Экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Экологиялық тәрбие берудің сипаты мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Мектепте экологиялық тәрбие беру мен оқыту жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Сыныптан және мектептен тыс экологиялық тәрбие жүйесіндегі қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Экологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі мәселелері ... ... ... ... ...
3 Дипломдық жұмыс материалдарын география курсын оқыту барысында факультатив сабақтарында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Экологиялық тәрбие берудің сипаты мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Мектепте экологиялық тәрбие беру мен оқыту жүйесі ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Сыныптан және мектептен тыс экологиялық тәрбие жүйесіндегі қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Экологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі мәселелері ... ... ... ... ...
3 Дипломдық жұмыс материалдарын география курсын оқыту барысында факультатив сабақтарында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Табиғат — адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын өсімдіктер мен жануарлар әлемі, биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең дала барлығы да адам баласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне шабыт береді. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға тәрбиелеу, жалпы тұлғаның ой-өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың бірі болып саналады.
Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық прогрестің дамуында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру ырқынынан шығып кетті.
Табиғат әлемі адамдардың тіршілік ету ордасы. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Сол себепті табиғатпен қоғам арасындағы қарым-қатыстың үйлесімді дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп-жетілуіне, ауадай қажет екендігіне жас ұрпақтың көзін жеткізу бүгінгі таңдағы мәселелердің бірі болып отыр.
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ал, сол қоғам дамуына себепші - адам. Осы адам мен табиғат арасындағы жақындық болмай, еш даму, еш болашақ болмайды. Сондықтан, болашақ ел тізгінін ұстар, еліміздің ертеңгі иелеріне бүгінгі күннен бастап табиғат пен оның ерекшелігін, маңызын жанында қалыптастыру, яғни экологиялық тәрбие беру өте маңызды мәселе.
Экология — жас ғылым. Ол 200 жылдан аса ғана пайда болды. Экология «ойкос» деген грек сөзі, «үй, баспана» ұғымын білдіреді.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық және әдістемелік аспектілерін ашып көрсетуге арналған ғылыми жұмыстармен танымал ғалымдар А.С. Бейсенова, Я.И.Габев, А.Н.Захлебный, М.Ә.Құдайқұлов т.б айналысқан.Ал психологтар Л.С.Выготский, С.А.Рубинштейн, И.С.Кан, Е.М.Кудрявцева, Қ.Жарықбаев өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы, қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген тұжырым айтады. Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің негізі, жас ұрпақ үшін маңыздылығы, табиғат сұлулығына қатысты. Эстетикалық қатынас, экологиялық аспектідегі адамгершілік қатынас қалыптасады.
Экологиялық тәрбиелілік ұғымы біздің қоғамымыздың, оның әрбір мүшесінің рухани және материалдық өмірінің барлық салаларын қамтып, қоршаған табиғи ортаны қорғау мен көркейту секілді адам өміріне, оның жан-жақты дамып жетілуіне қолайлы жағдай туғызатын ғылыми және практикалық іс-әрекеттер арқылы көрінісін табады. Өскелең ұрпақтың экологиялық тәрбиелілігін қалыптастыру білім беру жүйесінің тұрақты бөлігіне айналып, мектептің білім беру мазмұнына қоғам мен табиғат өзара әрекеті жайлы білімдер жүйесі, экологиялық құндылық бағдарлар, табиғатпен қатынастығы ережелер мен шектеулер жүйесі, табиғатты қорғауға қатысты дағдылар мен біліктілік секілді белді элементтер ендірілген жағдайда ғана жүзеге асады.
Зерттеу проблемасының өзектілігі:
Оқушыларға географиядан экологиялық білім мен тәрбие берудің аса маңыздылығы бұл қоғамдық талаптардан туындап отырған мәселе. Өзге емес, дәл қазіргі жағдайда еліміз экологиялық аса қауіпті аймақтармен әлем назарына ілігіп отыр.
Пән ретінде географияны оқытудың бағдарламасы адам өмірінің барлық салаларын қамтитын мәтіндерден тұрса, экологиялық мәселелердің адам өмірінің барлық жағына әсер етуі, бұл пән арқылы жеке басты жан-жақты дамыту мақсатын шешудің бір қыры ретінде қарастырылатын экологиялық тәрбие беру мақсатын, пәннің мазмұнын пайдалана отырып экологиялық мәселелерді кеңінен талқылайтын практикалық мақсаттар арқылы шешуге мол мүмкіндіктер береді. Сондай-ақ мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруде басшылыққа алынуы тиісті принципттер, география пәнін оқытудың дидактикалық принциптеріне қайшы келмей, керісінше өзара байланыстылығымен, бірін-бірі толықтырып отыруымен сипатталады. Осы пән арқылы мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беріп, олардың табиғат қорғауға бейімділігін шыңдауда көп жетістіктерге қол жеткізіп жас жеткіншектерге берілетін оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруды ілгерілетуге өз үлесін қосады.Экологиялық жағдайдың күн өткен сайын күрделене түсуі азаматтардың сауатсыздығынан. Бүкіл дүниежүзілік мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны қорғаудың бірден-бір жолы — жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап экологиялық білім, тәрбие беру. Экологиялық зерттеу XV ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді.Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы, рақымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып апатқа ұшырауда. Сондықтан қазіргі кезде табиғат атаулының түрлі жағдайларға ұшырауына байланысты, адамзат алдында ең күрделі мәселе етіп өзімізді қоршаған тіршілік ортасын жас ұрпаққа ластамай, көркейтіп, өркендетіп жеткізу болып отыр.
Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық прогрестің дамуында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың қарама-қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде табиғаттың тепе-теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру ырқынынан шығып кетті.
Табиғат әлемі адамдардың тіршілік ету ордасы. Адам табиғатсыз өмір сүре алмайды. Сол себепті табиғатпен қоғам арасындағы қарым-қатыстың үйлесімді дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп-жетілуіне, ауадай қажет екендігіне жас ұрпақтың көзін жеткізу бүгінгі таңдағы мәселелердің бірі болып отыр.
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ал, сол қоғам дамуына себепші - адам. Осы адам мен табиғат арасындағы жақындық болмай, еш даму, еш болашақ болмайды. Сондықтан, болашақ ел тізгінін ұстар, еліміздің ертеңгі иелеріне бүгінгі күннен бастап табиғат пен оның ерекшелігін, маңызын жанында қалыптастыру, яғни экологиялық тәрбие беру өте маңызды мәселе.
Экология — жас ғылым. Ол 200 жылдан аса ғана пайда болды. Экология «ойкос» деген грек сөзі, «үй, баспана» ұғымын білдіреді.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық және әдістемелік аспектілерін ашып көрсетуге арналған ғылыми жұмыстармен танымал ғалымдар А.С. Бейсенова, Я.И.Габев, А.Н.Захлебный, М.Ә.Құдайқұлов т.б айналысқан.Ал психологтар Л.С.Выготский, С.А.Рубинштейн, И.С.Кан, Е.М.Кудрявцева, Қ.Жарықбаев өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы, қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін ескергенде ғана нәтижелі болады деген тұжырым айтады. Табиғат арқылы экологиялық тәрбие берудің негізі, жас ұрпақ үшін маңыздылығы, табиғат сұлулығына қатысты. Эстетикалық қатынас, экологиялық аспектідегі адамгершілік қатынас қалыптасады.
Экологиялық тәрбиелілік ұғымы біздің қоғамымыздың, оның әрбір мүшесінің рухани және материалдық өмірінің барлық салаларын қамтып, қоршаған табиғи ортаны қорғау мен көркейту секілді адам өміріне, оның жан-жақты дамып жетілуіне қолайлы жағдай туғызатын ғылыми және практикалық іс-әрекеттер арқылы көрінісін табады. Өскелең ұрпақтың экологиялық тәрбиелілігін қалыптастыру білім беру жүйесінің тұрақты бөлігіне айналып, мектептің білім беру мазмұнына қоғам мен табиғат өзара әрекеті жайлы білімдер жүйесі, экологиялық құндылық бағдарлар, табиғатпен қатынастығы ережелер мен шектеулер жүйесі, табиғатты қорғауға қатысты дағдылар мен біліктілік секілді белді элементтер ендірілген жағдайда ғана жүзеге асады.
Зерттеу проблемасының өзектілігі:
Оқушыларға географиядан экологиялық білім мен тәрбие берудің аса маңыздылығы бұл қоғамдық талаптардан туындап отырған мәселе. Өзге емес, дәл қазіргі жағдайда еліміз экологиялық аса қауіпті аймақтармен әлем назарына ілігіп отыр.
Пән ретінде географияны оқытудың бағдарламасы адам өмірінің барлық салаларын қамтитын мәтіндерден тұрса, экологиялық мәселелердің адам өмірінің барлық жағына әсер етуі, бұл пән арқылы жеке басты жан-жақты дамыту мақсатын шешудің бір қыры ретінде қарастырылатын экологиялық тәрбие беру мақсатын, пәннің мазмұнын пайдалана отырып экологиялық мәселелерді кеңінен талқылайтын практикалық мақсаттар арқылы шешуге мол мүмкіндіктер береді. Сондай-ақ мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруде басшылыққа алынуы тиісті принципттер, география пәнін оқытудың дидактикалық принциптеріне қайшы келмей, керісінше өзара байланыстылығымен, бірін-бірі толықтырып отыруымен сипатталады. Осы пән арқылы мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беріп, олардың табиғат қорғауға бейімділігін шыңдауда көп жетістіктерге қол жеткізіп жас жеткіншектерге берілетін оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруды ілгерілетуге өз үлесін қосады.Экологиялық жағдайдың күн өткен сайын күрделене түсуі азаматтардың сауатсыздығынан. Бүкіл дүниежүзілік мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны қорғаудың бірден-бір жолы — жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап экологиялық білім, тәрбие беру. Экологиялық зерттеу XV ғасырдың бас кезінде пайда бола бастады, ал соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл зерттеу адамның табиғатқа көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын көрсетеді.Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы, рақымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын, сапасын жойып апатқа ұшырауда. Сондықтан қазіргі кезде табиғат атаулының түрлі жағдайларға ұшырауына байланысты, адамзат алдында ең күрделі мәселе етіп өзімізді қоршаған тіршілік ортасын жас ұрпаққа ластамай, көркейтіп, өркендетіп жеткізу болып отыр.
1. Зверев И.Д. «Экологическое образование и воспитание как новая область педагогической теории и школьной практики» Таллинн 1980
2. Шілдебаев Ж.Б. Оқушыларға экологиялық білім берудің ғылымитеориялық негіздері, Хабаршы «Жаратылыстану географиялық ғылымдар» сериясы, Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы 2004, №2 68б
3. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы, Алматы, 1987, 22-41бб
4. Көгісов С. Экологиялық білім мен тәрбиенің философиялық мәселелері, /Қазақстан мектебі/ 2005, №5
5. Базарбекова Ж.Н. Мектепте географияны оқыту арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру, Астана, 2002
6. Муликова А. Экологиялық тәрбие берудің маңызы зор, /Қазақстан мектебі/ 2007, №1
7. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі, Алматы, 1999
8. Шілдебаев Ж.Б., Сәбденалиева Г. Экологиялық тәрбие берудің мәні мен сипаты, /Бастауыш мектеп/, 2005, №4
9. Утемисова А. Оқушылардың экологиялық тақырып бойынша орындайтын өзіндік жұмыстары, Білім, 2007,№ 4
10. Алмаханова Х. Жасөспірімдерге эстетикалық тәрбие беру, Методикалық нұсқау, Алматы, 1990
11. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары, /Қазақстан мұғалімі/, 1994, 18 ақпан
12. Әлімқұлова Ә. Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні, /Бастауыш мектеп/, 2003,№ 12
13. Батырбекова А. Экология мәселелері және қоғам, /Егеменді Қазақстан/, 2003,№ 12
14. Бейсенова Ә.С. (Халықаралық симпозиум материалдары) Қазіргі заманда қалыптасқан экологиялық жағдайлардың туындау себептері, Алматы, 10-11 қазан, 2001
15. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі, Алматы, 1973
16. «Білім жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы», /Биология, география және химия/, 2001, № 2
17. Болтаев А. Экологиялық білім мен тәрбиенің тиімді жолдары, /Қазақстан мектебі/, 2006,№ 3
18. Губашева С.Г., Отарбай А.Ж. Тәрбие жұмысының әдістемесі, Астана, Фолиант, 2007
19. Дулатова Г. Экологиялық білім берудің негізгі мәселелері, /Бастауыш мектеп/, 2001,№ 3
20. Егенесова Б. Экология тәрбие көзі, /Бастауыш мектеп/,1999,№ 3
21. Ержанбайқызы А. Экологиялық тәрбие,/ Бастауыш мектеп/, 1997,№ 2
22. Жанұзақова Ш.Ы. Алтынсарин шығармалары адамгершілік және экологиялық тәрбие көзі, /Бастауыш мектеп/, 2004,№ 1
23. Жатқанбаев Ж. Экологиялық соқпақ және биосфера компоненттері, /Биология және экология/, 2005, №4
24. Жұмағұлова А. Экологиялық тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы, /Бастауыш мектеп/, 2005, №9
25. Жұмаділов Ж. Экологиялық білім мен тәрбиенің ролі, /Қазақстан мектебі/, 2004, № 8
26. Кенжебаева Р. Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастырушы компоненттер, /География және табиғат/, 2005,№ 3
27. Монкеш А. Экологиялық тәрбие бойынша дайындалған оқуәдістемелік кешені, Алматы, Қайнар, 2004
28. Сихаева А. Экологиялық тәрбие берудің кейбір жолдары, /Қазақстан мектебі/, 2007, №4
29. Шілдебаев Ж.Б. экологиялық білім қалыптастырудың пәндік жүйесі, /Бастауыш мектеп/, 2005, №7
30. Шілдебаев Ж.Б. Экологиялық білім мен тәрбиенің ролі,/ Қазақстан мектебі/, 2004,№8
2. Шілдебаев Ж.Б. Оқушыларға экологиялық білім берудің ғылымитеориялық негіздері, Хабаршы «Жаратылыстану географиялық ғылымдар» сериясы, Абай атындағы ҚазҰПУ, Алматы 2004, №2 68б
3. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы, Алматы, 1987, 22-41бб
4. Көгісов С. Экологиялық білім мен тәрбиенің философиялық мәселелері, /Қазақстан мектебі/ 2005, №5
5. Базарбекова Ж.Н. Мектепте географияны оқыту арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру, Астана, 2002
6. Муликова А. Экологиялық тәрбие берудің маңызы зор, /Қазақстан мектебі/ 2007, №1
7. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі, Алматы, 1999
8. Шілдебаев Ж.Б., Сәбденалиева Г. Экологиялық тәрбие берудің мәні мен сипаты, /Бастауыш мектеп/, 2005, №4
9. Утемисова А. Оқушылардың экологиялық тақырып бойынша орындайтын өзіндік жұмыстары, Білім, 2007,№ 4
10. Алмаханова Х. Жасөспірімдерге эстетикалық тәрбие беру, Методикалық нұсқау, Алматы, 1990
11. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары, /Қазақстан мұғалімі/, 1994, 18 ақпан
12. Әлімқұлова Ә. Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні, /Бастауыш мектеп/, 2003,№ 12
13. Батырбекова А. Экология мәселелері және қоғам, /Егеменді Қазақстан/, 2003,№ 12
14. Бейсенова Ә.С. (Халықаралық симпозиум материалдары) Қазіргі заманда қалыптасқан экологиялық жағдайлардың туындау себептері, Алматы, 10-11 қазан, 2001
15. Бержанов Қ. Тәрбие мен оқытудың бірлігі, Алматы, 1973
16. «Білім жүйесінде экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы», /Биология, география және химия/, 2001, № 2
17. Болтаев А. Экологиялық білім мен тәрбиенің тиімді жолдары, /Қазақстан мектебі/, 2006,№ 3
18. Губашева С.Г., Отарбай А.Ж. Тәрбие жұмысының әдістемесі, Астана, Фолиант, 2007
19. Дулатова Г. Экологиялық білім берудің негізгі мәселелері, /Бастауыш мектеп/, 2001,№ 3
20. Егенесова Б. Экология тәрбие көзі, /Бастауыш мектеп/,1999,№ 3
21. Ержанбайқызы А. Экологиялық тәрбие,/ Бастауыш мектеп/, 1997,№ 2
22. Жанұзақова Ш.Ы. Алтынсарин шығармалары адамгершілік және экологиялық тәрбие көзі, /Бастауыш мектеп/, 2004,№ 1
23. Жатқанбаев Ж. Экологиялық соқпақ және биосфера компоненттері, /Биология және экология/, 2005, №4
24. Жұмағұлова А. Экологиялық тәрбие берудің қазіргі кездегі маңызы, /Бастауыш мектеп/, 2005, №9
25. Жұмаділов Ж. Экологиялық білім мен тәрбиенің ролі, /Қазақстан мектебі/, 2004, № 8
26. Кенжебаева Р. Атамекенге сүйіспеншілікті қалыптастырушы компоненттер, /География және табиғат/, 2005,№ 3
27. Монкеш А. Экологиялық тәрбие бойынша дайындалған оқуәдістемелік кешені, Алматы, Қайнар, 2004
28. Сихаева А. Экологиялық тәрбие берудің кейбір жолдары, /Қазақстан мектебі/, 2007, №4
29. Шілдебаев Ж.Б. экологиялық білім қалыптастырудың пәндік жүйесі, /Бастауыш мектеп/, 2005, №7
30. Шілдебаев Ж.Б. Экологиялық білім мен тәрбиенің ролі,/ Қазақстан мектебі/, 2004,№8
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Экологиялық тәрбие берудің сипаты мен маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Мектепте экологиялық тәрбие беру мен оқыту жүйесі
... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Сыныптан және мектептен тыс экологиялық тәрбие жүйесіндегі
қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Экологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі мәселелері
... ... ... ... ...
3 Дипломдық жұмыс материалдарын география курсын оқыту барысында
факультатив сабақтарында пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
КІРІСПЕ
Табиғат — адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі, биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең
дала барлығы да адам баласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне
шабыт береді. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу, жалпы тұлғаның ой-өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың
бірі болып саналады.
Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық прогрестің
дамуында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың қарама-
қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде табиғаттың тепе-
теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру ырқынынан шығып
кетті.
Табиғат әлемі адамдардың тіршілік ету ордасы. Адам табиғатсыз өмір сүре
алмайды. Сол себепті табиғатпен қоғам арасындағы қарым-қатыстың үйлесімді
дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп-жетілуіне, ауадай
қажет екендігіне жас ұрпақтың көзін жеткізу бүгінгі таңдағы мәселелердің
бірі болып отыр.
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ал, сол қоғам дамуына
себепші - адам. Осы адам мен табиғат арасындағы жақындық болмай, еш даму,
еш болашақ болмайды. Сондықтан, болашақ ел тізгінін ұстар, еліміздің
ертеңгі иелеріне бүгінгі күннен бастап табиғат пен оның ерекшелігін,
маңызын жанында қалыптастыру, яғни экологиялық тәрбие беру өте маңызды
мәселе.
Экология — жас ғылым. Ол 200 жылдан аса ғана пайда болды. Экология
ойкос деген грек сөзі, үй, баспана ұғымын білдіреді.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық және әдістемелік
аспектілерін ашып көрсетуге арналған ғылыми жұмыстармен танымал ғалымдар
А.С. Бейсенова, Я.И.Габев, А.Н.Захлебный, М.Ә.Құдайқұлов т.б айналысқан.Ал
психологтар Л.С.Выготский, С.А.Рубинштейн, И.С.Кан, Е.М.Кудрявцева,
Қ.Жарықбаев өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
жұмысы, қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін
ескергенде ғана нәтижелі болады деген тұжырым айтады. Табиғат арқылы
экологиялық тәрбие берудің негізі, жас ұрпақ үшін маңыздылығы, табиғат
сұлулығына қатысты. Эстетикалық қатынас, экологиялық аспектідегі
адамгершілік қатынас қалыптасады.
Экологиялық тәрбиелілік ұғымы біздің қоғамымыздың, оның әрбір мүшесінің
рухани және материалдық өмірінің барлық салаларын қамтып, қоршаған табиғи
ортаны қорғау мен көркейту секілді адам өміріне, оның жан-жақты дамып
жетілуіне қолайлы жағдай туғызатын ғылыми және практикалық іс-әрекеттер
арқылы көрінісін табады. Өскелең ұрпақтың экологиялық тәрбиелілігін
қалыптастыру білім беру жүйесінің тұрақты бөлігіне айналып, мектептің білім
беру мазмұнына қоғам мен табиғат өзара әрекеті жайлы білімдер жүйесі,
экологиялық құндылық бағдарлар, табиғатпен қатынастығы ережелер мен
шектеулер жүйесі, табиғатты қорғауға қатысты дағдылар мен біліктілік
секілді белді элементтер ендірілген жағдайда ғана жүзеге асады.
Зерттеу проблемасының өзектілігі:
Оқушыларға географиядан экологиялық білім мен тәрбие берудің аса
маңыздылығы бұл қоғамдық талаптардан туындап отырған мәселе. Өзге емес, дәл
қазіргі жағдайда еліміз экологиялық аса қауіпті аймақтармен әлем назарына
ілігіп отыр.
Пән ретінде географияны оқытудың бағдарламасы адам өмірінің барлық
салаларын қамтитын мәтіндерден тұрса, экологиялық мәселелердің адам
өмірінің барлық жағына әсер етуі, бұл пән арқылы жеке басты жан-жақты
дамыту мақсатын шешудің бір қыры ретінде қарастырылатын экологиялық тәрбие
беру мақсатын, пәннің мазмұнын пайдалана отырып экологиялық мәселелерді
кеңінен талқылайтын практикалық мақсаттар арқылы шешуге мол мүмкіндіктер
береді. Сондай-ақ мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруде басшылыққа
алынуы тиісті принципттер, география пәнін оқытудың дидактикалық
принциптеріне қайшы келмей, керісінше өзара байланыстылығымен, бірін-бірі
толықтырып отыруымен сипатталады. Осы пән арқылы мектеп оқушыларына
экологиялық тәрбие беріп, олардың табиғат қорғауға бейімділігін шыңдауда
көп жетістіктерге қол жеткізіп жас жеткіншектерге берілетін оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыруды ілгерілетуге өз үлесін қосады.Экологиялық жағдайдың
күн өткен сайын күрделене түсуі азаматтардың сауатсыздығынан. Бүкіл
дүниежүзілік мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны
қорғаудың бірден-бір жолы — жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап
экологиялық білім, тәрбие беру. Экологиялық зерттеу XV ғасырдың бас кезінде
пайда бола бастады, ал соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл
зерттеу адамның табиғатқа көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын
көрсетеді.Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы,
рақымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын,
сапасын жойып апатқа ұшырауда. Сондықтан қазіргі кезде табиғат атаулының
түрлі жағдайларға ұшырауына байланысты, адамзат алдында ең күрделі мәселе
етіп өзімізді қоршаған тіршілік ортасын жас ұрпаққа ластамай, көркейтіп,
өркендетіп жеткізу болып отыр.
Мынау жарық дүниедегі түрлі өсімдіктер мен қыруар қызықтар, рухани
рақаттар, таңғажайып тамашалар жер-ананың жүзінде өтіп жатады. Қасиетті Жер-
ана алып Күнді айналып жүретін жеті ғаламшардың ең құдіреттісі. Өйткені
өрнекті жер жүзінде тыныстайтын ауа, сусындайтын су, сәулеттендіретін
сәуле, қайнаған өмір бар. Жер-ана бүкіл адамзатқа ортақ мерекелі мекен.
Аялы туған жеріміздегі жайнаған гүлдер, жайқалған шалғындар, теңіздей
телегей ормандар, сылдыраған бұлақтар, керіліп жатқан кең дала аспанмен
тірескен ақ басты таулар, жарық ай, жарқыраған жұлдыздар, көк мөлдір аспан,
күлімдеген Күн-ана өміріміздің тірегі, қызығы, рахаты. Туған жердің әрбір
тасына дейін қасиетті, киелі, әулие. Сондықтан сол құдіретті мекенімізді
сүйе білмесек, адамдығымызға сын.
Сыныпта гүл өсіру, табиғат мүйісін ұйымдастырып, еңбектеніп, қызығын
көру әрбір жастың ықыласты іс-әрекеті басын қалыптастыруға тиіс. Мектептегі
табиғатты қорғаушылар клубтары мен үйірмелері жер-ана жүзіндегі жеткілікті
қызықтардың рахатын көруге әрбір оқушыны бейімдей білетіндей болуы қажет.
Ата-бабамыздың аялап келген, кереметтерге толы туған жердің топырағын
тыңайтып, суын тұнықтап, өсімдігін өркендету - әрбір адамның қастерлі
борышы.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Оқушыларға географиядан экологиялық тәрбие
беру жолдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектепте географияны оқыту арқылы
оқушыларға экологиялық тәрбие беруді ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеп,
география пәнінен ұйымдастырылған оқу-тәрбие процесінде экологиялық тәрбие
берудің мазмұнын және әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің нысанасы: мектептердегі экологиялық тәрбие беру үрдісі.
Зерттеудің заты: мектепте география сабақтарында, сабақтан және
мектептен тыс жұмыстар барысында экологиялық тәрбие берудің мазмұны және
әдістемесі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Өмірде және нақты еңбек іс - әрекетінде экологиялық білімді
қолдана білу, іскерлікке төселу міндеттерін айқындау.
2. Табиғатты қорғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
қоғамдық пайдалы еңбекке қосу жолдарын зерттеу.
3. Әрбір мектепке экологиялық білім мен тәрбие қоғамын ұйымдастыру,
аймақтық табиғатын қорғауға, күтуге тәрбиелеу шарттарын көрсету.
Зерттеудің тәжірибелі маңыздылығы: балалардың табиғаттың біртұтастығы
туралы түсінігін кеңейту, дүниетанымының ғылыми көзқарасының қалыптасуына
жағдай жасау, баланың жан дүниесіне білімқұмарлықтың, талаптылықтың нәрін
себу, табиғатқа деген тұрақты қызығушылығын, табиғат құбылыстарын зерттей
білуге ынтасын қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тарау, төрт бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Экологиялық тәрбие берудің сипаты мен маңызы
1.1 Экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы
Экологиялық тәрбие деп адамның қоршаған табиғи ортаға саналы, табиғатқа
ұқыпты түрде қарап, оның байлықтарын үлкен парасаттылықпен пайдаланатын,
табиғи ресурстарды байыта түсудің қажетігін түсінетін, табиғатты қорғауға
белсене қатысатын көзқарасты қалыптастыруды айтамыз.
Экологиялық тәрбие беру мәселесі барынша күрделі, сан қырлы және өте
маңызды болғандықтан, соңғы кездері философтардың, педагогтардың және
психологтардың назарын аударып отыр.
Адам мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болған қарама-қайшылықты
жою қажеттігі қазіргі кезде бүкіл адамзатты байыпты ойлануға мәжбүр етуде.
Бүкіл әлемдік экологиялық мәселені шешуге үлес қосу ғылым мен
техниканың міндеттері ғана болып қоймай, сонымен бірге педагогика мен
мектептің де басты және игілікті борышына айналуда.
Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің басты міндеттері мен өрісін
белгілеуде академик И.Д.Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол: Экологиялық
тәрбиенің мақсаты ғылыми білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерді,
адамгершілік нормаларына сәйкес қоршаған ортаның хал-жағдайына азаматтық
белсенді қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады,- дей отырып, оның
педагогика теориясы мен практикасындағы жаңа сала екендігіне баса назар
аударды.
Ғалымдардың негізгі бөлігі экологиялық тәрбие берудің нәтижесін жеке
адамның іс-әрекетінде байқалатын, қоршаған ортаның жай-күйіне деген
моральдық жауапкершіліктің белгілі деңгейінің қалыптасуы, экологиялық
сенімі мен мәдениетінің болуы, табиғатқа қарым-қатынасындағы мұраты мен
этикасының қалануы деп атайды.
Профессор А.Н.Захлебный жалпы білім беретін орта мектепте экологиялық
тәрбие жұмысында екі әлеуметтік мақсатқа жетуді ұсынды.
- Оқушылардың жеке мінез-құлқында және әртүрлі іс-әрекетінде табиғи
ортаға жауапкершілік қатынас нормаларын сақтау қажеттігін
тәрбиелеу.
- Қоршаған ортаны жақсарту мен қорғауда оны оқушылардың ұқыптылықпен
пайдалану дағдысын, сонымен бірге табиғатқа ысырапшылдық сипаттағы
барлық көрініске төзе алмайтындай қарым-қатынаста тәрбиелеу.
А.Н.Захлебныйдың болжаған мақсаттарына жету әр мектептің тәрбие
жұмыстарының нәтижесі болуына септігін тигізеді. Оқушыларға экологиялық
білім және тәрбие беруді мемлекетаралық деңгейде қарастыру бүгінгі күні
қарқынды дамуда.
Алғаш рет 1977 жылы Тбилиси қаласында ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
өткізген қоршаған ортаны қорғау проблемасына арналған үкіметаралық
конференция орта және жоғары мектептерде барлық пәндер негізінде табиғат
қорғау мәселелерін оқытуды ұсынды.
ЮНЕСКО-ның халықаралық деңгейдегі экологиялық білім мен тәрбие беруді
дамытып, жетілдірудегі алға қойған басты мақсаты – біртұтас білім беру
жүйесінің негізінде адамзат денсаулығы мен өміріне қауіп төндіріп отырған
ғаламдық экологиялық проблемалармен жас жеткіншектерді таныстыру, адам,
қоғам және табиғат арасындағы өзара байланыс түсінігін қалыптастырудың
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету.
Ал 1980 жылы Таллин қаласында өткізілген Орта мектепте экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелері деген тақырыптағы Бүкілодақтық
конференция орта мектепте қолданылып жүрген оқу бағдарламалары мен оқу
құралдарының экологиялық білім мен тәрбие беру талаптарына сай емес
екендігін атап көрсетті.
1980 жылдардың басында табиғат қорғауды оқыту мәселесімен айналасып
жүрген ғалымдар экологиялық білім және тәрбие терминін ұсынып, оны ғылыми
теориялық жағынан негіздеді. [20]
Қазақстан Республикасы географиялық жағынан Еуразияның орталағында
орналасқан. Еліміздің Жер ресурстары экожүйесінің ауқымды көлемін далалы,
шөл және шөлейтті жерлер құрайды. Ал, олардың табиғи-тарихи жағдайлары және
қазіргі кездегі қалыптасып отырған экологиялық күйлері жұртшылықты
ойландыруда.
Жердің ресурстық-шикізаттық жүйесін өндіруші және пайдаланушы
кәсіпорындардың барынша ала берсем деген ниеті, халық шаруашылығы
кешеніндегі өнеркәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық,
әскери объектілердің экологиялық талаптарды сақтамауы т.б табиғат
жүйелеріне және ол жерлерде тұратын халыққа тигізетін техногендік салмағы
төтенше ауыр болып отыр.
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері – аймақтық
техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, биологиялық әралуандықтың
азаюы, тірі организмдердің генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер
төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттары белең алып айнала
қоршаған ортаға зиянын тигізуде.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы Конституциясының 38-бабында
Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат
байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті - делінген.
Ата Заңымызда көрсетілген талаптарды іс жүзіне асыру мектептерде
оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесін дұрыс ұйымдастыруға
байланысты екендгі баршамызға аян.
1991 жылы тамыз айынан бастап Республикамызда табиғат қорғау туралы
жаңа Заң қабылданып күшіне енді.
Заң әр адамның өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы ортаның барынша
қолайлы болуын қамтамасыз етіп, табиғатты қорғаудың әлеуметтік-экономикалық
және теориялық негіздерін белгілеп берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
- республикада халыққа экологиялық білім беру орындары табиғат
қорғау жөнінен халықтың барлық топтарын қамтитын экологиялық
мәдениет, тәрбие мен білім беру жүйесін жүзеге асыру;
- жалпыға бірдей үздіксіз экологиялық тәрбие мен білім берудің
жоғарғы және арнаулы орта оқу орындарында экологиялық жұмысты
басқаратын маман кадрларды кәсіптік жағынан даярлау, олардың
біліктігін арттырудың барлық мүмкіндіктерін жасау;
- жоғарғы оқу орындарында міндетті түрде экологиялық білім беру
азаматтардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы қажетті
экологиялық білім мазмұнын айқындау және оқу орындарының ұстаған
бағдарына қарамастан, барлық жоғарғы және арнаулы оқу
мекемелерінде экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту;
- арнаулы оқу орындарының бағытына сәйкес айналадағы ортаны қорғау
және табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнайы курстар оқыту
көзделеді.
Қазіргі кездегі мектептердің алдында тұрған міндеттерінің бірі – жас
ұрпақтың экологиялық білім мен көзқарасын қалыптастыру, олардың табиғатты
қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы мен
еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана білетін
білікті азамат ретінде тәрбиелеу. Нәтижесінде әрбір адамның экологиялық
білім дәрежесі мен тәрбиесі орта мектепте қалыптасып, келешектегі өмірге
деген көзқарасын анықтайды.
Соңғы кезде экологияны жеке ғылым ретінде емес, ғылымдардың жиынтығы
тұрғысынан қарастырып жүр.
Шын мәнінде экологиялық мәселелерді жаратылыстану ғылымына енетін
пәндердің барлығы қамтиды, бірақ олардың әрқайсысы өз ілімі саласынан
зерттеп қарастырады.
Мысалы, биологиялық пәндер бойынша тірі организм және табиғат ортасы,
биосфера туралы ілім, экожүйе, биоэкология қоршаған ортаның экологиялық
дағдарысы туралы зерттейді.
Ал химия сабағында заттың атмосферадағы, табиғи су көздеріне әр түрлі
минералды тыңайтқыштардың ықпалы, олардың ауылшаруашылығында қолдану
нәтижесінде өнеркәсіп объектілерінің қалдықтары тазартылмай табиғи су
көздеріне жіберілетінін қарастырса, физика сабағында радиоактивті заттар
туралы мәлімет алады.
География сабағында географиялық қабатты тиімді пайдалану мен қорғау,
географиялық орта мен геосистема, табиғи кешенде адамдардың шаруашылық
қызметіне тигізетін әсерін зерттейді.
Табиғат қорғау Заңына байланысты елімізде жалпы білім беретін
мектептердің мазмұндары тұжырымдамасында: Жаратылыстану және техникалық
пәндер мазмұнын экологиялық және әлеуметтік маңызы бар фактілермен
толықтыру арқылы жас ұрпақтарға экологиялық тәрбие беру процесін жетілдіріп
жүзеге асыру - деп көрсетеді.
Осыған байланысты республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесінде, яғни
бала-бақшалардан бастап жоғары оқу орындарына дейін жан-жақты экологиялық
білім беруді саналылықпен мақсатты түрде ұйымдастыруды міндеттейді.
Адам мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болған экологиялық
қарама-қайшылықты шешу қажеттілігі қазіргі кезде бүкіл прогресшіл адамзатты
байыпты ойлануға итермелейді.
Бұл әлемдік проблеманы шешуге үлес қосу ғылым мен мектептердің де
басты және игілікті борышына айналуда.
Ғасырлар бойы өзін табиғаттың қожасы, әміршісі ретінде сезініп келген
адам бойындағы оған деген тұтынушылық, пайдакүнемдік қатынасын
психологиялық тұрғыдан қайта құру қажеттігі туып отыр.
Бұл проблеманы алдын-алудың бір жолы-халыққа экологиялық білім беру.
Өйткені, қоғам мен табиғаттың өзара біріне-бірі әсер ететіндігі туралы
көпшілікке білім беру, адамның практикалық іс-әрекетінде басшылыққа алатын
табиғат қорғау дағдыларын қалыптастырады.
Жас ұрпаққа экологиялық білім беруде мектептің алатын орны өзгеше.
Экологиялық тәрбие жалпы білім берудің бір компоненті ретінде шәкіртті жан-
жақты дамытуға, оның азамат ретінде қалыптасуына бағыт алған.
Қазіргі уақытта экология деген ұғым үлкен теориялық және практикалық
маңызы бар барлық ғылымның комплексті негізінде тез дами бастаған саласына
айналды.
Былайша айтқанда, экология дегеніміз – табиғатты пайдаланудың ғылыми-
теориялық негізі. Ол жастарға білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға
салғанда ғана өз міндетін атқара алады. Осы жағдайда жастардың қоршаған
ортаға деген көзқарасы жаңаша қалыптасып отыр.
Экологиялық білімді тереңдету, экологиялық тәрбие беру, ол үшін арнайы
мамандар дайындау жалпы білім бері жүйесінің алдыңғы шарты болып
табылады.[30]
Жас ұрпақта өмір тәжірибесі, мейірмандық, жауапкершілік, табандылық осы
табиғаттың сұлулығы, пәктігі арқылы қалыптасуы шарт.
Сондықтан да ата-бабаларымыз өз ұрпақтарына халқымыздың салт-
дәстүрін, өмірге қажетті біліктер мен дағдыларын мұра етіп қалдырғанда,
олардың бойында туған жерге, қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік сезімді
тәрбиелеу мұратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу — адамзаттың өз келешегіне, болашағына
жанашырлық жасауы.
Тіршілік етіп отырған табиғатты қорғау, оның сан алуан байлығын барынша
игілікті дәл ұқыпты пайдалану бүкіл адамзат алдында тұрған келелі де
күрделі мәселе. Бұл мәселенің аса мәнділігін әлемдік, халықаралық көлемде
өтіп жатқан шаралар мен саяси экономикалық, әлеуметтік бағдарда қабылданып
жатқан маңызды құжаттар айғақтайды.
Мәселен, Қазақстан Республикасының Ата Заңында қоршаған ортаны қорғау
— әрбір қазақстандық азаматтың төл міндеті екендігі аталса, Президент
Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 жолдауында аса пәрменді шаралардың бірі —
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және экологиялық ахуал
екендігі атап көрсетілген.
Сонымен қатар мемлекеттік деңгейде қабылданып жатқан түрлі саладағы
заңдар аясында экологиялық, бағыт-бағдар көрсетілмейтін тармақтар жоқтың
қасы.
Қоғамымыздың бүгінгі өтпелі дәуірінде, жаңа нарықтық қатынас пен жалпы
шаруашылықтың жаңару кезінде бұл мәселенің өткір қойылуы заңды. Әрбір
адамның экологиялық сауаттылығының қажеттілігі қоршаған ортаның, ауаның
бұзылып, табиғаттың ластанып, орманды алқаптардың, айналадағы көк
желектердің, аң-құстардың сиреп бара жатқан қазіргідей сәтінде ерекше
сезіле түсуде.
Сондықтан біраз ауқымды мәселелер атқарылып, көптеген жоғары, арнаулы
оқу орындарында Табиғатты қорғау, Экология пәндері бойынша дәрістік
курстар енгізілді. Орта мектептерде бұл пән бойынша алғашқы танымдық білім
беріле бастады.
Демек, экологиялық тәрбие беру — бүкіл адамзат баласының әрбір іс-
әрекетіне келешекте шек қоятын, оның тыныс-тіршілігіне қоян-қолтық
араласатын жаңа ғылым саласы.
Осыған орай Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектептердің
білім мазмұнының тұжырымдамасында берілген пәндер мазмұнын экологиялық
және әлеуметтік маңызы бар факторлармен толықтыру арқылы осы үрдісті жүзеге
асыру керек деп айтылған.
Бала қоғамда тәрбиеленеді, бірақ ол өздігінен рухани өмірін байытып,
дене күшін арттырып, жан-жақты білім ала алмайды, сондықтан баланы
тәрбиелейтін тәрбиеші міндетті түрде керек.
Тәрбиеші көмекші, қорғаушы, кеңесші, қалыптастырушы мүсінші емес. Оның
міндеті – баланың саналы, тәрбиелі болып қалыптасуына жағдай жасау. Бала да
өсіп келе жатқан гүл сияқты, оған күтім керек. Оның ішкі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін жағдай жасау керек. Сонда ғана бала жан-жақты болып
өседі.
Бұл туралы ХХ ғасырдың 30 жылдары Л.С.Выготский: Тек қана ғылыми
көзқарастарды түсіндірумен біреудің екінші біреуді тәрбиелеуі мүмкін емес
- деп жазған. Мектепте жүргізілетін тәрбие процесі педагогтар мен
оқушылардың оқу-тәрбие іс-әрекетіне енетін педагогикалық процестің негізгі
бөлімі. А.С.Макаренко: Тәрбие логикасы, оқу логикасын қайталамайды,
тәрбиенің өзіндік мазмұны, принциптері, әдістері бар, - деді.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс, өйткені қоғамның материалдық жағдайының
өсуі, идеологияның өзгеруімен байланысты. Тәрбиенің мақсат-міндеттері,
мазмұны мен оны ұйымдастыру тәсілдері толығып, жаңа жағдайға сәйкес
жақсарып отырады.
Тәрбие – көп факторлы процесс, ол тек мектепте ғана емес, отбасында,
мектептен тыс мекемелерде, қоғамдық орындарда іске асырылады. Оқушылардың
санасының, тәртібінің қалыптасуына телехабарлар, компьютерлік технология,
бейнефильмдер әсер етеді.
Қазіргі кезде балаларға әсер етуші хабарлар өте көп, оның кейде
жағымсыз әсерлері де болатындығын ескеруіміз керек.
Тәрбие процесі сатылы сипатта болады. Ол бірнеше кезеңге бөлінеді:
Бірінші кезеңде бала отбасындағы, мектептегі алғашқы ережелерді
меңгереді. Оларда қарапайым тәртіп дағдылары қалыптасады.
Екінші кезеңде оқушылардың тәртіп туралы алғашқы түсініктерінің
негізінде түрлі жағдайларда дұрыс шешім қабылдау, қоғамдағы тәртіп
ережелерін сақтау дағдылары қалыптасады.
Үшінші кезеңде тұрақты мінез-құлық дағдыларына ие болады.
Тәрбие процесі – екі жақты, белсенді процесс. Оны тек тәрбиеленушіге
бағытталған педагогикалық әрекетпен шектеуге болмайды. Оқушылар міндетті
түрде өзін-өзі тәрбиелеу қажет, баланың ішкі белсенділігін ояту керек.
Тәрбие процесінде балалардың қажеттілігі мен қызығушылығын да ескереміз.
Тәрбие процесінде балалар ұжымын ұйымдастыру жұмыстары маңызды орын алады.
Сондықтан А.С.Макаренко Тәрбие жұмысы – ұйымдастырушының жұмысы -
деді. Мектеп директоры, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, сынып
жетекшісі, мұғалімдер – тәрбие жұмысын ұйымдастырушылар. Тәрбие нәтижесі
көбінесе тәрбиешілердің педагогикалық шеберлігімен, оқушылар ұжымымен дұрыс
қарым-қатынас орната білуіне байланысты.
Экологиялық тәрбиеде болсын, жалпы тәрбиелік мақсатта болсын біз
Отанның байлығын көздің қарашығындай сақтап, дамыта білетін азаматты
тәрбиелеуге міндеттіміз.
Дегенмен, бұндай көзқарас кеңестік басқару жүйесінде әр кезде
басшылыққа алынбады.
Жоғарыдағы деректерден байқағанымыздай, қоршаған ортаны қорғау (ауа,
су, топырақ, орман, тоғай т.б.), қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуін
кешенді түрде үйлесімділік , тепе-теңдік жағдайда жүргізуді қажеттілігі
ескерілмейді.
Нәтижесінде адамның табиғатқа парықсыз қарым-қатынасы: келешекте адам
баласы өмір сүре ме, жоқ па деген сұрақпен жалпы адамзатты апат жағдайға
алып келді.
Тәжірибе көрсеткендей, біздің кешегі мектеп бітірушілеріміз бүгінде
сол табиғатты қорғап-қоршап, тиімді пайдалану орнына, керісінше оны өз
қолымен бүлдіріп отыр. Бұл біздің тәжірибиедегі нашар жетістігіміз болуы
керек.
Сол үшін де мектеп мұғалімдері экологиялық тәрбиеде тек оқушыларымен
ғана емес, сонымен бірге олардың ата-аналарымен де көптеп жұмыс істеу
қажеттілігі туындап отыр.
Өткен күнде белгі бар деп, қазақ бекерге айтпаған. Келмеске кеткен
Кеңес өкіметінің жетпіс жылдан астамы әкімшіл-әміршіл басқарудың
салдарынан Қазақстан Республикасын шикізат базасына, полигон сынақтарына
айналдырып, одан қоршаған орта мен онда мекендеген көп азаматтар осы күнге
дейін бейнет пен зорлық зардабын кешуде.
Әсіресе атом бомбасы сынағының 40 жылдық зардабы оңайлықпен жуырда
жойыла қойуы екі талай. Әсіресе, Қазақстанның табиғи байлығын
ашаршылықпен пайдаланғаны бүгінде кімге болса да жасырын емес.
Нәтижесінде табиғатқа адам айтыш болмас нұсқан келіп, экономикалық және
экологиялық ахуалы барынша нашарлады.
Енді Егемен тәуелсіз ел болғанда барымызға байыппен қарап, еселеп,
молайтып, кейінгі ұрпаққа қалдыру - бүгінгі ұрпақтың борышы. Бұл қағида
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Ата заңда атап көрсетілген.
Оның бір жолы – жас буындарды табиғатты сүйе білуге үйрету, оларға
экологиялық тәрбие беруді жетілдіру болып табылады. Сондықтан да табиғатты
қорғауға баулуды ерте бастан қалыптастырған жөн.
Болашақ жайында сөз қозғасақ, ХХІ ғасыр адам жайындағы ғылымның ғасыры
болады деп күтілуде.
Ендеше ХХ ғасыр техникалық ғылымдарды дамыту ғасыры болса, ХХІ ғасыр
гуманитарлық ғылымдар ғасыры болмақ. Мұндай қажеттілік бүгінгі қоғамды
ізгілендіру мақсатынан туындап отырғаны айғақтайды.
Қазіргі кезде халықтың қоршаған орта жайында сенімі мен оған деген
өздерінің тікелей қатысы жайында белсенді көзқарастары артып келеді.
Дегенмен де олардың бұл мәселені нәтижелі шешуде экологиялық білім,
мәдениет дәрежелері және оны қорғауды ұйымдастыратын күш біріктіру жағдайы
жетіспей, қаухарсыз болып отыр.
Қазіргі кезеңде адам баласының табиғатқа деген парасатсыз әрекеті
барысында әлемде көптеген апат жағдайы белең алуда.
Сондықтан экологиялық апат қауіпінің алдын алу , жедел табиғатты
қорғау жұмыстарын жүргізу көкейкесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Ол үшін, оқушыларға экология туралы түсінік бере отырып, табиғаттың
қоршаған ортаның адамзат өркениетін сақтаудағы маңызын ұғындыру, осы
бағыттағы олардың әрекеттерін үздіксіз табиғатты қорғау жұмыстармен
ұштастыра жүргізу қажет.
Егер жасөспірім өзінің ертеңгі күні, өзімен бірге достары және
жақындарының бақыты ауаның, судың тазалығына байланысты екенін түсінсе ,
жасыл желек пен ағын суды таза ұстауға көмек тигізсе, ол табиғатты
қорғаушылар қатарында болғаны
Өмір бізге 7 түрлі экологиялық мәселелерді қойып отырғанын естен
шығармауымыз керек:
- Азық –түлік мәселесі
- Энергия мәселесі
- Ресурстар мәселесі
- Демография мәселесі
- Генофон мәселесі
- Биосфера мәселесі
- Адам денсаулығы мәселесі
Бұл мәселелерді шешуде тек әлемдік қауымдастық күштерінің бірлігі
арқасында ғана атмосфераның тазалығын сақтап, әлемдік мұхиттың лайланып,
жер бетінің қазба байлығын пайдалануды реттей отыра, табиғатты апаттық
жағдайдан жойылып кетпеуін қадағалауға болады. [12]
Біздің мемлекетіміздегі табиғат қорғауға арналып қабылданған заңдар мен
құжаттар табиғат қорғауға бағытталған іс-шаралар мектеп оқушыларына
экологиялық тәрбие беру арқылы жүзеге асырудың берік іргетасы болып
табылады.
Елбасының қолдауымен 1999 жылы біздің республикада Экологиялық білім
бағдарламасы, Экологиялық білім тұжырымдамасы құжаттар қабылданған.
Мектептер үшін экологиялық білім беру бағдарламасы, оқулықтар мен оқу
құралдары жарық көрді. Мұның бәрі Қазақстанда 2030 бағдарламасын іске асыру
бағытында орындалып жатқан игі істер болса керек. 2030 жылы Н.Назарбаев
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасына қол қойды.
Бұл Қазақстанда қалыптасып отырған экологиялық ахуалды жақсартудың
шараларын белгілеген аса маңызды құжат. Бұл құжатты мемлекет деңгейінде,
соның ішінде Білім және ғылым министрлігі іске асыруға міндетті.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің сыныптан тыс және мектептен тыс
формалары мен тәсілдерінің әдістемелік негіздерін қалауда біршама тәжірибе
жинақталды.
Қазақстанның экологиялық ахуалы еліміздегі білім беру сапасын
түбегейлі өзгертудің қажеттілігін аңғартады. Ол Елбасының Экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасын жүзеге асыру үшін үздіксіз экологиялық білім
беруді өркендеген ғылыми-техникалық дамуды экологиялық тұрғыдан қайта
қарауды талап етеді. Ол үшін көпшіліктің экологиялық сауатты болуы қажет.
Ол білім алдымен мектеп қабырғасында берілуі тиіс екені даусыз.
Осыған қарамай, Білім және Ғылым министрлігі өзі ұсынған экология
оқулығы мен оның оқу-әдістемелік кешендерін мектептерге енгізуге әлі де
асықпай отыр. Осыларды айта келіп, мен ендігі жерде еліміздің экологиялық
ахуалын жақсарту үшін мынадай шараларды жүзеге асыру керек деп білемін.
Елді мекендерді көгалдандыру бағдарламасы бойынша: қала, елді
мекендерді көгалдандыру аймағының агроэкологиялық картасын жасау;
көгалдандыру аймағының агроэкологиялық ландшафтық ерекшеліктерін айқындау;
елді мекен, қала іші-сыртындағы кішігірім орман-тоғайды қалпына келтіруді
жоспарлау және оның орындалу мерзімін белгілеу; көгалдандыруға арналған
өсімдіктер мен ағаштарды экологиялық тұрғыдан зерттеп, олардың ішінен
төзімдісін, ауа мен шаң-тозаңды тазалау қасиетіне қарап сұрыптау және
эстетикалық тұрғыдан таңдау арқылы жүзеге асыру керек.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиелігін
қалыптастыру мұғалімнің жеке басына, оның жалпы кәсіби білімі мен
шеберлігіне және сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беруге
мүмкіндік береді.
Табиғатты оқытып үйретуде мұғалімдер тек қана сыныптағы сабақпен
шектелсе, онда оқушылардың білімін бір жақты етеді. Ол міндетті түрде
сыныптан тыс жұмыстың, мектептің негізгі міндеттерін шешуге көмегін
тигізетін алуан түрлерін қолдануы тиіс. Оның сыныптан тыс жұмысының басты
бағыты бағдарламада қаралған білімді тереңдету, балалардың табиғатқа ұқыпты
қарауы және пәрменді қорғауға тәрбиелеу.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар жүргізу үрдісінде қарапайым
заңдылықтар анықталады, табиғаттың жекелеген түрлері мен құбылыстарының
арасындағы байланыстар анықталады, сан алуан табиғат комплекстері
қарастырылады.
Бұл жұмыс балалардың табиғаттың біртұтастығы туралы түсініктерін
кеңейтеді. Балалардың дұрыс дүниетанымының, ғылыми көзқарасының
қалыптасуына жағдай жасайды. Мұғалімнің міндеті баланың жан дүниесіне
білімқұмарлықтың, талаптылықтың нәрін себу, балалардың табиғатқа деген
тұрақты қызығушылығын табиғат құбылыстарын зерттей білуге ынтасын
қалыптастыру болып табылады.
Сыныптан тыс жұмыстарда өз өлкесінің экологиялық жағдайы, қоршаған
орта, дүние туралы ғылыми білім мен тұжырымдар сипатталады.
Оқушылармен экологиялық мақсаттағы ұйымдастырылған тәрбие жұмысының
маңызды шарттарының бірі — физиологиялық-психологиялық ерекшеліктерін
есепке алу болып табылады.
Мысалы: төменгі сынып оқушылары білуге өте құмар болып келеді, олардың
қызықпайтыны жоқ: аспан мен жер, күн мен жұлдыздар, су мен ауа, өсімдіктер
мен жануарлар туралы білгісі келеді, оларды еңбек пен адамдар қарым-
қатынасы қызықтырады. Ал, сыныбы жоғарлаған сайын олардың қоршаған орта мен
табиғат туралы, ондағы әртүрлі өзгерістер, экологиялық жағдайлар жөнінде
таным-түсініктері, көзқарастары білімдері кеңейеді.
Экологиялық тәрбие беру мақсатында қоршаған ортаға жауапкершілік
қатынасын қалыптастыру қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастың түрі болуға
тиіс.
Балалардың табиғатқа деген жан-жақты қызығушылығын ескере отырып,
мұғалім оларға бағыт береді. Осы мақсатпен зерттеудің жалпыға қалайлы әдісі
— бақылау әдісі қолданылады.
Сондықтан сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда бақылау жүргізу
әдістемесіне үлкен орын беріледі. Бақылау жаттығулары жеке бастың
байқампаздық және білуге құмарлық сияқты аса маңызды қасиеттерін шыңдап
шығаруға қажетті жағдайлар туғызады. Бақылау үрдісінде оқушылардың қоршаған
ортаға қызығушылығы дамиды.
Республикамызда білім беруді оптимизациялау үрдістері кең етек алуда.
Осыған орай, экологиялық білім берудің ең ұтымды әрі экономикалық жағынан
тиімді жолдарын іздестіру міндеті тұр.
Сондықтан экология пәнін 1-11 сыныптарға түгелдей енгізу мүмкін емес.
Жинақтаған тәжірибелер экологиялық білім берудің пәнаралық байланыстар және
пәндерді экологияландыру, факультативтік сабақтар, одан соң жеке пән
түрінде біртіндеп енгізу өміршең екендігін көрсетіп отыр.
Экологиялық оқу бағдарламасын жасауда екі мәселені басшылыққа алуды
жөн. Бірінші пәндерді экологияландыру нәтижесінде экологиялық проблемаларды
баяндауды кіріктіру, екінші – арнайы экологиялық білім беру проблемаларын
шешетін жеке экология пәнін қалыптастыру.
Қазіргі кезде екі бағытты да жүзеге асыру қиын болып отыр. Себебі,
пәндерді экологияландырудағы мұғалімнің экологиялық білімнің жетімсіздігі
кедергі болса, ал экологияны пән ретінде оқытуда – мамандардың жетіспеуі
және оқу құралдары мен оқу –бағдарламаларының жоқтығы қол байлау болып
отыр.
Сондықтан қазіргі кезде мұғалімдерден:
1. Экология ғылымының теориялық негіздерін оқып үйрену;
2. География, химия, биология, т.б пәндердің негізінде экологиялық
проблемаларды әрбір тақырып бойынша кіріктіру;
3. Биосферадағы тіршіліктің тұрақтылығы мен біртұтастылығы сипатында және
антропогендік әсерлердің әрекетімен байланыстыра отырып оқытуды ғылыми-
практикалық тұрғыда ұйымдастыру талап етіледі.
Пәндерді экологияландыру дегеніміз – жас өспірімге барлық пәндер негізінде
сыныптар деңгейінде экологиялық білім мен тәрбие беру. Яғни дәстүрлі
пәндерді оқыту барысында тақырыптардың мазмұны қосымша жаңа экологиялық
мәліметтермен байытылады.
Жаратылыстану пәндері оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің
орталық ядросы болуы тиіс.
География пәндерінің әрбір тақырыбының мазмұны экологиялық
проблемаларды көтеріп, онымен астарласып жатуы тиіс. География,
өсімдіктану, жануартану, тәнтану, химия, физика, т.б пәндердің негізгі
идеясы мен мазмұны негізінде үздіксіз экологиялық білім берудің біртұтас
жүйесі қалыптасуы тиіс.
Олар – табиғи орта, табиғи қорлар, ауа, су, жер ресурстары, биоценоз,
экожүйе, физикалық факторлар, радиация, химиялық улы препараттар, өндіріс
және автокөлік қалдықтары, экологиялық таза өнім, жаңа технология, биосфера
тұрақтылығы, адам экологиясы, т.б көптеген экологиялық ұғымдардың жиынтығы
– оқушылардың дүниетанымдық көзқарасының экологиялық тұрғыда қалыптасуына
жүйелі түрде қызмет етеді.[23]
1.2 Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары
Экологиялық тәрбие берудің мақсаты – жеке адамның бойында табиғатқа
деген ізгілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам - табиғат
арасындағы толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу.
Экологиялық тәрбие беру жеке адамның экологиялық мәдениетін
қалыптастырудан бастап көпшілкке үздіксіз экологиялық білім беруді
қарастырады.
Қоршаған табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін мәңгі қажеттілігін сезіндіре
отырып, оқушының дүниеге деген ізгі көзқарасын бірте-бірте қалыптастыру
көзделеді. Өкінішке орай, қоғамдық санада табиғатқа байлық көзі немесе
табыс көзі ретінде қарау басым болып келді.
Табиғатты ластау, орман-тоғайды аяусыз кесу, фауна мен флораны
пайдакүнемдікпен пайдалану,т.б жат көріністер жаппай орын алды. Жеке адам
мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық мәдениетін
қалыптастыру үшін кейбір әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешу
қажет.
Олар:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру және оларды
бұлжытай орындау;
- табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда жауапкершілікті күшейту;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлестігін
сәйкестендіру;
- үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді ұйымдастыруды тездету;
- елдегі экологиялық жағдайлар мәліметтерінің көпшілікке жетуін
қамтамасыз ету.
Бәріміз де табиғатты қорғауда, сақтауда және оны дұрыс пайдалануда
ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан барлық
жастарға экологиялық білім және тәрбие беру мақсаты, мазмұны анық және
нақты көрсетілуі керек. Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары:
1. Экологиялық нормалардың, ережелердің қажеттілігін, жастардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қарағандарға жол бермеу.
3. Жастардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру:
а) тұлғаның мінез-құлқында;
ә) қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуда;
б) экологиялық білімді насихаттауда;
в) ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік іс-
әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді. Экологиялық
білім мен тәрбиенің мақсаттары оны үш деңгейде жүзеге асыруды көздейді:
а) табиғатты қорғау және оған қамқорлықпен қарау рухында тәрбие мен
білім (бұл міндет мектепке дейінгі мекемелер мен орта мектептерде
жүктеледі);
ә) арнайы экологиялық білім (бұл – арнаулы және жоғары оқу орындарының
міндеті);
б) қосымша экологиялық білім (әр түрлі салаларда қызмет ететін
адамдарды жұмысына сай экологиялық біліммен қамтамасыз етуді көздейді).
Экологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі ұстанымдары.
Ғылымилық ұстанымы – негізінен оқушыларға білім беруде фактілер,
құбылыстар мен процестер, адамның табиғатқа әсері, табиғат қорғау жұмыстары
және экологиялық апат жағдайларының нәтижелері ғылыми тұрғыда дәлелденген
материалдар негізінде берілуі және пайдалануы тиіс.
Байланыстылық ұстанымы – негізінен табиғаттағы тірі және өлі табиғат
пен орта ( топырақ, ауа, су, өсімдіктер мен жануарлар) арасында тығыз
байланыстың бар екенін ұғындыру.
Тепе-теңдік ұстанымы – табиғаттағы биоценоздар, экожүйелер арасындағы
тепе-теңдіктің сақталмауы және олардағы бір құрам бөліктің өзгеруі
табиғатта тепе-теңдіктің бұзылуына әкеліп соғатынын түсіндіру.
Қызығушылық ұстанымы – оқушылардың бойында еліміздің қайталанбас сұлу
табиғатына қызығушылық сезімін ояту, туған өлкесін, оның табиғи байлықтарын
сүюге, аялауға тәрбиелеу.
Үздіксіздік ұстанымы – оқушылардың білім қорын балабақшадағы сәбилік
кезінен бастап, бастауыш сынып, одан жоғары сыныптарға көтерілу
деңгейлеріне үйлестіре отырып, үздіксіз дамыту. Жоғары сыныптарда
экологиялық жағдайларға өз бетінше баға беретіндей деңгейге бірте-бірте
жеткізу.
Кіріктіру (интеграциялау) ұстанымы – экологиялық білім беруде
жаратылыстану пәндері (география, биология, химия, математика, физика, т.б)
мен гуманитарлық пәндерін (әдебиет, тарих, қоғамтану, т.б) кіріктіру арқылы
оқушыларға берілетін білім негіздерін жеке адам деңгейінен қоғамдық
деңгейге көтеру. Көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді
үнемі жүзеге асыру.
Көрнекілік ұстанымы – оқушыларға экологиялық білім беруде оқу
үрдісінде көрнекі құралдар, диафильмдер, кеппешөптер, коллекциялар,
бейнекөріністер, экологиялық соқпақтар нәтижесін пайдалану.
Қабылдаушылық ұстанымы – негізінен мұғалімнің экология ғылымының
мазмұнын оқушылардың жас ерекшелектеріне қарай жоспарлауы, экологиялық
терминдердің түсініктілігін, ұғымдар мен заңдарды қабылдау мүмкіндіктерін
ескере отырып, жатық әрі түсінікті тілмен жеткізу.
Өлкелік ұстанымдары – экологиялық білім беруде тұрмыстық салт-
дәстүрлерді, қала немесе ауылдық жерлерде тұру жағдайларын ескеру.
Мүмкіндігінше жергілікті, аймақтық мәселелерді көтеру, оған оқушылардың
араласуын, туған өлкесіне патриоттық сана-сезімін ояту.[9]
2. Мектепте экологиялық тәрбие беру мен оқыту жүйесі
2.1. Сыныптан және мектептен тыс экологиялық тәрбие жүйесіндегі қызмет
Жалпы білім беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр
түрлі сыныптар және пәндер бойынша, қоғамға пайдалы жұмыс және өндірістік
еңбек арқылы іске асырылады.
Бастауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды төмендегі іскерлікті,
дағдыны қалыптастыруға бағытталған: мектеп мен қоғамдық мүлікті
ұқыптылықпен күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғарғы сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет.
Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші фактор болып отыр.
Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми білімге негізделетінін
оқушылардың түсінуі керек. Өйткені өндірістік іс-әрекеттің нәтижесінде
ортада әр түрлі өзгерістердің болуы мүмкін.
Сондықтан қоғамның өндіргіш күштерін ұнамды орнастыруға аймақ
табиғатының ерекшелігін, оның өндірістік жүктемеге орнықтылығын есепке алу
талап етіледі.
Оқушылар табиғи ортаны күтуде, қорғауда орман-тоғай шаруашылығын,
мемлекеттік қорықтарды басқаратын қызметкерлерге көмектеседі, жабайы
аңдарды, өсімдіктерді қорғау жұмысына қатысады.
Оқушылар ауыл шаруашылық өндірісінің әр алуан жұмыстарына қатысады.
Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты негізгі мәселелермен таныс
болуы қажет: жерді пайдалану негіздерін, топырақты эрозиядан қорғауды
игеру, дақылдарды суару мөлшерін, минералдық тыңайытқыштарды, улы химиялық
заттарды беру мөлшерінің мерзімін технологиялық талаптарға сәйкес есепке
алып отыру.
Сонымен, оқушылардың білімінің белгілі жүйесін игеру, табиғатты қорғау,
оның байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс
көзқарасын қалыптастыру.
Әлемдегі экологиялық деректерді, ғылыми мағлұматтарды білім және тәрбие
процесінде пайдалану мұғалімнің терең білімділігінде, педагогикалық
шеберлігінде, жоғарғы мәдениеттілігіне байланысты.
Осыған орай, ең басты міндеттердің бірі — табиғатты қорғау
мәселелерімен оқушыларды ғылым негізінде теориялық жөне практикалық
біліммен қаруландыру.
Бұл үшін экологиялық білімнің негізгі көздері — химия, биология,
география, астрономия пәндері. Бағдарламаларындағы оқу материалдарын
дәрістерде терең түсіндіріп, сыныптан және мектептен тыс экологиялық
жұмыстарда тиімді қолдана білуге оқушыларды үйрету және дағдыландыру керек.
Көрсетілген пәндер бойынша экологиялық мәліметтерді сол пәндердің
негізінде бағдарламаға енгізу керек.
Мысалы география пәні бойынша: жерді қорғау, тиімді пайдалану; орман-
тоғайларды, өсімдіктерді қорғау, оларды өрттен сақтау; өзен, көлдердің
ластануына қарсы күрес жүргізу; ауаның тазалығын сақтау; өндіріс орындарын,
топырақ, ауа жағдайларын есепке алып, тұрған жерлерде дұрыс орналастыруды
қамтамасыз ету.
Оқушылардың білім деңгейін көтеру үшін кейбір теориялық және
практикалық мәні бар пәндер бойынша экология бағдарламасын құрастыруға
болады.
Енді экологиялық тәрбие жұмыстарының бірнеше түрлерін қарастырайық:
1. Ауыл мектептерінің оқу-тәжірибе учаскесіндегі бағалы ағаштар
тұқымының көшеттерін өсіріп, оларды қалаларды, ауылдық жерлерді
көгалдандыруға пайдалану.
2. Мектеп оқушылары мемлекеттік орман шаруашылығына үнемі көмек
көрсетіп отырады. Өйткені олар мектеп орманшылығының мүшесі.
Сонымен бірге орманды қорғау және ағаш өсіру жұмыстарына да белсенді
қатысады. Олардың негізгі істейтін жұмыстарының түрлері:
- көшет материалдарын өсіру, ағаштар отырғызу, оларды күту, өрттен,
ұрылардан қорғау, орман-тоғайдағы зиянды жәндіктермен күресу; дәрі
өсімдіктеріне дайындау, жидек, саңырауқұлақ, т.б. жемістерді жинау;
- пайдалы хайуандарды қорғау және олардың есебін алып отыру;
1. Оқушылар ауыл шаруашылық тәжірибе жұмысымен айналысады. Тәжірибе
жұмысы география, биология, химия мұғалімдерінің, жергілікті ғалымдардың
басшылығымен жүргізіледі.
2. Табиғатты қорғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
қоғамдық пайдалы еңбекке қосу.
3. Әрбір мектепте экологиялық білім мен тәрбие қоғамын ұйымдастыру.
Қоғамның мақсаты: қоғам мүшелерін өздері тұрған аймақтың табиғатын
қорғауға, күтуге тәрбиелеу, зерттеу жұмысына тарту, зерттеуді жүргізудің
әдістер мен тәсілдеріне үйрету, мектепті экологиялық жұмыстың орталығына
айналдыру.
4. Қоғам мүшелері мектептегі жастар ұйымымен ынтымақтасып, тұрғылықты
жерде экологиялық штабтар құрады, жорықтар, саяхаттар үйымдастырады.
5. Оқушылар әртүрлі табиғатқа зиян келтіретін адамдармен күреседі,
қорықтық ережелерді бұзушыларды анықтайды, химиялық улы заттарды,
минералдық тыңайытқыштарды сақтау және қолдану ережелерін бұзушыларды
әшекерлейді.
6. Экологиялық тәрбиеге байланысты мектепте жаппай шаралар
ұйымдастырылады. Олар: кештер, дәрістер, әңгімелер, көрмелер, сайыстар,
оқушылардың шығармалары, рефераттары, баяндамалары, табиғатты қорғау
тақырыптарына арналған плакаттар, т.б.
Осылардың бәрі оқушылардың экологиялық мәдениетті саналы, жете
түсінуіне, табиғи ортаны қорғау мен жақсартуына игі әсер ететін өте қажетті
құралдардың бірі.
Адамның қоғамдық тірі құрылым ретінде табиғатпен байланысын келесі түрлерге
бөлуге болады.
1. Практикалық.
2. Теориялық (аңыздық, философиялық, ғылыми).
3. Эстетикалық (әсемдік).
4. Этикалық-парасаттылық.
Практикалық әсері, бұл ата тегіне ұқсас ұрпақ қалдыру арқылы өмірді
жалғастырумен түсіндіріледі.
Бұдан теориялық әсер - өзін-өзі зерттеу; әсемдік әсер — табиғатқа деген
саналы қатынас; этикалық-парасаттылық әсер — қорғау, ұқыпты қарау, сүю т.б.
келіп шығады.
Қоғам мен қоршаған орта арақатынасын әлеуметтік экология зерттеп, оның
ерекшелігі, принциптері, заңдылықтары, мәні туралы мәселелерді қарастырады.
Сонымен экология бастапқы кезде географиялық объектілер мен қоршаған
орта арақатынасын зерттеумен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның,
қоғамның қоршаған ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады.
Мектептегі алатын экологиялық білім осы бағыттардың әрқайсысын, яғни
биологиялық экологияны, аумақты экологияны, адам экологиясын, әлеуметтік
экологияны қамту керек.
Қазіргі мамандардың ұсынуы бойынша орта мектепте экологиялық тәрбие
берудің 3 моделі бар.
1. Көппәнділік модель, дәстүрлі оқыту пәндерін экологияландыру, яғни
тараулар, тақырыптар енгізу. Мысалы: географияға аумақты экологияны,
биологияға — адам экологиясын т.б. енгізу.
2. Бірпәнділік модель, арнаулы экология курсын енгізу.
3. Аралас модель, экологиялық мәселелер әр пәнде тақырып бойынша
қарастыру және жеке курста толықтай оқыту.
Республикамыздың оқу жүйесінде экологиялық білім берудің мемлекеттік
бағдарламасы дүниежүзілік тәжірибелерді саралай отырып көпшілікке,
жеткіншектерге үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді көздейді. Ол
төмендегідей оқу жүйесінен тұрады:
- мектептерге дейінгі мекемелерде экологиялық тәрбие беру;
- мектеп қабырғасында экологиялық білім мен тәрбие беру;
- жоғары оқу орындарында экологиялық білім беру (әр түрлі сала
бойынша);
- мамандарды қайта даярлау мекемелерінде экологиялық білім беру;
- көпшіліктің экологиялық сауатын ашу.
Экологиялық білім беру бағытында экология ғылымында негізгі ұғымдар мен
түсініктер бар, олардың негізгілері: экологилық сана, экологиялық
сауатылық, экологиялық этика, экологиялық мәдениет, экологиялық
білім т.б. Экологиялық ұғымдардың мәнін әрбір оқушы білуі тиіс.
Ұғымдарды түсіну оқушылардың табиғатқа деген көзқарасын
қалыптастырады.
Экологиялық сана – адамның табиғатқа көзқарасының, білімінің,
сенімінің, дағдыларының жиынтығы болса, экологиялық ойлау – табиғаттағы
болып жатқан өзгерістерге ғылыми негізде баға беру, оның себептерін ашу
және терең түсіну.
Экологиялық сауаттылық экологиялық білімді игере отырып табиғат
қорларын тиімді пайдалануға жол ашады, ал экологиялық этика үйде, түзде,
табиғатта адамның өзін-өзі ұстай білуін, мінез-құлық дағдыларын қатаң
сақтауды қалыптастырады.
Экологиялық мәдениет адамзаттың өмірі мен болашақтағы дамуында
экологиялық мәселелердің өзектігін тереңінен ұғынушылығымен сипатталады.
Аталған түсініктердің негізінде экологиялық ағарту және тәрбие адамды
қоршаған табиғи ортаны ұғынып қабылдауға, табиғатқа ұқыпты қараудың
қажеттілігіне сендіруге, оның байлықтарын жоғары саналылықпен пайдалануға
дағдыландыру болып табылады.
Экологиялық сана мынадай маңызды қызметтерді атқарады:
- ағартушылық қызметі;
- дамытушылық қызметі;
- тәрбиелік қызметі;
- ұйымдастырушылық қызметі;
- алдын ала болжау қызметі.
Аталған функцияларға сипаттама берсек:
Ағартушылық қызметі оқушылардың табиғат: эстетикалық жаратылыс және ол
барлық тіршілік иелерінің өмір сүру ортасы екендігін түсінулеріне
көмектеседі. Өскелең ұрпаққа экологиялық тепе-теңдіктің қайтымсыз бүлінуіне
жол бермей, табиғатты қорғау мақсатында экологиялық білімдерін пайдаланудың
қажеттілігі туралы ой, көзқарастарын қалыптастырады.
Дамытушылық қызметі оқушыларға түрлі экологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Экологиялық тәрбие берудің сипаты мен маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Мектепте экологиялық тәрбие беру мен оқыту жүйесі
... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Сыныптан және мектептен тыс экологиялық тәрбие жүйесіндегі
қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Экологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі мәселелері
... ... ... ... ...
3 Дипломдық жұмыс материалдарын география курсын оқыту барысында
факультатив сабақтарында пайдалану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
КІРІСПЕ
Табиғат — адам тәрбиешісі. Оның құрамдас бөлігі болып саналатын
өсімдіктер мен жануарлар әлемі, биік таулар мен сарқыраған өзендер, кең
дала барлығы да адам баласына ой салып, денесіне қуат, бойына күш, көңіліне
шабыт береді. Жастарды экологиялық білім мен қоршаған ортаны қорғауға
тәрбиелеу, жалпы тұлғаның ой-өрісін дамытудағы педагогикалық бағыттардың
бірі болып саналады.
Қоғам дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ғылыми-техникалық прогрестің
дамуында қоршаған орта мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың қарама-
қайшылығы арта түсуде. Осы қарама-қайшылық негізінде табиғаттың тепе-
теңдігі бұзылып, табиғи жүйенің өзін-өзі реттеп отыру ырқынынан шығып
кетті.
Табиғат әлемі адамдардың тіршілік ету ордасы. Адам табиғатсыз өмір сүре
алмайды. Сол себепті табиғатпен қоғам арасындағы қарым-қатыстың үйлесімді
дамуы әрбір адамның денсаулығына, физиологиялық өсіп-жетілуіне, ауадай
қажет екендігіне жас ұрпақтың көзін жеткізу бүгінгі таңдағы мәселелердің
бірі болып отыр.
Қоғамның дамуы табиғатпен тығыз байланысты. Ал, сол қоғам дамуына
себепші - адам. Осы адам мен табиғат арасындағы жақындық болмай, еш даму,
еш болашақ болмайды. Сондықтан, болашақ ел тізгінін ұстар, еліміздің
ертеңгі иелеріне бүгінгі күннен бастап табиғат пен оның ерекшелігін,
маңызын жанында қалыптастыру, яғни экологиялық тәрбие беру өте маңызды
мәселе.
Экология — жас ғылым. Ол 200 жылдан аса ғана пайда болды. Экология
ойкос деген грек сөзі, үй, баспана ұғымын білдіреді.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық және әдістемелік
аспектілерін ашып көрсетуге арналған ғылыми жұмыстармен танымал ғалымдар
А.С. Бейсенова, Я.И.Габев, А.Н.Захлебный, М.Ә.Құдайқұлов т.б айналысқан.Ал
психологтар Л.С.Выготский, С.А.Рубинштейн, И.С.Кан, Е.М.Кудрявцева,
Қ.Жарықбаев өз еңбектерінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
жұмысы, қоршаған ортамен қарым-қатынаста психологиялық жас ерекшеліктерін
ескергенде ғана нәтижелі болады деген тұжырым айтады. Табиғат арқылы
экологиялық тәрбие берудің негізі, жас ұрпақ үшін маңыздылығы, табиғат
сұлулығына қатысты. Эстетикалық қатынас, экологиялық аспектідегі
адамгершілік қатынас қалыптасады.
Экологиялық тәрбиелілік ұғымы біздің қоғамымыздың, оның әрбір мүшесінің
рухани және материалдық өмірінің барлық салаларын қамтып, қоршаған табиғи
ортаны қорғау мен көркейту секілді адам өміріне, оның жан-жақты дамып
жетілуіне қолайлы жағдай туғызатын ғылыми және практикалық іс-әрекеттер
арқылы көрінісін табады. Өскелең ұрпақтың экологиялық тәрбиелілігін
қалыптастыру білім беру жүйесінің тұрақты бөлігіне айналып, мектептің білім
беру мазмұнына қоғам мен табиғат өзара әрекеті жайлы білімдер жүйесі,
экологиялық құндылық бағдарлар, табиғатпен қатынастығы ережелер мен
шектеулер жүйесі, табиғатты қорғауға қатысты дағдылар мен біліктілік
секілді белді элементтер ендірілген жағдайда ғана жүзеге асады.
Зерттеу проблемасының өзектілігі:
Оқушыларға географиядан экологиялық білім мен тәрбие берудің аса
маңыздылығы бұл қоғамдық талаптардан туындап отырған мәселе. Өзге емес, дәл
қазіргі жағдайда еліміз экологиялық аса қауіпті аймақтармен әлем назарына
ілігіп отыр.
Пән ретінде географияны оқытудың бағдарламасы адам өмірінің барлық
салаларын қамтитын мәтіндерден тұрса, экологиялық мәселелердің адам
өмірінің барлық жағына әсер етуі, бұл пән арқылы жеке басты жан-жақты
дамыту мақсатын шешудің бір қыры ретінде қарастырылатын экологиялық тәрбие
беру мақсатын, пәннің мазмұнын пайдалана отырып экологиялық мәселелерді
кеңінен талқылайтын практикалық мақсаттар арқылы шешуге мол мүмкіндіктер
береді. Сондай-ақ мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруде басшылыққа
алынуы тиісті принципттер, география пәнін оқытудың дидактикалық
принциптеріне қайшы келмей, керісінше өзара байланыстылығымен, бірін-бірі
толықтырып отыруымен сипатталады. Осы пән арқылы мектеп оқушыларына
экологиялық тәрбие беріп, олардың табиғат қорғауға бейімділігін шыңдауда
көп жетістіктерге қол жеткізіп жас жеткіншектерге берілетін оқу-тәрбие
үрдісін ұйымдастыруды ілгерілетуге өз үлесін қосады.Экологиялық жағдайдың
күн өткен сайын күрделене түсуі азаматтардың сауатсыздығынан. Бүкіл
дүниежүзілік мәселеге айналып отырған қоршаған ортаның тазалығы мен оны
қорғаудың бірден-бір жолы — жас ұрпаққа мектеп қабырғасынан бастап
экологиялық білім, тәрбие беру. Экологиялық зерттеу XV ғасырдың бас кезінде
пайда бола бастады, ал соңғы 10-15 жылдардың ішінде кең өріс алды. Бұл
зерттеу адамның табиғатқа көзқарасының тікелей өзгеруімен байланысын
көрсетеді.Жер бетінде өсімдіктер, жануарлар, өзен-көлдер, адамның жабайы,
рақымсыз іс-әрекетінің нәтижесінде өздерінің бұрынғы табиғи тазалығын,
сапасын жойып апатқа ұшырауда. Сондықтан қазіргі кезде табиғат атаулының
түрлі жағдайларға ұшырауына байланысты, адамзат алдында ең күрделі мәселе
етіп өзімізді қоршаған тіршілік ортасын жас ұрпаққа ластамай, көркейтіп,
өркендетіп жеткізу болып отыр.
Мынау жарық дүниедегі түрлі өсімдіктер мен қыруар қызықтар, рухани
рақаттар, таңғажайып тамашалар жер-ананың жүзінде өтіп жатады. Қасиетті Жер-
ана алып Күнді айналып жүретін жеті ғаламшардың ең құдіреттісі. Өйткені
өрнекті жер жүзінде тыныстайтын ауа, сусындайтын су, сәулеттендіретін
сәуле, қайнаған өмір бар. Жер-ана бүкіл адамзатқа ортақ мерекелі мекен.
Аялы туған жеріміздегі жайнаған гүлдер, жайқалған шалғындар, теңіздей
телегей ормандар, сылдыраған бұлақтар, керіліп жатқан кең дала аспанмен
тірескен ақ басты таулар, жарық ай, жарқыраған жұлдыздар, көк мөлдір аспан,
күлімдеген Күн-ана өміріміздің тірегі, қызығы, рахаты. Туған жердің әрбір
тасына дейін қасиетті, киелі, әулие. Сондықтан сол құдіретті мекенімізді
сүйе білмесек, адамдығымызға сын.
Сыныпта гүл өсіру, табиғат мүйісін ұйымдастырып, еңбектеніп, қызығын
көру әрбір жастың ықыласты іс-әрекеті басын қалыптастыруға тиіс. Мектептегі
табиғатты қорғаушылар клубтары мен үйірмелері жер-ана жүзіндегі жеткілікті
қызықтардың рахатын көруге әрбір оқушыны бейімдей білетіндей болуы қажет.
Ата-бабамыздың аялап келген, кереметтерге толы туған жердің топырағын
тыңайтып, суын тұнықтап, өсімдігін өркендету - әрбір адамның қастерлі
борышы.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Оқушыларға географиядан экологиялық тәрбие
беру жолдары.
Зерттеу жұмысының мақсаты: мектепте географияны оқыту арқылы
оқушыларға экологиялық тәрбие беруді ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеп,
география пәнінен ұйымдастырылған оқу-тәрбие процесінде экологиялық тәрбие
берудің мазмұнын және әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің нысанасы: мектептердегі экологиялық тәрбие беру үрдісі.
Зерттеудің заты: мектепте география сабақтарында, сабақтан және
мектептен тыс жұмыстар барысында экологиялық тәрбие берудің мазмұны және
әдістемесі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Өмірде және нақты еңбек іс - әрекетінде экологиялық білімді
қолдана білу, іскерлікке төселу міндеттерін айқындау.
2. Табиғатты қорғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
қоғамдық пайдалы еңбекке қосу жолдарын зерттеу.
3. Әрбір мектепке экологиялық білім мен тәрбие қоғамын ұйымдастыру,
аймақтық табиғатын қорғауға, күтуге тәрбиелеу шарттарын көрсету.
Зерттеудің тәжірибелі маңыздылығы: балалардың табиғаттың біртұтастығы
туралы түсінігін кеңейту, дүниетанымының ғылыми көзқарасының қалыптасуына
жағдай жасау, баланың жан дүниесіне білімқұмарлықтың, талаптылықтың нәрін
себу, табиғатқа деген тұрақты қызығушылығын, табиғат құбылыстарын зерттей
білуге ынтасын қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тарау, төрт бөлімнен, қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Экологиялық тәрбие берудің сипаты мен маңызы
1.1 Экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасы
Экологиялық тәрбие деп адамның қоршаған табиғи ортаға саналы, табиғатқа
ұқыпты түрде қарап, оның байлықтарын үлкен парасаттылықпен пайдаланатын,
табиғи ресурстарды байыта түсудің қажетігін түсінетін, табиғатты қорғауға
белсене қатысатын көзқарасты қалыптастыруды айтамыз.
Экологиялық тәрбие беру мәселесі барынша күрделі, сан қырлы және өте
маңызды болғандықтан, соңғы кездері философтардың, педагогтардың және
психологтардың назарын аударып отыр.
Адам мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болған қарама-қайшылықты
жою қажеттігі қазіргі кезде бүкіл адамзатты байыпты ойлануға мәжбүр етуде.
Бүкіл әлемдік экологиялық мәселені шешуге үлес қосу ғылым мен
техниканың міндеттері ғана болып қоймай, сонымен бірге педагогика мен
мектептің де басты және игілікті борышына айналуда.
Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің басты міндеттері мен өрісін
белгілеуде академик И.Д.Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол: Экологиялық
тәрбиенің мақсаты ғылыми білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерді,
адамгершілік нормаларына сәйкес қоршаған ортаның хал-жағдайына азаматтық
белсенді қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады,- дей отырып, оның
педагогика теориясы мен практикасындағы жаңа сала екендігіне баса назар
аударды.
Ғалымдардың негізгі бөлігі экологиялық тәрбие берудің нәтижесін жеке
адамның іс-әрекетінде байқалатын, қоршаған ортаның жай-күйіне деген
моральдық жауапкершіліктің белгілі деңгейінің қалыптасуы, экологиялық
сенімі мен мәдениетінің болуы, табиғатқа қарым-қатынасындағы мұраты мен
этикасының қалануы деп атайды.
Профессор А.Н.Захлебный жалпы білім беретін орта мектепте экологиялық
тәрбие жұмысында екі әлеуметтік мақсатқа жетуді ұсынды.
- Оқушылардың жеке мінез-құлқында және әртүрлі іс-әрекетінде табиғи
ортаға жауапкершілік қатынас нормаларын сақтау қажеттігін
тәрбиелеу.
- Қоршаған ортаны жақсарту мен қорғауда оны оқушылардың ұқыптылықпен
пайдалану дағдысын, сонымен бірге табиғатқа ысырапшылдық сипаттағы
барлық көрініске төзе алмайтындай қарым-қатынаста тәрбиелеу.
А.Н.Захлебныйдың болжаған мақсаттарына жету әр мектептің тәрбие
жұмыстарының нәтижесі болуына септігін тигізеді. Оқушыларға экологиялық
білім және тәрбие беруді мемлекетаралық деңгейде қарастыру бүгінгі күні
қарқынды дамуда.
Алғаш рет 1977 жылы Тбилиси қаласында ЮНЕСКО және ЮНЕП ұйымдары
өткізген қоршаған ортаны қорғау проблемасына арналған үкіметаралық
конференция орта және жоғары мектептерде барлық пәндер негізінде табиғат
қорғау мәселелерін оқытуды ұсынды.
ЮНЕСКО-ның халықаралық деңгейдегі экологиялық білім мен тәрбие беруді
дамытып, жетілдірудегі алға қойған басты мақсаты – біртұтас білім беру
жүйесінің негізінде адамзат денсаулығы мен өміріне қауіп төндіріп отырған
ғаламдық экологиялық проблемалармен жас жеткіншектерді таныстыру, адам,
қоғам және табиғат арасындағы өзара байланыс түсінігін қалыптастырудың
жүзеге асырылуын қамтамасыз ету.
Ал 1980 жылы Таллин қаласында өткізілген Орта мектепте экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселелері деген тақырыптағы Бүкілодақтық
конференция орта мектепте қолданылып жүрген оқу бағдарламалары мен оқу
құралдарының экологиялық білім мен тәрбие беру талаптарына сай емес
екендігін атап көрсетті.
1980 жылдардың басында табиғат қорғауды оқыту мәселесімен айналасып
жүрген ғалымдар экологиялық білім және тәрбие терминін ұсынып, оны ғылыми
теориялық жағынан негіздеді. [20]
Қазақстан Республикасы географиялық жағынан Еуразияның орталағында
орналасқан. Еліміздің Жер ресурстары экожүйесінің ауқымды көлемін далалы,
шөл және шөлейтті жерлер құрайды. Ал, олардың табиғи-тарихи жағдайлары және
қазіргі кездегі қалыптасып отырған экологиялық күйлері жұртшылықты
ойландыруда.
Жердің ресурстық-шикізаттық жүйесін өндіруші және пайдаланушы
кәсіпорындардың барынша ала берсем деген ниеті, халық шаруашылығы
кешеніндегі өнеркәсіп аймақтарында қоршаған ортаға немқұрайлы қараушылық,
әскери объектілердің экологиялық талаптарды сақтамауы т.б табиғат
жүйелеріне және ол жерлерде тұратын халыққа тигізетін техногендік салмағы
төтенше ауыр болып отыр.
Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері – аймақтық
техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы, су ресурстарының тартылуы,
атмосфераның ластануы, ормандардың селдіреуі, биологиялық әралуандықтың
азаюы, тірі организмдердің генетикалық қорының бүлінуі, тіршілікке қатер
төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттары белең алып айнала
қоршаған ортаға зиянын тигізуде.
Осыған орай, Қазақстан Республикасы Конституциясының 38-бабында
Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат
байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті - делінген.
Ата Заңымызда көрсетілген талаптарды іс жүзіне асыру мектептерде
оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесін дұрыс ұйымдастыруға
байланысты екендгі баршамызға аян.
1991 жылы тамыз айынан бастап Республикамызда табиғат қорғау туралы
жаңа Заң қабылданып күшіне енді.
Заң әр адамның өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы ортаның барынша
қолайлы болуын қамтамасыз етіп, табиғатты қорғаудың әлеуметтік-экономикалық
және теориялық негіздерін белгілеп берді. Ол мынандай тармақтардан тұрады:
- республикада халыққа экологиялық білім беру орындары табиғат
қорғау жөнінен халықтың барлық топтарын қамтитын экологиялық
мәдениет, тәрбие мен білім беру жүйесін жүзеге асыру;
- жалпыға бірдей үздіксіз экологиялық тәрбие мен білім берудің
жоғарғы және арнаулы орта оқу орындарында экологиялық жұмысты
басқаратын маман кадрларды кәсіптік жағынан даярлау, олардың
біліктігін арттырудың барлық мүмкіндіктерін жасау;
- жоғарғы оқу орындарында міндетті түрде экологиялық білім беру
азаматтардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы қажетті
экологиялық білім мазмұнын айқындау және оқу орындарының ұстаған
бағдарына қарамастан, барлық жоғарғы және арнаулы оқу
мекемелерінде экологиялық білім негіздерін міндетті түрде оқыту;
- арнаулы оқу орындарының бағытына сәйкес айналадағы ортаны қорғау
және табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнайы курстар оқыту
көзделеді.
Қазіргі кездегі мектептердің алдында тұрған міндеттерінің бірі – жас
ұрпақтың экологиялық білім мен көзқарасын қалыптастыру, олардың табиғатты
қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы мен
еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана білетін
білікті азамат ретінде тәрбиелеу. Нәтижесінде әрбір адамның экологиялық
білім дәрежесі мен тәрбиесі орта мектепте қалыптасып, келешектегі өмірге
деген көзқарасын анықтайды.
Соңғы кезде экологияны жеке ғылым ретінде емес, ғылымдардың жиынтығы
тұрғысынан қарастырып жүр.
Шын мәнінде экологиялық мәселелерді жаратылыстану ғылымына енетін
пәндердің барлығы қамтиды, бірақ олардың әрқайсысы өз ілімі саласынан
зерттеп қарастырады.
Мысалы, биологиялық пәндер бойынша тірі организм және табиғат ортасы,
биосфера туралы ілім, экожүйе, биоэкология қоршаған ортаның экологиялық
дағдарысы туралы зерттейді.
Ал химия сабағында заттың атмосферадағы, табиғи су көздеріне әр түрлі
минералды тыңайтқыштардың ықпалы, олардың ауылшаруашылығында қолдану
нәтижесінде өнеркәсіп объектілерінің қалдықтары тазартылмай табиғи су
көздеріне жіберілетінін қарастырса, физика сабағында радиоактивті заттар
туралы мәлімет алады.
География сабағында географиялық қабатты тиімді пайдалану мен қорғау,
географиялық орта мен геосистема, табиғи кешенде адамдардың шаруашылық
қызметіне тигізетін әсерін зерттейді.
Табиғат қорғау Заңына байланысты елімізде жалпы білім беретін
мектептердің мазмұндары тұжырымдамасында: Жаратылыстану және техникалық
пәндер мазмұнын экологиялық және әлеуметтік маңызы бар фактілермен
толықтыру арқылы жас ұрпақтарға экологиялық тәрбие беру процесін жетілдіріп
жүзеге асыру - деп көрсетеді.
Осыған байланысты республикамыздың үздіксіз білім беру жүйесінде, яғни
бала-бақшалардан бастап жоғары оқу орындарына дейін жан-жақты экологиялық
білім беруді саналылықпен мақсатты түрде ұйымдастыруды міндеттейді.
Адам мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болған экологиялық
қарама-қайшылықты шешу қажеттілігі қазіргі кезде бүкіл прогресшіл адамзатты
байыпты ойлануға итермелейді.
Бұл әлемдік проблеманы шешуге үлес қосу ғылым мен мектептердің де
басты және игілікті борышына айналуда.
Ғасырлар бойы өзін табиғаттың қожасы, әміршісі ретінде сезініп келген
адам бойындағы оған деген тұтынушылық, пайдакүнемдік қатынасын
психологиялық тұрғыдан қайта құру қажеттігі туып отыр.
Бұл проблеманы алдын-алудың бір жолы-халыққа экологиялық білім беру.
Өйткені, қоғам мен табиғаттың өзара біріне-бірі әсер ететіндігі туралы
көпшілікке білім беру, адамның практикалық іс-әрекетінде басшылыққа алатын
табиғат қорғау дағдыларын қалыптастырады.
Жас ұрпаққа экологиялық білім беруде мектептің алатын орны өзгеше.
Экологиялық тәрбие жалпы білім берудің бір компоненті ретінде шәкіртті жан-
жақты дамытуға, оның азамат ретінде қалыптасуына бағыт алған.
Қазіргі уақытта экология деген ұғым үлкен теориялық және практикалық
маңызы бар барлық ғылымның комплексті негізінде тез дами бастаған саласына
айналды.
Былайша айтқанда, экология дегеніміз – табиғатты пайдаланудың ғылыми-
теориялық негізі. Ол жастарға білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға
салғанда ғана өз міндетін атқара алады. Осы жағдайда жастардың қоршаған
ортаға деген көзқарасы жаңаша қалыптасып отыр.
Экологиялық білімді тереңдету, экологиялық тәрбие беру, ол үшін арнайы
мамандар дайындау жалпы білім бері жүйесінің алдыңғы шарты болып
табылады.[30]
Жас ұрпақта өмір тәжірибесі, мейірмандық, жауапкершілік, табандылық осы
табиғаттың сұлулығы, пәктігі арқылы қалыптасуы шарт.
Сондықтан да ата-бабаларымыз өз ұрпақтарына халқымыздың салт-
дәстүрін, өмірге қажетті біліктер мен дағдыларын мұра етіп қалдырғанда,
олардың бойында туған жерге, қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік сезімді
тәрбиелеу мұратын көздеген.
Демек, табиғатқа жанашыр болу — адамзаттың өз келешегіне, болашағына
жанашырлық жасауы.
Тіршілік етіп отырған табиғатты қорғау, оның сан алуан байлығын барынша
игілікті дәл ұқыпты пайдалану бүкіл адамзат алдында тұрған келелі де
күрделі мәселе. Бұл мәселенің аса мәнділігін әлемдік, халықаралық көлемде
өтіп жатқан шаралар мен саяси экономикалық, әлеуметтік бағдарда қабылданып
жатқан маңызды құжаттар айғақтайды.
Мәселен, Қазақстан Республикасының Ата Заңында қоршаған ортаны қорғау
— әрбір қазақстандық азаматтың төл міндеті екендігі аталса, Президент
Н.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 жолдауында аса пәрменді шаралардың бірі —
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және экологиялық ахуал
екендігі атап көрсетілген.
Сонымен қатар мемлекеттік деңгейде қабылданып жатқан түрлі саладағы
заңдар аясында экологиялық, бағыт-бағдар көрсетілмейтін тармақтар жоқтың
қасы.
Қоғамымыздың бүгінгі өтпелі дәуірінде, жаңа нарықтық қатынас пен жалпы
шаруашылықтың жаңару кезінде бұл мәселенің өткір қойылуы заңды. Әрбір
адамның экологиялық сауаттылығының қажеттілігі қоршаған ортаның, ауаның
бұзылып, табиғаттың ластанып, орманды алқаптардың, айналадағы көк
желектердің, аң-құстардың сиреп бара жатқан қазіргідей сәтінде ерекше
сезіле түсуде.
Сондықтан біраз ауқымды мәселелер атқарылып, көптеген жоғары, арнаулы
оқу орындарында Табиғатты қорғау, Экология пәндері бойынша дәрістік
курстар енгізілді. Орта мектептерде бұл пән бойынша алғашқы танымдық білім
беріле бастады.
Демек, экологиялық тәрбие беру — бүкіл адамзат баласының әрбір іс-
әрекетіне келешекте шек қоятын, оның тыныс-тіршілігіне қоян-қолтық
араласатын жаңа ғылым саласы.
Осыған орай Қазақстан Республикасында жалпы білім беретін мектептердің
білім мазмұнының тұжырымдамасында берілген пәндер мазмұнын экологиялық
және әлеуметтік маңызы бар факторлармен толықтыру арқылы осы үрдісті жүзеге
асыру керек деп айтылған.
Бала қоғамда тәрбиеленеді, бірақ ол өздігінен рухани өмірін байытып,
дене күшін арттырып, жан-жақты білім ала алмайды, сондықтан баланы
тәрбиелейтін тәрбиеші міндетті түрде керек.
Тәрбиеші көмекші, қорғаушы, кеңесші, қалыптастырушы мүсінші емес. Оның
міндеті – баланың саналы, тәрбиелі болып қалыптасуына жағдай жасау. Бала да
өсіп келе жатқан гүл сияқты, оған күтім керек. Оның ішкі қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін жағдай жасау керек. Сонда ғана бала жан-жақты болып
өседі.
Бұл туралы ХХ ғасырдың 30 жылдары Л.С.Выготский: Тек қана ғылыми
көзқарастарды түсіндірумен біреудің екінші біреуді тәрбиелеуі мүмкін емес
- деп жазған. Мектепте жүргізілетін тәрбие процесі педагогтар мен
оқушылардың оқу-тәрбие іс-әрекетіне енетін педагогикалық процестің негізгі
бөлімі. А.С.Макаренко: Тәрбие логикасы, оқу логикасын қайталамайды,
тәрбиенің өзіндік мазмұны, принциптері, әдістері бар, - деді.
Тәрбие – қоғамдық құбылыс, өйткені қоғамның материалдық жағдайының
өсуі, идеологияның өзгеруімен байланысты. Тәрбиенің мақсат-міндеттері,
мазмұны мен оны ұйымдастыру тәсілдері толығып, жаңа жағдайға сәйкес
жақсарып отырады.
Тәрбие – көп факторлы процесс, ол тек мектепте ғана емес, отбасында,
мектептен тыс мекемелерде, қоғамдық орындарда іске асырылады. Оқушылардың
санасының, тәртібінің қалыптасуына телехабарлар, компьютерлік технология,
бейнефильмдер әсер етеді.
Қазіргі кезде балаларға әсер етуші хабарлар өте көп, оның кейде
жағымсыз әсерлері де болатындығын ескеруіміз керек.
Тәрбие процесі сатылы сипатта болады. Ол бірнеше кезеңге бөлінеді:
Бірінші кезеңде бала отбасындағы, мектептегі алғашқы ережелерді
меңгереді. Оларда қарапайым тәртіп дағдылары қалыптасады.
Екінші кезеңде оқушылардың тәртіп туралы алғашқы түсініктерінің
негізінде түрлі жағдайларда дұрыс шешім қабылдау, қоғамдағы тәртіп
ережелерін сақтау дағдылары қалыптасады.
Үшінші кезеңде тұрақты мінез-құлық дағдыларына ие болады.
Тәрбие процесі – екі жақты, белсенді процесс. Оны тек тәрбиеленушіге
бағытталған педагогикалық әрекетпен шектеуге болмайды. Оқушылар міндетті
түрде өзін-өзі тәрбиелеу қажет, баланың ішкі белсенділігін ояту керек.
Тәрбие процесінде балалардың қажеттілігі мен қызығушылығын да ескереміз.
Тәрбие процесінде балалар ұжымын ұйымдастыру жұмыстары маңызды орын алады.
Сондықтан А.С.Макаренко Тәрбие жұмысы – ұйымдастырушының жұмысы -
деді. Мектеп директоры, директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары, сынып
жетекшісі, мұғалімдер – тәрбие жұмысын ұйымдастырушылар. Тәрбие нәтижесі
көбінесе тәрбиешілердің педагогикалық шеберлігімен, оқушылар ұжымымен дұрыс
қарым-қатынас орната білуіне байланысты.
Экологиялық тәрбиеде болсын, жалпы тәрбиелік мақсатта болсын біз
Отанның байлығын көздің қарашығындай сақтап, дамыта білетін азаматты
тәрбиелеуге міндеттіміз.
Дегенмен, бұндай көзқарас кеңестік басқару жүйесінде әр кезде
басшылыққа алынбады.
Жоғарыдағы деректерден байқағанымыздай, қоршаған ортаны қорғау (ауа,
су, топырақ, орман, тоғай т.б.), қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттесуін
кешенді түрде үйлесімділік , тепе-теңдік жағдайда жүргізуді қажеттілігі
ескерілмейді.
Нәтижесінде адамның табиғатқа парықсыз қарым-қатынасы: келешекте адам
баласы өмір сүре ме, жоқ па деген сұрақпен жалпы адамзатты апат жағдайға
алып келді.
Тәжірибе көрсеткендей, біздің кешегі мектеп бітірушілеріміз бүгінде
сол табиғатты қорғап-қоршап, тиімді пайдалану орнына, керісінше оны өз
қолымен бүлдіріп отыр. Бұл біздің тәжірибиедегі нашар жетістігіміз болуы
керек.
Сол үшін де мектеп мұғалімдері экологиялық тәрбиеде тек оқушыларымен
ғана емес, сонымен бірге олардың ата-аналарымен де көптеп жұмыс істеу
қажеттілігі туындап отыр.
Өткен күнде белгі бар деп, қазақ бекерге айтпаған. Келмеске кеткен
Кеңес өкіметінің жетпіс жылдан астамы әкімшіл-әміршіл басқарудың
салдарынан Қазақстан Республикасын шикізат базасына, полигон сынақтарына
айналдырып, одан қоршаған орта мен онда мекендеген көп азаматтар осы күнге
дейін бейнет пен зорлық зардабын кешуде.
Әсіресе атом бомбасы сынағының 40 жылдық зардабы оңайлықпен жуырда
жойыла қойуы екі талай. Әсіресе, Қазақстанның табиғи байлығын
ашаршылықпен пайдаланғаны бүгінде кімге болса да жасырын емес.
Нәтижесінде табиғатқа адам айтыш болмас нұсқан келіп, экономикалық және
экологиялық ахуалы барынша нашарлады.
Енді Егемен тәуелсіз ел болғанда барымызға байыппен қарап, еселеп,
молайтып, кейінгі ұрпаққа қалдыру - бүгінгі ұрпақтың борышы. Бұл қағида
1995 жылы 30 тамызда қабылданған Ата заңда атап көрсетілген.
Оның бір жолы – жас буындарды табиғатты сүйе білуге үйрету, оларға
экологиялық тәрбие беруді жетілдіру болып табылады. Сондықтан да табиғатты
қорғауға баулуды ерте бастан қалыптастырған жөн.
Болашақ жайында сөз қозғасақ, ХХІ ғасыр адам жайындағы ғылымның ғасыры
болады деп күтілуде.
Ендеше ХХ ғасыр техникалық ғылымдарды дамыту ғасыры болса, ХХІ ғасыр
гуманитарлық ғылымдар ғасыры болмақ. Мұндай қажеттілік бүгінгі қоғамды
ізгілендіру мақсатынан туындап отырғаны айғақтайды.
Қазіргі кезде халықтың қоршаған орта жайында сенімі мен оған деген
өздерінің тікелей қатысы жайында белсенді көзқарастары артып келеді.
Дегенмен де олардың бұл мәселені нәтижелі шешуде экологиялық білім,
мәдениет дәрежелері және оны қорғауды ұйымдастыратын күш біріктіру жағдайы
жетіспей, қаухарсыз болып отыр.
Қазіргі кезеңде адам баласының табиғатқа деген парасатсыз әрекеті
барысында әлемде көптеген апат жағдайы белең алуда.
Сондықтан экологиялық апат қауіпінің алдын алу , жедел табиғатты
қорғау жұмыстарын жүргізу көкейкесті мәселелердің біріне айналып отыр.
Ол үшін, оқушыларға экология туралы түсінік бере отырып, табиғаттың
қоршаған ортаның адамзат өркениетін сақтаудағы маңызын ұғындыру, осы
бағыттағы олардың әрекеттерін үздіксіз табиғатты қорғау жұмыстармен
ұштастыра жүргізу қажет.
Егер жасөспірім өзінің ертеңгі күні, өзімен бірге достары және
жақындарының бақыты ауаның, судың тазалығына байланысты екенін түсінсе ,
жасыл желек пен ағын суды таза ұстауға көмек тигізсе, ол табиғатты
қорғаушылар қатарында болғаны
Өмір бізге 7 түрлі экологиялық мәселелерді қойып отырғанын естен
шығармауымыз керек:
- Азық –түлік мәселесі
- Энергия мәселесі
- Ресурстар мәселесі
- Демография мәселесі
- Генофон мәселесі
- Биосфера мәселесі
- Адам денсаулығы мәселесі
Бұл мәселелерді шешуде тек әлемдік қауымдастық күштерінің бірлігі
арқасында ғана атмосфераның тазалығын сақтап, әлемдік мұхиттың лайланып,
жер бетінің қазба байлығын пайдалануды реттей отыра, табиғатты апаттық
жағдайдан жойылып кетпеуін қадағалауға болады. [12]
Біздің мемлекетіміздегі табиғат қорғауға арналып қабылданған заңдар мен
құжаттар табиғат қорғауға бағытталған іс-шаралар мектеп оқушыларына
экологиялық тәрбие беру арқылы жүзеге асырудың берік іргетасы болып
табылады.
Елбасының қолдауымен 1999 жылы біздің республикада Экологиялық білім
бағдарламасы, Экологиялық білім тұжырымдамасы құжаттар қабылданған.
Мектептер үшін экологиялық білім беру бағдарламасы, оқулықтар мен оқу
құралдары жарық көрді. Мұның бәрі Қазақстанда 2030 бағдарламасын іске асыру
бағытында орындалып жатқан игі істер болса керек. 2030 жылы Н.Назарбаев
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасына қол қойды.
Бұл Қазақстанда қалыптасып отырған экологиялық ахуалды жақсартудың
шараларын белгілеген аса маңызды құжат. Бұл құжатты мемлекет деңгейінде,
соның ішінде Білім және ғылым министрлігі іске асыруға міндетті.
Экологиялық білім мен тәрбие берудің сыныптан тыс және мектептен тыс
формалары мен тәсілдерінің әдістемелік негіздерін қалауда біршама тәжірибе
жинақталды.
Қазақстанның экологиялық ахуалы еліміздегі білім беру сапасын
түбегейлі өзгертудің қажеттілігін аңғартады. Ол Елбасының Экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасын жүзеге асыру үшін үздіксіз экологиялық білім
беруді өркендеген ғылыми-техникалық дамуды экологиялық тұрғыдан қайта
қарауды талап етеді. Ол үшін көпшіліктің экологиялық сауатты болуы қажет.
Ол білім алдымен мектеп қабырғасында берілуі тиіс екені даусыз.
Осыған қарамай, Білім және Ғылым министрлігі өзі ұсынған экология
оқулығы мен оның оқу-әдістемелік кешендерін мектептерге енгізуге әлі де
асықпай отыр. Осыларды айта келіп, мен ендігі жерде еліміздің экологиялық
ахуалын жақсарту үшін мынадай шараларды жүзеге асыру керек деп білемін.
Елді мекендерді көгалдандыру бағдарламасы бойынша: қала, елді
мекендерді көгалдандыру аймағының агроэкологиялық картасын жасау;
көгалдандыру аймағының агроэкологиялық ландшафтық ерекшеліктерін айқындау;
елді мекен, қала іші-сыртындағы кішігірім орман-тоғайды қалпына келтіруді
жоспарлау және оның орындалу мерзімін белгілеу; көгалдандыруға арналған
өсімдіктер мен ағаштарды экологиялық тұрғыдан зерттеп, олардың ішінен
төзімдісін, ауа мен шаң-тозаңды тазалау қасиетіне қарап сұрыптау және
эстетикалық тұрғыдан таңдау арқылы жүзеге асыру керек.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиелігін
қалыптастыру мұғалімнің жеке басына, оның жалпы кәсіби білімі мен
шеберлігіне және сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие беруге
мүмкіндік береді.
Табиғатты оқытып үйретуде мұғалімдер тек қана сыныптағы сабақпен
шектелсе, онда оқушылардың білімін бір жақты етеді. Ол міндетті түрде
сыныптан тыс жұмыстың, мектептің негізгі міндеттерін шешуге көмегін
тигізетін алуан түрлерін қолдануы тиіс. Оның сыныптан тыс жұмысының басты
бағыты бағдарламада қаралған білімді тереңдету, балалардың табиғатқа ұқыпты
қарауы және пәрменді қорғауға тәрбиелеу.
Сыныптан тыс экологиялық жұмыстар жүргізу үрдісінде қарапайым
заңдылықтар анықталады, табиғаттың жекелеген түрлері мен құбылыстарының
арасындағы байланыстар анықталады, сан алуан табиғат комплекстері
қарастырылады.
Бұл жұмыс балалардың табиғаттың біртұтастығы туралы түсініктерін
кеңейтеді. Балалардың дұрыс дүниетанымының, ғылыми көзқарасының
қалыптасуына жағдай жасайды. Мұғалімнің міндеті баланың жан дүниесіне
білімқұмарлықтың, талаптылықтың нәрін себу, балалардың табиғатқа деген
тұрақты қызығушылығын табиғат құбылыстарын зерттей білуге ынтасын
қалыптастыру болып табылады.
Сыныптан тыс жұмыстарда өз өлкесінің экологиялық жағдайы, қоршаған
орта, дүние туралы ғылыми білім мен тұжырымдар сипатталады.
Оқушылармен экологиялық мақсаттағы ұйымдастырылған тәрбие жұмысының
маңызды шарттарының бірі — физиологиялық-психологиялық ерекшеліктерін
есепке алу болып табылады.
Мысалы: төменгі сынып оқушылары білуге өте құмар болып келеді, олардың
қызықпайтыны жоқ: аспан мен жер, күн мен жұлдыздар, су мен ауа, өсімдіктер
мен жануарлар туралы білгісі келеді, оларды еңбек пен адамдар қарым-
қатынасы қызықтырады. Ал, сыныбы жоғарлаған сайын олардың қоршаған орта мен
табиғат туралы, ондағы әртүрлі өзгерістер, экологиялық жағдайлар жөнінде
таным-түсініктері, көзқарастары білімдері кеңейеді.
Экологиялық тәрбие беру мақсатында қоршаған ортаға жауапкершілік
қатынасын қалыптастыру қоғамдық-әлеуметтік қарым-қатынастың түрі болуға
тиіс.
Балалардың табиғатқа деген жан-жақты қызығушылығын ескере отырып,
мұғалім оларға бағыт береді. Осы мақсатпен зерттеудің жалпыға қалайлы әдісі
— бақылау әдісі қолданылады.
Сондықтан сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда бақылау жүргізу
әдістемесіне үлкен орын беріледі. Бақылау жаттығулары жеке бастың
байқампаздық және білуге құмарлық сияқты аса маңызды қасиеттерін шыңдап
шығаруға қажетті жағдайлар туғызады. Бақылау үрдісінде оқушылардың қоршаған
ортаға қызығушылығы дамиды.
Республикамызда білім беруді оптимизациялау үрдістері кең етек алуда.
Осыған орай, экологиялық білім берудің ең ұтымды әрі экономикалық жағынан
тиімді жолдарын іздестіру міндеті тұр.
Сондықтан экология пәнін 1-11 сыныптарға түгелдей енгізу мүмкін емес.
Жинақтаған тәжірибелер экологиялық білім берудің пәнаралық байланыстар және
пәндерді экологияландыру, факультативтік сабақтар, одан соң жеке пән
түрінде біртіндеп енгізу өміршең екендігін көрсетіп отыр.
Экологиялық оқу бағдарламасын жасауда екі мәселені басшылыққа алуды
жөн. Бірінші пәндерді экологияландыру нәтижесінде экологиялық проблемаларды
баяндауды кіріктіру, екінші – арнайы экологиялық білім беру проблемаларын
шешетін жеке экология пәнін қалыптастыру.
Қазіргі кезде екі бағытты да жүзеге асыру қиын болып отыр. Себебі,
пәндерді экологияландырудағы мұғалімнің экологиялық білімнің жетімсіздігі
кедергі болса, ал экологияны пән ретінде оқытуда – мамандардың жетіспеуі
және оқу құралдары мен оқу –бағдарламаларының жоқтығы қол байлау болып
отыр.
Сондықтан қазіргі кезде мұғалімдерден:
1. Экология ғылымының теориялық негіздерін оқып үйрену;
2. География, химия, биология, т.б пәндердің негізінде экологиялық
проблемаларды әрбір тақырып бойынша кіріктіру;
3. Биосферадағы тіршіліктің тұрақтылығы мен біртұтастылығы сипатында және
антропогендік әсерлердің әрекетімен байланыстыра отырып оқытуды ғылыми-
практикалық тұрғыда ұйымдастыру талап етіледі.
Пәндерді экологияландыру дегеніміз – жас өспірімге барлық пәндер негізінде
сыныптар деңгейінде экологиялық білім мен тәрбие беру. Яғни дәстүрлі
пәндерді оқыту барысында тақырыптардың мазмұны қосымша жаңа экологиялық
мәліметтермен байытылады.
Жаратылыстану пәндері оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің
орталық ядросы болуы тиіс.
География пәндерінің әрбір тақырыбының мазмұны экологиялық
проблемаларды көтеріп, онымен астарласып жатуы тиіс. География,
өсімдіктану, жануартану, тәнтану, химия, физика, т.б пәндердің негізгі
идеясы мен мазмұны негізінде үздіксіз экологиялық білім берудің біртұтас
жүйесі қалыптасуы тиіс.
Олар – табиғи орта, табиғи қорлар, ауа, су, жер ресурстары, биоценоз,
экожүйе, физикалық факторлар, радиация, химиялық улы препараттар, өндіріс
және автокөлік қалдықтары, экологиялық таза өнім, жаңа технология, биосфера
тұрақтылығы, адам экологиясы, т.б көптеген экологиялық ұғымдардың жиынтығы
– оқушылардың дүниетанымдық көзқарасының экологиялық тұрғыда қалыптасуына
жүйелі түрде қызмет етеді.[23]
1.2 Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары
Экологиялық тәрбие берудің мақсаты – жеке адамның бойында табиғатқа
деген ізгілік қатынастарды қалыптастыра отырып, адам – қоғам - табиғат
арасындағы толық үйлесімділік рухында тәрбиелеу.
Экологиялық тәрбие беру жеке адамның экологиялық мәдениетін
қалыптастырудан бастап көпшілкке үздіксіз экологиялық білім беруді
қарастырады.
Қоршаған табиғи ортаның өзі мен қоғам үшін мәңгі қажеттілігін сезіндіре
отырып, оқушының дүниеге деген ізгі көзқарасын бірте-бірте қалыптастыру
көзделеді. Өкінішке орай, қоғамдық санада табиғатқа байлық көзі немесе
табыс көзі ретінде қарау басым болып келді.
Табиғатты ластау, орман-тоғайды аяусыз кесу, фауна мен флораны
пайдакүнемдікпен пайдалану,т.б жат көріністер жаппай орын алды. Жеке адам
мен қоғамның табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық мәдениетін
қалыптастыру үшін кейбір әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешу
қажет.
Олар:
- экологиялық және табиғат қорғау заңдарын жетілдіру және оларды
бұлжытай орындау;
- табиғи ресурстарды тиімді пайдалануда жауапкершілікті күшейту;
- қоршаған ортаның тазалығы мен адам денсаулығының үйлестігін
сәйкестендіру;
- үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді ұйымдастыруды тездету;
- елдегі экологиялық жағдайлар мәліметтерінің көпшілікке жетуін
қамтамасыз ету.
Бәріміз де табиғатты қорғауда, сақтауда және оны дұрыс пайдалануда
ұрпақтың алдында, тарих алдында жауаптымыз. Міне, осы тұрғыдан барлық
жастарға экологиялық білім және тәрбие беру мақсаты, мазмұны анық және
нақты көрсетілуі керек. Экологиялық тәрбиенің негізгі мақсаттары:
1. Экологиялық нормалардың, ережелердің қажеттілігін, жастардың мінез-
құлқында тәрбиелеу.
2. Қоршаған ортаға жауапсыздықпен қарағандарға жол бермеу.
3. Жастардың бойында экологиялық мәдениетін қалыптастыру:
а) тұлғаның мінез-құлқында;
ә) қоғамдық пайдалы еңбек және еңбек тәрбиесі арқылы айналадағы
табиғатты қорғауда, күтуде және жақсартуда;
б) экологиялық білімді насихаттауда;
в) ең алғашқы кәсіби еңбекте.
Экологиялық тәрбие еңбек тәрбиесімен байланысты. Өйткені өндірістік іс-
әрекеттің барысында адам қоршаған ортаға тікелей әсер етеді. Экологиялық
білім мен тәрбиенің мақсаттары оны үш деңгейде жүзеге асыруды көздейді:
а) табиғатты қорғау және оған қамқорлықпен қарау рухында тәрбие мен
білім (бұл міндет мектепке дейінгі мекемелер мен орта мектептерде
жүктеледі);
ә) арнайы экологиялық білім (бұл – арнаулы және жоғары оқу орындарының
міндеті);
б) қосымша экологиялық білім (әр түрлі салаларда қызмет ететін
адамдарды жұмысына сай экологиялық біліммен қамтамасыз етуді көздейді).
Экологиялық білім мен тәрбие берудің негізгі ұстанымдары.
Ғылымилық ұстанымы – негізінен оқушыларға білім беруде фактілер,
құбылыстар мен процестер, адамның табиғатқа әсері, табиғат қорғау жұмыстары
және экологиялық апат жағдайларының нәтижелері ғылыми тұрғыда дәлелденген
материалдар негізінде берілуі және пайдалануы тиіс.
Байланыстылық ұстанымы – негізінен табиғаттағы тірі және өлі табиғат
пен орта ( топырақ, ауа, су, өсімдіктер мен жануарлар) арасында тығыз
байланыстың бар екенін ұғындыру.
Тепе-теңдік ұстанымы – табиғаттағы биоценоздар, экожүйелер арасындағы
тепе-теңдіктің сақталмауы және олардағы бір құрам бөліктің өзгеруі
табиғатта тепе-теңдіктің бұзылуына әкеліп соғатынын түсіндіру.
Қызығушылық ұстанымы – оқушылардың бойында еліміздің қайталанбас сұлу
табиғатына қызығушылық сезімін ояту, туған өлкесін, оның табиғи байлықтарын
сүюге, аялауға тәрбиелеу.
Үздіксіздік ұстанымы – оқушылардың білім қорын балабақшадағы сәбилік
кезінен бастап, бастауыш сынып, одан жоғары сыныптарға көтерілу
деңгейлеріне үйлестіре отырып, үздіксіз дамыту. Жоғары сыныптарда
экологиялық жағдайларға өз бетінше баға беретіндей деңгейге бірте-бірте
жеткізу.
Кіріктіру (интеграциялау) ұстанымы – экологиялық білім беруде
жаратылыстану пәндері (география, биология, химия, математика, физика, т.б)
мен гуманитарлық пәндерін (әдебиет, тарих, қоғамтану, т.б) кіріктіру арқылы
оқушыларға берілетін білім негіздерін жеке адам деңгейінен қоғамдық
деңгейге көтеру. Көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді
үнемі жүзеге асыру.
Көрнекілік ұстанымы – оқушыларға экологиялық білім беруде оқу
үрдісінде көрнекі құралдар, диафильмдер, кеппешөптер, коллекциялар,
бейнекөріністер, экологиялық соқпақтар нәтижесін пайдалану.
Қабылдаушылық ұстанымы – негізінен мұғалімнің экология ғылымының
мазмұнын оқушылардың жас ерекшелектеріне қарай жоспарлауы, экологиялық
терминдердің түсініктілігін, ұғымдар мен заңдарды қабылдау мүмкіндіктерін
ескере отырып, жатық әрі түсінікті тілмен жеткізу.
Өлкелік ұстанымдары – экологиялық білім беруде тұрмыстық салт-
дәстүрлерді, қала немесе ауылдық жерлерде тұру жағдайларын ескеру.
Мүмкіндігінше жергілікті, аймақтық мәселелерді көтеру, оған оқушылардың
араласуын, туған өлкесіне патриоттық сана-сезімін ояту.[9]
2. Мектепте экологиялық тәрбие беру мен оқыту жүйесі
2.1. Сыныптан және мектептен тыс экологиялық тәрбие жүйесіндегі қызмет
Жалпы білім беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбие мазмұны әр
түрлі сыныптар және пәндер бойынша, қоғамға пайдалы жұмыс және өндірістік
еңбек арқылы іске асырылады.
Бастауыш сыныптардың оқу бағдарламасы оқушыларды төмендегі іскерлікті,
дағдыны қалыптастыруға бағытталған: мектеп мен қоғамдық мүлікті
ұқыптылықпен күту; тұрмыста электроэнергияны, газды, суды үнемді пайдалану.
Орта және жоғарғы сыныптар оқушыларын кең көлемде экологиялық біліммен
қаруландыру қажет.
Қазіргі жағдайда өндіріс табиғатқа күшті әсер етуші фактор болып отыр.
Осыған орай табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми білімге негізделетінін
оқушылардың түсінуі керек. Өйткені өндірістік іс-әрекеттің нәтижесінде
ортада әр түрлі өзгерістердің болуы мүмкін.
Сондықтан қоғамның өндіргіш күштерін ұнамды орнастыруға аймақ
табиғатының ерекшелігін, оның өндірістік жүктемеге орнықтылығын есепке алу
талап етіледі.
Оқушылар табиғи ортаны күтуде, қорғауда орман-тоғай шаруашылығын,
мемлекеттік қорықтарды басқаратын қызметкерлерге көмектеседі, жабайы
аңдарды, өсімдіктерді қорғау жұмысына қатысады.
Оқушылар ауыл шаруашылық өндірісінің әр алуан жұмыстарына қатысады.
Сондықтан олар жұмыстың түрлеріне байланысты негізгі мәселелермен таныс
болуы қажет: жерді пайдалану негіздерін, топырақты эрозиядан қорғауды
игеру, дақылдарды суару мөлшерін, минералдық тыңайытқыштарды, улы химиялық
заттарды беру мөлшерінің мерзімін технологиялық талаптарға сәйкес есепке
алып отыру.
Сонымен, оқушылардың білімінің белгілі жүйесін игеру, табиғатты қорғау,
оның байлығын тиімді пайдалану, экологиялық мәдениет негізінде дұрыс
көзқарасын қалыптастыру.
Әлемдегі экологиялық деректерді, ғылыми мағлұматтарды білім және тәрбие
процесінде пайдалану мұғалімнің терең білімділігінде, педагогикалық
шеберлігінде, жоғарғы мәдениеттілігіне байланысты.
Осыған орай, ең басты міндеттердің бірі — табиғатты қорғау
мәселелерімен оқушыларды ғылым негізінде теориялық жөне практикалық
біліммен қаруландыру.
Бұл үшін экологиялық білімнің негізгі көздері — химия, биология,
география, астрономия пәндері. Бағдарламаларындағы оқу материалдарын
дәрістерде терең түсіндіріп, сыныптан және мектептен тыс экологиялық
жұмыстарда тиімді қолдана білуге оқушыларды үйрету және дағдыландыру керек.
Көрсетілген пәндер бойынша экологиялық мәліметтерді сол пәндердің
негізінде бағдарламаға енгізу керек.
Мысалы география пәні бойынша: жерді қорғау, тиімді пайдалану; орман-
тоғайларды, өсімдіктерді қорғау, оларды өрттен сақтау; өзен, көлдердің
ластануына қарсы күрес жүргізу; ауаның тазалығын сақтау; өндіріс орындарын,
топырақ, ауа жағдайларын есепке алып, тұрған жерлерде дұрыс орналастыруды
қамтамасыз ету.
Оқушылардың білім деңгейін көтеру үшін кейбір теориялық және
практикалық мәні бар пәндер бойынша экология бағдарламасын құрастыруға
болады.
Енді экологиялық тәрбие жұмыстарының бірнеше түрлерін қарастырайық:
1. Ауыл мектептерінің оқу-тәжірибе учаскесіндегі бағалы ағаштар
тұқымының көшеттерін өсіріп, оларды қалаларды, ауылдық жерлерді
көгалдандыруға пайдалану.
2. Мектеп оқушылары мемлекеттік орман шаруашылығына үнемі көмек
көрсетіп отырады. Өйткені олар мектеп орманшылығының мүшесі.
Сонымен бірге орманды қорғау және ағаш өсіру жұмыстарына да белсенді
қатысады. Олардың негізгі істейтін жұмыстарының түрлері:
- көшет материалдарын өсіру, ағаштар отырғызу, оларды күту, өрттен,
ұрылардан қорғау, орман-тоғайдағы зиянды жәндіктермен күресу; дәрі
өсімдіктеріне дайындау, жидек, саңырауқұлақ, т.б. жемістерді жинау;
- пайдалы хайуандарды қорғау және олардың есебін алып отыру;
1. Оқушылар ауыл шаруашылық тәжірибе жұмысымен айналысады. Тәжірибе
жұмысы география, биология, химия мұғалімдерінің, жергілікті ғалымдардың
басшылығымен жүргізіледі.
2. Табиғатты қорғау және өзгертуге байланысты оқушыларды жаппай
қоғамдық пайдалы еңбекке қосу.
3. Әрбір мектепте экологиялық білім мен тәрбие қоғамын ұйымдастыру.
Қоғамның мақсаты: қоғам мүшелерін өздері тұрған аймақтың табиғатын
қорғауға, күтуге тәрбиелеу, зерттеу жұмысына тарту, зерттеуді жүргізудің
әдістер мен тәсілдеріне үйрету, мектепті экологиялық жұмыстың орталығына
айналдыру.
4. Қоғам мүшелері мектептегі жастар ұйымымен ынтымақтасып, тұрғылықты
жерде экологиялық штабтар құрады, жорықтар, саяхаттар үйымдастырады.
5. Оқушылар әртүрлі табиғатқа зиян келтіретін адамдармен күреседі,
қорықтық ережелерді бұзушыларды анықтайды, химиялық улы заттарды,
минералдық тыңайытқыштарды сақтау және қолдану ережелерін бұзушыларды
әшекерлейді.
6. Экологиялық тәрбиеге байланысты мектепте жаппай шаралар
ұйымдастырылады. Олар: кештер, дәрістер, әңгімелер, көрмелер, сайыстар,
оқушылардың шығармалары, рефераттары, баяндамалары, табиғатты қорғау
тақырыптарына арналған плакаттар, т.б.
Осылардың бәрі оқушылардың экологиялық мәдениетті саналы, жете
түсінуіне, табиғи ортаны қорғау мен жақсартуына игі әсер ететін өте қажетті
құралдардың бірі.
Адамның қоғамдық тірі құрылым ретінде табиғатпен байланысын келесі түрлерге
бөлуге болады.
1. Практикалық.
2. Теориялық (аңыздық, философиялық, ғылыми).
3. Эстетикалық (әсемдік).
4. Этикалық-парасаттылық.
Практикалық әсері, бұл ата тегіне ұқсас ұрпақ қалдыру арқылы өмірді
жалғастырумен түсіндіріледі.
Бұдан теориялық әсер - өзін-өзі зерттеу; әсемдік әсер — табиғатқа деген
саналы қатынас; этикалық-парасаттылық әсер — қорғау, ұқыпты қарау, сүю т.б.
келіп шығады.
Қоғам мен қоршаған орта арақатынасын әлеуметтік экология зерттеп, оның
ерекшелігі, принциптері, заңдылықтары, мәні туралы мәселелерді қарастырады.
Сонымен экология бастапқы кезде географиялық объектілер мен қоршаған
орта арақатынасын зерттеумен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның,
қоғамның қоршаған ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады.
Мектептегі алатын экологиялық білім осы бағыттардың әрқайсысын, яғни
биологиялық экологияны, аумақты экологияны, адам экологиясын, әлеуметтік
экологияны қамту керек.
Қазіргі мамандардың ұсынуы бойынша орта мектепте экологиялық тәрбие
берудің 3 моделі бар.
1. Көппәнділік модель, дәстүрлі оқыту пәндерін экологияландыру, яғни
тараулар, тақырыптар енгізу. Мысалы: географияға аумақты экологияны,
биологияға — адам экологиясын т.б. енгізу.
2. Бірпәнділік модель, арнаулы экология курсын енгізу.
3. Аралас модель, экологиялық мәселелер әр пәнде тақырып бойынша
қарастыру және жеке курста толықтай оқыту.
Республикамыздың оқу жүйесінде экологиялық білім берудің мемлекеттік
бағдарламасы дүниежүзілік тәжірибелерді саралай отырып көпшілікке,
жеткіншектерге үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді көздейді. Ол
төмендегідей оқу жүйесінен тұрады:
- мектептерге дейінгі мекемелерде экологиялық тәрбие беру;
- мектеп қабырғасында экологиялық білім мен тәрбие беру;
- жоғары оқу орындарында экологиялық білім беру (әр түрлі сала
бойынша);
- мамандарды қайта даярлау мекемелерінде экологиялық білім беру;
- көпшіліктің экологиялық сауатын ашу.
Экологиялық білім беру бағытында экология ғылымында негізгі ұғымдар мен
түсініктер бар, олардың негізгілері: экологилық сана, экологиялық
сауатылық, экологиялық этика, экологиялық мәдениет, экологиялық
білім т.б. Экологиялық ұғымдардың мәнін әрбір оқушы білуі тиіс.
Ұғымдарды түсіну оқушылардың табиғатқа деген көзқарасын
қалыптастырады.
Экологиялық сана – адамның табиғатқа көзқарасының, білімінің,
сенімінің, дағдыларының жиынтығы болса, экологиялық ойлау – табиғаттағы
болып жатқан өзгерістерге ғылыми негізде баға беру, оның себептерін ашу
және терең түсіну.
Экологиялық сауаттылық экологиялық білімді игере отырып табиғат
қорларын тиімді пайдалануға жол ашады, ал экологиялық этика үйде, түзде,
табиғатта адамның өзін-өзі ұстай білуін, мінез-құлық дағдыларын қатаң
сақтауды қалыптастырады.
Экологиялық мәдениет адамзаттың өмірі мен болашақтағы дамуында
экологиялық мәселелердің өзектігін тереңінен ұғынушылығымен сипатталады.
Аталған түсініктердің негізінде экологиялық ағарту және тәрбие адамды
қоршаған табиғи ортаны ұғынып қабылдауға, табиғатқа ұқыпты қараудың
қажеттілігіне сендіруге, оның байлықтарын жоғары саналылықпен пайдалануға
дағдыландыру болып табылады.
Экологиялық сана мынадай маңызды қызметтерді атқарады:
- ағартушылық қызметі;
- дамытушылық қызметі;
- тәрбиелік қызметі;
- ұйымдастырушылық қызметі;
- алдын ала болжау қызметі.
Аталған функцияларға сипаттама берсек:
Ағартушылық қызметі оқушылардың табиғат: эстетикалық жаратылыс және ол
барлық тіршілік иелерінің өмір сүру ортасы екендігін түсінулеріне
көмектеседі. Өскелең ұрпаққа экологиялық тепе-теңдіктің қайтымсыз бүлінуіне
жол бермей, табиғатты қорғау мақсатында экологиялық білімдерін пайдаланудың
қажеттілігі туралы ой, көзқарастарын қалыптастырады.
Дамытушылық қызметі оқушыларға түрлі экологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz