Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризмнің біртұтас туристік қарқынын сипаттап, туристік қызметтің ролін анықтау
Кіріспе
1. Солтүстік Қазақстан облысның туристік қызметтің дамуына әсер етуші факторлар
1.1 Солтүстік Қазақстан облысының табиғи факторы
1.2 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші экономикалық фактор
1.3 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші әлеуметтік фактор
2. Солтүстік Қазақстан облысының туризмінің қазіргі жағдайы
2.1 Солтүстік Қазақстан облысындағы танымдық туризмі
2.2 Солтүстік Қазақстан облысындағы сауықтыру туризмі
2.3 Солтүстік Қазақстан облысындағы спорттық туризм
3. Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметі
3. 1 Солтүстік Қазақстан облысындағы туристік қызмет ретінде қонақ үйлер
3.2 Солтүстік Қазақстан облысындағы туристік қызмет ретіндегі мейрамханалар
3.3 Солтүстік Қазақстан облысының туристік фирмалары және агенттіктері
3.4 Солтүстік Қазақстан облысындағы туристердің келу . кету динамикасы
3.5 Солтүстік Қазақстан облысындағы туризмді дамыту жолдары
4. Солтүстік Қазақстан облысындағы туристік қызметінің қазіргі жағдайын оқыту
4.1 Солтүстік Қазақстандағы туризм
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Солтүстік Қазақстан облысның туристік қызметтің дамуына әсер етуші факторлар
1.1 Солтүстік Қазақстан облысының табиғи факторы
1.2 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші экономикалық фактор
1.3 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші әлеуметтік фактор
2. Солтүстік Қазақстан облысының туризмінің қазіргі жағдайы
2.1 Солтүстік Қазақстан облысындағы танымдық туризмі
2.2 Солтүстік Қазақстан облысындағы сауықтыру туризмі
2.3 Солтүстік Қазақстан облысындағы спорттық туризм
3. Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметі
3. 1 Солтүстік Қазақстан облысындағы туристік қызмет ретінде қонақ үйлер
3.2 Солтүстік Қазақстан облысындағы туристік қызмет ретіндегі мейрамханалар
3.3 Солтүстік Қазақстан облысының туристік фирмалары және агенттіктері
3.4 Солтүстік Қазақстан облысындағы туристердің келу . кету динамикасы
3.5 Солтүстік Қазақстан облысындағы туризмді дамыту жолдары
4. Солтүстік Қазақстан облысындағы туристік қызметінің қазіргі жағдайын оқыту
4.1 Солтүстік Қазақстандағы туризм
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жалпы туризм дегеніміз - ол адамдардың өздерінің тұрақты жерінен, демалу, емделу, сауығу, танымдық, тарихи-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында басқа жерлерге уақытша кетуі.
Бүгінгі таңдағы туризм аймақтың болашақта аса қарқынды дамуына бағытталған, табиғат байлығының және мәдени – тарихи мұрасының нәтижелі қолдануына өз септігін тигізеді, оған тарту үшін, бір жағынан халықтың мәдени, сауықтыру және демалуына қажет болса, екінші жағынан, экономикалық дамуы жағдайына, шағын қалаларда және елді мекендерде жұмыспен қамтамасыз етуді және аймақтың экономикасына қосымша қаражаттарды тартады.
Туризм өзара байланысты салалардың кешенді жүйесін құрап, қызмет түрі, рекреация формасы, ұлттық экономиканың саласы және бос уақыт өткізу түрі болып табылатын күрделі, көп жақты ұғым.
Туризм ең пайдалы бизнес түрінің бірі. Жаңа мыңжылдықтың басының өзінде, туризм үлесі дүние жүзілік тауар саудасы мен қызметінің 15 пайызын құрады, бұл мұнай экспорты мен автокөлік саудасынан кейінгі үшінші орынды алуын қамтамасыз етті.
Қазақстанда туризм дамушы сала. Республикалық және аймақтық деңгейде де туристік қызметтің барлық салаларында да жаңа жұмыс формаларын іздеу, ұсыныстар саласының кеңейюі және оның мамандануына тереңдеуі, жаңа туристік кешендерді құруы жүріп жатыр.
Қазіргі Қазақстанда туристік ағымдардың бағыты жылдан жылға көптеген аймақтарды алып жатыр, соның ішінде Солтүстік Қазақстан облысының да туристік қызметі даму үстінде.
Сол себептен Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметінің қазіргі жағдайының дамуы өзекті мәселе болып табылады.
Мақсаты:
Зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз – табиғи, экономикалық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризмнің біртұтас туристік қарқынын сипаттап, туристік қызметтің ролін анықтау.
Негізгі зерттеу міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
- Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризм дамуының табиғи және әлеуметтік - экономикалық алғышарттарына баға беру;
- Облыстың біртұтас туристік қатынасын анықтау;
- Облыстың туризм дамуының қазіргі жағдайын талдау;
- Облыс туризмі дамуының негізгі бағыттарын өңдеу.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеудің негізгі міндеттері жұмыстың жоспарланған құрылымында анықталады. Зерттеу жұмысы 4 тараудан,12 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Бүгінгі таңдағы туризм аймақтың болашақта аса қарқынды дамуына бағытталған, табиғат байлығының және мәдени – тарихи мұрасының нәтижелі қолдануына өз септігін тигізеді, оған тарту үшін, бір жағынан халықтың мәдени, сауықтыру және демалуына қажет болса, екінші жағынан, экономикалық дамуы жағдайына, шағын қалаларда және елді мекендерде жұмыспен қамтамасыз етуді және аймақтың экономикасына қосымша қаражаттарды тартады.
Туризм өзара байланысты салалардың кешенді жүйесін құрап, қызмет түрі, рекреация формасы, ұлттық экономиканың саласы және бос уақыт өткізу түрі болып табылатын күрделі, көп жақты ұғым.
Туризм ең пайдалы бизнес түрінің бірі. Жаңа мыңжылдықтың басының өзінде, туризм үлесі дүние жүзілік тауар саудасы мен қызметінің 15 пайызын құрады, бұл мұнай экспорты мен автокөлік саудасынан кейінгі үшінші орынды алуын қамтамасыз етті.
Қазақстанда туризм дамушы сала. Республикалық және аймақтық деңгейде де туристік қызметтің барлық салаларында да жаңа жұмыс формаларын іздеу, ұсыныстар саласының кеңейюі және оның мамандануына тереңдеуі, жаңа туристік кешендерді құруы жүріп жатыр.
Қазіргі Қазақстанда туристік ағымдардың бағыты жылдан жылға көптеген аймақтарды алып жатыр, соның ішінде Солтүстік Қазақстан облысының да туристік қызметі даму үстінде.
Сол себептен Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметінің қазіргі жағдайының дамуы өзекті мәселе болып табылады.
Мақсаты:
Зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз – табиғи, экономикалық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризмнің біртұтас туристік қарқынын сипаттап, туристік қызметтің ролін анықтау.
Негізгі зерттеу міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
- Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризм дамуының табиғи және әлеуметтік - экономикалық алғышарттарына баға беру;
- Облыстың біртұтас туристік қатынасын анықтау;
- Облыстың туризм дамуының қазіргі жағдайын талдау;
- Облыс туризмі дамуының негізгі бағыттарын өңдеу.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеудің негізгі міндеттері жұмыстың жоспарланған құрылымында анықталады. Зерттеу жұмысы 4 тараудан,12 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. Қызылжар елі – «Жемчужина севера» / Бас ред. Б. Ғ. Аяған.— Алматы: Казақ энциклопедиясы ЖШС, 2007
2. Солтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия. — Алматы: Арыс баспасы, 2006
3. Ердавлетов, С. Р. География туризма: история, теория, методы, практика / С.Р. Ердавлетов. – Алматы - 2000
4. www.sko.kz (Солтүстік Қазақстан облысының ресми сайты)
5. www.vizitkazakhstan.kz (Республикалық туристік портал)
6. stat_sko@statbase.kz (Солтүстік Қазақстан облысының статистика департаменті)
7. Мазбаев О.Б., Омаров Қ.М. « Қонақ үй шаруашылығы » Оқу құралы. 2007
8. Кабушкин, Н.И. Менеджмент гостиниц и ресторанов / Н.И. Кабушкин, Г.А. Бондаренко. - Мн.: ООО "Новое знание", 2000. – с. 180-205.
9. Крупенина Т. Социальные проблемы развития индустрии туризма// Управление персоналом. – 2001. -№5.
10. Стржалковский В.И. Макроэкономические условия развития сферы туризма. Автореферат дисс. к.э.н. – М.: Институт экономики переходного периода, 2005.
11. Туризм Казахстана 2004-2008 // Статистический сборник. – Астана, 2009.
12. Программа развития туризма на 2007-2011 гг.
13. Вахитова Д. Развитие туристской инфраструктуры в регионах //Эксперт Казахстан. – 2008. – №7. – С. 15-16.
14. Какенов С. Подготовка туристских кадров: реалии и перспективы развития // Ветер странствий. – 2009. – №5. – С.15.
15. Малиенко М.С. Проблемы подготовки кадров для индустрии гостеприимства // Вестник КАСУ. – 2006. – №4. – С. 31-34.
16. Чудновский А.Д., Жукова М.А., Сенин В.С. Управление индустрией туризма. – М.: КНОРУС, 2005.
17. Дурович А.П. Реклама в туризме. – М.: Новое знание, 2003.
18. Жаксыбергенов, А. Г. Менеджмент в ресторанном бизнесе / А.Г. Жаксыбергенов, Т.К. Кулажанов. - Алматы - 2000. – с. 75-90.
19. Ильина, Е.Н. Основы туристской деятельности / Е.Н. Ильина. - М: Советский спорт - 2004.
20. Кабушкин, Н.И. Организация туризма / Н.И. Кабушкин, А.П. Дурович.- Минск: 2003. – с. 256-300.
21. Макашев, А.Т. Жемчужины Казахстана / А.Т. Макашев. – Алмата: Кайнар – 1983г. – 384с.
21. Нестеренко, В.П. Введение в гостеприимство / В.П. Нестеренко. - М., 1999.
22. Осипова, О.Я. Транспортное обслуживание туристов / О.Я. Осипова. - М.: Издательский центр «Академия» - 2004 г. – 368 с.
23. Сергеева, Т.М. Транспортное обеспечение в туризме / Т.М. Сергеева. - Минск: Новое знание, 2003. с. 239 - 270.
24. Уокер, Дж. Р. Введение в гостеприимство / Дж.Р. Уокер. - М.: ЮНИТИ, 1999.-463 с.
25. Чудновский, А.Д. Менеджмент туризма / А.Д. Чудновский, М.А. Жукова. - М. - 2002 г. - 483с.
26. Бекишева, Ш.Н. Сертификация: защита для клиентов / Ш.Н. Бекишева. - Алмата, Вестникъ Ресторатора. - 2001. - № 4. - С. 81-82.
27. Ибраев, К. Казахстан практически неизвестен в мире как туристское направление // Панорама – 2004 №18.
28. http://www.mts.gov.kz/
29. Муратбек В. Памятники истории Казахстана. Астана: Меруерт, 2005. -134
30. Накатков Ю.С. История туризма Казахстана. – Алматы, 2001. – 196 с.
31. Никитинский Е.С., Вуколов В.Н. Формирование индустрии туризма в Казахстане за годы государственной независимости// Агентство Республики Казахстан по туризму и спорту, Казахская академия спорта и туризма. Материалы международной научно-практической конференции. - Астана, 2006. – С. 215-220.
2. Солтүстік Қазақстан облысы: Энциклопедия. — Алматы: Арыс баспасы, 2006
3. Ердавлетов, С. Р. География туризма: история, теория, методы, практика / С.Р. Ердавлетов. – Алматы - 2000
4. www.sko.kz (Солтүстік Қазақстан облысының ресми сайты)
5. www.vizitkazakhstan.kz (Республикалық туристік портал)
6. stat_sko@statbase.kz (Солтүстік Қазақстан облысының статистика департаменті)
7. Мазбаев О.Б., Омаров Қ.М. « Қонақ үй шаруашылығы » Оқу құралы. 2007
8. Кабушкин, Н.И. Менеджмент гостиниц и ресторанов / Н.И. Кабушкин, Г.А. Бондаренко. - Мн.: ООО "Новое знание", 2000. – с. 180-205.
9. Крупенина Т. Социальные проблемы развития индустрии туризма// Управление персоналом. – 2001. -№5.
10. Стржалковский В.И. Макроэкономические условия развития сферы туризма. Автореферат дисс. к.э.н. – М.: Институт экономики переходного периода, 2005.
11. Туризм Казахстана 2004-2008 // Статистический сборник. – Астана, 2009.
12. Программа развития туризма на 2007-2011 гг.
13. Вахитова Д. Развитие туристской инфраструктуры в регионах //Эксперт Казахстан. – 2008. – №7. – С. 15-16.
14. Какенов С. Подготовка туристских кадров: реалии и перспективы развития // Ветер странствий. – 2009. – №5. – С.15.
15. Малиенко М.С. Проблемы подготовки кадров для индустрии гостеприимства // Вестник КАСУ. – 2006. – №4. – С. 31-34.
16. Чудновский А.Д., Жукова М.А., Сенин В.С. Управление индустрией туризма. – М.: КНОРУС, 2005.
17. Дурович А.П. Реклама в туризме. – М.: Новое знание, 2003.
18. Жаксыбергенов, А. Г. Менеджмент в ресторанном бизнесе / А.Г. Жаксыбергенов, Т.К. Кулажанов. - Алматы - 2000. – с. 75-90.
19. Ильина, Е.Н. Основы туристской деятельности / Е.Н. Ильина. - М: Советский спорт - 2004.
20. Кабушкин, Н.И. Организация туризма / Н.И. Кабушкин, А.П. Дурович.- Минск: 2003. – с. 256-300.
21. Макашев, А.Т. Жемчужины Казахстана / А.Т. Макашев. – Алмата: Кайнар – 1983г. – 384с.
21. Нестеренко, В.П. Введение в гостеприимство / В.П. Нестеренко. - М., 1999.
22. Осипова, О.Я. Транспортное обслуживание туристов / О.Я. Осипова. - М.: Издательский центр «Академия» - 2004 г. – 368 с.
23. Сергеева, Т.М. Транспортное обеспечение в туризме / Т.М. Сергеева. - Минск: Новое знание, 2003. с. 239 - 270.
24. Уокер, Дж. Р. Введение в гостеприимство / Дж.Р. Уокер. - М.: ЮНИТИ, 1999.-463 с.
25. Чудновский, А.Д. Менеджмент туризма / А.Д. Чудновский, М.А. Жукова. - М. - 2002 г. - 483с.
26. Бекишева, Ш.Н. Сертификация: защита для клиентов / Ш.Н. Бекишева. - Алмата, Вестникъ Ресторатора. - 2001. - № 4. - С. 81-82.
27. Ибраев, К. Казахстан практически неизвестен в мире как туристское направление // Панорама – 2004 №18.
28. http://www.mts.gov.kz/
29. Муратбек В. Памятники истории Казахстана. Астана: Меруерт, 2005. -134
30. Накатков Ю.С. История туризма Казахстана. – Алматы, 2001. – 196 с.
31. Никитинский Е.С., Вуколов В.Н. Формирование индустрии туризма в Казахстане за годы государственной независимости// Агентство Республики Казахстан по туризму и спорту, Казахская академия спорта и туризма. Материалы международной научно-практической конференции. - Астана, 2006. – С. 215-220.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жалпы туризм дегеніміз - ол адамдардың өздерінің тұрақты жерінен, демалу, емделу, сауығу, танымдық, тарихи-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында басқа жерлерге уақытша кетуі.
Бүгінгі таңдағы туризм аймақтың болашақта аса қарқынды дамуына бағытталған, табиғат байлығының және мәдени - тарихи мұрасының нәтижелі қолдануына өз септігін тигізеді, оған тарту үшін, бір жағынан халықтың мәдени, сауықтыру және демалуына қажет болса, екінші жағынан, экономикалық дамуы жағдайына, шағын қалаларда және елді мекендерде жұмыспен қамтамасыз етуді және аймақтың экономикасына қосымша қаражаттарды тартады.
Туризм өзара байланысты салалардың кешенді жүйесін құрап, қызмет түрі, рекреация формасы, ұлттық экономиканың саласы және бос уақыт өткізу түрі болып табылатын күрделі, көп жақты ұғым.
Туризм ең пайдалы бизнес түрінің бірі. Жаңа мыңжылдықтың басының өзінде, туризм үлесі дүние жүзілік тауар саудасы мен қызметінің 15 пайызын құрады, бұл мұнай экспорты мен автокөлік саудасынан кейінгі үшінші орынды алуын қамтамасыз етті.
Қазақстанда туризм дамушы сала. Республикалық және аймақтық деңгейде де туристік қызметтің барлық салаларында да жаңа жұмыс формаларын іздеу, ұсыныстар саласының кеңейюі және оның мамандануына тереңдеуі, жаңа туристік кешендерді құруы жүріп жатыр.
Қазіргі Қазақстанда туристік ағымдардың бағыты жылдан жылға көптеген аймақтарды алып жатыр, соның ішінде Солтүстік Қазақстан облысының да туристік қызметі даму үстінде.
Сол себептен Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметінің қазіргі жағдайының дамуы өзекті мәселе болып табылады.
Мақсаты:
Зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз - табиғи, экономикалық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризмнің біртұтас туристік қарқынын сипаттап, туристік қызметтің ролін анықтау.
Негізгі зерттеу міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
oo Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризм дамуының табиғи және әлеуметтік - экономикалық алғышарттарына баға беру;
oo Облыстың біртұтас туристік қатынасын анықтау;
oo Облыстың туризм дамуының қазіргі жағдайын талдау;
oo Облыс туризмі дамуының негізгі бағыттарын өңдеу.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеудің негізгі міндеттері жұмыстың жоспарланған құрылымында анықталады. Зерттеу жұмысы 4 тараудан,12 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеудің теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: С.Р.Ердаулетов, Ж.А.Алиева, Д.В.Николаенко, Н.Морган, В.А.Квартальнов, т.б. Жұмыстың негізі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы, туризм географиясының теорияларының алғашқы авторы, география ғылымдарының докторы, профессор С.Р.Ердаулетовтың ғылыми жұмыстары алынды. Атап айтқанда, География туризма Казахстана, География туризма: история, теория, методы, практика. Сондай-ақ, Д.В.Николаенконың Рекреационная география еңбегін, В.А.Квартальновтың Биосфера и туризм кітабын, Ж.Н.Алиеваның Туризмология негіздері, Экологический туризм атты еңбектерін, жергілікті зерттеушілердің еңбектерін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды қолдандық. Сонымен қатар, туризмді дамыту жөніндегі нормативтік құжаттарға, Қазақстан туризмінің және әлеуметтік - экономикалық статистикалық жинақтарға, туризмді дамыту жөніндегі аймақтық бағдарламаға сүйендік.
Зерттеу әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, жүйелі талдау, топтау, тарихи, экономикалық - статистикалық, картографиялық әдіс.
Қазіргі туризм индустриясы ірі жоғарғы табысты және динамикалы түрде дамып отырған халықаралық қызмет саудасының сегменті болып отыр. Ол экономикалық құбылыс ретінде индустриялды нышанға айналып, ұлттық экономиканың даму катализаторы болып табылады. Туризм арқасында жаңа жұмыс орындарының қалыптасуы, ұлттық табыстың өсуі, жергілікті инфрақұрылымның дамуы, халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы байқалады. Туризм индустриясы тиімділігінің жоғары деңгейімен және оған салынған инвестицияның тез қайтарымымен сипатталады. Басқаша айтқанда, туризм енді дамып келе жатқан елдердің экономикасына оң әсер етеді.
Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасында туризмнің рөлі біртіндеп арта түсуде және туристік қызметтер қалыптасу үстінде.
1. Солтүстік Қазақстан облысның туристік қызметтің дамуына әсер етуші факторлар
1.1 Солтүстік Қазақстан облысының табиғи факторы
Туризм күрделі әлеуметтік - экономикалық жүйе бола, сырттағы көптеген фактарлорға тәуелді болады, олардың әрқайсысы өзінің күшіне, ұзақтығына қарай туризмнің дамуына әсер етеді. Соныдықтан оларды ескеру нәтижелі туристік қызметті ұйымдастыру үшін керек.
Туризмге әсер ететін факторлардың екі түрі бар: сыртқы; ішкі.
Сыртқы факторлар туризмге қоғамық өмірде болып жатқан өзгерістер арқылы әсер етеді және туризм жүйесінің түрлі элементтері үшін маңызы бірдей емес.
Туризмнің дамуына әсер етуші маңызды сыртқы факторлар қатарына жатады:
1. Табиғи - географиялық;
2. Мәдени - тарихи;
3. Экономикалық
4. Әлеуметтік
5. Демографиялық
6. Саяси - құқықтық
7. Технологиялық
8. Экологиялық
Табиғи - географиялық (теңіз, таулар, ормандар, флора, фауна, климат және т.б.) және тарихи - мәдени (сәулиет, тарих және мәдениет ескерткіштері) факторлар туристер үшін олардың баратын аймағын анықтайтын негізгі туристік ресурс болып табылады.
Табиғи және мәдени - тарихи ресурстардың байлығы, оларды пайдалану мүмкіндігі мен қолайлығын пайдалану туризмнің дамуының масштабына, ырғағына және бағытына маңызды әсерін тигізеді.
Жалпы алғанда табиғи - географиялық фактор туризм дамуының алғышартын құрады және өзгеріссіз құндылығы болады. Адам оны тек өзінің қажеттіліктеріне қарай ыңғайлап туристік мақсатта қолдануға қол жетімді ете алады.
Георгафиялық орны. Солтүстiк Қазақстан облысы (СҚО) Қазақстанның ең солтүстiгiнде орналасқан, ал физико-географиялық қатынаста -- Батыс-Сiбiрлiк жазықтың оңтүстiк және жарым-жартылай -- Қазақ ұсақ шоқы аумағында (Сары-Арқа). Облыстың ең солтүстiк нүктесiнiң координаты: 55°26' с.е. (бұл Мәскеудiң ендiгiне сәйкес келедi) және 68°59' ш.б., шеткi оңтүстiк нүктенiкi -- 52°13' с.е. және 67°19' ш.б., шеткi батыс нүктенiкi -- 54°00'с.е. және 65°57' ш.б., шығыстық -- 52°50' с.е. және 74°02' ш.б. шеткi нүктелер арасында Екi шеткi нүктенiң арақашықтығы бойлығы бойынша 8°05', ендiгi бойынша -- 3°13' құрайды. Шеткi нүктелердiң тiкелей бойынша солтүстiк-оңтүстiк бағытында 375 км тең, батыс-шығыс -- 602 км тең. Облыс Ресейдің Калужск, Тульск, Тамбов облыстары сияқты ендікте орналасқан.
Сурет 1. Солтүстік Қазақстан облысының картасы
Облыс аумағы солтүстiкте РФ Қорған, Түмен және Омбы облыстарымен, оңтүстiкте -- ҚР, Ақмола облысымен, батыста -- Қостанай және шығыста -- Павлодар облыстарымен шектеседi
Солтүстік Қазақстан облысының бедері. Облыс аумағының көп бөлігі Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шетінде орналасқан, онда үстіңгі қабат-деңгейі 200 метрден аспайды, және ескі арналы неогенді үстіртке жатады, ол Тобыл және Ертіс өзендерінің алқаптары арасындағы үлкен кеңістіктерді алады. Осы аумақтың көларалық үстінен неогенді жастағы тығыз балшықты тұқым қабаттары және көл генезисі орналасқан. Облыстың солтүстік-батыс бөлігінде шұңқырлар жүйесінен тұзды көлдерден бөлінеді: Калибек, Үлкенқарой, Теке, Селетытеңіз. Облыстың жазықтық бөлігі кеңістікті, тыстағы тұнба тұқымдары астында фундамент орналасқан, эпигерцинді жас платформасының Батыс-Сібір тақтасына сәйкес келеді. Облыс бедері шамалап бөлінген, адыр-бұдырлы, жер үсті жалпы солтүстікке және солтүстік-шығысқа төмендейді.
Облыстың оңтүстік-батыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқыға (Сары-Арқа) жатады және Көкшетау қыратының солтүстік-батыс бөлігімен ұсынылған. Сары-Арқа-ескі таулы ел, оның қатпарлы құрылымы палеозойда пайда болды. Желдену мен денудация процестері оң белгісімен неотектоникалық қозғалыстармен бірлесе, оның қазіргі заманға сай кескінін құруға әкелді. Көкшетау қыратының аумағы негізінен магматикалық және метаморфологиялық тау жыныстарынан құрылған.
Батыс Сiбiр жазығының оңтүстiк шекаралық шетi толқынды көне-абразиондық және абразионды-жинақтық жазықтарымен белгiленген, онда тау жыныстары терең кетпеген, топырақ қабатының астынан-ақ табылады. Үстiрттiң жазықтық бетiнде жалғыз тұрған төбелер немесе биiк емес шоқылар көтерiледi (20 - 30 м дейiн). Одан жоғарырақ шоқылар сирек кездеседi, олардан -- Сырымбет тауы, Бүркiт тауы (Жаман-Сопка).
Көкшетау қыраты үшiн эрозионды-тектоникалық және эрозиондық алқап жүйелерi тән, кейде қайта тереңдетiлген, палеогеннiң аллювиальдi шөгiндiлермен толтырылған, көл, неогеннiң көлдi-аллювиальдi қалыңдықтармен, жарым-жартылай заманға сай гидрожүйемен игерiлген.
СҚО аумағы меридиональдi бағытта терең және жақсы дамыған Есiл өзенi алқабымен қиылысқан.
Есiл облыс шегiнде жақсы өңделген алқабы бар, оның енi оңтүстiкте бiрнеше километрден солтүстiк бөлiгiнде 20 - 22 км дейiн жетедi.
Облыстың сол жақтық бөлiгiнде өте қызықты рельеф дамыған, жалынды атына ие болған. Ол морфологиясымен, яғни сыртқы көрiнiсiмен, геологиялық құрылысымен, пайда болу құпиялығымен ерекшеленедi.
Жал деп ұзын жайпақ қатарларды атайды, 1-2-ден 20 - 25 км дейiн созылады. СҚО шегiнде барынша көп ұзындығы 15 км құрайды. Жалдардың биiктiгi 3-4-тен 15 - 18 м дейiн созылады, биiктiгi 500 - 1500 м. Жалдарға тән ерекшелiктiң бiрi олардың бiрқалыпты бағдары: ұзын бiлiктерi батыс-оңтүстiк -батыстан шығыс-солтүстiк-шығысқа қарай созылған.
Гидрологиясы. Облыс аумағында 3425 қолданыстағы шұңқырлар және жоғалып кеткен көлдер бар. Олардан ең iрiсi (су айдынының алаңы бойынша): Селеты-Тенгиз (777 км²), Теке (265 км²), Шаглытенгиз (240 км²), Кiшi-Қарой (102 км²). Сиверга, Меңгесер, Становое, Үлкен Тараңғұл (Таранколь) және т.б. көлдердiң шұңқырлары 30 - 50 км және одан астам алаңдары бар. Алайда саны бойынша көлдер мен көлдiк шұңқырлар 1 км² жуық алаңында басым.
Көлдердiң тереңдiгi генезис пен шұңқырларға байланысты. Ең тереңдiлiгiмен Көкшетау қыратының көлдерi ерекшеленедi: Шалқар -- 15 м, Жақсы-Жаңғыстау -- 14,5 м, Имантау -- 10 м. Бiрақ, 5 - 3 м кем емес тереңдiгiмен көлдер басым.
Климат және агроклиматтық ресурстары. Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материк тереңдігіндегі орны оның климатының күрт континентальдылығымен сипатталады, оның тәндік белгілері қатты желдер мен дауылды ұзақ қыс, бірақ ыстық жаз.
Ең суық қаңтар айының көпжылдық орташа температурасы -18.5°С жуық солтүстігінде, -17.6°С жуық оңтүстігінде, ал ең суық күндері -45°С жетеді. Шілдеде температура орташа +19°С дейін солтүстігінде және +19.5°С оңтүстігінде, ал ең ыстық күндері +41°С дейін жетеді. Күн көзінің жарқырауы 2000 бастап 2150 сағатқа дейін жетеді. Радиациалық баланс 25 - 30 ккалсм2 дейін жылына, қарашадан бастап наурыз айына дейін -- қарама-қайшы. Солтүстік Қазақстан үшін күн-райының тұрақсыздығын шақыратын ауа массаларының жиі алмасуы тән, қысқы уақытта континентальді арктикалық ауаның кірігуі температураның күрт төмендеуіне себепті, ал ауыспалы кезеңде көктемгі-күзгі қатқақтар байқалады. Атмосфераның циркуляциясы температураның және жауын-шашынның жылдан жылға күрт өзгеру себебі болып табылады.
Қысқы уақытта күн-райының ашық аспанымен циклонға қарсы типтері және тұрақты теріс температуралары басым. Желдер айқын белгіленген оңтүстік-батыс бағытымен сипатталады, орташа жылдамдығы 5.5 мс жуық.
Көктем қысқа (20 - 30 күн), құрғақ және салқын, сәуір айының екінші жартысынан бастап басталады. Температуралардың 5 арқылы көктемгі ауысу орташа көпжылдық даталары 20 - 22 сәуірге келеді, 10°С арқылы -- 8 - 10 мамырға келеді. Күзде ауысу 10°С арқылы орташа 18 - 20 қыркүйекке келеді, ал 5°С -- 5 - 7 арқылы қазан айына. Мерзімнің ұзақтылығы орташа тәуліктік ауа температурасымен 10°С жоғары 130 - 140 күнге жуық, ал ауаның орташа температура сомасы 10 оС жоғары 2000 - 2200 оС құрайды. Соңғы көктемгі қатқақтың орташа датасы 20 мамырға қарай (16 сәуірден бастап 22 маусымға дейін), бірінші күзгі -- 20 қыркүйек (19 тамыз - 12 қазан). Қатқақтың болуы 25 шілдеде-де байқалды (Булаев, 1997ж.). Аязсыз мерзімнің болу ұзақтығы жылына 100 - 120 күнге жуық, ал орташа тәуліктік температурасымен 0°С жоғары орташа 190 күнге жуық.
Жазғы уақытта күн-райының солтүстік және солтүстік-батыс желдерімен 4 мс жуық жылдамдығымен циклональді типтері басым. Күз салқын, бұлыңғыр, кейде жаңбырлы.
Атмосфералық жауын-шашынның орта жылдық саны 290 - 295 бастап 425 - 435 мм. Дейін жетеді. Бәрінен аз облыстың оңтүстік-шығыс аудандары алады. Ылғалмен Көкшетау қыраты мен орман алқапты тау кендік аудандар қамтылған. Жылдың жылы жартысында (сәуір-қазан) жылдық норманың 80 - 85% түседі ең жоғары шілдеде (45 - 75 мм). Қар беті тұрақты қыс аяғына орташа қуаттылығы 25 - 30 см жуық, 5 айға жуық жатады, қараша айынан наурыз айына дейін. Жауынның орта жылдық сомалары жылдар бойынша өзгеріп отырады.
Солтүстік Қазақстан обылсының географиялық орны облыс территориясында туризмнің дамуына өте қолайлы. Сонымен бірге облысытың жер бедерінің жазық болуы туризм үшін өте жақсы әсер етеді. Солтүстік Қазақстан облысының ландшафтысы және климаттық жағдайы автокөліктік, велосипедтік және судағы демалыс үшін өте қолайлы. Солтүстік Қазақстан облысындағы климаттық ерекшеліктерге байланысты маусымдық туризм жақсы дамыған, сонымен қатар жыл бойы да туристік қызметтер жасайтын жағдайлар ұйымдастырылған.
1.2 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші экономикалық фактор
Экономикалық фактордың туризмге әсерінің басты сипаты болып туризмнің дамуының тенденциясы мен экономика арасында тығыз байланыстың болуы негізделеді. Өңірдің экономикалық жағдайы тек халықтың табысына ғана емес, сонымен бірге туризмнің материалды- техникалық базалардың және инфроқұрылымының даму деңгейіне әсер етеді.
Өнеркәсіп және өндіріс. Солтүстік Қазақстан облысында өнеркәсіптік өндіріс құрылымында ең мол үлес -- 71,1% өңдеу өнеркәсібіне және 23,9% электр энергиясымен жабдықтау, газ, бу жеткізу және ауаны кондициялауға келеді. Қазіргі кезде облыс өндірісінің жалпы көлеміндегі тау-кен өнеркәсібінің үлесі шамамен 0,4%-ды құрайды.
Өндіріс көлемінің өсімі 2 есеге тау-кен өнеркәсібінде, 9,5%-ға сусындар өндірісінде; 10,4%-ға тоқыма бұйымдары өндірісінде, 14,2%-ға киім өндірісінде, 9,2%-ға резеңке және пластмассадан жасалған бұйымдар өндірісінде; 11,7%-ға металлургия өнеркәсібінде; 45,8%-ға компьютер, электрондық және оптика өнімдері өндірісінде қамтамасыз етілді.
Машина жасау саласы. Бүгінгі күні салада мұнай-газ, көліктік және ауыл шаруашылық машина жасау -- үш негізгі бағыт қалыптасты.
Өндіріс көлемі жетекші кешендер мұқтаждығы үшін импортты алмастыратын өнім шығару есебінен артады.
Өңдеу өнеркәсібі көлемінің 29,9%-ын алатын машина жасау саласында 17101,3 млн.теңгеге өнім шығарылды.
Энергетика саласы, базалық сала ретінде, өңірдің экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін энергия ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, облыстың жемісті сатып алушылық дамуы үшін жағдайлар жасайды.
Солтүстік Қазақстан облысының энергетикалық кешені СЕВКАЗЭНЕРГО АҚ (ПЖЭО-2) жылу энергиясы орталығын, Петропавл Жылу Желілері ЖШС -- жылу және электр желілерін, Солтүстік Қазақстан ЭТК АҚ және Көкшетау Энерго ЖШС біріктіретін СЕВКАЗЭНЕРГО кәсіпорындары тобымен көрсетілген.
СЕВКАЗЭНЕРГО АҚ ЖЭО-2 Петропавл қаласының жылу энергиясының, сондай-ақ Петропавл қаласының және Солтүстік Қазақстан облысының сегіз ауданы, Аққайың, Есіл, Жамбыл, М.Жұмабаев, Қызылжар, Мамлют, Тимирязев, Шал ақын аудандарының электр энергиясының негізгі көзі болып табылады. Ішкі нарыққа жеткізулермен қатар, электр энергиясын облыстан шет жерлерге және Ресей Федерациясына жеткізу жүзеге асырылуда.
Солтүстік Қазақстан ЭТК АҚ Петропавл қаласы және облыстың сегіз солтүстік өңірлері үшін электр энергиясын тасымалдауды және таратуды жүзеге асырылады.
Көкшетау Энерго ЖШС Солтүстік Қазақстан облысының бес оңтүстік өңірлеріне электр энергиясын тасымалдауды және таратуды жүзеге асырады.
Солтүстік Қазақстан облысының аумағында энергиямен қамтамасыз ететін екі ұйым жүмыс істейді -- Северо-Казахстанский Энергоцентр ЖШС және Солтүстік Қазақстан Энерго орталық ЖШС.
Петропавл Жылу Желілері ЖШС Петропавл қаласында жылу энергиясын беруді және таратуды жүзеге асырады. [4]
Ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығын дамыту бойынша мемлекеттік және өңірлік бағдарламаны іске асыру мемлекеттің қаржыландыру барысында селоны дамытуға сапалы серпіліс жасауға жол берді. Жалпы өнімнің құрылымында өсімдік шаруашылығы өнімі 60% орын алады, ал мал шаруашылығы өнімі 40% орын алады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындар 39% жалпы өнім, шаруа қожалықтар -14% және 47% халықтың шаруашылықтарында жалпы өнім шығарылуда. Ауыл шаруашылығы өнімі өндірісімен 961 ауыл шаруашылық кәсіпорын, 3527 шаруа қожалықтар айналысып жатыр.
Облыстың экономикалық тұрақтылығын бидай өндірісі айқындайды, ол өңірдің басты экспорттық тауары болып табылады. Мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқан қолдау ауыл шаруашылығы құрылымдарына астық өндірісінде жақсы нәтижелерге жетуге жол берді.
Еліміздің ауыл шаруашылығы жалпы өнімдегі облыстың үлес салмағы 11% құрайды. Облыстағы экономика құрылымында аграрлық сектордың үлесіне 30% өңірлік жалпы өнім келеді.
Республикада 4% ауыл шаруашылығы жер орын ала отырып, облыс жыл сайын жалпы республикалық көлемде бидай өндірісінің жарты бөлігінен артық өндіреді, 13% -- картоп, 6% -- ет, 11% -- сүт және 9% -- жұмыртқа.
Мал шаруашылығы саласының көрсеткіштері оның серпінді дамуын растайды.
100 га ауыл шаруашылығы жерлеріне 14,6 центнер ет, 84,9 центнер сүт, 100 га дәнді дақылдар алқабына -- 10 мың дана жұмыртқа өндіріледі. Мал шаруашылығы өнімі, негізінен, халықтың үй шаруашылығында өндіріледі: 88% ет, 93% сүт және 43% жұмыртқа.
Саланы әртараптандыру және күшейту бағыты, оны жоғары қосымша құны бар ірі инновациялық жоғары технологиялық өндірістерді игеру бойынша инвестициялық жобаларды жүзеге асыру есебінен индустриалды негізге ауыстыру іске асырылуда.
Облыстың экономикалық дамуының басым бағыты ретінде өңдеу саласы анықталды. Ет, сүт, астық, май өнімдерін өндіретін 232 кәсіпорын жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және тағам өнімдерін
Халық табысын арттыру, жұмыс орындарын ашу және өнеркәсіптік кәсіпорындарды ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамту үшін халықтан ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу жұмысы жүргізілуде. 2010 жылы барлығы 11,8 млрд. теңгеге 58,2 мың тонна сүт, 16,6 мың тонна ет, 154,3 тонна жүн, 63,9 мың дана былғары шикізаты сатып алынды, немесе 1 аулаға 127,5 мың теңгеден, бұл 2009 жылғы-деңгейден 40,3 мың теңгеге артық. [4]
Сауда. Сауда -- облыс экономикалық қызметінің ірі салаларының бірі, оның дамуы-экономиканың табысты қызмет ету шарттарының бірі.
Облыстағы экономикалық ахуалдың ұдайы жақсаруы және халықтың табыс-деңгейінің артуы бөлшек сауда саласындағы келесі жағымды өзгерістерге себепші болады: дамыған бәсеке ортасы қалыптасқан, жоғары кәсіпкерлік белсенділік айқындалған, бөлшек тауар айналымының көлемі ұдайы артып отырады.
Сыртқы сауда айналымы. ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің мәліметтері бойынша 2010 жылы облыстың сыртқы тауар айналымы (2010 жылғы 1 шілдеден РФ және БР тауар айналымын есептемегенде) 404,6 млн. АҚШ долларын құрады. Бұл ретте, экспорт 132,3 млн. АҚШ долларын, импорт -- 272,3 млн. АҚШ долларын құрады.
Экспорт бойынша негізгі әріптестері: Тәжікстан (барлық экспорт көлемінің 24,7%), Ауғанстан (20,8%), Өзбекістан (10,3%), Әзірбайжан (9,7%), Қырғызстан (9,7%), Ресей (7,3%), Иран (6,8%).
Экспорттық жеткізулерде мына тауарлық топтардың азық-түліктері ең үлкен үлесті орынға ие болады: мал өнімі және өсімдік өнімдері, дайын азық-түлік тауарлары (90,9% немесе 120,3 млн. АҚШ доллары), металл және одан жасалған бұйымдар (5,9% немесе 7,7 млн. АҚШ доллары), минералдық өнімдер (1,8% немесе 2,3 млн. АҚШ доллары)
Импорттық өнімнің жетекші жеткізушілері: Ресей Федерациясы жетекші болып табылады (импорттың барлық көлемінен 72,3%), Украина (5,9%), Қытай (3,5%), Германия (2,4%), Беларусь (1,9%), Австрия (1,7%), Дания (1,6%).
Импорттық жеткізулердің құрылымында негізгі үлесті орынға келесі өнім топтары ие болады: машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, приборлар және аппараттар (импорттың жалпы көлемінен 26,9% немесе 73,3 млн. АҚШ доллары), минералды отын және мұнай өнімі (24,7% немесе 67,2 млн. АҚШ доллары), химия өнеркәсібінің өнімі (16,1% немесе 43,7 млн. АҚШ доллары), мал өнімі және өсімдік өнімдері (12,7% немесе 34,5 млн. АҚШ доллары), металл және одан жасалған бұйымдар (7,8% немесе 21,2 млн. АҚШ доллары), ағаш, ағаш материалдары және целлюлоза-қағаз бұйымдары (4,8% немесе 12,9 млн. АҚШ доллары).[4]
Транспорт. Жолаушыларды тасымалдауда халықты қанағаттандыру үшін облыс бойынша 203 автобус бағыты қызмет етеді, соның ішінде: халықаралық -- 6, облысаралық -- 28, облысішілік қалааралық -- 82, қала маңындағы -- 17, ауданішілік -- 30, кентішілік- 7 және қалалық -- 33.
Жолаушылардың үзіліссіз автомобиль қатынасымен 473 ауылдық елді мекеннің 714-і қамтылды, бұл 66,2% құрайды. Маршруттарда заңды тұлғалар сияқты (автопарктар және басқа да кәсіпорындар) жеке кәсіпкерлер-де (жеке тұлға) қызмет көрсетеді.
Облыста РФ Жол қатынастары министрлігінің Оңтүстік Орал темір жолы ЖФМБ Петропавл бөлімшесі еншілес кәсіпорны орналасқан. Ұзындығы 186,96 ш.
Солтүстік Қазақстан облысы аумағы бойынша Қазақстан Темір Жолы ҰК, АҚ ұзындығы 545 ш. темір жолы өтеді. Халықаралық поездар жоқ, олардың ішінде ҚР қалаларынан -- 2 пар. Транзиттік поездар: № 83 Қарағанды-Мәскеу, № 823824 Петропавл-Омбы жедел электр поезы.
Петропавл қаласының әуежайы 1975 жылы пайдалануға тапсырылды, 2001 жылдың 6 желтоқсанында халықаралық әуежай мәртебесi берiлді. Өзінің техникалық мiнездемелері бойынша ЯК-40, АН-24, Ту-134, Ту-154, Ил-76, Ми-8, Фоккер-50, Боинг-757 сияқты әуе кемелерiн қабылдауға мүмкiншiлiгi бар. Аэровокзалының өткiзу қабiлетi сағатына 200 жолаушы, жалпы ауданы 2763,8 шаршы метр.[4]
Жүйелi негiзде облыс үшін әлеуметтiк маңызы бар Астана-Петропавл-Астана әуе маршруттары iске асырылады. Алматы-Петропавл-Алматы -- рейсінің тиiмдiлiк-деңгейiн арттыру мақсатында жергiлiктi бюджеттен жәрдем беріледi.
Солтүстік Қазақстан облысының экономикасының тұрақты дамуы нәтижесінде туризмнің қарқындауына өзінің әсерін тигізеді. Облыста өндіріс пен өнеркәсіп жанданып, өте белсенді дамуда. Транспорт жүйесінің туризмге тигізетін әсері өте мол, облыстығы жолдардың жағдай жалпы алғанда жаман емес, барлық жағдайлар жасалған, дегенімен туристік қызметті өркендету үшін облыстың автокөлік жолдарын жөндеу жұмыстарын жүргізу қажеттігі туып отыр.
1.3 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші әлеуметтік фактор
Туризмнің дамуындағы әлеуметтік фактор қатарына халықтың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік деңгейінің жоғарылауы жатады. Зерттеулер адамдардың білім деңгейі мен саяхаттауға бейімділігі арасында тура байланыс бар екеніне айғақ болады. Бұл мәдениет пен білімнің деңгейінің жоғары болған азаматтардың өзінің бос уақытын тиімді ұйымдастырады, оны сыртқы ортаны тану мақсатында, басқа елдердің өмірі, тұрмысы, фальклор мен өнерімен танысу үшін қолданады.
Әлеуметтік фактор туризмнің дамуына өте маңызды әсер етеді. Шаруашылықтың тұрақты дамуы саяхаттаудың экономикалық негізін қалыптастырады.
Туризмнің дамуына халық санына байланысты демографялық фактор әрдайым әсер етеді, оның:
- жеке елдерде және аймақтарла орналасуы (қала,ауыл),
- жас-жыныстық құрылысы (еңбекке жарамды халықты бөліп көрсету, оқушылар мен зейнеткерлер),
-отбасы жағдайы және отбасы құрамы. Осылайша, әлемдегі халық санының өсуі туристер санының өсуіне тура пропарционалды әсер етеді. Статистикалық мәлімет бойынша халық тығыздығы аз аймақтарда халық тығыздығы жоғары аймақтармен салыстрғанда туристердің ағымы белсенді екенін көрсетеді.
Облыс тұрғындарының саны 588,9 мың адамды құрады, соның ішінде қала тұрғындары -- 238,5 мың адам немесе 40,5 пайыз, село тұрғындары -- 350,4 мың адам немесе 59,5 пайыз.
Облыстың тұрғылықты халқының орташа тығыздығы 1 кв. метріне 6, 7 адамды құрайды.
Облыс орталығы - Петропавл қаласы, 1752 жылы негізделген, халқы 190, 9 мың адамды құрайды.
Қазіргі уақытта облыста өзінің құрамында 235 бірлестіктері мен топтары бар 16 дін конфенсиялары бар. Дінге сенушілердің басқаруында 132 діни ғимараттар бар. Тіркелген 148 қауым бар
Солтүстік Қазақстан облысы - республиканың солтүстік қақпасы. Облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8 сәуірінде бекітілді. Облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең және республика аумағының 3, 6% құрайды. Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы - Петропавл қаласы, 1752 жылы негізі қаланды.
Облыста 13 әкімшілік аудан бар: Айыртау, Ақжар, Аққайың, Ғ.Мүсрепов атындағы, Есіл, Жамбыл, Қызылжар, М.Жұмабаев атындағы, Мамлют, Тайыншы, Тимирязев, Уалихан, Шал Ақын атындағы; 5 қала - Петропавл, Булаев, Мамлютка, Тайынша, Сергеевка; 4 қала типтес кенттер - Смирнов, Талшық, Еңбек, Кішкенекөл.
Облыстың халықының өмір сүру деңгейін ескеріп олардың саяхаттарға шығу мүмкіндіктерінің болуы көрінеді.
Өмір сүру деңгейінің негізгі индикаторлары. Халықтың табысы өседі, өмірдің жаңа үлгісі қалыптасады, ол өзіне сай демалысты қажет етеді. Табыстың өсуі туризмнің әлеуметтік базасын кеңейтеді, саяхат көпшілікке қол жетімді болады. Экономиканың дамуы қонақжайлық индустиясына инвестиция жасауға, туристік инфроқұрылымды құруға, туристік қызметтің жоғары сапасын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Кесте №1
Өмір сүру деңгейінің негізгі индикаторлары
2006
2007
2008
2009
2010
Орташа айлық атаулы еңбекақы, теңге
27 182
34 522
38 281
43 700
48 606
Атаулы еңбекақы индексі, өткен жылға пайызбен
118,2
125,9
115,3
114,2
111,2
Күн көріс мөлшері орташа жан басына шаққанда, теңге
7 925
8 838
11 317
11 886
12 650
Табысы күн көріс минимумы мөлшерінен кем тұрғындар үлесі, пайызбен
22,3
16,0
11,0
7,3
5,4
Азық-түлік қоржынының бағасы жыл соңына, теңге
4 755
5 303
6 790
7 132
7 621
Ең аз зейнетақы мөлшері, теңге (жыл басына базалық зейнетақы төлемдері есебінсіз)
6 700
7 900
9 875
9 875
12 344
Орташа тағайындалған зейнетақы мөлшері (жыл басына), теңге
13 297
16 763
21 697
26 166
34 074
Тұтынуға пайдаланылған кіріс (бір айда, орташа жан басына), теңге
12 413
15 210
19 522
23 188
27 310
Халықтың ақшалай кірістегі еңбек кірісінің үлес салмағы, пайызбен
73,9
74,2
75,9
74,9
71,7
Халықтың қамтамасыздығы
10 000 адамға шаққанда:
ауруханалар төсегімен
83,5
86,9
87,1
86,1
86,5
Дәрігерлермен
23,3
24,3
25,0
25,6
28,4
орта медициналық қызметкерлермен
84,6
86,6
92,9
99,0
106,1
Мектепке дейінгі ұйымдардың саны
45
50
53
55
535
Күндізгі мектеп саны
684
665
645
633
622
Оқу жылының басына оқушылар саны, мың адам
98,7
92,3
86,7
82,7
80,1
Жоғары білім орталықтардың саны
4
3
3
3
2
10 000 адамға шаққанда студенттер
270,6
212,3
186,3
170,7
159,6
Колледждер саны
11
12
11
11
10
10 000 адамға шаққанда колледж оқушылары
196,0
203,5
212,2
216,1
235,7
[6]
Демографиялық фактор тобына сонымен бірге урбанизацияны (қала халқының санының өсуі) жатқызуға болады, оның деңгейі туристік саяхаттардың белсенділігіне тура пропорционал. Қала халықының туристік белсенділігі ауыл халқының туристік белсенділігінен жоғары. Қала неғұрлым үлкен болса, туристік саяхатқа шығатын оның тұрғындарының саны соғұрлым көп болады. Ол ең алдымен шаршаудан және жүйкенің қарбаластығынан, демалысты қажетсінуімен түсіндіріледі. Сонымен бірге қала тұрғынының танымдық мақсатта саяхаттауы қала халқының жалпы мәдени және білім деңгейінің аса жоғары болуы әсер етеді.
[6]
1 - диаграмма. Халық саны(оның ішінде қала және ауыл халқы)
Халықтың жасы және жынысы бойынша бөлу. Сонымен бірге, жас, жыныс, отбасы жағдайына қарай туристік қозғалыстың өзгеруі бақыланады. Осылайша, 18-30 жас аралығындағы азаматтар туризмнің белсенді формаларына көбірек бейімделген. Дегенімен, жалпы туристік қозғалыстың белсенділігі 30-50 жаста жетеді.
Зерттеулер көрсеткендей отбасы құрмаған азаматтар отбасы құрғадағылармен салыстырғанда аса оңтайлы, ал әйелдер ер адамдармен салыстырғанда туризмге қызығушылығы жоғары.
Кесте №3
Халықтың жастық және жыныстық құрамының көрсеткіштері
2011 жыл басына, адам
Барлық
халық
оның ішінде
Халық үлесі, %
Ерлер 1000 әйелге
ерлер
әйелдер
ерлер
әйелдер
Барлығы
589 308
280535
308773
47,6
52,4
909
оның ішінде жас шамасы
1 жасқа дейін
8 604
4 397
4 207
51,1
48,9
1 045
1-14
104679
53882
50797
51,5
48,5
3181
15-29
135991
70263
65728
51,7
48,3
3208
30-49
169277
82299
86978
48,75
51,25
3804
50-69
124081
54768
69313
42,8
57,2
3020
70-89
46313
14813
31500
27,75
72,25
1590
90-+
709
113
596
11
89
397
[6]
Әлеуметтік факторлардың ішінде туризмнің дамуына ең алдымен халықтың бос уақытының ұзақтығының өсуін атап өту керек (жұмыс уақытыны қысқаруы, жыл сайынғы демалыстың ұзақтығының өсуі), ол өмір сүру деңгейінің өсуінің жаңа туристік ағымын білдіреді.
2. Солтүстік Қазақстан облысының туризмінің қазіргі жағдайы
2.1 Солтүстік Қазақстан облысындағы танымдық туризмі
Туризмді түрлеріне байланысты жіктеуге мүмкіндік беретін белгілері ретінде саяхаттанудың мотивациялық факторларын қарастыруға болады. Мұндай жіктелуде саяхатқа адамды аттандырған негізгі себептерді анықтау қажет.
Танымдық туризмнің өзімен ғана бағытталуы өте сирек болады, әдетте танымдық саяхаттардың мақсаты - демалыс, көңіл көтеру сияқты мақсаттармен байланыстырылады. Таза танымдық туризмнің өзі ғана әдетте қысқа мерзімді. Танымдық туризмде үлкен жастағы азаматтардың үлесі жоғары болғандықтан, қонақжайлық қызметтің сапасының жоғары болуы талап етілуімен негізделген.
Танымдық туризм түрінің негізінде әртүрлі бағыттарда білімді кеңейту қажеттілігі жатыр. Аталған туризм түріне экологиялық туризмді жатқызуға болады. Экотурлар бағдарламалары қорғалатын табиғи территорияларға баруды ұсынады.
Солтүстік Қазақстан облысында төмендегідей табиғи және мәдени ескеткіштер бар: Ботай, Бектеңiз, Ақ-Ирий археологиялық ескерткiштерi, Қарасай мен Ағынтай батырлардың мемориалдық кешенi, Айғаным мұражай-үй-жайы, зерттеушi ғалым Ш. Уәлиханов, жазушылар И. Шухов; С. Мұқанов, Ғ. Мүсiрепов, М. Жұмабаев, ғарышкер А. Викторенколардың мемориалдық мұражайлары, Қожаберген жырау мемориалы.
Табиғи танымдық туризм Танымдық туризм рекреациялық ресурстардың ақпаратын пйдалануымен байланысты. Ол туристерді табиғаттың байлығымен және ерекешеліктерімен таныстырады. Солтүстік Қазақстан облысының территориясында бірнеше табиғи ескерткіштер кездеседі. Осы ескерткіштер облыстағы танымдық туризмнің дамуына септігін тигізеді.
Имантау табиғи аймағы. Өзен мен көл арналары, жазықтар, үстірттер және кішігірім таулар - бәрі Көкшетау қыратының кішігірім аумағында кездесіп жер бедерінің әртүрлілігін көрсетеді. Шығысынан батысына дейін 65 -- шақырым, солтүстігінен оңтүстігіне дейін 70-шақырымға созылып, Имантау жері табиғи оазис құрайды. Осының негізін құрайтын таулы-орманды жерлері мен су қоймалары және Имантау көлі осы өлкенің ең бір әдемі көлдерінің бірі болып есептеледі. Ормандармен көлдер бұл өңірдің табиғатын көріктендіре түседі. Мұнда көптеген аңдар: құрлар, түлкілер, сасық күзендер, ақ бөкендер және т. б. кездеседі. Табиғи ескерткіштер: Котелок, Обозрение төбелері, Казачий аралы, Буян атты сайлары өздерінің қайталанбас әдемілігімен жергілікті тұрғындарымен демалушыларды өзіне тартады. Имантау көлінің жағалауы жабайы демалушылардың сүйікті орны. Жазда бұл жерде түрлі - түсті шатырлардан кішігірім қалашықтар қаптайды. Көлге бару оңай, демалыс орнына апаратын жолдар торабы Чистополье селосында түйіседі. Одан әрі - Есіл, Торғай, Володарское ауылдарына, Қостанай, Челябі, Көкшетау, Омбы, Түмен қалаларына жалғасады. Имантау демалыс орны Көкшетау мемлекеттік, ұлттық табиғи паркінің Арықбалық өлкелік бөлімшесінің қарамағына жатады.
Имантау шоқылары бағыты
Саяхат түрi: жаяу
Ұзақтығы: 1 күн
Бағыттың ұзындығы: 7 шақырым.
Бағыттың жұмыс уақыты:
1 маусымнан 20 қыркүйекке дейiн.
Топ саны: 10 адамға дейiн.
Сурет 2. Имантау шоқылары
Бағыттың сипаттамасы: бағыт селолық қонақ үйлерде туристер тұрып жатқан Имантау селосынан басталады. Бағыт оңтүстiк-батыс бағытында Боровушка демалыс аумағы арқылы аралас орман арқылы өтедi. Сосын Угловая шоқысының шығыс беткейiмен көтерiлу, соқпақ ағаш өткелi арқылы Ракельский үңгiрiне жетедi. Осында қарау алаңы жабдықталған. Одан әрi оңтүстiк беткеймен Котелок шоқысының төбесiне көтерiлу, онда да қарау алаңы жабдықталған. Сосын батыс беткейiмен аз уақытты демалысымен Буян шатқалына түсу. Одан әрi Имантау көлiнiң бойымен солтүстiк-шығыс бағытта жүрiп отырып, Имантау селосындағы тұрғылықты орындарға қайтып келу.
Шалқар табиғи аймағы. Шалқар табиғи аймағы орташа таулы жер бедерімен сипатталады. Көлдің сырт пішіні таға тәріздес, аралас және шыршалы орманмен қоршалып, су бетінің көлемі 3241 га болады. Оңтүстік жағалауы шипалы балшықтан тұрады. Суы тұзды, таза, тереңдігі 10м дейін жетеді, құрамы қара теңіз суының құрамына сәйкес, және де тері ауруларын емдеуге қолданады. Суға түсетін жағалаулары құмды, арасында тасты болып келеді, Тілек тауы атты тамаша табиғи ескерткіші бар. Шалқар көлінің жанында Айыртаушық және Саңырау атты көптеген аңызға бөленген, шағын екі көл орналасқан. Балық аулауды құмартатындарға жыл бойы балықтардың неше түрін аулауға мүмкіндіктері бар. Биіктігі 500 метрдей Екі ағайынды таулары көлдерді бөліп тұрады. Жағалаулары шырша орманымен көмкеріліп, жоғарғы жағында гранит тастары кездеседі.
Көне заманғы Күміс қарағайлы. Солтүстік Қазақстанда далалы қарағайлықтың пайда болуын көптеген ғалымдар ертеде бұл жерде қалың қарағай орманы болғанын, олар Оралмен Алтайдағы қалың тоғайларымен жалғасып жатқанын айтады. Реликтік күміс қарағайлық Қызылжар әкімшілік ауданындағы Большая малышка атты елді мекеннің жанында орналасып, аумағы 243 га жерді алып жатыр. Қарағай, шырша ағаштарының жартысынан көбінің жасы 100 жыл шамасында.
Қарағайлықты айнала ақ қайындар қоршаған. Осыдан күміс қарағайлық атанған. Көптеген жылдар бойы қарағай құрылыс материалы ретінде қолданылып келеді. Ең бірінші бұл өңірде: Долматово, Красноярка, Соколовка, Вагулино атты елді мекендер пайда болған. Сол кездің өзінде бұл аймақтың табиғатының сұлулығын байқаған кейбір шенеуніктер қарағай ормандарын кесуге тыйым салғызған. Олардың арқасында күміс қарағайлық осы күнге дейін сақталған. Соның өзінде қазіргі қарағайлықтар, ертеде Есіл өзенінің көптеген алқабын алып жатқан қалың ормандардың қалған бір бөлігі ғана. Қарағайлықтың табиғаты ерекше. Мұнда Солтүстікте де және оңтүстікте де өсетін өсімдіктердің түрлері: шие, жидек, қарақат т.б. кездеседі. Мүктер мен қыналар, валерианка және ветряницалармен қатар өседі. Көне заманғы Жаңажол қарағайлығы.Жаңажол қарағайлығы 16 гектардай кішігірім жерде Жамбыл ауданының Жаңажол ауылынан 3 -- 4 шақырым жердегі ескікөл шұңқырлы аумағында орналасқан. Кейбір жерлерінде қарағайлық көлге қарай төмен түсе өскен. Табиғи (өз бетімен) өскен 200 жылдық зәулім қарағайлар көзге түседі. Мұнда мүктермен қыналарды, папоротниктерді және дәрілік кейбір өсімдіктерді кездестіруге болады. Орман Чернолесие орманшылығының қарауында, бірақ қорыққа жатпайды. Бірақ ерекше қарағайлық, ғылыми құндылыққа енгізіліп, күзетуді талап етеді.
Согров қорықшасы. Қорықша 1968 жылы құрылған. Оның ауданы 134 мың гектардай болады. Батыс шекарасы Есіл өзенінің бойымен 45-шақырымдай қашықтықта жатыр, ал солтүстігі - Түмен облысының шекарасына дейін созылған. Заказниктің құндылығы Есіл өзенінің алабында орналасуында, бұл ағаштардың сирек кездесетін және азайып бара жатқан көптеген түрлерін сақтауға көмегін тигізеді.
Красноярка, және Долматово елді мекендерінің арасында сумен шайылған ерекше терең сайлар, бір жағынан есіл өзенінің оң жағасының биік жарқабағынан, екінші жағынан судан 40-50 метр биіктікте шығып тұрған төбешіктерден тұрады. Бұл сайлар тек осы жерде ғана кездеседі, және Петропавл қаласының солтүстігінде орналасқан. Сай жарқабағының көп жері бірнеше шақырымдай көлбеу болып келеді. Олардың бір ерекшеліктері, кейбір ғажап геологиялық кесінділерде жалаңаштанған түзінді қабаттарын, континенталдық полеоген және неоген үйінділері бойынша, ғалымдардың зерттеуіне қолайлы. Өзеннің өсімдіктер өскен қойнауында көптүрлі ағаштарды: жоғарылай өскен қайың ормандарын, бұталарды, және күміс, қара теректерден, итмұрындықтардан, талдардан тұратын үремдік ағаштарды көруге болады. Заказниктің үремдік ағаштары - солтүстік Қазақстанның нағыз тоғайлары. Мұнда биіктігі 3 метрге дейін жететін алып шөптер бар. Ылғалдың молшылығынан өсімдіктер керемет өскен. Кей жерлерінде Есілмен жалғасатын терең сайлар және тек қана Қазақстанның солтүстігінде кездесетін лалагүлінің 3 түрі Венерины башмачки деген атпен табиғатты қорғау Қызыл Кітапқа енгізілген.
Сардоник қорығы. Шал ақын ауданының әкімшілік орталығы Сергеевкадан 40 шақырым жерде орналасқан. Аудан орталығы Сергеевканың атағын шығарған -оның суқоймасы. Бұл суқойма Есіл өзенінің бойымен Сергеевкадан Куприяновкаға дейін 100 - шақырымдай жерді алып жатыр. Су бетінің ауданы - 117 шаршы шақырым, ал ең үлкен тереңдігі 20-метрдей. Мұнда су туризмінің түрлерімен жағажайлық демалыс орындарын дамытуға мүмкіншіліктер бар.
Шал ақын ауданы орманды-дала аймағында орналасқан. Шудасай, Бағанаты және Иман Борлық деген Есілдің ғажайып салалары бар. Бұл жерде 100-ге тарта кішірек көлдер кездеседі. Кіші Торанғұл және Козловское көлдері балықтың молшылығымен аты шыққан. Мәдени - ағарту саласында: белгілі жазушы - Зейнел - Ғаби Иманбаевтың, ақындар - Ахметжан Нұртазиннің және Ермек Қонарбаевтың мұражайларын, Бектеңіз археологиялық ескерткіштерінің қорғандарын, Сергеев суқоймасын, Ольховая роща атты шағын аймақта облыста сирек кездесетін өсімдіктерді, оның ішінде қара ольханы қызықтауға болады. Бұл аудан төрт қазақ академикгі: Евней Бөкетовтің, Аманжол Қошановтың, Қазез Ташеновтің, Мырзатай Серғалиевтің және ғарышкер - Александр Викторенконың отаны.
Мамлют қорықшасы. Бұл қорықша Мамлют ауданының Становое елді мекенінің маңында орналасқан. Бұл сазды - батпақ сфагнумды рям суық дәуірдің жұрнағы. Оның ауданы - 3,5 гектардай дөңгелек пішінді көл шұңқырындағы кішігірім жерде. Егер рямнің өсу шекарасы 50 солтүстік көлденеңдікте болса, онда бұл сай сфагнумнің өсетін оңтүстік шеткі шекарасында орналасқан. Сыртынан қайынды шоқты еске түсіреді. Рям шет жағынан қоймалжың батпақпен қоршалған, сондықтан қоғалы, қамысты нудың арасымен жетуге мүмкіншілік жоқ. Аяқ астындағы топырақ теңселіп тұрады және тереңге кеткен. Рямға солтүстік - батыс жағындағы жалғыз ғана жолмен баруға болады. Торфтан тұратын рямнің орталығын ықтау. Сфагнумнің қалындығы 2 метрге дейін жетеді. Ағаштардан қайың, қарағай өседі; бұталардан қозанақ, мүкжидек және Росянкалардың сирек түрлері кездеседі. Бұл сирек кездесетін орманды-дала аймағы көне заманғы болып табылады. Торф қабаттарын зерттей отыра тарихи уақыттағы және голоцендегі табиғат өзгерістерінен ақпарат алуға болады.
Буян шатқалы бағыты
Ұзақтығы: 1 күн
Бағыттың ұзындығы: 10 шақырым.
Бағыттың жұмыс уақыты:
1 маусымнан 20 қыркүйекке дейiн.
Топ саны: 10 адамға дейiн.
Саяхат түрi: жаяу
Сурет 3. Буян шатқалы
Бағыттың сипаттамасы: бағыт оңтүстiк бағытта Имантау көлiн бойлай отырып, аралас орман iшiмен Змейка шағын өзенi арқылы Боровушка бұлағының жанындағы аз уақытты демалысымен өтедi. Сосын көтерiлулер мен түсулер қатары (биiктiк 400 м-ден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жалпы туризм дегеніміз - ол адамдардың өздерінің тұрақты жерінен, демалу, емделу, сауығу, танымдық, тарихи-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында басқа жерлерге уақытша кетуі.
Бүгінгі таңдағы туризм аймақтың болашақта аса қарқынды дамуына бағытталған, табиғат байлығының және мәдени - тарихи мұрасының нәтижелі қолдануына өз септігін тигізеді, оған тарту үшін, бір жағынан халықтың мәдени, сауықтыру және демалуына қажет болса, екінші жағынан, экономикалық дамуы жағдайына, шағын қалаларда және елді мекендерде жұмыспен қамтамасыз етуді және аймақтың экономикасына қосымша қаражаттарды тартады.
Туризм өзара байланысты салалардың кешенді жүйесін құрап, қызмет түрі, рекреация формасы, ұлттық экономиканың саласы және бос уақыт өткізу түрі болып табылатын күрделі, көп жақты ұғым.
Туризм ең пайдалы бизнес түрінің бірі. Жаңа мыңжылдықтың басының өзінде, туризм үлесі дүние жүзілік тауар саудасы мен қызметінің 15 пайызын құрады, бұл мұнай экспорты мен автокөлік саудасынан кейінгі үшінші орынды алуын қамтамасыз етті.
Қазақстанда туризм дамушы сала. Республикалық және аймақтық деңгейде де туристік қызметтің барлық салаларында да жаңа жұмыс формаларын іздеу, ұсыныстар саласының кеңейюі және оның мамандануына тереңдеуі, жаңа туристік кешендерді құруы жүріп жатыр.
Қазіргі Қазақстанда туристік ағымдардың бағыты жылдан жылға көптеген аймақтарды алып жатыр, соның ішінде Солтүстік Қазақстан облысының да туристік қызметі даму үстінде.
Сол себептен Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметінің қазіргі жағдайының дамуы өзекті мәселе болып табылады.
Мақсаты:
Зерттеу барысында алға қойған мақсатымыз - табиғи, экономикалық және әлеуметтік аспектілерін ескере отырып Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризмнің біртұтас туристік қарқынын сипаттап, туристік қызметтің ролін анықтау.
Негізгі зерттеу міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:
oo Солтүстік Қазақстан облысының демалыс орындары мен туризм дамуының табиғи және әлеуметтік - экономикалық алғышарттарына баға беру;
oo Облыстың біртұтас туристік қатынасын анықтау;
oo Облыстың туризм дамуының қазіргі жағдайын талдау;
oo Облыс туризмі дамуының негізгі бағыттарын өңдеу.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеудің негізгі міндеттері жұмыстың жоспарланған құрылымында анықталады. Зерттеу жұмысы 4 тараудан,12 бөлімнен, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттеудің теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: С.Р.Ердаулетов, Ж.А.Алиева, Д.В.Николаенко, Н.Морган, В.А.Квартальнов, т.б. Жұмыстың негізі ретінде Қазақстандағы жаңа бағыттағы қоғамдық географияның негізін қалаушы, туризм географиясының теорияларының алғашқы авторы, география ғылымдарының докторы, профессор С.Р.Ердаулетовтың ғылыми жұмыстары алынды. Атап айтқанда, География туризма Казахстана, География туризма: история, теория, методы, практика. Сондай-ақ, Д.В.Николаенконың Рекреационная география еңбегін, В.А.Квартальновтың Биосфера и туризм кітабын, Ж.Н.Алиеваның Туризмология негіздері, Экологический туризм атты еңбектерін, жергілікті зерттеушілердің еңбектерін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды қолдандық. Сонымен қатар, туризмді дамыту жөніндегі нормативтік құжаттарға, Қазақстан туризмінің және әлеуметтік - экономикалық статистикалық жинақтарға, туризмді дамыту жөніндегі аймақтық бағдарламаға сүйендік.
Зерттеу әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, жүйелі талдау, топтау, тарихи, экономикалық - статистикалық, картографиялық әдіс.
Қазіргі туризм индустриясы ірі жоғарғы табысты және динамикалы түрде дамып отырған халықаралық қызмет саудасының сегменті болып отыр. Ол экономикалық құбылыс ретінде индустриялды нышанға айналып, ұлттық экономиканың даму катализаторы болып табылады. Туризм арқасында жаңа жұмыс орындарының қалыптасуы, ұлттық табыстың өсуі, жергілікті инфрақұрылымның дамуы, халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы байқалады. Туризм индустриясы тиімділігінің жоғары деңгейімен және оған салынған инвестицияның тез қайтарымымен сипатталады. Басқаша айтқанда, туризм енді дамып келе жатқан елдердің экономикасына оң әсер етеді.
Қазіргі таңда Қазақстанның экономикасында туризмнің рөлі біртіндеп арта түсуде және туристік қызметтер қалыптасу үстінде.
1. Солтүстік Қазақстан облысның туристік қызметтің дамуына әсер етуші факторлар
1.1 Солтүстік Қазақстан облысының табиғи факторы
Туризм күрделі әлеуметтік - экономикалық жүйе бола, сырттағы көптеген фактарлорға тәуелді болады, олардың әрқайсысы өзінің күшіне, ұзақтығына қарай туризмнің дамуына әсер етеді. Соныдықтан оларды ескеру нәтижелі туристік қызметті ұйымдастыру үшін керек.
Туризмге әсер ететін факторлардың екі түрі бар: сыртқы; ішкі.
Сыртқы факторлар туризмге қоғамық өмірде болып жатқан өзгерістер арқылы әсер етеді және туризм жүйесінің түрлі элементтері үшін маңызы бірдей емес.
Туризмнің дамуына әсер етуші маңызды сыртқы факторлар қатарына жатады:
1. Табиғи - географиялық;
2. Мәдени - тарихи;
3. Экономикалық
4. Әлеуметтік
5. Демографиялық
6. Саяси - құқықтық
7. Технологиялық
8. Экологиялық
Табиғи - географиялық (теңіз, таулар, ормандар, флора, фауна, климат және т.б.) және тарихи - мәдени (сәулиет, тарих және мәдениет ескерткіштері) факторлар туристер үшін олардың баратын аймағын анықтайтын негізгі туристік ресурс болып табылады.
Табиғи және мәдени - тарихи ресурстардың байлығы, оларды пайдалану мүмкіндігі мен қолайлығын пайдалану туризмнің дамуының масштабына, ырғағына және бағытына маңызды әсерін тигізеді.
Жалпы алғанда табиғи - географиялық фактор туризм дамуының алғышартын құрады және өзгеріссіз құндылығы болады. Адам оны тек өзінің қажеттіліктеріне қарай ыңғайлап туристік мақсатта қолдануға қол жетімді ете алады.
Георгафиялық орны. Солтүстiк Қазақстан облысы (СҚО) Қазақстанның ең солтүстiгiнде орналасқан, ал физико-географиялық қатынаста -- Батыс-Сiбiрлiк жазықтың оңтүстiк және жарым-жартылай -- Қазақ ұсақ шоқы аумағында (Сары-Арқа). Облыстың ең солтүстiк нүктесiнiң координаты: 55°26' с.е. (бұл Мәскеудiң ендiгiне сәйкес келедi) және 68°59' ш.б., шеткi оңтүстiк нүктенiкi -- 52°13' с.е. және 67°19' ш.б., шеткi батыс нүктенiкi -- 54°00'с.е. және 65°57' ш.б., шығыстық -- 52°50' с.е. және 74°02' ш.б. шеткi нүктелер арасында Екi шеткi нүктенiң арақашықтығы бойлығы бойынша 8°05', ендiгi бойынша -- 3°13' құрайды. Шеткi нүктелердiң тiкелей бойынша солтүстiк-оңтүстiк бағытында 375 км тең, батыс-шығыс -- 602 км тең. Облыс Ресейдің Калужск, Тульск, Тамбов облыстары сияқты ендікте орналасқан.
Сурет 1. Солтүстік Қазақстан облысының картасы
Облыс аумағы солтүстiкте РФ Қорған, Түмен және Омбы облыстарымен, оңтүстiкте -- ҚР, Ақмола облысымен, батыста -- Қостанай және шығыста -- Павлодар облыстарымен шектеседi
Солтүстік Қазақстан облысының бедері. Облыс аумағының көп бөлігі Батыс-Сібір жазығының оңтүстік шетінде орналасқан, онда үстіңгі қабат-деңгейі 200 метрден аспайды, және ескі арналы неогенді үстіртке жатады, ол Тобыл және Ертіс өзендерінің алқаптары арасындағы үлкен кеңістіктерді алады. Осы аумақтың көларалық үстінен неогенді жастағы тығыз балшықты тұқым қабаттары және көл генезисі орналасқан. Облыстың солтүстік-батыс бөлігінде шұңқырлар жүйесінен тұзды көлдерден бөлінеді: Калибек, Үлкенқарой, Теке, Селетытеңіз. Облыстың жазықтық бөлігі кеңістікті, тыстағы тұнба тұқымдары астында фундамент орналасқан, эпигерцинді жас платформасының Батыс-Сібір тақтасына сәйкес келеді. Облыс бедері шамалап бөлінген, адыр-бұдырлы, жер үсті жалпы солтүстікке және солтүстік-шығысқа төмендейді.
Облыстың оңтүстік-батыс бөлігі Қазақ ұсақ шоқыға (Сары-Арқа) жатады және Көкшетау қыратының солтүстік-батыс бөлігімен ұсынылған. Сары-Арқа-ескі таулы ел, оның қатпарлы құрылымы палеозойда пайда болды. Желдену мен денудация процестері оң белгісімен неотектоникалық қозғалыстармен бірлесе, оның қазіргі заманға сай кескінін құруға әкелді. Көкшетау қыратының аумағы негізінен магматикалық және метаморфологиялық тау жыныстарынан құрылған.
Батыс Сiбiр жазығының оңтүстiк шекаралық шетi толқынды көне-абразиондық және абразионды-жинақтық жазықтарымен белгiленген, онда тау жыныстары терең кетпеген, топырақ қабатының астынан-ақ табылады. Үстiрттiң жазықтық бетiнде жалғыз тұрған төбелер немесе биiк емес шоқылар көтерiледi (20 - 30 м дейiн). Одан жоғарырақ шоқылар сирек кездеседi, олардан -- Сырымбет тауы, Бүркiт тауы (Жаман-Сопка).
Көкшетау қыраты үшiн эрозионды-тектоникалық және эрозиондық алқап жүйелерi тән, кейде қайта тереңдетiлген, палеогеннiң аллювиальдi шөгiндiлермен толтырылған, көл, неогеннiң көлдi-аллювиальдi қалыңдықтармен, жарым-жартылай заманға сай гидрожүйемен игерiлген.
СҚО аумағы меридиональдi бағытта терең және жақсы дамыған Есiл өзенi алқабымен қиылысқан.
Есiл облыс шегiнде жақсы өңделген алқабы бар, оның енi оңтүстiкте бiрнеше километрден солтүстiк бөлiгiнде 20 - 22 км дейiн жетедi.
Облыстың сол жақтық бөлiгiнде өте қызықты рельеф дамыған, жалынды атына ие болған. Ол морфологиясымен, яғни сыртқы көрiнiсiмен, геологиялық құрылысымен, пайда болу құпиялығымен ерекшеленедi.
Жал деп ұзын жайпақ қатарларды атайды, 1-2-ден 20 - 25 км дейiн созылады. СҚО шегiнде барынша көп ұзындығы 15 км құрайды. Жалдардың биiктiгi 3-4-тен 15 - 18 м дейiн созылады, биiктiгi 500 - 1500 м. Жалдарға тән ерекшелiктiң бiрi олардың бiрқалыпты бағдары: ұзын бiлiктерi батыс-оңтүстiк -батыстан шығыс-солтүстiк-шығысқа қарай созылған.
Гидрологиясы. Облыс аумағында 3425 қолданыстағы шұңқырлар және жоғалып кеткен көлдер бар. Олардан ең iрiсi (су айдынының алаңы бойынша): Селеты-Тенгиз (777 км²), Теке (265 км²), Шаглытенгиз (240 км²), Кiшi-Қарой (102 км²). Сиверга, Меңгесер, Становое, Үлкен Тараңғұл (Таранколь) және т.б. көлдердiң шұңқырлары 30 - 50 км және одан астам алаңдары бар. Алайда саны бойынша көлдер мен көлдiк шұңқырлар 1 км² жуық алаңында басым.
Көлдердiң тереңдiгi генезис пен шұңқырларға байланысты. Ең тереңдiлiгiмен Көкшетау қыратының көлдерi ерекшеленедi: Шалқар -- 15 м, Жақсы-Жаңғыстау -- 14,5 м, Имантау -- 10 м. Бiрақ, 5 - 3 м кем емес тереңдiгiмен көлдер басым.
Климат және агроклиматтық ресурстары. Солтүстік Қазақстанның ең үлкен материк тереңдігіндегі орны оның климатының күрт континентальдылығымен сипатталады, оның тәндік белгілері қатты желдер мен дауылды ұзақ қыс, бірақ ыстық жаз.
Ең суық қаңтар айының көпжылдық орташа температурасы -18.5°С жуық солтүстігінде, -17.6°С жуық оңтүстігінде, ал ең суық күндері -45°С жетеді. Шілдеде температура орташа +19°С дейін солтүстігінде және +19.5°С оңтүстігінде, ал ең ыстық күндері +41°С дейін жетеді. Күн көзінің жарқырауы 2000 бастап 2150 сағатқа дейін жетеді. Радиациалық баланс 25 - 30 ккалсм2 дейін жылына, қарашадан бастап наурыз айына дейін -- қарама-қайшы. Солтүстік Қазақстан үшін күн-райының тұрақсыздығын шақыратын ауа массаларының жиі алмасуы тән, қысқы уақытта континентальді арктикалық ауаның кірігуі температураның күрт төмендеуіне себепті, ал ауыспалы кезеңде көктемгі-күзгі қатқақтар байқалады. Атмосфераның циркуляциясы температураның және жауын-шашынның жылдан жылға күрт өзгеру себебі болып табылады.
Қысқы уақытта күн-райының ашық аспанымен циклонға қарсы типтері және тұрақты теріс температуралары басым. Желдер айқын белгіленген оңтүстік-батыс бағытымен сипатталады, орташа жылдамдығы 5.5 мс жуық.
Көктем қысқа (20 - 30 күн), құрғақ және салқын, сәуір айының екінші жартысынан бастап басталады. Температуралардың 5 арқылы көктемгі ауысу орташа көпжылдық даталары 20 - 22 сәуірге келеді, 10°С арқылы -- 8 - 10 мамырға келеді. Күзде ауысу 10°С арқылы орташа 18 - 20 қыркүйекке келеді, ал 5°С -- 5 - 7 арқылы қазан айына. Мерзімнің ұзақтылығы орташа тәуліктік ауа температурасымен 10°С жоғары 130 - 140 күнге жуық, ал ауаның орташа температура сомасы 10 оС жоғары 2000 - 2200 оС құрайды. Соңғы көктемгі қатқақтың орташа датасы 20 мамырға қарай (16 сәуірден бастап 22 маусымға дейін), бірінші күзгі -- 20 қыркүйек (19 тамыз - 12 қазан). Қатқақтың болуы 25 шілдеде-де байқалды (Булаев, 1997ж.). Аязсыз мерзімнің болу ұзақтығы жылына 100 - 120 күнге жуық, ал орташа тәуліктік температурасымен 0°С жоғары орташа 190 күнге жуық.
Жазғы уақытта күн-райының солтүстік және солтүстік-батыс желдерімен 4 мс жуық жылдамдығымен циклональді типтері басым. Күз салқын, бұлыңғыр, кейде жаңбырлы.
Атмосфералық жауын-шашынның орта жылдық саны 290 - 295 бастап 425 - 435 мм. Дейін жетеді. Бәрінен аз облыстың оңтүстік-шығыс аудандары алады. Ылғалмен Көкшетау қыраты мен орман алқапты тау кендік аудандар қамтылған. Жылдың жылы жартысында (сәуір-қазан) жылдық норманың 80 - 85% түседі ең жоғары шілдеде (45 - 75 мм). Қар беті тұрақты қыс аяғына орташа қуаттылығы 25 - 30 см жуық, 5 айға жуық жатады, қараша айынан наурыз айына дейін. Жауынның орта жылдық сомалары жылдар бойынша өзгеріп отырады.
Солтүстік Қазақстан обылсының географиялық орны облыс территориясында туризмнің дамуына өте қолайлы. Сонымен бірге облысытың жер бедерінің жазық болуы туризм үшін өте жақсы әсер етеді. Солтүстік Қазақстан облысының ландшафтысы және климаттық жағдайы автокөліктік, велосипедтік және судағы демалыс үшін өте қолайлы. Солтүстік Қазақстан облысындағы климаттық ерекшеліктерге байланысты маусымдық туризм жақсы дамыған, сонымен қатар жыл бойы да туристік қызметтер жасайтын жағдайлар ұйымдастырылған.
1.2 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші экономикалық фактор
Экономикалық фактордың туризмге әсерінің басты сипаты болып туризмнің дамуының тенденциясы мен экономика арасында тығыз байланыстың болуы негізделеді. Өңірдің экономикалық жағдайы тек халықтың табысына ғана емес, сонымен бірге туризмнің материалды- техникалық базалардың және инфроқұрылымының даму деңгейіне әсер етеді.
Өнеркәсіп және өндіріс. Солтүстік Қазақстан облысында өнеркәсіптік өндіріс құрылымында ең мол үлес -- 71,1% өңдеу өнеркәсібіне және 23,9% электр энергиясымен жабдықтау, газ, бу жеткізу және ауаны кондициялауға келеді. Қазіргі кезде облыс өндірісінің жалпы көлеміндегі тау-кен өнеркәсібінің үлесі шамамен 0,4%-ды құрайды.
Өндіріс көлемінің өсімі 2 есеге тау-кен өнеркәсібінде, 9,5%-ға сусындар өндірісінде; 10,4%-ға тоқыма бұйымдары өндірісінде, 14,2%-ға киім өндірісінде, 9,2%-ға резеңке және пластмассадан жасалған бұйымдар өндірісінде; 11,7%-ға металлургия өнеркәсібінде; 45,8%-ға компьютер, электрондық және оптика өнімдері өндірісінде қамтамасыз етілді.
Машина жасау саласы. Бүгінгі күні салада мұнай-газ, көліктік және ауыл шаруашылық машина жасау -- үш негізгі бағыт қалыптасты.
Өндіріс көлемі жетекші кешендер мұқтаждығы үшін импортты алмастыратын өнім шығару есебінен артады.
Өңдеу өнеркәсібі көлемінің 29,9%-ын алатын машина жасау саласында 17101,3 млн.теңгеге өнім шығарылды.
Энергетика саласы, базалық сала ретінде, өңірдің экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін энергия ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, облыстың жемісті сатып алушылық дамуы үшін жағдайлар жасайды.
Солтүстік Қазақстан облысының энергетикалық кешені СЕВКАЗЭНЕРГО АҚ (ПЖЭО-2) жылу энергиясы орталығын, Петропавл Жылу Желілері ЖШС -- жылу және электр желілерін, Солтүстік Қазақстан ЭТК АҚ және Көкшетау Энерго ЖШС біріктіретін СЕВКАЗЭНЕРГО кәсіпорындары тобымен көрсетілген.
СЕВКАЗЭНЕРГО АҚ ЖЭО-2 Петропавл қаласының жылу энергиясының, сондай-ақ Петропавл қаласының және Солтүстік Қазақстан облысының сегіз ауданы, Аққайың, Есіл, Жамбыл, М.Жұмабаев, Қызылжар, Мамлют, Тимирязев, Шал ақын аудандарының электр энергиясының негізгі көзі болып табылады. Ішкі нарыққа жеткізулермен қатар, электр энергиясын облыстан шет жерлерге және Ресей Федерациясына жеткізу жүзеге асырылуда.
Солтүстік Қазақстан ЭТК АҚ Петропавл қаласы және облыстың сегіз солтүстік өңірлері үшін электр энергиясын тасымалдауды және таратуды жүзеге асырылады.
Көкшетау Энерго ЖШС Солтүстік Қазақстан облысының бес оңтүстік өңірлеріне электр энергиясын тасымалдауды және таратуды жүзеге асырады.
Солтүстік Қазақстан облысының аумағында энергиямен қамтамасыз ететін екі ұйым жүмыс істейді -- Северо-Казахстанский Энергоцентр ЖШС және Солтүстік Қазақстан Энерго орталық ЖШС.
Петропавл Жылу Желілері ЖШС Петропавл қаласында жылу энергиясын беруді және таратуды жүзеге асырады. [4]
Ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығын дамыту бойынша мемлекеттік және өңірлік бағдарламаны іске асыру мемлекеттің қаржыландыру барысында селоны дамытуға сапалы серпіліс жасауға жол берді. Жалпы өнімнің құрылымында өсімдік шаруашылығы өнімі 60% орын алады, ал мал шаруашылығы өнімі 40% орын алады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындар 39% жалпы өнім, шаруа қожалықтар -14% және 47% халықтың шаруашылықтарында жалпы өнім шығарылуда. Ауыл шаруашылығы өнімі өндірісімен 961 ауыл шаруашылық кәсіпорын, 3527 шаруа қожалықтар айналысып жатыр.
Облыстың экономикалық тұрақтылығын бидай өндірісі айқындайды, ол өңірдің басты экспорттық тауары болып табылады. Мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқан қолдау ауыл шаруашылығы құрылымдарына астық өндірісінде жақсы нәтижелерге жетуге жол берді.
Еліміздің ауыл шаруашылығы жалпы өнімдегі облыстың үлес салмағы 11% құрайды. Облыстағы экономика құрылымында аграрлық сектордың үлесіне 30% өңірлік жалпы өнім келеді.
Республикада 4% ауыл шаруашылығы жер орын ала отырып, облыс жыл сайын жалпы республикалық көлемде бидай өндірісінің жарты бөлігінен артық өндіреді, 13% -- картоп, 6% -- ет, 11% -- сүт және 9% -- жұмыртқа.
Мал шаруашылығы саласының көрсеткіштері оның серпінді дамуын растайды.
100 га ауыл шаруашылығы жерлеріне 14,6 центнер ет, 84,9 центнер сүт, 100 га дәнді дақылдар алқабына -- 10 мың дана жұмыртқа өндіріледі. Мал шаруашылығы өнімі, негізінен, халықтың үй шаруашылығында өндіріледі: 88% ет, 93% сүт және 43% жұмыртқа.
Саланы әртараптандыру және күшейту бағыты, оны жоғары қосымша құны бар ірі инновациялық жоғары технологиялық өндірістерді игеру бойынша инвестициялық жобаларды жүзеге асыру есебінен индустриалды негізге ауыстыру іске асырылуда.
Облыстың экономикалық дамуының басым бағыты ретінде өңдеу саласы анықталды. Ет, сүт, астық, май өнімдерін өндіретін 232 кәсіпорын жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу және тағам өнімдерін
Халық табысын арттыру, жұмыс орындарын ашу және өнеркәсіптік кәсіпорындарды ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамту үшін халықтан ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу жұмысы жүргізілуде. 2010 жылы барлығы 11,8 млрд. теңгеге 58,2 мың тонна сүт, 16,6 мың тонна ет, 154,3 тонна жүн, 63,9 мың дана былғары шикізаты сатып алынды, немесе 1 аулаға 127,5 мың теңгеден, бұл 2009 жылғы-деңгейден 40,3 мың теңгеге артық. [4]
Сауда. Сауда -- облыс экономикалық қызметінің ірі салаларының бірі, оның дамуы-экономиканың табысты қызмет ету шарттарының бірі.
Облыстағы экономикалық ахуалдың ұдайы жақсаруы және халықтың табыс-деңгейінің артуы бөлшек сауда саласындағы келесі жағымды өзгерістерге себепші болады: дамыған бәсеке ортасы қалыптасқан, жоғары кәсіпкерлік белсенділік айқындалған, бөлшек тауар айналымының көлемі ұдайы артып отырады.
Сыртқы сауда айналымы. ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитетінің мәліметтері бойынша 2010 жылы облыстың сыртқы тауар айналымы (2010 жылғы 1 шілдеден РФ және БР тауар айналымын есептемегенде) 404,6 млн. АҚШ долларын құрады. Бұл ретте, экспорт 132,3 млн. АҚШ долларын, импорт -- 272,3 млн. АҚШ долларын құрады.
Экспорт бойынша негізгі әріптестері: Тәжікстан (барлық экспорт көлемінің 24,7%), Ауғанстан (20,8%), Өзбекістан (10,3%), Әзірбайжан (9,7%), Қырғызстан (9,7%), Ресей (7,3%), Иран (6,8%).
Экспорттық жеткізулерде мына тауарлық топтардың азық-түліктері ең үлкен үлесті орынға ие болады: мал өнімі және өсімдік өнімдері, дайын азық-түлік тауарлары (90,9% немесе 120,3 млн. АҚШ доллары), металл және одан жасалған бұйымдар (5,9% немесе 7,7 млн. АҚШ доллары), минералдық өнімдер (1,8% немесе 2,3 млн. АҚШ доллары)
Импорттық өнімнің жетекші жеткізушілері: Ресей Федерациясы жетекші болып табылады (импорттың барлық көлемінен 72,3%), Украина (5,9%), Қытай (3,5%), Германия (2,4%), Беларусь (1,9%), Австрия (1,7%), Дания (1,6%).
Импорттық жеткізулердің құрылымында негізгі үлесті орынға келесі өнім топтары ие болады: машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, приборлар және аппараттар (импорттың жалпы көлемінен 26,9% немесе 73,3 млн. АҚШ доллары), минералды отын және мұнай өнімі (24,7% немесе 67,2 млн. АҚШ доллары), химия өнеркәсібінің өнімі (16,1% немесе 43,7 млн. АҚШ доллары), мал өнімі және өсімдік өнімдері (12,7% немесе 34,5 млн. АҚШ доллары), металл және одан жасалған бұйымдар (7,8% немесе 21,2 млн. АҚШ доллары), ағаш, ағаш материалдары және целлюлоза-қағаз бұйымдары (4,8% немесе 12,9 млн. АҚШ доллары).[4]
Транспорт. Жолаушыларды тасымалдауда халықты қанағаттандыру үшін облыс бойынша 203 автобус бағыты қызмет етеді, соның ішінде: халықаралық -- 6, облысаралық -- 28, облысішілік қалааралық -- 82, қала маңындағы -- 17, ауданішілік -- 30, кентішілік- 7 және қалалық -- 33.
Жолаушылардың үзіліссіз автомобиль қатынасымен 473 ауылдық елді мекеннің 714-і қамтылды, бұл 66,2% құрайды. Маршруттарда заңды тұлғалар сияқты (автопарктар және басқа да кәсіпорындар) жеке кәсіпкерлер-де (жеке тұлға) қызмет көрсетеді.
Облыста РФ Жол қатынастары министрлігінің Оңтүстік Орал темір жолы ЖФМБ Петропавл бөлімшесі еншілес кәсіпорны орналасқан. Ұзындығы 186,96 ш.
Солтүстік Қазақстан облысы аумағы бойынша Қазақстан Темір Жолы ҰК, АҚ ұзындығы 545 ш. темір жолы өтеді. Халықаралық поездар жоқ, олардың ішінде ҚР қалаларынан -- 2 пар. Транзиттік поездар: № 83 Қарағанды-Мәскеу, № 823824 Петропавл-Омбы жедел электр поезы.
Петропавл қаласының әуежайы 1975 жылы пайдалануға тапсырылды, 2001 жылдың 6 желтоқсанында халықаралық әуежай мәртебесi берiлді. Өзінің техникалық мiнездемелері бойынша ЯК-40, АН-24, Ту-134, Ту-154, Ил-76, Ми-8, Фоккер-50, Боинг-757 сияқты әуе кемелерiн қабылдауға мүмкiншiлiгi бар. Аэровокзалының өткiзу қабiлетi сағатына 200 жолаушы, жалпы ауданы 2763,8 шаршы метр.[4]
Жүйелi негiзде облыс үшін әлеуметтiк маңызы бар Астана-Петропавл-Астана әуе маршруттары iске асырылады. Алматы-Петропавл-Алматы -- рейсінің тиiмдiлiк-деңгейiн арттыру мақсатында жергiлiктi бюджеттен жәрдем беріледi.
Солтүстік Қазақстан облысының экономикасының тұрақты дамуы нәтижесінде туризмнің қарқындауына өзінің әсерін тигізеді. Облыста өндіріс пен өнеркәсіп жанданып, өте белсенді дамуда. Транспорт жүйесінің туризмге тигізетін әсері өте мол, облыстығы жолдардың жағдай жалпы алғанда жаман емес, барлық жағдайлар жасалған, дегенімен туристік қызметті өркендету үшін облыстың автокөлік жолдарын жөндеу жұмыстарын жүргізу қажеттігі туып отыр.
1.3 Солтүстік Қазақстан облысының туристік қызметіне әсер етуші әлеуметтік фактор
Туризмнің дамуындағы әлеуметтік фактор қатарына халықтың білім, мәдениет, эстетикалық қажеттілік деңгейінің жоғарылауы жатады. Зерттеулер адамдардың білім деңгейі мен саяхаттауға бейімділігі арасында тура байланыс бар екеніне айғақ болады. Бұл мәдениет пен білімнің деңгейінің жоғары болған азаматтардың өзінің бос уақытын тиімді ұйымдастырады, оны сыртқы ортаны тану мақсатында, басқа елдердің өмірі, тұрмысы, фальклор мен өнерімен танысу үшін қолданады.
Әлеуметтік фактор туризмнің дамуына өте маңызды әсер етеді. Шаруашылықтың тұрақты дамуы саяхаттаудың экономикалық негізін қалыптастырады.
Туризмнің дамуына халық санына байланысты демографялық фактор әрдайым әсер етеді, оның:
- жеке елдерде және аймақтарла орналасуы (қала,ауыл),
- жас-жыныстық құрылысы (еңбекке жарамды халықты бөліп көрсету, оқушылар мен зейнеткерлер),
-отбасы жағдайы және отбасы құрамы. Осылайша, әлемдегі халық санының өсуі туристер санының өсуіне тура пропарционалды әсер етеді. Статистикалық мәлімет бойынша халық тығыздығы аз аймақтарда халық тығыздығы жоғары аймақтармен салыстрғанда туристердің ағымы белсенді екенін көрсетеді.
Облыс тұрғындарының саны 588,9 мың адамды құрады, соның ішінде қала тұрғындары -- 238,5 мың адам немесе 40,5 пайыз, село тұрғындары -- 350,4 мың адам немесе 59,5 пайыз.
Облыстың тұрғылықты халқының орташа тығыздығы 1 кв. метріне 6, 7 адамды құрайды.
Облыс орталығы - Петропавл қаласы, 1752 жылы негізделген, халқы 190, 9 мың адамды құрайды.
Қазіргі уақытта облыста өзінің құрамында 235 бірлестіктері мен топтары бар 16 дін конфенсиялары бар. Дінге сенушілердің басқаруында 132 діни ғимараттар бар. Тіркелген 148 қауым бар
Солтүстік Қазақстан облысы - республиканың солтүстік қақпасы. Облыс 1936 жылдың 29 шілдесінде құрылды, бүгінгі шекарасы 1999 жылдың 8 сәуірінде бекітілді. Облыстың ауданы 97, 99 мың шаршы км. тең және республика аумағының 3, 6% құрайды. Солтүстік Қазақстан облысының әкімшілік орталығы - Петропавл қаласы, 1752 жылы негізі қаланды.
Облыста 13 әкімшілік аудан бар: Айыртау, Ақжар, Аққайың, Ғ.Мүсрепов атындағы, Есіл, Жамбыл, Қызылжар, М.Жұмабаев атындағы, Мамлют, Тайыншы, Тимирязев, Уалихан, Шал Ақын атындағы; 5 қала - Петропавл, Булаев, Мамлютка, Тайынша, Сергеевка; 4 қала типтес кенттер - Смирнов, Талшық, Еңбек, Кішкенекөл.
Облыстың халықының өмір сүру деңгейін ескеріп олардың саяхаттарға шығу мүмкіндіктерінің болуы көрінеді.
Өмір сүру деңгейінің негізгі индикаторлары. Халықтың табысы өседі, өмірдің жаңа үлгісі қалыптасады, ол өзіне сай демалысты қажет етеді. Табыстың өсуі туризмнің әлеуметтік базасын кеңейтеді, саяхат көпшілікке қол жетімді болады. Экономиканың дамуы қонақжайлық индустиясына инвестиция жасауға, туристік инфроқұрылымды құруға, туристік қызметтің жоғары сапасын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Кесте №1
Өмір сүру деңгейінің негізгі индикаторлары
2006
2007
2008
2009
2010
Орташа айлық атаулы еңбекақы, теңге
27 182
34 522
38 281
43 700
48 606
Атаулы еңбекақы индексі, өткен жылға пайызбен
118,2
125,9
115,3
114,2
111,2
Күн көріс мөлшері орташа жан басына шаққанда, теңге
7 925
8 838
11 317
11 886
12 650
Табысы күн көріс минимумы мөлшерінен кем тұрғындар үлесі, пайызбен
22,3
16,0
11,0
7,3
5,4
Азық-түлік қоржынының бағасы жыл соңына, теңге
4 755
5 303
6 790
7 132
7 621
Ең аз зейнетақы мөлшері, теңге (жыл басына базалық зейнетақы төлемдері есебінсіз)
6 700
7 900
9 875
9 875
12 344
Орташа тағайындалған зейнетақы мөлшері (жыл басына), теңге
13 297
16 763
21 697
26 166
34 074
Тұтынуға пайдаланылған кіріс (бір айда, орташа жан басына), теңге
12 413
15 210
19 522
23 188
27 310
Халықтың ақшалай кірістегі еңбек кірісінің үлес салмағы, пайызбен
73,9
74,2
75,9
74,9
71,7
Халықтың қамтамасыздығы
10 000 адамға шаққанда:
ауруханалар төсегімен
83,5
86,9
87,1
86,1
86,5
Дәрігерлермен
23,3
24,3
25,0
25,6
28,4
орта медициналық қызметкерлермен
84,6
86,6
92,9
99,0
106,1
Мектепке дейінгі ұйымдардың саны
45
50
53
55
535
Күндізгі мектеп саны
684
665
645
633
622
Оқу жылының басына оқушылар саны, мың адам
98,7
92,3
86,7
82,7
80,1
Жоғары білім орталықтардың саны
4
3
3
3
2
10 000 адамға шаққанда студенттер
270,6
212,3
186,3
170,7
159,6
Колледждер саны
11
12
11
11
10
10 000 адамға шаққанда колледж оқушылары
196,0
203,5
212,2
216,1
235,7
[6]
Демографиялық фактор тобына сонымен бірге урбанизацияны (қала халқының санының өсуі) жатқызуға болады, оның деңгейі туристік саяхаттардың белсенділігіне тура пропорционал. Қала халықының туристік белсенділігі ауыл халқының туристік белсенділігінен жоғары. Қала неғұрлым үлкен болса, туристік саяхатқа шығатын оның тұрғындарының саны соғұрлым көп болады. Ол ең алдымен шаршаудан және жүйкенің қарбаластығынан, демалысты қажетсінуімен түсіндіріледі. Сонымен бірге қала тұрғынының танымдық мақсатта саяхаттауы қала халқының жалпы мәдени және білім деңгейінің аса жоғары болуы әсер етеді.
[6]
1 - диаграмма. Халық саны(оның ішінде қала және ауыл халқы)
Халықтың жасы және жынысы бойынша бөлу. Сонымен бірге, жас, жыныс, отбасы жағдайына қарай туристік қозғалыстың өзгеруі бақыланады. Осылайша, 18-30 жас аралығындағы азаматтар туризмнің белсенді формаларына көбірек бейімделген. Дегенімен, жалпы туристік қозғалыстың белсенділігі 30-50 жаста жетеді.
Зерттеулер көрсеткендей отбасы құрмаған азаматтар отбасы құрғадағылармен салыстырғанда аса оңтайлы, ал әйелдер ер адамдармен салыстырғанда туризмге қызығушылығы жоғары.
Кесте №3
Халықтың жастық және жыныстық құрамының көрсеткіштері
2011 жыл басына, адам
Барлық
халық
оның ішінде
Халық үлесі, %
Ерлер 1000 әйелге
ерлер
әйелдер
ерлер
әйелдер
Барлығы
589 308
280535
308773
47,6
52,4
909
оның ішінде жас шамасы
1 жасқа дейін
8 604
4 397
4 207
51,1
48,9
1 045
1-14
104679
53882
50797
51,5
48,5
3181
15-29
135991
70263
65728
51,7
48,3
3208
30-49
169277
82299
86978
48,75
51,25
3804
50-69
124081
54768
69313
42,8
57,2
3020
70-89
46313
14813
31500
27,75
72,25
1590
90-+
709
113
596
11
89
397
[6]
Әлеуметтік факторлардың ішінде туризмнің дамуына ең алдымен халықтың бос уақытының ұзақтығының өсуін атап өту керек (жұмыс уақытыны қысқаруы, жыл сайынғы демалыстың ұзақтығының өсуі), ол өмір сүру деңгейінің өсуінің жаңа туристік ағымын білдіреді.
2. Солтүстік Қазақстан облысының туризмінің қазіргі жағдайы
2.1 Солтүстік Қазақстан облысындағы танымдық туризмі
Туризмді түрлеріне байланысты жіктеуге мүмкіндік беретін белгілері ретінде саяхаттанудың мотивациялық факторларын қарастыруға болады. Мұндай жіктелуде саяхатқа адамды аттандырған негізгі себептерді анықтау қажет.
Танымдық туризмнің өзімен ғана бағытталуы өте сирек болады, әдетте танымдық саяхаттардың мақсаты - демалыс, көңіл көтеру сияқты мақсаттармен байланыстырылады. Таза танымдық туризмнің өзі ғана әдетте қысқа мерзімді. Танымдық туризмде үлкен жастағы азаматтардың үлесі жоғары болғандықтан, қонақжайлық қызметтің сапасының жоғары болуы талап етілуімен негізделген.
Танымдық туризм түрінің негізінде әртүрлі бағыттарда білімді кеңейту қажеттілігі жатыр. Аталған туризм түріне экологиялық туризмді жатқызуға болады. Экотурлар бағдарламалары қорғалатын табиғи территорияларға баруды ұсынады.
Солтүстік Қазақстан облысында төмендегідей табиғи және мәдени ескеткіштер бар: Ботай, Бектеңiз, Ақ-Ирий археологиялық ескерткiштерi, Қарасай мен Ағынтай батырлардың мемориалдық кешенi, Айғаным мұражай-үй-жайы, зерттеушi ғалым Ш. Уәлиханов, жазушылар И. Шухов; С. Мұқанов, Ғ. Мүсiрепов, М. Жұмабаев, ғарышкер А. Викторенколардың мемориалдық мұражайлары, Қожаберген жырау мемориалы.
Табиғи танымдық туризм Танымдық туризм рекреациялық ресурстардың ақпаратын пйдалануымен байланысты. Ол туристерді табиғаттың байлығымен және ерекешеліктерімен таныстырады. Солтүстік Қазақстан облысының территориясында бірнеше табиғи ескерткіштер кездеседі. Осы ескерткіштер облыстағы танымдық туризмнің дамуына септігін тигізеді.
Имантау табиғи аймағы. Өзен мен көл арналары, жазықтар, үстірттер және кішігірім таулар - бәрі Көкшетау қыратының кішігірім аумағында кездесіп жер бедерінің әртүрлілігін көрсетеді. Шығысынан батысына дейін 65 -- шақырым, солтүстігінен оңтүстігіне дейін 70-шақырымға созылып, Имантау жері табиғи оазис құрайды. Осының негізін құрайтын таулы-орманды жерлері мен су қоймалары және Имантау көлі осы өлкенің ең бір әдемі көлдерінің бірі болып есептеледі. Ормандармен көлдер бұл өңірдің табиғатын көріктендіре түседі. Мұнда көптеген аңдар: құрлар, түлкілер, сасық күзендер, ақ бөкендер және т. б. кездеседі. Табиғи ескерткіштер: Котелок, Обозрение төбелері, Казачий аралы, Буян атты сайлары өздерінің қайталанбас әдемілігімен жергілікті тұрғындарымен демалушыларды өзіне тартады. Имантау көлінің жағалауы жабайы демалушылардың сүйікті орны. Жазда бұл жерде түрлі - түсті шатырлардан кішігірім қалашықтар қаптайды. Көлге бару оңай, демалыс орнына апаратын жолдар торабы Чистополье селосында түйіседі. Одан әрі - Есіл, Торғай, Володарское ауылдарына, Қостанай, Челябі, Көкшетау, Омбы, Түмен қалаларына жалғасады. Имантау демалыс орны Көкшетау мемлекеттік, ұлттық табиғи паркінің Арықбалық өлкелік бөлімшесінің қарамағына жатады.
Имантау шоқылары бағыты
Саяхат түрi: жаяу
Ұзақтығы: 1 күн
Бағыттың ұзындығы: 7 шақырым.
Бағыттың жұмыс уақыты:
1 маусымнан 20 қыркүйекке дейiн.
Топ саны: 10 адамға дейiн.
Сурет 2. Имантау шоқылары
Бағыттың сипаттамасы: бағыт селолық қонақ үйлерде туристер тұрып жатқан Имантау селосынан басталады. Бағыт оңтүстiк-батыс бағытында Боровушка демалыс аумағы арқылы аралас орман арқылы өтедi. Сосын Угловая шоқысының шығыс беткейiмен көтерiлу, соқпақ ағаш өткелi арқылы Ракельский үңгiрiне жетедi. Осында қарау алаңы жабдықталған. Одан әрi оңтүстiк беткеймен Котелок шоқысының төбесiне көтерiлу, онда да қарау алаңы жабдықталған. Сосын батыс беткейiмен аз уақытты демалысымен Буян шатқалына түсу. Одан әрi Имантау көлiнiң бойымен солтүстiк-шығыс бағытта жүрiп отырып, Имантау селосындағы тұрғылықты орындарға қайтып келу.
Шалқар табиғи аймағы. Шалқар табиғи аймағы орташа таулы жер бедерімен сипатталады. Көлдің сырт пішіні таға тәріздес, аралас және шыршалы орманмен қоршалып, су бетінің көлемі 3241 га болады. Оңтүстік жағалауы шипалы балшықтан тұрады. Суы тұзды, таза, тереңдігі 10м дейін жетеді, құрамы қара теңіз суының құрамына сәйкес, және де тері ауруларын емдеуге қолданады. Суға түсетін жағалаулары құмды, арасында тасты болып келеді, Тілек тауы атты тамаша табиғи ескерткіші бар. Шалқар көлінің жанында Айыртаушық және Саңырау атты көптеген аңызға бөленген, шағын екі көл орналасқан. Балық аулауды құмартатындарға жыл бойы балықтардың неше түрін аулауға мүмкіндіктері бар. Биіктігі 500 метрдей Екі ағайынды таулары көлдерді бөліп тұрады. Жағалаулары шырша орманымен көмкеріліп, жоғарғы жағында гранит тастары кездеседі.
Көне заманғы Күміс қарағайлы. Солтүстік Қазақстанда далалы қарағайлықтың пайда болуын көптеген ғалымдар ертеде бұл жерде қалың қарағай орманы болғанын, олар Оралмен Алтайдағы қалың тоғайларымен жалғасып жатқанын айтады. Реликтік күміс қарағайлық Қызылжар әкімшілік ауданындағы Большая малышка атты елді мекеннің жанында орналасып, аумағы 243 га жерді алып жатыр. Қарағай, шырша ағаштарының жартысынан көбінің жасы 100 жыл шамасында.
Қарағайлықты айнала ақ қайындар қоршаған. Осыдан күміс қарағайлық атанған. Көптеген жылдар бойы қарағай құрылыс материалы ретінде қолданылып келеді. Ең бірінші бұл өңірде: Долматово, Красноярка, Соколовка, Вагулино атты елді мекендер пайда болған. Сол кездің өзінде бұл аймақтың табиғатының сұлулығын байқаған кейбір шенеуніктер қарағай ормандарын кесуге тыйым салғызған. Олардың арқасында күміс қарағайлық осы күнге дейін сақталған. Соның өзінде қазіргі қарағайлықтар, ертеде Есіл өзенінің көптеген алқабын алып жатқан қалың ормандардың қалған бір бөлігі ғана. Қарағайлықтың табиғаты ерекше. Мұнда Солтүстікте де және оңтүстікте де өсетін өсімдіктердің түрлері: шие, жидек, қарақат т.б. кездеседі. Мүктер мен қыналар, валерианка және ветряницалармен қатар өседі. Көне заманғы Жаңажол қарағайлығы.Жаңажол қарағайлығы 16 гектардай кішігірім жерде Жамбыл ауданының Жаңажол ауылынан 3 -- 4 шақырым жердегі ескікөл шұңқырлы аумағында орналасқан. Кейбір жерлерінде қарағайлық көлге қарай төмен түсе өскен. Табиғи (өз бетімен) өскен 200 жылдық зәулім қарағайлар көзге түседі. Мұнда мүктермен қыналарды, папоротниктерді және дәрілік кейбір өсімдіктерді кездестіруге болады. Орман Чернолесие орманшылығының қарауында, бірақ қорыққа жатпайды. Бірақ ерекше қарағайлық, ғылыми құндылыққа енгізіліп, күзетуді талап етеді.
Согров қорықшасы. Қорықша 1968 жылы құрылған. Оның ауданы 134 мың гектардай болады. Батыс шекарасы Есіл өзенінің бойымен 45-шақырымдай қашықтықта жатыр, ал солтүстігі - Түмен облысының шекарасына дейін созылған. Заказниктің құндылығы Есіл өзенінің алабында орналасуында, бұл ағаштардың сирек кездесетін және азайып бара жатқан көптеген түрлерін сақтауға көмегін тигізеді.
Красноярка, және Долматово елді мекендерінің арасында сумен шайылған ерекше терең сайлар, бір жағынан есіл өзенінің оң жағасының биік жарқабағынан, екінші жағынан судан 40-50 метр биіктікте шығып тұрған төбешіктерден тұрады. Бұл сайлар тек осы жерде ғана кездеседі, және Петропавл қаласының солтүстігінде орналасқан. Сай жарқабағының көп жері бірнеше шақырымдай көлбеу болып келеді. Олардың бір ерекшеліктері, кейбір ғажап геологиялық кесінділерде жалаңаштанған түзінді қабаттарын, континенталдық полеоген және неоген үйінділері бойынша, ғалымдардың зерттеуіне қолайлы. Өзеннің өсімдіктер өскен қойнауында көптүрлі ағаштарды: жоғарылай өскен қайың ормандарын, бұталарды, және күміс, қара теректерден, итмұрындықтардан, талдардан тұратын үремдік ағаштарды көруге болады. Заказниктің үремдік ағаштары - солтүстік Қазақстанның нағыз тоғайлары. Мұнда биіктігі 3 метрге дейін жететін алып шөптер бар. Ылғалдың молшылығынан өсімдіктер керемет өскен. Кей жерлерінде Есілмен жалғасатын терең сайлар және тек қана Қазақстанның солтүстігінде кездесетін лалагүлінің 3 түрі Венерины башмачки деген атпен табиғатты қорғау Қызыл Кітапқа енгізілген.
Сардоник қорығы. Шал ақын ауданының әкімшілік орталығы Сергеевкадан 40 шақырым жерде орналасқан. Аудан орталығы Сергеевканың атағын шығарған -оның суқоймасы. Бұл суқойма Есіл өзенінің бойымен Сергеевкадан Куприяновкаға дейін 100 - шақырымдай жерді алып жатыр. Су бетінің ауданы - 117 шаршы шақырым, ал ең үлкен тереңдігі 20-метрдей. Мұнда су туризмінің түрлерімен жағажайлық демалыс орындарын дамытуға мүмкіншіліктер бар.
Шал ақын ауданы орманды-дала аймағында орналасқан. Шудасай, Бағанаты және Иман Борлық деген Есілдің ғажайып салалары бар. Бұл жерде 100-ге тарта кішірек көлдер кездеседі. Кіші Торанғұл және Козловское көлдері балықтың молшылығымен аты шыққан. Мәдени - ағарту саласында: белгілі жазушы - Зейнел - Ғаби Иманбаевтың, ақындар - Ахметжан Нұртазиннің және Ермек Қонарбаевтың мұражайларын, Бектеңіз археологиялық ескерткіштерінің қорғандарын, Сергеев суқоймасын, Ольховая роща атты шағын аймақта облыста сирек кездесетін өсімдіктерді, оның ішінде қара ольханы қызықтауға болады. Бұл аудан төрт қазақ академикгі: Евней Бөкетовтің, Аманжол Қошановтың, Қазез Ташеновтің, Мырзатай Серғалиевтің және ғарышкер - Александр Викторенконың отаны.
Мамлют қорықшасы. Бұл қорықша Мамлют ауданының Становое елді мекенінің маңында орналасқан. Бұл сазды - батпақ сфагнумды рям суық дәуірдің жұрнағы. Оның ауданы - 3,5 гектардай дөңгелек пішінді көл шұңқырындағы кішігірім жерде. Егер рямнің өсу шекарасы 50 солтүстік көлденеңдікте болса, онда бұл сай сфагнумнің өсетін оңтүстік шеткі шекарасында орналасқан. Сыртынан қайынды шоқты еске түсіреді. Рям шет жағынан қоймалжың батпақпен қоршалған, сондықтан қоғалы, қамысты нудың арасымен жетуге мүмкіншілік жоқ. Аяқ астындағы топырақ теңселіп тұрады және тереңге кеткен. Рямға солтүстік - батыс жағындағы жалғыз ғана жолмен баруға болады. Торфтан тұратын рямнің орталығын ықтау. Сфагнумнің қалындығы 2 метрге дейін жетеді. Ағаштардан қайың, қарағай өседі; бұталардан қозанақ, мүкжидек және Росянкалардың сирек түрлері кездеседі. Бұл сирек кездесетін орманды-дала аймағы көне заманғы болып табылады. Торф қабаттарын зерттей отыра тарихи уақыттағы және голоцендегі табиғат өзгерістерінен ақпарат алуға болады.
Буян шатқалы бағыты
Ұзақтығы: 1 күн
Бағыттың ұзындығы: 10 шақырым.
Бағыттың жұмыс уақыты:
1 маусымнан 20 қыркүйекке дейiн.
Топ саны: 10 адамға дейiн.
Саяхат түрi: жаяу
Сурет 3. Буян шатқалы
Бағыттың сипаттамасы: бағыт оңтүстiк бағытта Имантау көлiн бойлай отырып, аралас орман iшiмен Змейка шағын өзенi арқылы Боровушка бұлағының жанындағы аз уақытты демалысымен өтедi. Сосын көтерiлулер мен түсулер қатары (биiктiк 400 м-ден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz