгейде ең бастысы – оқушылардың
пәнге қызығушылығын сүйемелдеп дамыту. Мұндай іс – шараларды
ұйымдастырғанда оқушылардың жеке ерекшеліктері ескеріліп, көптеген іс –
шаралардың жеке тапсырыспен үйлесімді болуы қамтамасыз етіліп, оқушылардың
өз бетімен жұмыс істеуінің үлесі көбееді. Оқушыларға мәселелерге тұрақты
қызығушылығы тән. Сыныптан тыс жұмыстар жүйелі ұйымдастырылып, қатысушылар
саны тұрақты болады.
III деңгей: әртүрлі мәселелерді шешудегі оқушылардың өзіндік іс -
әрекеттері. Оқушылар ғылыми танымның қол жетімді әдістерін игереді, мұғалім
бағыттаушы ролін атқарып, танымдық іс - әрекеттердің тиімді әдістерін
игеруге көңілі мен назарын аударады. Бұл деңгейде оқушылар өздері
эксперименттер өткізіп, геологиялық отрядтар мен ғылыми зерттеу
институттарының қызметкерлерімен жұмыс істей алады. Оқушылардың
қызығушылығы әлеуметтік маңызы бар мотивацияларға айналады.[8]
Жоғарыда айтылған деңгейлердің біреуі де таза күйінде
кездеспейтінін, оларды бөліп қарастыру тек шартты түрде өтетінін айта
кеткен жөн. Бірақ олардың іс - әрекеттің шынайы жағдайын бекітіп,
оқушылардың қызығушылығын дамытуға ұмтылып, оларды сыныптан тыс
жұмыстарға қатысуға шақыру және де сыныптан тыс жұмыстардың эпизодты
формаларынан жүйелі түрге өту сәтін көрсетуде маңызы өте зор.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың әркелкі түрлері
үнемі дамып жетіледі, күрделенеді және одан да мазмұндырақ болып келеді.
Сондықтан сыныптан тыс жұмыстарды мынадай бағыттар бойынша бөліп
қарастырады:
- туристтік- өлкетанулық;
- ғылыми-танымдық;
- мәдени-ағарту;
- еңбек;
- мұражайлық және баспалық;
- экологиялық бағыт;
- тарихи – географиялық бағыт;
- экономикалық бағыт;
- эстетикалық бағыт;
- елтану бағыты.
1. Туристтік - өлкетанулық бағыт мазмұнының тереңдігі мен оқушыларды
қамту жөнінен өте әр түрлі болады. Ол оқушыларды табиғатты, туған өлкені
сүюге, қорғауға тәрбиелейді. Бұл бағыт жаяу, су, шаңғы жорықтарын,
экспедицияларды, тур – слеттарды ұйымдастырумен байланысты. Бұл бағыттың
ерекшелігі – оқушыларға таңдалған маршрутта территорияның өлкетанулық
зерттеулері туризммен үйлесімді болуы өте қызықты. Географиялық объектілер
табиғат аясында, өндірістерде, өлкетанулық мұражайлар мен көрмелерге
қатысқанда зерттеледі. Бұл бағыт оқушыларды географиялық зерттеулер
әдістерімен таныстырып, күнделік жүргізуге, жергілікті жерді түсіруге,
жорық, экспедиция, экскурсия маршрутының картосызбасын құруға, бақылаулар
жүргізуге, құрал – жабдықтарды қолдануға үйретеді. География мұғалімінің
бұл бағыттағы жұмысы бірнеше кезеңнен тұрады. Дайындық кезеңі мектеп
оқушыларында туристтік дағдыларды қалыптастыру, территорияны өлктенулық
бағытта зерттеу бағдарламасын құру, маршрутты таңдау, жорық пен
экскурсияның мақсатын анықтау, белгілі бір мекемеден ғылыми сипаттағы
тапсырмаларды алудан тұрады. Жорық немесе экспедиция кезінде мұғалім
оқушылардың жұмысын ұйымдастырып, зерттеушілік сипаттағы тапсырмаларды
орындауға көмектеседі. Қорытынды кезеңде нәтижелерді айқындайды: алынған
материалдарды өңдеп, оларды мектептегі өлкетанулық мұражайларда, география
кабинеттерінде қолданады, есептер дайындайды.
2. Ғылыми – ағарту бағыты мектеп оқушыларының ерекше
қызығушылықтарын тудыратын тақырыптарды толықтырып, тереңдетеді. Оған
мектеп белсенділері клубтары, географиялық қоғамдар, секциялар,
үйірмелердің отырыстары жатады. Мұндай отырыстар, оқушылардың өздік немесе
практикалық жұмыстарын өткізуге кедергі болмауы үшін, аптасына бірден
артық болмауы керек.
Отырыстар кезінде мақалалар, баяндамалар, лекциялар тыңдалады. Бұдан
кейін оларды талқылағанды ұйымдастырған жөн. Баяндамалар тақырыбы үйірме,
клуб тақырыбына байланысты өте әркелкі болуы мүмкін. Мысалы, мектеп
орналасқан Елді мекеннің экономикалық – географиялық жағдайы немесе Өз
өлкеңнің еңбек ресурстары. Жиі әңгімелер, пікірталастар, мерзімді баспасөз
мақалаларын талдаулар ұйымдастырылып, өткізіледі.
Ғылыми – ағарту іс – шараларында ерекше орынды географиялық
конференциялар алады. Географиялық конференциялар оқушылардың нақты бір
тақырыпқа байланысты үлкен ізденістік және зерттеушілік жұмыстарын өткізуге
себеп болады.
Мұндай конференцияларда, әдетте, оқушылардың теорияны өмір және
практикамен байланыстыратын алғашқы мәліметтер көздерімен жұмыс істеу
дағдыларын қалыптастыру сұрақтары қарастырылады. Бірақ оқушылар оқу жұмысын
конспект ретінде қабылдайды. Конференция – сыныптан тыс жұмыстарда
пәнаралық байланыстарды қолданудың өте жақсы үлгісі.
Соңғы жылдары мектептегі барлық іс – шаралар тек география пәніне
арналған география апталықтары кеңінен таралған. Бұл апталықтарды
белгілі бір тақырыпқа байланысты өткізеді. Географиялық конференциялар,
ойындар, викториналар, дөңгелек үстелдер, пікірталастар өткізіледі.
Осындай апталықтар оқушыларда пәнді зерттеуге қызығушылығын тудырады.
Географиялық апталықтарды өткізу практикасы табиғатты қорғау апталығымен
байытылады.
Бұл апталық сыныптан тыс жұмыстардың әр түрлі формаларын қамтуымен
қызықты. Апталық кезінде өлкетанулық немесе табиғатты қорғау мақсатымен бір
күндік жорықтар ұйымдастыруға болады.
3. Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мәдени –
ағарту бағыты өзінің түрлері бойынша өте әркелкі. Бұған өзінде туған өлке
мен Отанды ардақтайтын өлең мен тақпақтар және географиялық мәлімет,
географиялық ойындарды үйлестіретін географиялық кештер де жатады.
Мәдени – ағарту іс – шараларының дәстүрлі түрлеріне танымдық
сұрақтар, жұмбақтар, викториналар, сөзжұмбақтар және тағы басқалары жатады.
Соңғы кездері радио және телебағдарламалар жобасымен өткізілетін
Географиялық жаңалықтар , Географиялық КВН сияқты сыныптан тыс
жұмыстардың жаңа түрлері қосылды. Географиядан өткізілетін сыныптан тыс
жұмыстардың барлығы оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып,
балалардың бос уақытын тартымды етіп өткізуге бағытталған.
4. Еңбекке баулу бағыттылығы географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстармен әрдайым бірге болады. Бұған табиғатты қорғауға бағытталған
барлық іс – шаралар жатады. Мұнда оқушылардың еңбек балалық ойын емес,
еңбектің адамға керек екенін, табиғатты қоғауға бағытталған қамқор қарым –
қатынас екенін түсінуі маңызды. Ол әр баланың бойына еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру, еңбегінің нәтижесінде қуаныш сезімін ұялату, еңбек адамдарына
құрметпен қарау, кәсіп түрлерін таңдауға бағдар беру, өлкедегі еңбек
ардагерлерінің өмірі мен еңбектегі жетістіктерін үлгі өнеге ете отырып, өз
өлкесінің азаматтарына мақтаныш сезімдерін туғызуға тәрбиелеу көзделеді.
Еңбек іс - әрекеті кезінде оқушылар оқу барысы немесе сыныптан тыс
жұмыстары кезінде алған білімдерін практикада қолданып, керекті біліктер
мен дағдыларды игереді.
Оқушылардың географиядан сыныптан тыс жұмыстары кезінде қоғамдық
пайдалы жұмыстарға қатысуы география кабинеті, мектептегі өлкетанулық
мұражай, географиялақ алаңдар, географиядан көрнекі құралдар мен оқулықтар,
табиғатты зерттеп, бақылауға арналған құрал – жабдықтарды дайындауға
бағытталған.
5. Мұражайлық және баспасөздік бағыты. Географиялық мұражай әртүрлі
тақырыпқа байланысты ұйымдастырылуы мүмкін. Ол кешенді оқу - өлкетанулық
мазмұнында болса, оқу бағдарламасына сай немесе географ – саяхатшыларының
өмірі мен шығармашылығына арналған болуы мүмкін.
Мұражайдан басқа оқушылардың сыныптан тыс жұмыстар кезінде
зерттелетін тақырыпқа байланысты географиялық залдар мен көрмелер
ұйымдастыруына болады. Көрмелерді ұйымдастырар алдында экспозициялық жоспар
мен барлық экспозицияны құрылымы құрылады.
Сыныптан тыс жұмыстар үрдісінде оқушылар өзінің шығармашылығын
газеттерде, қолжазба журналдарда, күнделіктерде көрсете алады. Көрсетілген
сыныптан тыс жұмыстардың барлық түрлері мен формалары оның алуан түрлілігін
қамтып, көрсете алмайды. Қазіргі кезде сыныптан тыс жұмыстарда пәнаралық
байланыстар, олардың факультативті курстармен байланысы маңызды орын алады.
Сыныптан тыс жұмыстардың әркелкі түрлері мен формаларын үйлестіре отырып,
мұғалімдер оқушылардың мектептегі географияға танымдық қызығушылығын
көтеруде жоғары нәтижелерге жетеді.
6. Экологиялық бағыт. Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстарда табиғатты қорғау мен табиғат пайдаланудың ғылыми негіздерінде –
экология маңызды орын алады. Оқушылардың экологиялық мәдениеттілігін
қалыптастыру оқу жұмыстарымен қатар, сыныптан тыс жұмыстарда да өткізіледі.
Географиядан жүргізілетін барлық сыныптан тыс жұмыстар табиғатты
үнемді пайдалануға бағытталуы тиіс. Ол оқушылардың экологиялық білімін
толықтырып, оларды практикалық іс - әрекеттермен бекітуде маңызды роль
атқарады. Мектеп географтарын экологиялық жорықтар, экологиялық ойындар,
экологиялық – географиялық зерттеулер ұйымдастыруға кіріктіру өте маңызды.
Сонымен, географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарда мынадай
біріккен идея көрінеді – оқу жұмыстарында алған географиялық білімдер мен
дағдылар негізінде сыныптан тыс жұмыстарда географияны зерттеуге
қызығушылығын дамытуды жалғастыру, экологиялық мәдениетін қалыптастыру
және географиялық бақылаулар мен зерттеулер дағдыларын табу.
Экологиялық бағыт табиғат пен қоғамның өзара әсері туралы білімді
тереңдетіп, Адам және қоршаған орта мәселесін түсінуге көмектесіп,
әдептілік және эстетикалық тәрбиенің міндеттерін шешеді. Бұл бағыт мектеп
географиясын өмірмен байланыстырып, оқушыларды табиғатта өзін дұрыс ұстау
ережелеріне үйретеді, өзіңнің өлкеңнің экологиялық мәселелері сияқты,
әлеуметтік мәселелерді қолжетімді деңгейде шешуге мүмкіндік береді.
Экологиялық бағыт шеңберінде мектепке жақын антропогенді және мәдени
ландшафттарды ( ескі үй – жайлар, парктер, бақшалар ) зерттеуге болады.
Зерттеу пәні, сонымен қатар, оқушылардың қолжетімді деңгейінде ашылатын
рекреациялақ географияның сұрақтары да болуы мүмкін. Осылай оқушылардың өз
өлкесінің табиғатына деген сүйіспеншілік қалыптастыру, оны ластаудан және
жойылып кетуден сақтау, аялы қөзқараспен қарау, өлкенің экологиялық
жағдайын зерттеу, оны жақсарту жолдарын іздеу арқылы өлкесіне деген
сүйіспеншілігін арттыру көзделеді.
7. Тарихи – географиялық бағыты мектеп географиясын гуманитарландыру
міндеттерін шешеді. Бұл бағыттың негізгі тақырыптары – зерттеушілер мен
саяхатшылар туралы әңгімелер.
8. Экономикалық бағыт адамның шаруашылық іс - әрекеті туралы
білімдерін толықтырып, тереңдетеді, оқушылардың экономикалық тәрбиеленуіне
себеп болады. Экологиялық және экономикалық бағыттармен сыныптан тыс
жұмыстардағы оқушылардың әлеуметтік іс - әрекеттері тығыз байланысты. Бұған
мектеп ауданындағы пайдалы қоғамдық жұмыстар, сонымен қатар, жазғы
лагерлер мен жорықтар, экспедициялар кезіндегі практикалық іс - әрекеттерді
жатқызуға болады.
9. Эстетикалық бағыт оқушыларды табиғатпен қарым – қатынаста
болуынан қанағат алу, ландшафттың, табиғаттың сұлулығын көре алу, өз үйің
мен ауданыңның территориясын көріктендіру еңбегінен қанағат алуға
үйретеді.
10. Елтану бағыты физикалық – географиялық, экономикалық және
әлеуметтік – географиялық білімдердің байланысына себеп болады. Елдер мен
халықтарды зерттеудің мәдениеттілік маңызы зор, ол оқушылардың білімдерін
байытады. [9]
Осы барлық бағыттардағы жұмыстарды география мұғалімі оқушылармен
бірге жоспарлайды. Жоспар келесі пункттерден тұрады: жұмыс мазмұны, өткізу
орны мен формасы, өткізу уақыты; жауапты өткізушілерді және нәтижелерді
ұйымдастыру.
1.2 Сыныптан тыс жұмыстардың әдістеріне сипаттама
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың қазіргі жағдайы
мен үлкен тәжірибесінің зерттелуі, соңғы жылдары елдің барлық мектептерінде
кең пәрменге ие болғанын көрсетеді.
Мектеп географиясы алуан түрлі сыныптан тыс жұмыстарды әрдайым
белсенді өткізген пәндер қатарына жатады.
Құнды білімдік – тәрбиелік мәні бар сыныптан тыс жұмыстар
географиялық ғылымның ерекшелігі және ұйымдастырылатын әдістер мен
формаларының ерекшелігіне қатты тәуелді үлкен қызығушылықты иеленеді.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың біраз түрлері
өзара тығыз байланысты. Көп жұмыстар бірқатар бөлімдерден тұрады, кейіннен
күрделенеді. Сондықтан әр жастағы оқушылар тобында қолданғанда ықыласпен
қарағанды талап етеді.
Сыныптан тыс жұмыстардың формасы мен мазмұны оқушылар сұранысы мен
қызығушылықтарымен, кей жағдайда жергілікті жердің жағдайымен анықталады.
Қазіргі кезде мектептерде географиядан жүргізілетін сыныптан тыс
жұмыстардың дамуын белсендендіру беталыстары байқалады. Оның біраз түрлері
кеңінен қолданылып, мазмұны тереңдетіліп, олардың жаңа, одан да қызықты
түрлерін ойластырып, жеке және ұжымды жұмыстарды ұйымдастыру мен өткізудің
әдістемесін жетілдірілуде. Сыныптан тыс жұмыстардың жаппай формалары
кеңінен дамып, пәнаралық байланыстар күшеюде.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың әр түрі өзіне тән
ұйымдастырушылық ерекшеліктері бар және оны қою үшін ерекше әдістерді талап
етеді. Бұл жұмыстардың нәтижелері мұғалімнің жетекшілігімен оқушылардың
жинаған материалдар мазмұны, қандай жоспарда құрылғаны, қандай әдістер
қолданғаны мен қалай ұйымдастырылғанына тәуелді. Сонымен қатар, біразы жеке
жұмыс сыныптан тыс жұмыстардың жалпы жүйесінде қандай орын алатынына,
басқа түрлермен байланысына және алдыңғы жұмыстарда оқушылар қандай
дағдылар мен білімдер алғанына тәуелді болады.
Сыныптан тыс жұмыстардың формасы қатысушылар саны мен сабақтарды
өткізу жиілілігіне байланысты әр түрлі болады. [10]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жаппай, топтық
және жеке формаларын ажыратады. Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың
формаларының келесі топтамасы бар.
Сабақтарды өткізу жиілілігі бір жылдың шеңберімен шектеледі, себебі,
барлық мұғалімдер сыныптан тыс жұмыстарды сол мерзімге сәйкес жоспарлайды.
Сыныптан тыс жұмыстардың формаларын таңдағанда, оқушылардың жасы,
қызығушылықтары, географиядан дайындық деңгейі, бос уақытының болуы,
материалдық мүмкіндіктері (мысалы, жорық немесе экспедицияны
ұйымдастырғанда), мектеп орналасқан ауданның әлеуметтік жағдайын,
кабинеттің материалдық базасын және тағы басқа да жағдайларды ескерген жөн.
Сыныптан тыс жұмыстардың жүйелі және эпизодтық формалары қарастырылады.
Мұғалім географиядан сыныптан тыс жұмысты алғаш рет ұйымдастырғанда
қызықты элементтер мен ойындық әрекеттерін кіріктіретін эпизодтық
формаларды таңдайды.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар негізінен ерекше
мазмұнмен толықтырылған сыныптан тыс жұмыстардың дәстүрлі түрлерінен
тұрады. Олар: КВН, брейн – ринг, тақырыптық кештер, географиялық үйірме
және мектептегі география апталығы.
Сызбанұсқа №1
Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері
Жас мұғалімдердің көбісі сыныптан тыс жұмыстардың ауызша әдістер мен
ойын – сауық элементтерін талап ететін формаларын (викториналар,
сөзжұмбақтар, ойындар, КВН, кештер) таңдайды. Алайда оқушыларды
тәрбиелеуде оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдысын, танымдық
қызығушылығын, шығармашылық бастамасын дамытатын сыныптан тыс жұмыстардың
формалары да маңызды рөл ойнайды. [11]
Жүйелі және эпизодты сыныптан тыс жұмыстар арасында үлкен шек жоқ.
Көптеген эпизодтық формалар мұғалімнің әуестілігіне байланысты жүйеліге
айналуы және керісінше болуы мүмкін. Бірақ қамту көлемі және күрделі
дайындықты талап ететін олимпиада, география апталығы, географиялық кештер
сияқты ірі формалар жылына бірақ рет өткізілетін іс – шаралар болып
есептеледі.
Сыныптан тыс жұмыстардың жүйелі формаларына оқушылардың тұрақты
немесе ауыспалы құрамымен ұзақ және тереңдетілген жұмыс жасауға есептелген
үйірмелер, лекторлық топтар және тағы басқа формалар жатады. Жұмыстың бұл
формасын оқушылардың үлкен құрамымен өткізілетін жаппай, мектеп
оқушыларының аз құрамы қатысатын топтық ( үйірмелік ) және жеке оқушылармен
бөлек жұмыс деп бөліп қарастыруға болады.
Эпизодтық сыныптан тыс жұмыс бір жолғы жеке іс – шаралар мен
тапсырмаларды өткізуге есептелген. Олар – кештер, жорықтар мен
олимпиадалар. Мұнда да географиядан сыныптан тыс жұмыстардың жаппай, топтық
және жеке формалары көрініс табады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жүйелі мен
эпизодты формалары жаппай, топтық және жеке формасы болып ажыратылады.
Сыныптан тыс жұмыстардың жаппай формаларына география апталығы,
географиялық олимпиадалар, КВН, тақырыптық кештер, ғылыми – практикалық
конференциялар, саяхатшылар және ғалымдармен кездесу кештер жатады. [12]
Сыныптан тыс жұмыстардың топтық формасы (факультативтер, үйірмелер,
жорықтар, топсеруендер, экспедициялар) оқушылар саны үштен 30–35- ке
жететін топты қамтиды. Сыныптан тыс жұмыстың бұл формасына әр оқушының
белсенді әрекеті тән.
Географиядан сыныптан тыс жұмыстардың жеке формасы топтық жұмыстан
ерекшеленеді. Біріншіден, бұл жұмыс орындаушы сипатта болады: жоспар
бойынша баяндама дайындау, мұғалім ұсынған құралдарды дайындау. Жұмыстың
мұндай түріне шығармашылық әрекет элементі маңызды емес. Екіншіден, жеке
жұмыс зерттеушілік сипатта болады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар мақсаты мен мазмұнына
қарай әркелкі болуы мүмкін. Ұйымдастырылған сыныптан тыс жұмыстың әрбір
формасы оқушылардың танымдық қабілеттерінің дамуын толық ашқаны маңызды.
Орынды бірізділікте әркелкі формалардың кешенді үйлестіруімен қамтамасыз
еткен жөн. Бұл оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырып, олардың
шығармашылығын дамытады.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың әрекетін ұйымдастыру әдістері
көбінесе олардың сабақтағы әрекетін ұйымдастыру әдістерімен сәйкес келеді.
Себебі, олардың таңдауы, ең алдымен зерттелетін материал – географиялық
білімдердің ерекшелігімен анықталады.
Барлық сыныптан тыс жұмыстар сәйкес құрылатын принциптерді былай
бөліп қарастыруға болады: оқушылар тобы мен олардың жетекшілерінде
қызығушылықтың болуы, өздік жұмыс, талап және мектеп оқушыларының белсенді
шығармашылығы.
Сыныптан тыс жұмыстар теориялық білім, практикалық жұмыстар және
мектепте өткізілетін қызықты іс – шаралардың үйлесімді құрылуында көп
нәтиже береді. [13]
Сызбанұсқа № 2
Білім көздері бойынша ажыратылатын географиядан сыныптан тыс жұмыстарды
өткізу әдістері қатарына жатады:
1. Ауызша ( вербальді ) әдістер: лекция, әңгіме, баяндама,
сұхбат. Бұл әдістер тобында білім көзі болып мұғалімнің сөзі
саналады. Ал әңгімелер, лекция, сұхбаттарды ғалымдар, біздің
еліміздің табиғатын зерттейтін мемлекеттік мекемелер
қызметкерлері, ауыл шаруашылығының жұмыскерлері өткізеді;
2. Практикалық әдістер. Ол оқушылар тобымен, сондай-ақ, жеке
оқушымен практикалық жұмыс істегенде жүзеге асады. Мұндай
жұмыстар кезінде оқушылар географиялық құрал – жабдықтармен,
лабораториялық жабдықтармен жұмыс істеп, тәжірибелер қойып,
өткізу, оларды камеральді өңдеу және табиғат қорғау іс –
шараларын ұйымдастыру дағдыларын игереді, жергілікті жерде
өткізген практикалық жұмыстар бағдарлау, қашықтықты өлшеу,
жергілікті жердің сызбанұсқасын құру, дайын жоспармен жұмыс
сияқты теориялық білімдер мен дағдыларын бекітеді;
3. Бақылау әдісі. Бақылаулар оқушыларға географияны үйрету
барысында географияның бастапқы курсынан жүргізіле бастайды.
Олардың қатарына, арнайы күнделіктерде белгіленетін,
метеорологиялық және фенологиялық бақылаулар кіреді. Бақылаулар
материалдарын атмосфера, гидросфера және биосфера туралы
теориялық материалдарды зерттегенде пайдаланылады. Оларды
табиғи құбылыстармен қатар, адамның шаруашылық әрекетін
зерттегенде қолдануға болады. Бұл әдіс шындықты оның барлық
көріністерімен зерттеуге мүмкіндік береді. Бақылаулар жүйелі
және эпизодты болуы мүмкін. Олардың негізінде, оқушылардың
танымдық белсенділігі жоғары болған жағдайда, зерттелетін
объекті мен құбылыстың мәнін тануға болады;
4. Тәжірибелі – экспериментальді әдіс. Бақылау кезінде анықтауға
қиын болған табиғат құбылыстары мен үрдістерін зерттеу
мақсатымен қолданады. Мысалы, тұнбалы жыныстардың пайда болуын
көрсететін тәжірибелер. Сонымен қатар, тәжірибелерді алдын ала
дайындау керек екенін ескерген жөн. Ал оқушылар тәжірибелердің
нәтижесін сараптап, оларды суреттеп, фотоға түсіреді.
Тәжірибелер өте ұзақ болмауы тиіс;
5. Құру және үлгілеу әдістері. Олар зерттеліп жатқан
географиялық
құбылыстардың мәнін түсінуге қажетті құралдар мен жабдықтардың
әртүрлі үлгілерін жасауға мүмкіндік береді. Үлгілер географиялық
объектінің (тау, өзен аңғары, жырақ) морфологиясын зерттегенде
қолданылып, зерттелетін объект немесе құбылыс туралы көлемді ой
береді;
6. Экскурсиялық әдіс. Зерттелетін құбылыстар мен объектілерді
табиғатта, өндірісте, көрмеде, мұражайда зерттеуге мүмкіндік
береді. Экскурсиялар географияны зерттеуге қызығушылықты артуына
географиялық үйірменің табысты болуына себеп болып,
оқушылардың бейімділіктері мен қабілеттерін анықтауға
мүмкіндік береді. Үлкен білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мәні
бар;
7. Оқушылардың өздік жұмысында үлкен рөл ойнайтын, білім
көздерін зерттеу. Бұл әдісті географиялық объектілерді
зерттеудің әр түрлі кезеңдерінде: зерттеуді дайындау уақытында,
оны өткізу уақытында және соңғы қорытынды кезеңде қолданылады.
8. Географияда үлкен маңызы бар картографиялық әдіс. Ол
карталарды оқығанда, талдағанда және өлшегенде қолданылады.
Әртүрлі кезеңдердегі карталарды және карталарды басқа мәлімет
көздерімен салыстыру маңызды рөл ойнайды.[14]
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстар әдістерінің барлығын
үйлестіру мен қолдану оқушылардың өздік жұмысының танымдық белсенділігінің
әртүрлі деңгейін ескергенде ғана мүмкін.
Сонымен қатар, мектептегі географиялық білім жүйесін жаңарту
бағыттарының бірі оқытудың информациялық технологияларын кіріктіру болып
табылады. Компьютер оқу жұмысын толық ұйымдастырумен қамтамасыз етіп қана
қоймай, ол сыныптан тыс жұмыстарды тиімді өткізудің бір әдісі болып
табылады. Ол, біріншіден, қазіргі заманға сай мектеп оқушысына мәліметтерді
өз бетімен іздеп, көп ағымнан қажетті мәліметтерді таба білу; екіншіден,
пәнге қызығушылығын арттырып, сыныптан тыс жұмыстарды көрнекті, қызықты,
динамикалық және қазіргі заманға сай өткізілуіне көмектеседі ; үшіншіден,
оқушылар компьютерді үй жұмысын және басқа да шығармашылық жұмыстарын
орындағанда қолдануымен шарттанады.
Компьютерді қолдану мүмкіндіктері өте көп. Сондықтан, оны әртүрлі
бағытта қолданады.
Бірінші бағыты – материалдарды көрсету. Жаңа материалдарды
зерттеудің теориялық кезеңі жиі слайд, түсірілімдер, карталар мен
диаграммалардың көрсетілуімен сүйемелденеді. Ол оқушылардың назарын
теориялық материалдардың негізгі кездеріне аударуға және оны есте сақтауға
көмектеседі. Сонымен қатар, компьютердің оқушыларға видеофильмдер
көрсеткенде маңызы зор.
Екінші бағыты – үрдістерді көрсету. Оқушылардың білімі үшін қажетті
географиялық үрдістер көп және алуан түрлі. Ол оқушыларға үрдістерді өз
көзімен көріп, материалды терең сезіну деңгейінде өтеді.
Үшінші бағыты – презентациялар үшін Power Point бағдарламасын
қолдану. Power Point графикалық бағдарламасының көмегімен сурет, диаграмма,
сызбалар, суреттер, мәтіндер, видео – және дауыс жазбаларын көрсету үшін
слайдтарды құруға болады.
Төртінші бағыты – Интернетті қолдану. Интернет мәліметтер көлемі
жағынан барлық білім көздерінің алдында орналасқан. Интернеттен басқа
жерден алу қиынға түсетін мәліметтерді оңай табуға болады. Ең алдымен,
туған өлкенің әлеуметтік – экономикалық географиясын зерттеу үшін қажетті
статистикалық мәліметтер. Статистикадан басқа интернетте суреттеме
материалдар: Жердің барлық бұрышын көрсететін фотосуреттер мен суреттер
саны өте көп. Интернет жүйесін оқушылар баяндамалар, рефераттар
дайындағанда да қолданады. Интернетті қолдану оқушылардың танымдық әрекетін
ұлғайтады. Сонда оқушылар интернетті ойын - сауық емес, білім көзі ретінде
қарастырады.
Сонымен қатар, компьютерді оқушылар өздерінің ғылыми жұмыстарын
орындағанда және оқушыларды олимпиадаларға дайындағанда қолдануда маңызы
зор.
Әрдайым жаңаны тану, үлкен адамдар айналысатын еңбекке баулу, барлық
өткізілген жұмыстардың қызықты болуы – барлық географиялық сыныптан тыс
жұмыстардың табысты болуына аманат.
Кез келген мектеп пәнінен, соның ішінде, географиядан сыныптан тыс
жұмыстар, бұл жұмыстың оқушылардың туристтік - өлкетанулық және табиғатты
қорғау әрекетімен тікелей байланысты болған кезде жүзеге асады.
Мұндай бірлік бұл жұмысты қызықты, мазмұнды, мектеп орналасқан
өлкенің ауыл шаруашылығының алдына қойылған міндеттермен тығыз
байланыстырып, оны қоршаған орта табиғатын және экономикасын зерттеумен
байланыстыруға мүмкіндік береді.
Ең тиімді әдістер болып, географиялық білім көздері бойынша бөліп
қарастырылатын: бақылаулар, картографиялық шығармалармен, статистикалық
материалдармен, мәтіндермен жұмыстар жатады. Географиялық мәліметтің әрбір
көзімен жұмыс істегенде, оқушылардың өз бетімен жұмыс істей алу деңгейін
ескерген жөн. Себебі, білім алудың тек бір көзін қолданса, ол репродуктивті
деңгей, сонымен қатар, шығармашылық деңгейде болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылған барлық әдістер сыныптан тыс жұмыстың әркелкі
формаларын ұйымдастырғанда қолданылады.
Географиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың тиімділігінің
негізгі көрсеткіштер:
- оқушылардың географиялық білімі мен дағдылары сапасының жоғарылауы;
- оқушылардың ой - өрісі мен эмоционаьды көңіл – күйі: сабаққа
қызығушылығы сыныпта да, сыныптан тыс жұмыстар кезінде де жоғарылауы,
қосымша әдебиеттерді оқу, пайдалы қоғамдық жұмыстарға белсенді қатысуы
және тағы басқалары;
- мектеп оқушыларының сабақ кезінде және үй жұмысын орындауда өз бетімен
жұмыс жасай алу көрсеткішінің өсуі;
- басқа пәндер бойынша білім сапасының жоғарылауы;
- мәліметтердің әрбір көздерімен жұмыс істей алу дағдысын игеру;
- мектеп оқушыларының жалпы мәдениеттілік деңгейінің көтерілуі.
Географиядан жүргізілетін сыныптан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz