Ақыл-ой тәрбиесі және оның міндеттері
1 Психологияның пәні және оның міндеттері
2 Тәрбиенің негізгі мақсаты . қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
3 Адам психикасы жөнінде түсінік
4 Ми және психика
5 Сана . психиканың жоғары формасы
Сананың пайда болуы және дамуы
6 Ойлау түрлері
7 Мінез құрамы мен құрылымы
2 Тәрбиенің негізгі мақсаты . қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
3 Адам психикасы жөнінде түсінік
4 Ми және психика
5 Сана . психиканың жоғары формасы
Сананың пайда болуы және дамуы
6 Ойлау түрлері
7 Мінез құрамы мен құрылымы
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың", "Ақыл — тозбас киім, білім — сарқылмас булақ" деген халықтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің тығыз байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі болуын ойдан шығарған жоқ. "Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек қана мұқият зерттелген ақиқат".
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады. Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі еңбек өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар, тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру мәселелерін шешу мүмкін емес.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі — адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің тығыз байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі болуын ойдан шығарған жоқ. "Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек қана мұқият зерттелген ақиқат".
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады. Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі еңбек өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар, тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру мәселелерін шешу мүмкін емес.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі — адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Ақыл-ой тәрбиесі және оның міндеттері
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып
келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым
орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген
ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі
деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді.
Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың",
"Ақыл — тозбас киім, білім — сарқылмас булақ" деген халықтың даналық
сөздерінен-ақ байқауға болады.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми
педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің тығыз
байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі болуын
ойдан шығарған жоқ. "Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек қана
мұқият зерттелген ақиқат".
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың
анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі
байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің
ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады.
Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың
ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін
дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен
шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін
еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі еңбек
өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең
бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы
екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен
орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар,
тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене
күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру
мәселелерін шешу мүмкін емес.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі — адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой
тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Педагогикалық ғылымдар жүйесі
Педагогика – кең ауқымды ғылым. Оның шұғылданатын оқу жəне тəрбие мəні
мен олардың барша байланыстарын жеке бір ғылым шеңберінде қамту мүмкін
емес. Педагогика дамудың ұзақ жолын басынан кешіріп, көптеген білімдер
жинақтап, бүгінгі күнде ғылыми білімдердің кең тармақты жүйесіне айналып
отыр. Сондықтан бүгінгі педагогиканы тəрбие жөніндегі ғылымдар жүйесі деп
атаған дұрыстау келеді.
Жалпы педагогика – адам тəрбиесі заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі
тəрбиелік мекемелердегі оқу-тəрбие процесінің жалпы негіздерін теориялық
тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми пəн. Қалыптасқан дəстүр бойынша жалпы
педагогика төрт бөлімнен тұрады. 1) оқу-тəрбие процесінің негіздері; 2)
дидактика (оқу теориясы); 3) тəрбие теориясы; 4) мектеп тану. Жас кезеңдер
педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі жəне мектептік жүйелерін өз
алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан əулеттің белгілі жас
тобына байланысты оқу-тəрбие іс-əрекеттері ерекшеліктерін бейнелейтін
тəрбие заңдылықтарын зерттейді. Бүгінгі күнде жас кезеңдер педагогикасы
орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. əрқилы жас топтарында немесе оқу-
тəрбие мекемелеріндегі тəрбие айырмашылықтарын танытушы дербес
педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі күнде өз алдына
пəн ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика, кəсіби техникалық
мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан оқыту педагогикасы
жəне т.б.
Ғылыми пəндер ішінде ересектердің педагогикалық проблемаларымен
айналысып, қарқынды даму жолына түскен – жоғары мектеп педагогикасы. Оның
міндеттері- барша деңгейдегі ресми, ресми емес тіркелген жоғарғы оқу
орындарында жүріп жатқан оқу-тəрбие процесінің заңдылықтарын ашып беру,
қазіргі ауыспалы кезеңде жоғары білім алудың арнайы проблемаларын зерттеу,
жоғары технологиялық жəне компьютерлік оқу жүйелерінің принциптерімен
таныстыру. Дипломнан соңғы білім педагогикасы еңбек педагогикасымен тығыз
байланыста мамандық көтеру, сонымен бірге нарықтық экономикаға орай
көкейкесті болып тұрған халық шаруашылығының əртүрлі салаларында қызмет
етіп жатқан жұмысшылардың қайта мамандану, егделік жасқа келгенде жаңа
білімдерді, жаңа кəсіпті игеру мəселелерімен шұғылданады. Арнайы
жағдайларда өтетін тəрбие процестер ерекшелігін əскери педагогика
зерттейді.
Психологияның пәні және оның міндеттері
Адам - көптеген ғалымдардың зерттеу тақырыбы болып келеді. Адамзат өзінің
тарихын, шығу тегін, тілдері мен салт-дәстүрлерін тануында психология
ғылымы ерекше орын алады. Ежелгі ойшылдар адам үшін басқа адамнан артық
қызық объекті болмайтынын қателеспей айтқан. Психологияның зерттеу пәнінің
негізіне, адам болмысының табиғаты, психикалық құбылыстары, үрдістері,
қасиеттері кіреді. Адам дамуының заңдылықтары және оның ерекшеліктері
туралы ғылыми ілімдердің жүйесі жалпы қоғамның дамуы үшін қажет. Бірақ адам
жеке өзіндік арнайы мәселелері бар әр түрлі ғылымдардың амалдары арқылы
кешенді зерттеулердің объектісі болып саналады. Гуманитарлық ғылымдар
әлеуметтік үрдістерді зерттеген кезде психологиялық факторларды ескеру
қажеттілігі туындайды. Бірақ әрбір ғылым өз пәнінің ерекшеліктерімен
айрықшаланады. С.Л.Рубинштейн "Жалпы психология негіздері" еңбегінде (1940)
былай деп жазды: "Психология зерттейтін құбылыстардың арнайы шеңбері анық
әрі айқын көрінеді. Бұған біздің өміріміздің ішкі мазмұнын құрайтын және
бізге тікелей тән уайымдар сияқты сезімдер, ойлар, ұмтылыстар, тілектер,
ниеттер, қабылдаулар және т.б. жатады...". Психиканың алғашқы сипаттамалық
ерекшелігі - жеке адамда тікелей өзіндік уайымдарының болуы - тікелей
сезімнің негізінде ғана білініп, басқа ешқандай тәсілдермен қабылданбайды.
Жаратылыстың әсемдігі қалай әдемі әрі жарық сипатталса да зағип (соқыр) оны
білмейді, ал саңырау оның үнінің саздылығын тікелей қабылдаусыз сезбейді,
өз басынан сүйіспеншілікті өткермеген адамға бұл сезімнің барлық
ерекшелігін, шығармашылығының ләззатын және күрестің күшеюін, басқаша
айтқанда, адам тек өзі ғана басынан кеше алатынды ешқандай психологиялық
трактат алмастыра алмайды [1, 5 б].
Психологияның ерекшеліктерін, ежелден, адам ақылы тысқары құбылыстар
ретінде қабылдап келе жатқандықтан, оларды ғылыми тұрғыдан анықтау
қиындыққа соқтырады. Шынайы бір заттың қабылдануы заттың өзінен түбегейлі
айырмашылықта болатыны айдан анық. Тәннен жанды бөлек, ерекше нәрсе түрінде
қабылдауды мысал ретінде келтіруге болады. Адамдар мен жануарлардың
өлетінін, адамның түс көретінін ежелгі адамдар да білген. Осыған байланысты
адам екі бөліктен тұрады деген сенім пайда болған: сезілетін тәннен жэне
сезілмейтін жаннан; адамның тірі кезінде жаны тәнінде болады, ал жан тәннен
ажырағанда - адам өледі. Адам ұйқыда жатқанда жаны басқа жерге уақытша орын
ауыстырады. Осылайша, психикалық үрдістер, ерекшеліктер, күйлер ғылыми
талдаудың пәні болмас бұрын, адамдардың бір-бірі жайлы психологиялық
қарапайым ілімдер жинақталған.
Педагогика пәнінің міндеттері
Педагогика ғылымының нысандық ерекшелігі жөнінде ұсынған ғалым және
практик А.С.Макаренко болды. Оның пікірі: көпшілік педагогика нысаны бала
деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми педагогика зерттеулерінің
объектісі - педагогикалық дерек (құбылыс). Дегенмен, бала, адам да
зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше, адам жөніндегі ғылымдардың
бірі болғандықтан, педагогика аталған объекттердің тұлғалық дамуымен
қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы іс-әрекеттер аймағын зерттейді.
Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде тек өкілі (индивид) не оның психикасын
қарастырмай оның дамуына байланысты педагогикалық-тәрбие құбылыстар жүйесін
зерттеуге алады.Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты
бағдарланған іс-әрекеттері үдерісінде дара адам дамуына себепкер болған
болмыс құбылстарын айтамыз. Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену
атамасымен белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін
танытады.
Педагогика пәні. Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана меншікті
зерттеу аймағы емес, оның зерттеуімен философия, әлеуметтану, жантану,
экономика және де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист білім
жүйесінде өндірілген еңбек ресурстарының шынайы мүмкіндіктер деңгейін
анықтай отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін белгілеуге
тырысады.
Осыдан, педагогиканың пәні- арнайы әлеуметтік мекемелерде: отбасы, білім
беру және мәдени- тәрбие орындарында – мақсат бағдарлы ұйымдастырылған
шынайы біртұтас педагогикалық процесс ретінде көрінетін жүйеленген білім
саласы. Бұл тұрғыдан педагогика әрбір адамның бүкіл өмір бойы дамуының
кепілі және құралы болған педагогикалық процестің мәні мен мазмұнын, заңдар
мен заңдылықтарын және оның бүгінгі бағыт-бағдары мен болашақ өркендеу
жолын зерттеуші ғылым жүйесін аңдатады.
Педагогика ғылымының қызметтері. Дербес ғылым ретінде танылған
педагогиканың қызметтері оның жоғарыда аталған пәндік сипаттарымен
сабақтас, яғни табиғи бірлікте іске асырылуы қажет теориялық және
технологиялық міндеттер.
Сөйлеу түрлері
Пікірлесудің қандай түрлері болса да, сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып
отырады. Пікір алысудың нақтылы мақсаты мен жеке жағдайларына қарай сөйлеу
түрлі ерекшеліктермен көрінеді. Осы айтылғандар тұрғысынан сейлеу бірнеше
түрлерге бөлінеді. Алдымен сыртқы және ішкі сөйлеу болып үлкен екі топқа
жіктеледі.
Сыртқы сөйлеу ауызша (бұл тілдің ең көп және кең тараған түрі) және жазбаша
сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудін өзі диалог және монолог
Ауызша сөйлеу — сөйлеудің негізгі түрі болғандықтан оның қалған түрлері де
соның төңірегіне құрылады. Мәселен, жазу сөзіндегі әріптер ауызша сөздің
түрлі дыбыстарын белгілейді. Былайша айтқанда, жазу сөзі ауызекі сөздің
қағаздағы таңбасы, оның ерекше бір варианты.
Ауызша сөйлеудің негізгі бір түрі — диалогтық сөйлеу. Диалогтық сөйлеу
дегеніміз екі немесе бірнеше адамның тілдесуі. Диалог сөздің кейбір
психологиялык ерекшеліктері төмендегідей:
Тәрбиенің негізгі мақсаты - қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан- жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдары жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік
факторлар да әсер етеді деп есептеген.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке
тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен сапасындағы
сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан
үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның тілі
шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және
моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық
мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық
құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар
арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер
қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен
қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі-
материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен
қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-
әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие- жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте
тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі.
Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет-
әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші
шарты болып табылады.
Педагогика пәнінің басқа ғылымдармен қатынасы.
Адам жөніндегі ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны оны басқа
ғылымдармен байланыстыра қарастырғанда ғана айқындалуы мүмкін. Өзінің
ұзаққа созылған тарихында педагогика көптеген ғылымдармен тығыз байланыста
болып, өз дамуы мен кемелденуінде олардың əрқилы ықпал-əсеріне ұшырап
отырды. Бұл ұштастықтардың кейбірі тарих тұңғиығынан жалғасып келе жатса,
енді біреулері-кейінгі, жақын дəуірлерде пайда болды. Педагогиканың алғашқы
байланыс түзген білім салалары-философия мен психология. Бұл ғылыми одақ
қазіргі күнде де педагогикалық теория мен практиканың кең, өрістеп дамуының
алғы шарты.
Педагогиканың философиямен байланысы өте бір ұзақ та өнімді болды, себебі
философиялық идеялардан педагогикалық тұжырымдар мен теориялар туындап
отырды. Педагогикалық ізденістердің бағыттары белгіленді, сонымен бірге
педагогиканың əдіснамалық негізі осы философиялық көзқарастардан
қалыптасты. Философиялық бағыттар (экзистенциалды, прагматикалы,
неопозитивистік, материалистік т.б.) жүйесін ұстануына орай педагогика
зерттеушілерінің оқу-тəрбие саласындағы ғылыми-ізденіс жолы, білім беру
процесінің мəні мен мағынасы, мақсаты мен технологиялық сипаттамасы
айқындалады. Философия сонымен бірге педагогикалық болмыс пен нақты
тəжірибені теориялық тұрғыдан түсінудің құралы ретінде қолданылып, жаңа
педагогикалық тұжырымдамалар жасаудың бастау көзін береді.
Педагогиканың ежелден келе жатқан дəстүрлі де аса бір құнды байланысы
жантану (психология) ғылымымен орныққан. Адам табиғатын білу, оның тума
қасиеттері мен мүмкіндіктерін түсіну, тұлға дамуы мен оның жандүниелік
қозғалыстарында байқалатын заңдылықтар жəне оларды басқарушы тетіктерді
ескеру, сонымен бірге оқу мен тəрбие жүйесін осы психикалық заңдылық,
қасиет-сапа, қажеттіктер мен мүмкіндіктерге негіздей отырып құрастыру
талаптарын елеулі ғұлама-педагогтардың бəрі де алға тартып отырған.
Дегенмен, ескеретін жəйт: тұлғаның дамуы мен қалыптасуын бір
жақты тек психологиялық шарттармен ғана түсіндіру шынайылыққа келмейді,
себебі педагогтар мен балалар өмірі табиғи заңдылықтардан кейде басымдау
түсетін əлеуметтік-педагогикалық жағдайларға тəуелді келеді, тіпті сол
психологиялық дүние, болмыстың өзі де арнайы қоғамдық ықпал нəтижесінде
өзгеріске келуі əбден мүмкін.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы адамды тұлға ретінде зерттеуімен
ортақ келетін философия жəне психология аймағымен шектеліп қалмайды. Оның
адамды тіршіліктегі сипатында танушы анатомия, физиология, астрология жəне
медицина ғылымдарымен де байланысы заңды құбылыс.
Адам дамуына ықпал жасаушы табиғи жəне əлеуметтік факторлар арақатынасынан
туындайтын проблема - педагогика үшін өзекті мəселелердің бірі. Адамның
жекеленген табиғи дамуын зерттеуші биология ғылымында бұл мəселе аса
маңыздылығымен танылған.
Адамды табиғи жаратылыс туындысы жəне əлеуметтік болмыс жемісі ретінде
қарастыра отырып, педагогика антропология ғылымындағы адам туралы
білімдердің бай қорын толық пайдаланады, осыдан олардың бəрін жалпыланған
адам бойында теориялық бірігімге келтірумен оның сан қырлы да көп сырлы
болмысын тануға жол ашады.
Білім беру мекемесі басшыларының функциялық міндеттері
Оқу орнын басқаруды директор және оның орын-басарлары іске асырады, ал
олардың функциялық міндеттерін, тағайындау немесе сайлау тәртібін жалпы
білім беретін мектеп жарғысы анықтайды. Оқу-тәрбие процесін басқаруды ең
алдымен педагогикалық стажы үш жылдан кем емес, өзін мұғалімдік қызметте
көрсете алған және қажетті ұйымдастырушылық қабілеті бар мектеп директоры
атқарады.
Мектеп директорының функциялық міндеттері ''Жалпы білім беретін мемлекеттік
оқу орындары туралы уақытша ережесінен" және соның негізінде жасалатын
әрбір жалпы білім беретін оқу орнының өз жарғысымен айқындалады.
Жалпы білім беретін оқу орнының директоры мынадай функциялық міндеттерді
атқарады: Мемлекет және қоғам алдында балалар құқын қорғау талаптарының
орындалуына жауапты, оқу-тәрбие процесін жоспарластырады және
ұйымдастырады, оны орындалу барысын және нәтижесін қадағалайды, оқу орнының
тиімді және сапалы жұмыс істеуіне жауап береді;
мемлекеттік және қоғамдық органдар алдында мектептің мүддесін танытады;
мектептен тыс және сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті жағдай
туғызады; мектеп директорының орынбасарын таңдайды, олардың функциялық
міндеттерін белгілейді;
педұжымның, ата-аналардың және оқушылардың пікірін ескере отырып оқу
орнының педагог кадрларын орналастырады, соның жетекшілерін тағайындайды;
оқу орнының педагог, әкімшілік, оқу-тәрбие және қызмет көрсетуші кадрларын
жұмысқа қабылдайды және босатады;
белгіленген тәртіп бойынша оқу орнына бөлінген бюджет қаржысының ұтымды
жұмсалуын ұйымдас-тырады;
оқу орны Кеңесінің келісімімен шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің
жалақысына үстеме қосады;
шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің педагогикалық эксперимент
жасауына, оқу мен тәрбиенің өзінің әдістерін практикада қолдануына қолайлы
жағдай жасайды; өзінің қызметі бойынша білім басқармасы органының алдында
жауап береді.
Мектеп директорының бұл функциялық міндеттері мектепті ң типіне, орналасқан
жеріне, мұғалімдер мен оқушылар құрамының ерекшеліктеріне, ата-аналар мен
қоғамдық өкілдердің арасында қалыптасқан жұмыс жүйесінің ерекшеліктеріне
байланысты, мектеп жарғы-сына одан әрі толықтыру енгізуі мүмкін.
Оқушылардың өзін-өзі басқаруы, кәсіптік бағдар, ата-аналармен жұмыс сияқты
мәселелер мектеп директорының басты назарында болуы тиіс. өз
компетенциясының негізінде мектеп директоры оқу орнының атынан мүлкін
пайдалану жөнінде келісім-шарт түзіп, басқа да әрекеттерді іске асыра
алады.
Педагогика пәні, оның негізгі ұғымдары
Педагогика бұл-адамзат ғылымының ең ежелгі және қоғам дамуының ажырамас
саласы болып табылады. Себебі: педагогикалық білім ұғымы ұрпақты білімге
дайындау немесе тәрбиелеу мен байланысты адам әрекетінің ерекше аймағына
кіреді. Педагогика барлық ғылымдар сияқты философия ғылымы аясында
қарастырылды. Ежелгі грек философтарды Гераклит, Демокрит,Фальс, Сократ,
Аристотель, Платон, т.б. ғылымдарының педагогикаға қосқан үлесі зор.
Педагогика деген ұғым көне грек елдерінде б.э.б. 2,5 жылда пайда болған
дейді. Педагогика деген сөз, яғни тәрмин, көне грек тілінен шыққан, ол
балаларды ертіп жүру, баланы жетектеп мектепке апаруы деген сөз. Анығырақ
айтатын болсақ, "Педагогика" тер¬мині гректің екі сөзінен: "пайс" - балалар
және "эгейн" - ба¬ланы басқару, тәрбиелеу, жетектеу, бағу ұғымдарынан
шыққан. Адам өмір бойы тәрбиеленеді және қайта тәрбиеленеді. Пе¬дагогика -
бала жайындағы ғылым, олай болса ол ұрпақ тәрбиесі жайындағы ілім. Адам
баласының ұрпағы үнемі жаңарып, өзгеріп отырғандықтан, педагогика ілімі де
үнемі өзгеріп отырады. Қазіргі кезде тәрбиенің ықпал жасау аясы кеңейе
тусуде. Сондықтан "педагогика - бала тәрбиесі жайындағы ғылым", -деп шек
қоюға болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Педагогика
қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Педагогика - жалпы
адам тәрбиесі жайындағы ғылым . Ал тәрбие - жастарды әлеуметтік өмірге және
еңбекке даярлап, оларға қоғамдық тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Педа¬гогика пәнін (зерттейтін) толық түсіну үшін ең алдымен негізгі
педагогикалық ұғымдарды қарастырайық.
Әрбір ғылымның өзіне тен зерттейтін саласы және ғылыми ұғымдары бар.
Мысалы, философиядағы ұғымдарға "болмыс", "материя", "қозғалыс"; саяси
экономияда- "қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары", ал
педагогикада - "тәрбие", "білім беру", "оқыту"жатады.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың байланысын
танимыз.
Педагогикалық ұғымдардық бірі - тәрбие.
Тәрбие дегеніміз - адамдарды қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау
мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тежірибені беру процесі.
Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық
тәрбие салаларын, атап айтсақ: отбасы, мектепке дегіінга мекеме, оқу тәрбие
орындары, еңбек ұжымы, ақпарат құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің
мемлекетте бұл салалар қоғамдық, мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Кең мағынада деген ұғымда бүкіл сыртқы әсерлердің, адамды қоршап тұрған,
табиғи және әлеуметтік ортаның, тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекеттерінің
ықпалымен адамды қалыптастыру.
"Тәрбие" ұғымы тар мағынада "Тәрбиеші тәрбиелейді", кең мағынада "Өмір
тәрбиелейді' деп қолданудық тәрбие жайлы ұғымды анықтауда зор мәні бар.
Адам психикасы жөнінде түсінік
Психика – бұл адамның қоршаған ортамен белсенді өзара қарым-қатынас
әрекеттеріне негіз болушы болмыстық саналық (идеалды) өрнек жүйесіндегі
субъектив ақпардың (сигналдың) әлеуметтікпен шарттасқан бейнесі. Психика
адам мінез-құлығы және іс-әрекеттеріне бағыт-бағдар беріп, реттеу қызметін
атқарады.
Адам психикасы өз тіршілігіне арқау болған қоғамдық әдіс-тәсілдер
негізінде туындаған ерекше құбылыс – сана формасына енеді. Дегенмен, сана
психиканың барша мән-мағынасын қамти алмайды. Онымен қатар адамда
табиғаттан берілген тума құрылымдар (тума-бейсана іс-әрекеттері аймағы),
сондай-ақ өмір барысында қабылданып, автоматтасқан дағдылар (астар сана
аймағы) бар.
Психиканың негізгі көріністері: саналық (психикалық) бейнелер
қалыптасуына байланысты психикалық үдерістер және іс-әрекетті психикалық
тұрғыдан реттеп барушы үдерістер.
Меншікті, өзіндік іс-әрекет – адам психикасының қалыптасуы мен жүзеге
келуінің басты негізі.
Іс-әрекет – жалпы адамзаттың тәжірибе негізінде саналы белгіленген
мақсаттардың іске асуымен болатын болмысты меңгерудің адамдық әдіс-тәсілі.
Адам іс-әрекеті қоғамдық – тарихи ілгерілеудің қозғаушы күші, сонымен бірге
ол жеке адамның психикалық даму құралы ретінде де қызмет етеді. Адамның
заттасқан іс-әрекеті, оның қоғамдық-тарихи тәжірибесі тұлға санасының
сезімдік және ұғым-теориялық аймақтарының басын біріктіреді.
Адам психикасының қалыптасу үдерісінде оның заттасқан нысандармен болған
сырттай әрекеттері ішкі ақыл-ес әрекеттеріне ауысады. Осыдан, яғни ой
әрекеті қабілетінен адам нысандар арасындағы әртүрлі қатынастар жобасын
құруға, өз әрекеттерінің нәтижесін күні ілгері барластыруға үйренеді. Бұдан
көзіміз жететіні – психика мазмұны жалпыланған қатынастар, мән және
мағыналарды, яғни бейнелік қалыптан тыс құрылымдарды да қамтиды.
Психиканың ғылыми түсініктемесі келесідей негіздемелерді сүйеніш етеді:
1) психика материя дамуының белгілі сатысында, яғни жануарлар ағзасының
туындау кезеңінде пайда болып, сол ағзалардың икемдесу, бейімделу әрекет-
қылығының бейнелеу – реттеу тетігіне айналды. Жануарлардың эволюциялық даму
барысында олардың психикасы жетіліп барды. Өз қалыптасу жолында психика
екі: инстинкттік қалыптасу және даралықты дағдылану – кезеңдерін басып
өтті.
2) Адам психикасы, сана – психика дамуының ең жоғары сатысы; оның пайда
болуы адамның ұжымдық қарым-қатынас жағдайындағы еңбектік іс-әрекеттерімен
тікелей байланысты.
3) Адам психикасы оның белсенді іс-әрекеттерінің арқасында қалыптасады.
Психика заңдылықтары – сырттай заттармен болған өзара ықпалды қатынастардың
алғашқыда психикалық бейнелерге ауысуы және кейін сол психикалық
бейнелердің өз реттеуімен басқарымды әрекеттерге өтуі заңдылықтары.
4) Психика ми қызметімен жанамаласқан, бірақ ол өздігінен идеалды, яғни
әлеуметтік - мәдени жағдаяттар нәтижесінде пайда болған саналық құбылыс.
5) Психикалық құбылыстар белгілі құрылымға және ұйымдасу жүйесіне ие.
жеке тұлғаның белгілері
Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық
процестің тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттерінің айқын
және спецификациялық көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекеттіндегі
шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда, адам,
жеке тұлға деген ұғымдардың қатары даралық деген ұғыммен толтырылуы
қажет.
Даралық ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғадан ажыратып, оған
өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін жалпы мен жекеден тұрады.
Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым – индивид. Бұл сөз латын сөзінен
алынған және оның қазақша баламасы – жекелік. Индивид – адамзат тұқымының
еш қасиеттері ескерілменген бір өкілін білдіреді. Бұл орайда әрбір адам –
индивид.
Психологияда жеке тұлға деген ұғымға мынандай анықтама береді:
Жеке тұлға дегеніміз - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетттердің
субъектісі ретіндегі индивид.
Жеке тұлғаның басты белгісі – оның әлеуметтік менінің болуы және оның
әлеуметтік функцияларды атқаруды.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі,
бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы.
Психологияда “жеке тұлға” деген ұғымның әр түрлі түсініктері бар: жеке
тұлға – әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі
индивид. Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері: оның саналылығы,
жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның
маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық прогресс
тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және арнайы
көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі
арқылы анықталады.
Әрбір жеке тұлға қасиеттер жиынтығы арқылы әрбір тұлғаның басқа бір
тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар
екенін сипаттайды. “Қасиет ұғымы философияда категория ретінде жалпы
ғылымдар аясында түсіндіріледі. Қасиет-зат, қатынас және солар арқылы
анықталатын ұғым. Сапа заттың өзіндік сипатын, біртұтастығын бейнелесе,
қасиет соның бір көрінісі,”-деп анықтама беріледі [1, 207 б].
Психология ғылымы қоғамдық ортадағы қасиеттің мән-мағынасын “индивидке тән
психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың білгілі бір сандық – сапалық
деңгейін қамтамасыз етіп отыратын тұрақты түзіліс,”- деп түсіндіреді. Яғни
қасиет сөзінің мән-мағынасы кең көлемді қамтитын болғандықтан, тұлғаның
даму барысында өзіне тән мінез-құрылымдарымен сипатталаты анық.
адамгершілік тәрбиесі
Адамгершілік тәрбиесінің қүрамды бөлігі - ұлтжандылық, ұлтжандылық,
отаншылдық (патриоттың) қасиеттер.
Патриоттық сезім және ұлттық құндылықтарды құрметтеу арқылы Отанға деген
сүйіспеншілік артып, оның қуатты, тәуелді болуы үшін жауапкершілікті сезіну
пайда болады.
"Патриот" деген сөз, гректің раігів - отан деген сөзі, ең біріншііІ рет
1789-1793 жылдары Француз төңкерісі кезінде қолда-м ылды. Монархияғақарсы
күресіп революцияны қорғаушылар-дІ.ІІ Іатриоттар деп атады. В.И. Даль
сөздігінде: Патриот -отанын с үіоіпі, оның ңуатын арттырушы, отаншыл - деп
жазылса, басқа сөздікте "патриот-отанын сүюші, өз халқына берілген, ол үшін
жанын ңиып, отан қорғау үшін ерлік көрсететін адам" - делінген. Философия
сөздігіндегі "патриотизм - Отанды сүю, оған берілгендік, оның өткені мен
болашағы үшін мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға ұмтылу".
Педагогикадағыанықтамасы: адамгершілік сапа, Отанға берілуді қажетсіну, оны
сүю және адалдық көрсету, оның даңқын сезіну, рухани байланысын сезіну, ар-
намысын қорғау, қуаты мен тәуелсіздігіне іс жүзінде үлес қосу.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлтаралық экономикалық және рухани
байланыстардан көрінеді. Адам басқа ұлт өкілдерін құрметтейді, оның тіліне,
ұлттық әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне тіл тигізбейді.
Патриотизм ұғымына енетіндер:
- адамның туған жерін сүйіп, өз халқының тілін құрметтеуі, Отанының
мүддесін қорғау, азаматтың көрсетуі және Отанға адалдықты сақтау;
- елінің әлеуметтік және мәдени салаларда жеткен жетістіктеріне мақтану;
- оның ар-намысын, еркіндігі мен тәуелсіздігін қорғау;
- өткен тарихын, халқының әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін құрметтеу, Отан
игілігі үшін еңбек ету.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мазмұнына енетіндер:
- әр түрлі елдердің және ұлттардың халқын құрметтеу;
- басқа халықтардың тілін, әдет-ғұрыптарын және салт-дәс-түрлерін сыйлау;
- басқа халықтардың рухани өмірі мен мәдениетіндегі жетіс-тіктерге оң баға
беру;
- олармен жақсы қарым-қатынаста болу.
Патриотизм мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін
істелетін тәрбие жұмыстары.
Бұл аса аяулы сезімдерді балалардың бойына ұялата білудің жолдары көп
болғанымен, төрт саласына тоқталсаң.
- Халқымыз баланың жақсы, жаман болуы оның жаратылысынан деген қағиданы
келтірді. Шындығында бала әке, шешесінің бір-біріне деген таза сезімінен
жаралуы, ана құрсағында ортаның, үлкендердің, қоғамның ықпалында дамып
жетілуі, ана бауырында уызына тойып, ана сөзінің үніне бағынып өсуі,
жаратылысының дұрыстығы.
• Баланың ата-анасымен, өскен ортасымен ана тілінде қарым-қатынасқа түсуі.
• Бала өзінің әке-шешесі, ата-бабасы өсіп-өнген жерінде өсуі, туған-тұрған
жерінің қадір-қасиетін, табиғат сырын терең ұғынып, болашақты жалғастыратын
ұрпақ екендігін сезініп өсуі, өз өлкесінің суын, нуын қастерлей білуі,
ұғынуы.
• Баланың туған халқының елдік, ұлттық тарихын білуі, оның ашы-тұщы
кезеңдеріне мән беріп өсуі.
Жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуде ұлттық сана мен мінез
ерекшеліктерінің орны ерекше.
Ұлттық тәрбие жүйесінің негізі ретінде Мұхтар Шахановтың мына бір өлең
жолдарында жырланған төрт ана, төрт құндылық, төрт негізді ұсынамыз.
Ми және психика.
Психика мидың қасиеті болып табылады.Ми мен психика әр уақытта байланысты.
Адамның бас миында 15 милиардтан астам нерв талшықтары орналасқан. Адамның
бас миы 4 бөліктен тұрады: 1) маңдай . 2) самай. 3) желке. 4) төбе.
1)Маңдай – адамның оқу, жазу процестерін реттейді.
2)Самай – естуді қамтамасыз етеді.
3)Желке – адамның көру мүмкіншілігін қамтамасыз етеді.
4)Төбе – қимыл-қозғалыстарды реттейді.
Адамның нерв системасы 2 бөліктен тұрады: 1)Орталық – бас ми және арқа ми.
2)Перифериялық – бүйрек, жүрек, бауыр, өкпе және бұлшық еттер. Орталық және
перифилиялық нерв системасы сырттан және іштен түсетін информацияларды
өңдеп отырады. Организмнің барлық органдарын орталық нерв системасы арқылы
байланысады.Сырттан бас миға келетін импульстер эфференгтер деп аталады.
4.Психика және сана.
Психиканың 2 деңгейі бар. 1)Жоғарғы деңгейі – сана, 2)Төменгі деңгейі –
санасыздық.
Сана – психиканың ең жоғарғы формасы. Бұл адамның еңбек әрекетінде басқа
адамдармен бірқалыпты қатынасуында қалыптасқан қоғамдық тарихи жағдайлардың
нәтижесі. Сана заттар мен құбылыстардың адам миында сезім мүшелері арқылы
байқалады.
Сананың құрылысы:
1)Сананың өзі.
2)Объект пен субъектіні айыру. Жеке адам өзінің санасына сүйене отырып,
өзін және өзінің әрекеттерін басқа адамдармен ажырата алады. Яғни
адамдардың мен және мен емес деген ұғымды ажыратуды.
3)Адамның өзінің іс-әрекетінде мақсаттың қойылуы.
4)Керекті қатынастарды орнату.
Психологияның төменгі деңгейі – санасыздық деп аталады. Санасыздық
ақиқатты бейнелегенде жасаған әрекеті үшін есептің берілмеуі.
Сана мен санасыздықты бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды. Санасыздық –
сана сияқты адамның психикалық көрінісі. Ол қоғамдық жағдайлармен
негізделген. Адамның түс көруі, психикалық ауруға шалдыққан адамның
әрекеті, жаңылыс айтылған сөздер, мұңдану.
Психологияның негізгі міндеттері:
- психикалық құбылыстарды сапалық тұрғыдан зерттеу;
- психикалық құбылыстардың қалыптасуы мен даму барысын талдау;
- психикалық құбылыстардың физиологиялық тетіктерін зерттеу;
- психологиялық білімдерді адам өмірі мен іс-әрекетіне жоспарлы ендіруге
жәрдем ету.
жеке тұлғаның дамуына әсер ететін факторлар
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке
тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен сапасындағы
сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан
үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның тілі
шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және
моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық
мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық
құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар
арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер
қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен
қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі-
материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен
қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-
әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие- жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте
тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі.
Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет-
әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші
шарты болып табылады.
Сана – психиканың жоғары формасы
Сананың пайда болуы және дамуы
Сана – психиканың ең жоғарғы формасы. Бұл адамның еңбек әрекетінде басқа
адамдармен бірқалыпты қатынасуында қалыптасқан қоғамдық тарихи жағдайлардың
нәтижесі. Сана заттар мен құбылыстардың адам миында сезім мүшелері арқылы
байқалады.
Сананың құрылысы:
1)Сананың өзі.
2)Объект пен субъектіні айыру. Жеке адам өзінің санасына сүйене отырып,
өзін және өзінің әрекеттерін басқа адамдармен ажырата алады. Яғни
адамдардың мен және мен емес деген ұғымды ажыратуды.
3)Адамның өзінің іс-әрекетінде мақсаттың қойылуы.
4)Керекті қатынастарды орнату.
Психологияның төменгі деңгейі – санасыздық деп аталады. Санасыздық
ақиқатты бейнелегенде жасаған әрекеті үшін есептің берілмеуі.
Сана мен санасыздықты бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды. Санасыздық
– сана сияқты адамның психикалық көрінісі. Ол қоғамдық жағдайлармен
негізделген. Адамның түс көруі, психикалық ауруға шалдыққан адамның
әрекеті, жаңылыс айтылған сөздер, мұңдану.
Психика дамуы бірнеше кезеңдерден өтеді.
I-кезең. қарапайым сезімталдық – бұл сатыда тек өкілдерінің инстинкттері,
яғни белгілі орта жағдайларына бейімделудің тума формалары қалыптасады.
II-кезең. Заттай қабылдау. Бұл кезеңнің нәтижесі – дағдылар, яғни тек
өкілінің жеке-дара тәжірибесімен игерілген әрекет-қылықтар формасы.
III-кезең. Затаралық байланыстарды бейнелеу, яғни интеллектуалды әрекет-
қылық – заттар арасындағы байланыс – қатынастарды бейнелеуші психикалық
әрекеттердің күрделі формасы.
Қарапайым сезімдік сатыда тіршілік иесі сыртқы дүние заттарының
жекеленген қасиеттеріне ғана назар аударады, ал оның әрекет-қылығы тума
инстинкттерге (қоректену, қорғану, көбею және т.б.) байланысты келеді.
Заттай қабылдау кезеңінде болмысты бейнелеу заттарды тұтастай күйінде тану
жолымен іске асады, осыдан тек өкілі үйренуге бейімделіп, жеке-дара әрекет-
қылық дағдыларын қалыптастыру қабілеттерін ала бастайды.
Үшінші, интеллекттік кезеңінде жан иесі затаралық байланыстарды
бейнелеуге, орта жағдайларын тұтастай тануға қабілеттеніп, нәтижеде
кедергілерді айналып өту, алдағы әрекетке дайындық көріп, оны орындаудың
жаңа жолдарын ойластыру дәрежесіне көтеріледі. Бірақ ақыл-ес әрекеті
бұл кезеңде биологиялық қажеттер аймағынан шықпай, көрнекілік шеңберінде
орындалып жатады.
Жануарлар психикасымен салыстырғанда адам психикасы біршама жоғары
деңгейлі (себебі Homo sapiens – ақылды адам). Адам санасы, ақыл-ойы
қажеттіктен туындаған еңбек үдерісінде, ежелгі адамның қиын тіршілік
жағдайларының шұғыл өзгерістерінде бірлікті әрекетке келуінен бірте-бірте
қалыптасып барды. Сонымен, адамзаттық материалды, рухани мәдениеті – барша
адамдардың психикалық дамуымен байланысты жүзеге келген жетістіктерінің
ұжымдық формасы.
Қоғамның тарихи даму барысында адам өз мінез-құлқы мен әрекет-қылығының
әдіс-тәсілдерін өзгертіп барады, өзінің табиғи нышандары мен қызметтерін
аса жоғары психикалық қызметтерге ауыстырады. Енді тума қалыптасқан
инстинкт не жағдай үйреткен ауыспалы дағдылар анайы адамиласқан, қоғамдық-
тарихи шарттасқан ес, ойлау, қабылдау (қисынды ес, дерексіз – қисынды
ойлау) формаларына өтеді. Адам бұдан былай тарихи даму үдерісінде
қалыптасқан жанама құралдарды пайдаланып, сөйлеу рәміздерін қолдану
қызметтерін атқаратын дәрежеге жетті. Жоғары психикалық қызметтер бірлігі
адам санасының пайда болып, орнығуына арқау болды.
Түйсік: жалпы сипаттама
Түйсік – болмыстың қарапайым қасиеттерін (физикалық, химиялық және т.б.),
сонымен бірге қоршаған ортаның ықпалдарына болған адам сезімталдығын
тікелей, сезім деңгейінде бейнелеуші психикалық үдеріс.
Түйсіктің негізгі қасиеттері: модальдығы, мекендігі, созылыңқылығы.
Тітіркенушілігі (модальность) - өте қарапайым психикалық сигналдар
ретінде (жүйке сигналдарымен салыстырғанда) түйсіктің ерекшелігін танытатын
сапалық сипаттама. Түйсіктің қандай да түрі өзіне тән тітіркенушілік
сипатына ие. Көру түйсігі үшін бұл – түр-түс, жарық, сәуле толыққандылығы;
есту түйсігі үшін – үн деңгейі, ырғақ, дауыс күші; сипай сезу үшін –
қаттылық, кедір-бұдырлығы.
Мекендігі (локальность)- түйсіктік кеңістікке байланысты сипаты.
Созылыңқылығы –түйсіктің уақыт, мерзімге орайласқан сипаты.
Жеделдігі (интенсивность) – түйсіктің сандық сипаты.
Түйсік түрлерінің баршасы жалпы психо-физиологиялық заңдылықтарға
негізделеді. Олар – сезімталдық табалдырықтары, бейімделу, сезімталдық
(сенсибилизация), шұғыл айырма (контраст), түйсік қосарлылығы (синестезия).
Түйсіну мүмкіндігінің ең төмен табалдырығы - өте нәзік байқалатын түйсік
тудыру үшін қажет тітіркендіргіш күштің ең аз мөлшері, деңгейі.
Түйсіну мүмкіндігінің ең жоғары табалдырығы – жоғарылаған сайын ағзаға
салмақ түсіретін не түйсіну қабілетін жоятын тітіркендіргіш күштердің ең
жоғары мөлшері, деңгейі.
Ықтимал сезімталдық – ықпал жеделдігінің өзгерістеріне болған
сезімталдық. Ол табалдырық айырмаларымен өлшенеді.
Айыру табалдырықтары – түйсік жеделдігін өзгертуге қажет екі біртекті
тітіркендіргіштің күшіндегі болар-болмас өзгешелік.
Бейімделу – әрекеттегі тітіркендіргіштің күші мен созылыңқылығына
икемдесу нәтижесінде талдағыштар сезімталдығының өзгеріске түсуі.
Сезімталдық (сенсибилизация) – ішкі (психикалық) жағдаяттардың ықпалымен
талдағыштар сезімталдығының көтерілуі.
Толықтырушы сезімталдық – қандай да бір сезім түрінің жетіспеуінен басқа
сезім ағзалары сезімталдығының күшеюі (мысалы, зағиптердің есіту, иіс сезу
қабілеттерінің артуы).
Қосарлы түйсіну (синестезия) – белгілі заттың нақты өзіне тән сезімдік
түйсігіне оның қандай да бір қасиетіне байланыстыра екінші бір сезімді
ойдан қосу (тәтті лимонның сарғылт түрі ауызда қышқылт дәм пайда етеді;
гүлдің хош иісі, көрмей тұрып-ақ оның сұлу бейнесін түйсіндіреді).
Шұғыл айырма (контраст) – кейбір қасиеттерге болған сезімталдықтың екінші
бір қарама-қарсы болмыс белгілерінің әсерінен көтерілуі. Мысалы, бір түсті
фигура ашық фонда қарауытып көрінсе, қара фонда ағараңдайды.
Сезімталдықтың кемуі (десенсибилизация) – бір талдағыштар күшті қозуынан
басқа сезім, түйсіктердің төмендеуі.
Көру түйсігі. Көру түйсігінің пайда болуы үшін көру рецепторлары – көз
торына электромагнитті толқындар әсер етуі қажет. Адам айыратын түр-түстер
хроматикалық (грек.хрома-түр-түс) және ахроматикалық (түссіз – ақ, қара
және сұр түстің әрқилы реңктері) болып ажыралады.
Түр-түс – әрқилы толқынды электромагниттік сәулелердің әсерінен болатын
психикалық құбылыс. Адам көзі 300-ден 700нм (нанометр) қабілетіне ие.
Есіту түйсігі. Есіту ағзасы секундына 16-дан 20 мың толқындар шегіндегі
дыбыстарды сезе алады. Дегенмен, есітудің ең тиімді сезімталдығы 2000-3000
герц аралығында (бұл аса қорыққан әйелдің жан айғайына сәйкес дыбыс
биіктігі).
ұстаздық шеберлік
Педагогикалық шеберлік – ұстаздық талантпен тығыз байланысты.
К.Д.Ушинский: Педагогика теориясын қаншама жетік білгенмен, педагогикалық
әдептің қыр – сырын меңгермейінше бұған оның оның қолы жетпейтіндігін, -
айтады.
Педагогикалық шеберлік – тек қана мұғалімнің жалпы, жан – жақты және
әдістемелік сауаттылығы ғана емес, ол – әр сөзді оқушылырға жеткізе білу,
олардың толық қабыл алуы. Ұстаздық шеберлік: 1) мұғалімнің өмірге
көзқарасы, оның идеялық нанымды, моральды бойына сіңірген адам екендігі; 2)
пәнді жетік білген, ойын толық жеткізетін және оқушылардың бойында әдеп,
әдет, дағды сияқты моральдық нормаларды сіңіре білгендігі; 3) оқыту мен
тәрбиелеудің әдіс – тәсілдерін меңгерген, білгенін қызықты да, тартымды
өткізе алатын, педагогикалық әдеп пен талантын ұштастырған адам ғана
шеберлікке ие болады. Педагогикалық шеберлікте педагогикалық техника деп
аталатын мәселеге мән беріледі. Мұғалім әр сөзін дұрыс сөйлеп, нық айтуы
тиіс, оның жүріс – тұрысы, қозғалысы, отырып – тұруы оқушыларға ерсі
болмайтындай дәрежеде болуы керек.
Педагогикалық шеберліктің негізі – балалардың өз еркімен дамуына жол ашу,
оқу – тәрбие процесінде оқушылармен педагогикалық ынтымақтастықтар жұмыс
атқарудың формаларын, әдістерін дамыту, шәкіртке деген қамқорлық пен
сүйіспеншілікті арттыру педагогикалық шеберліктерінің басты сипаты болып
табылады.
Болашақ ұстаздың педагогикалық мамандыққа өзін-өзі бағыттап, жұмысты
ұйымдастыруы педагогикалық шеберлік негіздерін білумен шарттас. Бұл саланы
зерттеуші ғалымдардың пікірінше педагогикалық шеберлік мынадай жүйелерге
бөлінеді:
- педагогикалық іс - әрекеттегі гуманистік бағыттылығы;
- педагогикалық кәсіби білгірлігі;
- педагогикалық іс- әрекеттеке бейімділігі;
- педагогикалық техникасы.
Бұл аталған педагогикалық шеберлік жүйелері бір-бірімен тығыз байланыста
жүзеге асады.
Қабылдау: негізгі қасиеттері және түрлері
Қабылдау – бұл заттар мен құбылыстардың өздеріне тән белгілерінің мәнін
түсінуден оларды тікелей тұтас күйінде сезімдік бейнеге түсіру.
Мақсат бағытына, ерік қатысына орай қабылдау екі формаға бөлінеді:
ырықсыз (ниеттелмеген, ерік күшімен, алдын ала белгіленген мақсатпен
байланыспаған) және ырықты (мақсат бағдарлы).
Рецепторлар қызметіне қарай қабылдау көру, есіту және сипай сезу
түрлерімен ажыралады.
Күрделілігі, жайылымдылығы, перцептивті әрекеттерімен қабылдау
симультанды (бір әрекетті) және сукцессивті (кезеңді, бірізді) формалдығына
ие.
Қабылдаудың төрт түрі белгілі: сенсорлы (сезімдік) – нысанның сезіммен
қабылданып, оның санаға өтуі; перцептивті - нысан мәнін түсіну, оны белгілі
категорияға, объекттер тобына жатқызу; оперативті (нақты әрекеттік) –
нысанның қандай да тарапын қамтып, қызметке қосу; іс-әрекеттік – қызмет
мақсатына орай нысанмен ықпалдас қатынасқа келу.
Қабылдау түрлері бейнеленетін нысан ерекшеліктеріне орай өзара топтасуы
мүмкін, мысалы, көркем шығарманы, сөзді қабылдау, табиғат әсерлері мен
өрнектерін қабылдау және т.б. әдетте, қабылдау қандай да іс-әрекетке қосыла
орындалады, дегенмен ол өз алдына да, дербес жүруі мүмкін.
Қабылдаудың жалпы заңдылықтары: мағыналылығы, жалпылығы, заттасқандығы,
біртұтастығы, құрылымдылығы, таңдамалы бағыттылығы, апперцепциялылығы
(өткен тәжірибеге негізделуі), константтығы (тұрақтылығы).
Қабылдаудың мағыналылығы және жалпылығы. Қабылдау нәтижесі – заттың
сөзбен өрнектеліп, белгілі категорияға, түсінікке қосылуы. Заттар мен
құбылыстардың аса қарапайымдасқан түсінім формасы – тану.
Қабылдаудың заттасқандығы – заттар жөніндегі ми ақпаратының шынайы
заттармен сәйкес келуі. Қабылдаудың заттастығы санада қабылданып,
өрнектелген бейнелердің шынайы болмыс заттарына адекваттығын (сәйкестігін)
білдіреді.
Қабылдау біртұтастығы – затты тұрақты тұтастық жүйе ретінде бейнелеу
(нақты жағдайда заттың кейбір бөлшектері болмай қалса да).
Қабылдау құрылымдылығы. Әрқилы нысандарды оларды құраушы тұрақты бөлшек,
не белгілерін ажыратумен танимыз.
Қабылдаудың таңдамалылығы. Төңірегіміздегі мың сан заттар мен
құбылыстардан біз нақты мезетте қажетімізге керегін ғана бөліп аламыз.
Апперцепция – қабылдаудың тұлғалық тәжірибеге, білімге, мүдделер мен
ұстанымдарға тәуелділігі, мысалы, түбір – агроном үшін өсімдіктің жер
бетінде көрініп қалған бөлігі, математик үшін – 00 фигура, тілші үшін –
сөздің мәнді бөлігі.
Қабылдау тұрақтылығы – заттардың шынайы сапаларының (көлемі, түр-түсі,
формасы) мида бейнеленуінің оларды қабылдау жағдайларына (жарыққа,
қашықтыққа, көз салу қалпына және т.б.) тәуелсіздігін білдіреді.3
Қабылдау түрлері: затты, уақытты қабылдау; қатынастарды, қозғалыстарды,
кеңістікті қабылдау; адамды қабылдау.
тәрбие ұғымының кең мағынадағы түсінігі
Жалпы айтқанда, тәрбие дегеніміз- адамдарды қоғамдық өмірге және
еңбекке дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамды тарихи тәрбие беру
процесі болып табылады. Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдық
құрылыс ретінде барлық салаларын қамтиды: жанұя, мектепке дейінгі мекеме,
оқу, тәрбие орындары, еңбек ұжымы, информатика құралдары және басқа
орындар. Тәрбие процесі- күрделі диалектикалық процесс. Жас ұрпақ, бойына
саналықты қоршаған ортаға адамгершілікті көз-қарасты, мектеп мақсатына сай,
адамзат тарихының бай процестерін игеру. Тәрбие процесі- ұжымды дамытумен,
қалыптастыруға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушінің мақсатты және өзара
байланысты қызметі.
Тәрбие бұл- жағдайды ұйымдастырудың үрдісі, сондықтан жағдайды
ұйымдастыру мақсатты түрде болса ғана, тәрбиенің қорытындысы жоғары және
сапалы болады. Осындай жағдайлардың негізінде, тәрбиенің мөлшері шектелген,
таяз түрі оқытушының, оқушыға әсер ету процесі деп байқау, осындай
жағдайдың негізінде құрастырылған. Сондықтан да, бұл тәрбиеден бас тартуға
тура келеді.
Тәрбие- балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне дайындығы мен
даму дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы балалардың іс-
әрекеттерін ұйымдастыру үшін тәрбиелеп, тәрбиешінің құралдары мен әдістерін
және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие
алдын-ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және
ұйымдастырыла жүргізіледі. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып
келеді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым
орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген
ғылымның деректерін, түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі
деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді.
Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ", "Ақылды сатып ала алмайсың",
"Ақыл — тозбас киім, білім — сарқылмас булақ" деген халықтың даналық
сөздерінен-ақ байқауға болады.
Халық педагогикасында оқыту мен білім берудің принциптері қазіргі ғылыми
педагогика тұжырымдарымен ұштасып жатыр. Халық білім мен өмірдің тығыз
байланысты болуын талап етті. Халық педагогикасы оқытудың көрнекі болуын
ойдан шығарған жоқ. "Көзбен көргеп, құлақпен естіген ақиқат емес тек қана
мұқият зерттелген ақиқат".
Халық педагогикасыңда тәрбие, оның бөліктері туралы ұғымдардың
анықтамаларының да ғылыми педагогиканың анықтамаларымен сәйкес кенетіндігі
байқалады. Халық педагогикасы бойыиша ақыл-ой тәрбиесі деп шәкірттердің
ойлау қабілеттерін, сана-сезімін оқу және еңбек процесінде дамытуды айтады.
Ғылыми педагогикалық анықтамасы бойынша ақыл-ой тәрбиесі деп оқушылардың
ақыл-ой күштерін, ойлауын дамытудағы және ақыл-ой еңбек мәдениетін
дарытудағы тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекетін түсіндіруді айтамыз.
Бірақ оқушы өмірінің іс-әрекеті тек тәрбиешілердің мақсатты ықпалымен
шектелмейді. Оған қосымша оқушыны қоршаған ортаның ықпалдары мен әсерлерін
еске алу қажет. Бұл кеңірек, ақыл-ойдың дамуы ұғымымен айқындалады.
Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі еңбек
өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең
бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуыпың қайнар бұлағы
екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн.
Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті көзқарас, саналы тәртіп пен
орынды мінез-құлық, еңбек нәтижесі, экономикалық білімдер, дағдылар,
тіршілік ету ортасы, табиғат және қоғам құбылыстарына талғампаздық, дене
күш-қуатын арттыру жолдарын білу, қоғам өмірінің құқықтық негіздерін игеру
мәселелерін шешу мүмкін емес.
Қорыта айтқанда, ақыл-ой тәрбиесі — адам зиялылығының негізі. Ақыл-ой
тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және ақыл-ой күштері.
Педагогикалық ғылымдар жүйесі
Педагогика – кең ауқымды ғылым. Оның шұғылданатын оқу жəне тəрбие мəні
мен олардың барша байланыстарын жеке бір ғылым шеңберінде қамту мүмкін
емес. Педагогика дамудың ұзақ жолын басынан кешіріп, көптеген білімдер
жинақтап, бүгінгі күнде ғылыми білімдердің кең тармақты жүйесіне айналып
отыр. Сондықтан бүгінгі педагогиканы тəрбие жөніндегі ғылымдар жүйесі деп
атаған дұрыстау келеді.
Жалпы педагогика – адам тəрбиесі заңдылықтарын зерттеп, барша типтегі
тəрбиелік мекемелердегі оқу-тəрбие процесінің жалпы негіздерін теориялық
тұрғыдан қарастыратын іргелі ғылыми пəн. Қалыптасқан дəстүр бойынша жалпы
педагогика төрт бөлімнен тұрады. 1) оқу-тəрбие процесінің негіздері; 2)
дидактика (оқу теориясы); 3) тəрбие теориясы; 4) мектеп тану. Жас кезеңдер
педагогикасы педагогиканың мектепке дейінгі жəне мектептік жүйелерін өз
алдына бөліктеп қарастырады. Олар өсіп келе жатқан əулеттің белгілі жас
тобына байланысты оқу-тəрбие іс-əрекеттері ерекшеліктерін бейнелейтін
тəрбие заңдылықтарын зерттейді. Бүгінгі күнде жас кезеңдер педагогикасы
орта білім берудің барша жүйесін қамтиды. əрқилы жас топтарында немесе оқу-
тəрбие мекемелеріндегі тəрбие айырмашылықтарын танытушы дербес
педагогикалық салалар пайда болуда. Олардың ішінде қазіргі күнде өз алдына
пəн ретінде оқылатындары – мектепке дейінгі педагогика, кəсіби техникалық
мектептер педагогикасы, өндірістік педагогика, ұзақтан оқыту педагогикасы
жəне т.б.
Ғылыми пəндер ішінде ересектердің педагогикалық проблемаларымен
айналысып, қарқынды даму жолына түскен – жоғары мектеп педагогикасы. Оның
міндеттері- барша деңгейдегі ресми, ресми емес тіркелген жоғарғы оқу
орындарында жүріп жатқан оқу-тəрбие процесінің заңдылықтарын ашып беру,
қазіргі ауыспалы кезеңде жоғары білім алудың арнайы проблемаларын зерттеу,
жоғары технологиялық жəне компьютерлік оқу жүйелерінің принциптерімен
таныстыру. Дипломнан соңғы білім педагогикасы еңбек педагогикасымен тығыз
байланыста мамандық көтеру, сонымен бірге нарықтық экономикаға орай
көкейкесті болып тұрған халық шаруашылығының əртүрлі салаларында қызмет
етіп жатқан жұмысшылардың қайта мамандану, егделік жасқа келгенде жаңа
білімдерді, жаңа кəсіпті игеру мəселелерімен шұғылданады. Арнайы
жағдайларда өтетін тəрбие процестер ерекшелігін əскери педагогика
зерттейді.
Психологияның пәні және оның міндеттері
Адам - көптеген ғалымдардың зерттеу тақырыбы болып келеді. Адамзат өзінің
тарихын, шығу тегін, тілдері мен салт-дәстүрлерін тануында психология
ғылымы ерекше орын алады. Ежелгі ойшылдар адам үшін басқа адамнан артық
қызық объекті болмайтынын қателеспей айтқан. Психологияның зерттеу пәнінің
негізіне, адам болмысының табиғаты, психикалық құбылыстары, үрдістері,
қасиеттері кіреді. Адам дамуының заңдылықтары және оның ерекшеліктері
туралы ғылыми ілімдердің жүйесі жалпы қоғамның дамуы үшін қажет. Бірақ адам
жеке өзіндік арнайы мәселелері бар әр түрлі ғылымдардың амалдары арқылы
кешенді зерттеулердің объектісі болып саналады. Гуманитарлық ғылымдар
әлеуметтік үрдістерді зерттеген кезде психологиялық факторларды ескеру
қажеттілігі туындайды. Бірақ әрбір ғылым өз пәнінің ерекшеліктерімен
айрықшаланады. С.Л.Рубинштейн "Жалпы психология негіздері" еңбегінде (1940)
былай деп жазды: "Психология зерттейтін құбылыстардың арнайы шеңбері анық
әрі айқын көрінеді. Бұған біздің өміріміздің ішкі мазмұнын құрайтын және
бізге тікелей тән уайымдар сияқты сезімдер, ойлар, ұмтылыстар, тілектер,
ниеттер, қабылдаулар және т.б. жатады...". Психиканың алғашқы сипаттамалық
ерекшелігі - жеке адамда тікелей өзіндік уайымдарының болуы - тікелей
сезімнің негізінде ғана білініп, басқа ешқандай тәсілдермен қабылданбайды.
Жаратылыстың әсемдігі қалай әдемі әрі жарық сипатталса да зағип (соқыр) оны
білмейді, ал саңырау оның үнінің саздылығын тікелей қабылдаусыз сезбейді,
өз басынан сүйіспеншілікті өткермеген адамға бұл сезімнің барлық
ерекшелігін, шығармашылығының ләззатын және күрестің күшеюін, басқаша
айтқанда, адам тек өзі ғана басынан кеше алатынды ешқандай психологиялық
трактат алмастыра алмайды [1, 5 б].
Психологияның ерекшеліктерін, ежелден, адам ақылы тысқары құбылыстар
ретінде қабылдап келе жатқандықтан, оларды ғылыми тұрғыдан анықтау
қиындыққа соқтырады. Шынайы бір заттың қабылдануы заттың өзінен түбегейлі
айырмашылықта болатыны айдан анық. Тәннен жанды бөлек, ерекше нәрсе түрінде
қабылдауды мысал ретінде келтіруге болады. Адамдар мен жануарлардың
өлетінін, адамның түс көретінін ежелгі адамдар да білген. Осыған байланысты
адам екі бөліктен тұрады деген сенім пайда болған: сезілетін тәннен жэне
сезілмейтін жаннан; адамның тірі кезінде жаны тәнінде болады, ал жан тәннен
ажырағанда - адам өледі. Адам ұйқыда жатқанда жаны басқа жерге уақытша орын
ауыстырады. Осылайша, психикалық үрдістер, ерекшеліктер, күйлер ғылыми
талдаудың пәні болмас бұрын, адамдардың бір-бірі жайлы психологиялық
қарапайым ілімдер жинақталған.
Педагогика пәнінің міндеттері
Педагогика ғылымының нысандық ерекшелігі жөнінде ұсынған ғалым және
практик А.С.Макаренко болды. Оның пікірі: көпшілік педагогика нысаны бала
деп біледі, алайда бұл дұрыс емес. Ғылыми педагогика зерттеулерінің
объектісі - педагогикалық дерек (құбылыс). Дегенмен, бала, адам да
зерттеуші назарынан тыс қалмайды. Керісінше, адам жөніндегі ғылымдардың
бірі болғандықтан, педагогика аталған объекттердің тұлғалық дамуымен
қалыптасуына мақсатты бағдарланған саналы іс-әрекеттер аймағын зерттейді.
Осыдан, педагогика өз нысаны ретінде тек өкілі (индивид) не оның психикасын
қарастырмай оның дамуына байланысты педагогикалық-тәрбие құбылыстар жүйесін
зерттеуге алады.Сондықтан да педагогика нысаны деп қоғамның мақсатты
бағдарланған іс-әрекеттері үдерісінде дара адам дамуына себепкер болған
болмыс құбылстарын айтамыз. Бұл құбылыстар педагогика ғылымында білімдену
атамасымен белгіленіп, педагогика шұғылданатын шынайы дүниенің бір бөлігін
танытады.
Педагогика пәні. Білім, білімдену процесі тек педагогиканың ғана меншікті
зерттеу аймағы емес, оның зерттеуімен философия, әлеуметтану, жантану,
экономика және де басқа ғылымдар шұғылданады. Мысалы, экономист білім
жүйесінде өндірілген еңбек ресурстарының шынайы мүмкіндіктер деңгейін
анықтай отырып, олардың дайындығына жұмсалатын қаржы мөлшерін белгілеуге
тырысады.
Осыдан, педагогиканың пәні- арнайы әлеуметтік мекемелерде: отбасы, білім
беру және мәдени- тәрбие орындарында – мақсат бағдарлы ұйымдастырылған
шынайы біртұтас педагогикалық процесс ретінде көрінетін жүйеленген білім
саласы. Бұл тұрғыдан педагогика әрбір адамның бүкіл өмір бойы дамуының
кепілі және құралы болған педагогикалық процестің мәні мен мазмұнын, заңдар
мен заңдылықтарын және оның бүгінгі бағыт-бағдары мен болашақ өркендеу
жолын зерттеуші ғылым жүйесін аңдатады.
Педагогика ғылымының қызметтері. Дербес ғылым ретінде танылған
педагогиканың қызметтері оның жоғарыда аталған пәндік сипаттарымен
сабақтас, яғни табиғи бірлікте іске асырылуы қажет теориялық және
технологиялық міндеттер.
Сөйлеу түрлері
Пікірлесудің қандай түрлері болса да, сөйлеу формалары арқылы жүзеге асып
отырады. Пікір алысудың нақтылы мақсаты мен жеке жағдайларына қарай сөйлеу
түрлі ерекшеліктермен көрінеді. Осы айтылғандар тұрғысынан сейлеу бірнеше
түрлерге бөлінеді. Алдымен сыртқы және ішкі сөйлеу болып үлкен екі топқа
жіктеледі.
Сыртқы сөйлеу ауызша (бұл тілдің ең көп және кең тараған түрі) және жазбаша
сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудін өзі диалог және монолог
Ауызша сөйлеу — сөйлеудің негізгі түрі болғандықтан оның қалған түрлері де
соның төңірегіне құрылады. Мәселен, жазу сөзіндегі әріптер ауызша сөздің
түрлі дыбыстарын белгілейді. Былайша айтқанда, жазу сөзі ауызекі сөздің
қағаздағы таңбасы, оның ерекше бір варианты.
Ауызша сөйлеудің негізгі бір түрі — диалогтық сөйлеу. Диалогтық сөйлеу
дегеніміз екі немесе бірнеше адамның тілдесуі. Диалог сөздің кейбір
психологиялык ерекшеліктері төмендегідей:
Тәрбиенің негізгі мақсаты - қалыптасып келе жатқан жеке тұлғаның
әлеуметтік тәжірибені меңгеруі, оның жан- жақты үйлесімді дамуы. Жеке
тұлғаның дамуы мен қалыптасу мәселесінің көп ғасырлық тарихы бар. Ол көп
аспектілі және әртүрлі ғылымдардың тоғысында қарастырылады. Ертедегі грек
ғалымдары жеке тұлғаның дамуына биологиялық факторлармен қоса әлеуметтік
факторлар да әсер етеді деп есептеген.
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке
тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен сапасындағы
сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан
үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның тілі
шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және
моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық
мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық
құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар
арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер
қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен
қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі-
материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен
қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-
әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие- жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте
тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі.
Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет-
әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші
шарты болып табылады.
Педагогика пәнінің басқа ғылымдармен қатынасы.
Адам жөніндегі ғылымдар жүйесіндегі педагогиканың орны оны басқа
ғылымдармен байланыстыра қарастырғанда ғана айқындалуы мүмкін. Өзінің
ұзаққа созылған тарихында педагогика көптеген ғылымдармен тығыз байланыста
болып, өз дамуы мен кемелденуінде олардың əрқилы ықпал-əсеріне ұшырап
отырды. Бұл ұштастықтардың кейбірі тарих тұңғиығынан жалғасып келе жатса,
енді біреулері-кейінгі, жақын дəуірлерде пайда болды. Педагогиканың алғашқы
байланыс түзген білім салалары-философия мен психология. Бұл ғылыми одақ
қазіргі күнде де педагогикалық теория мен практиканың кең, өрістеп дамуының
алғы шарты.
Педагогиканың философиямен байланысы өте бір ұзақ та өнімді болды, себебі
философиялық идеялардан педагогикалық тұжырымдар мен теориялар туындап
отырды. Педагогикалық ізденістердің бағыттары белгіленді, сонымен бірге
педагогиканың əдіснамалық негізі осы философиялық көзқарастардан
қалыптасты. Философиялық бағыттар (экзистенциалды, прагматикалы,
неопозитивистік, материалистік т.б.) жүйесін ұстануына орай педагогика
зерттеушілерінің оқу-тəрбие саласындағы ғылыми-ізденіс жолы, білім беру
процесінің мəні мен мағынасы, мақсаты мен технологиялық сипаттамасы
айқындалады. Философия сонымен бірге педагогикалық болмыс пен нақты
тəжірибені теориялық тұрғыдан түсінудің құралы ретінде қолданылып, жаңа
педагогикалық тұжырымдамалар жасаудың бастау көзін береді.
Педагогиканың ежелден келе жатқан дəстүрлі де аса бір құнды байланысы
жантану (психология) ғылымымен орныққан. Адам табиғатын білу, оның тума
қасиеттері мен мүмкіндіктерін түсіну, тұлға дамуы мен оның жандүниелік
қозғалыстарында байқалатын заңдылықтар жəне оларды басқарушы тетіктерді
ескеру, сонымен бірге оқу мен тəрбие жүйесін осы психикалық заңдылық,
қасиет-сапа, қажеттіктер мен мүмкіндіктерге негіздей отырып құрастыру
талаптарын елеулі ғұлама-педагогтардың бəрі де алға тартып отырған.
Дегенмен, ескеретін жəйт: тұлғаның дамуы мен қалыптасуын бір
жақты тек психологиялық шарттармен ғана түсіндіру шынайылыққа келмейді,
себебі педагогтар мен балалар өмірі табиғи заңдылықтардан кейде басымдау
түсетін əлеуметтік-педагогикалық жағдайларға тəуелді келеді, тіпті сол
психологиялық дүние, болмыстың өзі де арнайы қоғамдық ықпал нəтижесінде
өзгеріске келуі əбден мүмкін.
Педагогиканың басқа ғылымдармен байланысы адамды тұлға ретінде зерттеуімен
ортақ келетін философия жəне психология аймағымен шектеліп қалмайды. Оның
адамды тіршіліктегі сипатында танушы анатомия, физиология, астрология жəне
медицина ғылымдарымен де байланысы заңды құбылыс.
Адам дамуына ықпал жасаушы табиғи жəне əлеуметтік факторлар арақатынасынан
туындайтын проблема - педагогика үшін өзекті мəселелердің бірі. Адамның
жекеленген табиғи дамуын зерттеуші биология ғылымында бұл мəселе аса
маңыздылығымен танылған.
Адамды табиғи жаратылыс туындысы жəне əлеуметтік болмыс жемісі ретінде
қарастыра отырып, педагогика антропология ғылымындағы адам туралы
білімдердің бай қорын толық пайдаланады, осыдан олардың бəрін жалпыланған
адам бойында теориялық бірігімге келтірумен оның сан қырлы да көп сырлы
болмысын тануға жол ашады.
Білім беру мекемесі басшыларының функциялық міндеттері
Оқу орнын басқаруды директор және оның орын-басарлары іске асырады, ал
олардың функциялық міндеттерін, тағайындау немесе сайлау тәртібін жалпы
білім беретін мектеп жарғысы анықтайды. Оқу-тәрбие процесін басқаруды ең
алдымен педагогикалық стажы үш жылдан кем емес, өзін мұғалімдік қызметте
көрсете алған және қажетті ұйымдастырушылық қабілеті бар мектеп директоры
атқарады.
Мектеп директорының функциялық міндеттері ''Жалпы білім беретін мемлекеттік
оқу орындары туралы уақытша ережесінен" және соның негізінде жасалатын
әрбір жалпы білім беретін оқу орнының өз жарғысымен айқындалады.
Жалпы білім беретін оқу орнының директоры мынадай функциялық міндеттерді
атқарады: Мемлекет және қоғам алдында балалар құқын қорғау талаптарының
орындалуына жауапты, оқу-тәрбие процесін жоспарластырады және
ұйымдастырады, оны орындалу барысын және нәтижесін қадағалайды, оқу орнының
тиімді және сапалы жұмыс істеуіне жауап береді;
мемлекеттік және қоғамдық органдар алдында мектептің мүддесін танытады;
мектептен тыс және сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға қажетті жағдай
туғызады; мектеп директорының орынбасарын таңдайды, олардың функциялық
міндеттерін белгілейді;
педұжымның, ата-аналардың және оқушылардың пікірін ескере отырып оқу
орнының педагог кадрларын орналастырады, соның жетекшілерін тағайындайды;
оқу орнының педагог, әкімшілік, оқу-тәрбие және қызмет көрсетуші кадрларын
жұмысқа қабылдайды және босатады;
белгіленген тәртіп бойынша оқу орнына бөлінген бюджет қаржысының ұтымды
жұмсалуын ұйымдас-тырады;
оқу орны Кеңесінің келісімімен шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің
жалақысына үстеме қосады;
шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің педагогикалық эксперимент
жасауына, оқу мен тәрбиенің өзінің әдістерін практикада қолдануына қолайлы
жағдай жасайды; өзінің қызметі бойынша білім басқармасы органының алдында
жауап береді.
Мектеп директорының бұл функциялық міндеттері мектепті ң типіне, орналасқан
жеріне, мұғалімдер мен оқушылар құрамының ерекшеліктеріне, ата-аналар мен
қоғамдық өкілдердің арасында қалыптасқан жұмыс жүйесінің ерекшеліктеріне
байланысты, мектеп жарғы-сына одан әрі толықтыру енгізуі мүмкін.
Оқушылардың өзін-өзі басқаруы, кәсіптік бағдар, ата-аналармен жұмыс сияқты
мәселелер мектеп директорының басты назарында болуы тиіс. өз
компетенциясының негізінде мектеп директоры оқу орнының атынан мүлкін
пайдалану жөнінде келісім-шарт түзіп, басқа да әрекеттерді іске асыра
алады.
Педагогика пәні, оның негізгі ұғымдары
Педагогика бұл-адамзат ғылымының ең ежелгі және қоғам дамуының ажырамас
саласы болып табылады. Себебі: педагогикалық білім ұғымы ұрпақты білімге
дайындау немесе тәрбиелеу мен байланысты адам әрекетінің ерекше аймағына
кіреді. Педагогика барлық ғылымдар сияқты философия ғылымы аясында
қарастырылды. Ежелгі грек философтарды Гераклит, Демокрит,Фальс, Сократ,
Аристотель, Платон, т.б. ғылымдарының педагогикаға қосқан үлесі зор.
Педагогика деген ұғым көне грек елдерінде б.э.б. 2,5 жылда пайда болған
дейді. Педагогика деген сөз, яғни тәрмин, көне грек тілінен шыққан, ол
балаларды ертіп жүру, баланы жетектеп мектепке апаруы деген сөз. Анығырақ
айтатын болсақ, "Педагогика" тер¬мині гректің екі сөзінен: "пайс" - балалар
және "эгейн" - ба¬ланы басқару, тәрбиелеу, жетектеу, бағу ұғымдарынан
шыққан. Адам өмір бойы тәрбиеленеді және қайта тәрбиеленеді. Пе¬дагогика -
бала жайындағы ғылым, олай болса ол ұрпақ тәрбиесі жайындағы ілім. Адам
баласының ұрпағы үнемі жаңарып, өзгеріп отырғандықтан, педагогика ілімі де
үнемі өзгеріп отырады. Қазіргі кезде тәрбиенің ықпал жасау аясы кеңейе
тусуде. Сондықтан "педагогика - бала тәрбиесі жайындағы ғылым", -деп шек
қоюға болмайды. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Педагогика
қоғамдық өмірдегі тәрбиенің мәні мен рөлін анықтайды. Педагогика - жалпы
адам тәрбиесі жайындағы ғылым . Ал тәрбие - жастарды әлеуметтік өмірге және
еңбекке даярлап, оларға қоғамдық тарихи тәжірибені үйрету процесі.
Педа¬гогика пәнін (зерттейтін) толық түсіну үшін ең алдымен негізгі
педагогикалық ұғымдарды қарастырайық.
Әрбір ғылымның өзіне тен зерттейтін саласы және ғылыми ұғымдары бар.
Мысалы, философиядағы ұғымдарға "болмыс", "материя", "қозғалыс"; саяси
экономияда- "қоғамның өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастары", ал
педагогикада - "тәрбие", "білім беру", "оқыту"жатады.
Педагогикалық ұғымдар арқылы педагогикалық құбылыстарды, олардың байланысын
танимыз.
Педагогикалық ұғымдардық бірі - тәрбие.
Тәрбие дегеніміз - адамдарды қоғамдық өмірге және өнімді еңбекке дайындау
мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамдық-тарихи тежірибені беру процесі.
Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдағы құбылыс ретінде барлық
тәрбие салаларын, атап айтсақ: отбасы, мектепке дегіінга мекеме, оқу тәрбие
орындары, еңбек ұжымы, ақпарат құралдары, баспа орындарын қамтиды. Біздің
мемлекетте бұл салалар қоғамдық, мемлекеттік мақсатқа қызмет етеді.
Кең мағынада деген ұғымда бүкіл сыртқы әсерлердің, адамды қоршап тұрған,
табиғи және әлеуметтік ортаның, тәрбиешілердің мақсатты іс-әрекеттерінің
ықпалымен адамды қалыптастыру.
"Тәрбие" ұғымы тар мағынада "Тәрбиеші тәрбиелейді", кең мағынада "Өмір
тәрбиелейді' деп қолданудық тәрбие жайлы ұғымды анықтауда зор мәні бар.
Адам психикасы жөнінде түсінік
Психика – бұл адамның қоршаған ортамен белсенді өзара қарым-қатынас
әрекеттеріне негіз болушы болмыстық саналық (идеалды) өрнек жүйесіндегі
субъектив ақпардың (сигналдың) әлеуметтікпен шарттасқан бейнесі. Психика
адам мінез-құлығы және іс-әрекеттеріне бағыт-бағдар беріп, реттеу қызметін
атқарады.
Адам психикасы өз тіршілігіне арқау болған қоғамдық әдіс-тәсілдер
негізінде туындаған ерекше құбылыс – сана формасына енеді. Дегенмен, сана
психиканың барша мән-мағынасын қамти алмайды. Онымен қатар адамда
табиғаттан берілген тума құрылымдар (тума-бейсана іс-әрекеттері аймағы),
сондай-ақ өмір барысында қабылданып, автоматтасқан дағдылар (астар сана
аймағы) бар.
Психиканың негізгі көріністері: саналық (психикалық) бейнелер
қалыптасуына байланысты психикалық үдерістер және іс-әрекетті психикалық
тұрғыдан реттеп барушы үдерістер.
Меншікті, өзіндік іс-әрекет – адам психикасының қалыптасуы мен жүзеге
келуінің басты негізі.
Іс-әрекет – жалпы адамзаттың тәжірибе негізінде саналы белгіленген
мақсаттардың іске асуымен болатын болмысты меңгерудің адамдық әдіс-тәсілі.
Адам іс-әрекеті қоғамдық – тарихи ілгерілеудің қозғаушы күші, сонымен бірге
ол жеке адамның психикалық даму құралы ретінде де қызмет етеді. Адамның
заттасқан іс-әрекеті, оның қоғамдық-тарихи тәжірибесі тұлға санасының
сезімдік және ұғым-теориялық аймақтарының басын біріктіреді.
Адам психикасының қалыптасу үдерісінде оның заттасқан нысандармен болған
сырттай әрекеттері ішкі ақыл-ес әрекеттеріне ауысады. Осыдан, яғни ой
әрекеті қабілетінен адам нысандар арасындағы әртүрлі қатынастар жобасын
құруға, өз әрекеттерінің нәтижесін күні ілгері барластыруға үйренеді. Бұдан
көзіміз жететіні – психика мазмұны жалпыланған қатынастар, мән және
мағыналарды, яғни бейнелік қалыптан тыс құрылымдарды да қамтиды.
Психиканың ғылыми түсініктемесі келесідей негіздемелерді сүйеніш етеді:
1) психика материя дамуының белгілі сатысында, яғни жануарлар ағзасының
туындау кезеңінде пайда болып, сол ағзалардың икемдесу, бейімделу әрекет-
қылығының бейнелеу – реттеу тетігіне айналды. Жануарлардың эволюциялық даму
барысында олардың психикасы жетіліп барды. Өз қалыптасу жолында психика
екі: инстинкттік қалыптасу және даралықты дағдылану – кезеңдерін басып
өтті.
2) Адам психикасы, сана – психика дамуының ең жоғары сатысы; оның пайда
болуы адамның ұжымдық қарым-қатынас жағдайындағы еңбектік іс-әрекеттерімен
тікелей байланысты.
3) Адам психикасы оның белсенді іс-әрекеттерінің арқасында қалыптасады.
Психика заңдылықтары – сырттай заттармен болған өзара ықпалды қатынастардың
алғашқыда психикалық бейнелерге ауысуы және кейін сол психикалық
бейнелердің өз реттеуімен басқарымды әрекеттерге өтуі заңдылықтары.
4) Психика ми қызметімен жанамаласқан, бірақ ол өздігінен идеалды, яғни
әлеуметтік - мәдени жағдаяттар нәтижесінде пайда болған саналық құбылыс.
5) Психикалық құбылыстар белгілі құрылымға және ұйымдасу жүйесіне ие.
жеке тұлғаның белгілері
Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық
процестің тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттерінің айқын
және спецификациялық көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекеттіндегі
шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда, адам,
жеке тұлға деген ұғымдардың қатары даралық деген ұғыммен толтырылуы
қажет.
Даралық ұғымы бір адамды басқа бір адамнан, бір тұлғадан ажыратып, оған
өзіне тән сұлулық пен қайталанбас қасиет беретін жалпы мен жекеден тұрады.
Адам қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым – индивид. Бұл сөз латын сөзінен
алынған және оның қазақша баламасы – жекелік. Индивид – адамзат тұқымының
еш қасиеттері ескерілменген бір өкілін білдіреді. Бұл орайда әрбір адам –
индивид.
Психологияда жеке тұлға деген ұғымға мынандай анықтама береді:
Жеке тұлға дегеніміз - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетттердің
субъектісі ретіндегі индивид.
Жеке тұлғаның басты белгісі – оның әлеуметтік менінің болуы және оның
әлеуметтік функцияларды атқаруды.
Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі,
бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы.
Психологияда “жеке тұлға” деген ұғымның әр түрлі түсініктері бар: жеке
тұлға – әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі
индивид. Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері: оның саналылығы,
жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның
маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық прогресс
тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және арнайы
көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі
арқылы анықталады.
Әрбір жеке тұлға қасиеттер жиынтығы арқылы әрбір тұлғаның басқа бір
тұлғадан айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тән ерекшелігі бар
екенін сипаттайды. “Қасиет ұғымы философияда категория ретінде жалпы
ғылымдар аясында түсіндіріледі. Қасиет-зат, қатынас және солар арқылы
анықталатын ұғым. Сапа заттың өзіндік сипатын, біртұтастығын бейнелесе,
қасиет соның бір көрінісі,”-деп анықтама беріледі [1, 207 б].
Психология ғылымы қоғамдық ортадағы қасиеттің мән-мағынасын “индивидке тән
психикалық іс-әрекет пен мінез-құлықтың білгілі бір сандық – сапалық
деңгейін қамтамасыз етіп отыратын тұрақты түзіліс,”- деп түсіндіреді. Яғни
қасиет сөзінің мән-мағынасы кең көлемді қамтитын болғандықтан, тұлғаның
даму барысында өзіне тән мінез-құрылымдарымен сипатталаты анық.
адамгершілік тәрбиесі
Адамгершілік тәрбиесінің қүрамды бөлігі - ұлтжандылық, ұлтжандылық,
отаншылдық (патриоттың) қасиеттер.
Патриоттық сезім және ұлттық құндылықтарды құрметтеу арқылы Отанға деген
сүйіспеншілік артып, оның қуатты, тәуелді болуы үшін жауапкершілікті сезіну
пайда болады.
"Патриот" деген сөз, гректің раігів - отан деген сөзі, ең біріншііІ рет
1789-1793 жылдары Француз төңкерісі кезінде қолда-м ылды. Монархияғақарсы
күресіп революцияны қорғаушылар-дІ.ІІ Іатриоттар деп атады. В.И. Даль
сөздігінде: Патриот -отанын с үіоіпі, оның ңуатын арттырушы, отаншыл - деп
жазылса, басқа сөздікте "патриот-отанын сүюші, өз халқына берілген, ол үшін
жанын ңиып, отан қорғау үшін ерлік көрсететін адам" - делінген. Философия
сөздігіндегі "патриотизм - Отанды сүю, оған берілгендік, оның өткені мен
болашағы үшін мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға ұмтылу".
Педагогикадағыанықтамасы: адамгершілік сапа, Отанға берілуді қажетсіну, оны
сүю және адалдық көрсету, оның даңқын сезіну, рухани байланысын сезіну, ар-
намысын қорғау, қуаты мен тәуелсіздігіне іс жүзінде үлес қосу.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті ұлтаралық экономикалық және рухани
байланыстардан көрінеді. Адам басқа ұлт өкілдерін құрметтейді, оның тіліне,
ұлттық әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне тіл тигізбейді.
Патриотизм ұғымына енетіндер:
- адамның туған жерін сүйіп, өз халқының тілін құрметтеуі, Отанының
мүддесін қорғау, азаматтың көрсетуі және Отанға адалдықты сақтау;
- елінің әлеуметтік және мәдени салаларда жеткен жетістіктеріне мақтану;
- оның ар-намысын, еркіндігі мен тәуелсіздігін қорғау;
- өткен тарихын, халқының әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін құрметтеу, Отан
игілігі үшін еңбек ету.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мазмұнына енетіндер:
- әр түрлі елдердің және ұлттардың халқын құрметтеу;
- басқа халықтардың тілін, әдет-ғұрыптарын және салт-дәс-түрлерін сыйлау;
- басқа халықтардың рухани өмірі мен мәдениетіндегі жетіс-тіктерге оң баға
беру;
- олармен жақсы қарым-қатынаста болу.
Патриотизм мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін
істелетін тәрбие жұмыстары.
Бұл аса аяулы сезімдерді балалардың бойына ұялата білудің жолдары көп
болғанымен, төрт саласына тоқталсаң.
- Халқымыз баланың жақсы, жаман болуы оның жаратылысынан деген қағиданы
келтірді. Шындығында бала әке, шешесінің бір-біріне деген таза сезімінен
жаралуы, ана құрсағында ортаның, үлкендердің, қоғамның ықпалында дамып
жетілуі, ана бауырында уызына тойып, ана сөзінің үніне бағынып өсуі,
жаратылысының дұрыстығы.
• Баланың ата-анасымен, өскен ортасымен ана тілінде қарым-қатынасқа түсуі.
• Бала өзінің әке-шешесі, ата-бабасы өсіп-өнген жерінде өсуі, туған-тұрған
жерінің қадір-қасиетін, табиғат сырын терең ұғынып, болашақты жалғастыратын
ұрпақ екендігін сезініп өсуі, өз өлкесінің суын, нуын қастерлей білуі,
ұғынуы.
• Баланың туған халқының елдік, ұлттық тарихын білуі, оның ашы-тұщы
кезеңдеріне мән беріп өсуі.
Жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуде ұлттық сана мен мінез
ерекшеліктерінің орны ерекше.
Ұлттық тәрбие жүйесінің негізі ретінде Мұхтар Шахановтың мына бір өлең
жолдарында жырланған төрт ана, төрт құндылық, төрт негізді ұсынамыз.
Ми және психика.
Психика мидың қасиеті болып табылады.Ми мен психика әр уақытта байланысты.
Адамның бас миында 15 милиардтан астам нерв талшықтары орналасқан. Адамның
бас миы 4 бөліктен тұрады: 1) маңдай . 2) самай. 3) желке. 4) төбе.
1)Маңдай – адамның оқу, жазу процестерін реттейді.
2)Самай – естуді қамтамасыз етеді.
3)Желке – адамның көру мүмкіншілігін қамтамасыз етеді.
4)Төбе – қимыл-қозғалыстарды реттейді.
Адамның нерв системасы 2 бөліктен тұрады: 1)Орталық – бас ми және арқа ми.
2)Перифериялық – бүйрек, жүрек, бауыр, өкпе және бұлшық еттер. Орталық және
перифилиялық нерв системасы сырттан және іштен түсетін информацияларды
өңдеп отырады. Организмнің барлық органдарын орталық нерв системасы арқылы
байланысады.Сырттан бас миға келетін импульстер эфференгтер деп аталады.
4.Психика және сана.
Психиканың 2 деңгейі бар. 1)Жоғарғы деңгейі – сана, 2)Төменгі деңгейі –
санасыздық.
Сана – психиканың ең жоғарғы формасы. Бұл адамның еңбек әрекетінде басқа
адамдармен бірқалыпты қатынасуында қалыптасқан қоғамдық тарихи жағдайлардың
нәтижесі. Сана заттар мен құбылыстардың адам миында сезім мүшелері арқылы
байқалады.
Сананың құрылысы:
1)Сананың өзі.
2)Объект пен субъектіні айыру. Жеке адам өзінің санасына сүйене отырып,
өзін және өзінің әрекеттерін басқа адамдармен ажырата алады. Яғни
адамдардың мен және мен емес деген ұғымды ажыратуды.
3)Адамның өзінің іс-әрекетінде мақсаттың қойылуы.
4)Керекті қатынастарды орнату.
Психологияның төменгі деңгейі – санасыздық деп аталады. Санасыздық
ақиқатты бейнелегенде жасаған әрекеті үшін есептің берілмеуі.
Сана мен санасыздықты бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды. Санасыздық –
сана сияқты адамның психикалық көрінісі. Ол қоғамдық жағдайлармен
негізделген. Адамның түс көруі, психикалық ауруға шалдыққан адамның
әрекеті, жаңылыс айтылған сөздер, мұңдану.
Психологияның негізгі міндеттері:
- психикалық құбылыстарды сапалық тұрғыдан зерттеу;
- психикалық құбылыстардың қалыптасуы мен даму барысын талдау;
- психикалық құбылыстардың физиологиялық тетіктерін зерттеу;
- психологиялық білімдерді адам өмірі мен іс-әрекетіне жоспарлы ендіруге
жәрдем ету.
жеке тұлғаның дамуына әсер ететін факторлар
Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан, жеке
тұлғаның “дамуы мен қалыптасуы” ұғымдарының мәнін ашу педагогика үшін
маңызды мәселе болып табылады.
Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз, ең алдымен, оның қасиеттері мен сапасындағы
сандық өзгерістер процесі. Адам дүниеге келгеннен соң дене жағынан
үлкейеді, иғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның тілі
шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген әлеуметтік- тұрмыстық және
моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен әдеттерге ие болады. Алайда,
адамның жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы- оның бойында болып жатқан
сапалық өзгерістер. Адамның дамуына ішкі және сыртқы, меңгерілетін және
меңгерілмейтін факторлар әсер етеді, олардың арасында мақсатты тәрбие мен
білім берудің алар орны ерекше.
Жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін факторлардың арасында тәрбие ең
маңызды орын алады. Кең мағынада тәрбиені белгілі бір әлеуметтік қызметтер
атқаратын қоғамдық құбылыс ретінде қарастыру қажет, ал тар педагогикалық
мағынада тәрбие дегеніміз- өсіп келе жатқан ұрпаққа жалпы адамзаттық
құндалақтарды игерту үшін мұғалім мен оқушылар, балалар мен ата- аналар
арасындағы бірлескен іс- әрекеттердің педагогикалық процесін ұйымдастыру.
Материалистік философия қоршаған орта мен биологиялық бейімділіктер
қатарында тәрбиеге ерекше орын бөледі, тәрбие - жеке тұлғанын дамуы мен
қалыптасуының үшінші факторы. Бұндағы айта кететін жағдайлардың бірі-
материалисттік түсінікте жеке тұлға тек объекті ретінде ғана емес, сонымен
қатар, ең бастысы, тәрбиенің субъектісі ретінде, өзіндік қайта құру қызмет-
әрекетінің субъектісі ретінде қарастырылады.
Тәрбие - жеке тұлғаның қалыптасуының ең басты факторы ретінде.
Тәрбие- жеке тұлғаны мақсатты қалыптастыру процесі, бұл процесте
тұқымқуалаушылық бейімділік пен микроортаның өзгерістері жөнге келтіріледі.
Барлық балалар тәрбиелік- білім беру мекемелерінен өтеді, ол мекемелер
педагогикалық процесті сауатты құрастырып, оқушылардың жан- жақты қызмет-
әрекетін жемісті ұйымдастырады, себебі ол жеке тұлғаның дамуының шешуші
шарты болып табылады.
Сана – психиканың жоғары формасы
Сананың пайда болуы және дамуы
Сана – психиканың ең жоғарғы формасы. Бұл адамның еңбек әрекетінде басқа
адамдармен бірқалыпты қатынасуында қалыптасқан қоғамдық тарихи жағдайлардың
нәтижесі. Сана заттар мен құбылыстардың адам миында сезім мүшелері арқылы
байқалады.
Сананың құрылысы:
1)Сананың өзі.
2)Объект пен субъектіні айыру. Жеке адам өзінің санасына сүйене отырып,
өзін және өзінің әрекеттерін басқа адамдармен ажырата алады. Яғни
адамдардың мен және мен емес деген ұғымды ажыратуды.
3)Адамның өзінің іс-әрекетінде мақсаттың қойылуы.
4)Керекті қатынастарды орнату.
Психологияның төменгі деңгейі – санасыздық деп аталады. Санасыздық
ақиқатты бейнелегенде жасаған әрекеті үшін есептің берілмеуі.
Сана мен санасыздықты бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды. Санасыздық
– сана сияқты адамның психикалық көрінісі. Ол қоғамдық жағдайлармен
негізделген. Адамның түс көруі, психикалық ауруға шалдыққан адамның
әрекеті, жаңылыс айтылған сөздер, мұңдану.
Психика дамуы бірнеше кезеңдерден өтеді.
I-кезең. қарапайым сезімталдық – бұл сатыда тек өкілдерінің инстинкттері,
яғни белгілі орта жағдайларына бейімделудің тума формалары қалыптасады.
II-кезең. Заттай қабылдау. Бұл кезеңнің нәтижесі – дағдылар, яғни тек
өкілінің жеке-дара тәжірибесімен игерілген әрекет-қылықтар формасы.
III-кезең. Затаралық байланыстарды бейнелеу, яғни интеллектуалды әрекет-
қылық – заттар арасындағы байланыс – қатынастарды бейнелеуші психикалық
әрекеттердің күрделі формасы.
Қарапайым сезімдік сатыда тіршілік иесі сыртқы дүние заттарының
жекеленген қасиеттеріне ғана назар аударады, ал оның әрекет-қылығы тума
инстинкттерге (қоректену, қорғану, көбею және т.б.) байланысты келеді.
Заттай қабылдау кезеңінде болмысты бейнелеу заттарды тұтастай күйінде тану
жолымен іске асады, осыдан тек өкілі үйренуге бейімделіп, жеке-дара әрекет-
қылық дағдыларын қалыптастыру қабілеттерін ала бастайды.
Үшінші, интеллекттік кезеңінде жан иесі затаралық байланыстарды
бейнелеуге, орта жағдайларын тұтастай тануға қабілеттеніп, нәтижеде
кедергілерді айналып өту, алдағы әрекетке дайындық көріп, оны орындаудың
жаңа жолдарын ойластыру дәрежесіне көтеріледі. Бірақ ақыл-ес әрекеті
бұл кезеңде биологиялық қажеттер аймағынан шықпай, көрнекілік шеңберінде
орындалып жатады.
Жануарлар психикасымен салыстырғанда адам психикасы біршама жоғары
деңгейлі (себебі Homo sapiens – ақылды адам). Адам санасы, ақыл-ойы
қажеттіктен туындаған еңбек үдерісінде, ежелгі адамның қиын тіршілік
жағдайларының шұғыл өзгерістерінде бірлікті әрекетке келуінен бірте-бірте
қалыптасып барды. Сонымен, адамзаттық материалды, рухани мәдениеті – барша
адамдардың психикалық дамуымен байланысты жүзеге келген жетістіктерінің
ұжымдық формасы.
Қоғамның тарихи даму барысында адам өз мінез-құлқы мен әрекет-қылығының
әдіс-тәсілдерін өзгертіп барады, өзінің табиғи нышандары мен қызметтерін
аса жоғары психикалық қызметтерге ауыстырады. Енді тума қалыптасқан
инстинкт не жағдай үйреткен ауыспалы дағдылар анайы адамиласқан, қоғамдық-
тарихи шарттасқан ес, ойлау, қабылдау (қисынды ес, дерексіз – қисынды
ойлау) формаларына өтеді. Адам бұдан былай тарихи даму үдерісінде
қалыптасқан жанама құралдарды пайдаланып, сөйлеу рәміздерін қолдану
қызметтерін атқаратын дәрежеге жетті. Жоғары психикалық қызметтер бірлігі
адам санасының пайда болып, орнығуына арқау болды.
Түйсік: жалпы сипаттама
Түйсік – болмыстың қарапайым қасиеттерін (физикалық, химиялық және т.б.),
сонымен бірге қоршаған ортаның ықпалдарына болған адам сезімталдығын
тікелей, сезім деңгейінде бейнелеуші психикалық үдеріс.
Түйсіктің негізгі қасиеттері: модальдығы, мекендігі, созылыңқылығы.
Тітіркенушілігі (модальность) - өте қарапайым психикалық сигналдар
ретінде (жүйке сигналдарымен салыстырғанда) түйсіктің ерекшелігін танытатын
сапалық сипаттама. Түйсіктің қандай да түрі өзіне тән тітіркенушілік
сипатына ие. Көру түйсігі үшін бұл – түр-түс, жарық, сәуле толыққандылығы;
есту түйсігі үшін – үн деңгейі, ырғақ, дауыс күші; сипай сезу үшін –
қаттылық, кедір-бұдырлығы.
Мекендігі (локальность)- түйсіктік кеңістікке байланысты сипаты.
Созылыңқылығы –түйсіктің уақыт, мерзімге орайласқан сипаты.
Жеделдігі (интенсивность) – түйсіктің сандық сипаты.
Түйсік түрлерінің баршасы жалпы психо-физиологиялық заңдылықтарға
негізделеді. Олар – сезімталдық табалдырықтары, бейімделу, сезімталдық
(сенсибилизация), шұғыл айырма (контраст), түйсік қосарлылығы (синестезия).
Түйсіну мүмкіндігінің ең төмен табалдырығы - өте нәзік байқалатын түйсік
тудыру үшін қажет тітіркендіргіш күштің ең аз мөлшері, деңгейі.
Түйсіну мүмкіндігінің ең жоғары табалдырығы – жоғарылаған сайын ағзаға
салмақ түсіретін не түйсіну қабілетін жоятын тітіркендіргіш күштердің ең
жоғары мөлшері, деңгейі.
Ықтимал сезімталдық – ықпал жеделдігінің өзгерістеріне болған
сезімталдық. Ол табалдырық айырмаларымен өлшенеді.
Айыру табалдырықтары – түйсік жеделдігін өзгертуге қажет екі біртекті
тітіркендіргіштің күшіндегі болар-болмас өзгешелік.
Бейімделу – әрекеттегі тітіркендіргіштің күші мен созылыңқылығына
икемдесу нәтижесінде талдағыштар сезімталдығының өзгеріске түсуі.
Сезімталдық (сенсибилизация) – ішкі (психикалық) жағдаяттардың ықпалымен
талдағыштар сезімталдығының көтерілуі.
Толықтырушы сезімталдық – қандай да бір сезім түрінің жетіспеуінен басқа
сезім ағзалары сезімталдығының күшеюі (мысалы, зағиптердің есіту, иіс сезу
қабілеттерінің артуы).
Қосарлы түйсіну (синестезия) – белгілі заттың нақты өзіне тән сезімдік
түйсігіне оның қандай да бір қасиетіне байланыстыра екінші бір сезімді
ойдан қосу (тәтті лимонның сарғылт түрі ауызда қышқылт дәм пайда етеді;
гүлдің хош иісі, көрмей тұрып-ақ оның сұлу бейнесін түйсіндіреді).
Шұғыл айырма (контраст) – кейбір қасиеттерге болған сезімталдықтың екінші
бір қарама-қарсы болмыс белгілерінің әсерінен көтерілуі. Мысалы, бір түсті
фигура ашық фонда қарауытып көрінсе, қара фонда ағараңдайды.
Сезімталдықтың кемуі (десенсибилизация) – бір талдағыштар күшті қозуынан
басқа сезім, түйсіктердің төмендеуі.
Көру түйсігі. Көру түйсігінің пайда болуы үшін көру рецепторлары – көз
торына электромагнитті толқындар әсер етуі қажет. Адам айыратын түр-түстер
хроматикалық (грек.хрома-түр-түс) және ахроматикалық (түссіз – ақ, қара
және сұр түстің әрқилы реңктері) болып ажыралады.
Түр-түс – әрқилы толқынды электромагниттік сәулелердің әсерінен болатын
психикалық құбылыс. Адам көзі 300-ден 700нм (нанометр) қабілетіне ие.
Есіту түйсігі. Есіту ағзасы секундына 16-дан 20 мың толқындар шегіндегі
дыбыстарды сезе алады. Дегенмен, есітудің ең тиімді сезімталдығы 2000-3000
герц аралығында (бұл аса қорыққан әйелдің жан айғайына сәйкес дыбыс
биіктігі).
ұстаздық шеберлік
Педагогикалық шеберлік – ұстаздық талантпен тығыз байланысты.
К.Д.Ушинский: Педагогика теориясын қаншама жетік білгенмен, педагогикалық
әдептің қыр – сырын меңгермейінше бұған оның оның қолы жетпейтіндігін, -
айтады.
Педагогикалық шеберлік – тек қана мұғалімнің жалпы, жан – жақты және
әдістемелік сауаттылығы ғана емес, ол – әр сөзді оқушылырға жеткізе білу,
олардың толық қабыл алуы. Ұстаздық шеберлік: 1) мұғалімнің өмірге
көзқарасы, оның идеялық нанымды, моральды бойына сіңірген адам екендігі; 2)
пәнді жетік білген, ойын толық жеткізетін және оқушылардың бойында әдеп,
әдет, дағды сияқты моральдық нормаларды сіңіре білгендігі; 3) оқыту мен
тәрбиелеудің әдіс – тәсілдерін меңгерген, білгенін қызықты да, тартымды
өткізе алатын, педагогикалық әдеп пен талантын ұштастырған адам ғана
шеберлікке ие болады. Педагогикалық шеберлікте педагогикалық техника деп
аталатын мәселеге мән беріледі. Мұғалім әр сөзін дұрыс сөйлеп, нық айтуы
тиіс, оның жүріс – тұрысы, қозғалысы, отырып – тұруы оқушыларға ерсі
болмайтындай дәрежеде болуы керек.
Педагогикалық шеберліктің негізі – балалардың өз еркімен дамуына жол ашу,
оқу – тәрбие процесінде оқушылармен педагогикалық ынтымақтастықтар жұмыс
атқарудың формаларын, әдістерін дамыту, шәкіртке деген қамқорлық пен
сүйіспеншілікті арттыру педагогикалық шеберліктерінің басты сипаты болып
табылады.
Болашақ ұстаздың педагогикалық мамандыққа өзін-өзі бағыттап, жұмысты
ұйымдастыруы педагогикалық шеберлік негіздерін білумен шарттас. Бұл саланы
зерттеуші ғалымдардың пікірінше педагогикалық шеберлік мынадай жүйелерге
бөлінеді:
- педагогикалық іс - әрекеттегі гуманистік бағыттылығы;
- педагогикалық кәсіби білгірлігі;
- педагогикалық іс- әрекеттеке бейімділігі;
- педагогикалық техникасы.
Бұл аталған педагогикалық шеберлік жүйелері бір-бірімен тығыз байланыста
жүзеге асады.
Қабылдау: негізгі қасиеттері және түрлері
Қабылдау – бұл заттар мен құбылыстардың өздеріне тән белгілерінің мәнін
түсінуден оларды тікелей тұтас күйінде сезімдік бейнеге түсіру.
Мақсат бағытына, ерік қатысына орай қабылдау екі формаға бөлінеді:
ырықсыз (ниеттелмеген, ерік күшімен, алдын ала белгіленген мақсатпен
байланыспаған) және ырықты (мақсат бағдарлы).
Рецепторлар қызметіне қарай қабылдау көру, есіту және сипай сезу
түрлерімен ажыралады.
Күрделілігі, жайылымдылығы, перцептивті әрекеттерімен қабылдау
симультанды (бір әрекетті) және сукцессивті (кезеңді, бірізді) формалдығына
ие.
Қабылдаудың төрт түрі белгілі: сенсорлы (сезімдік) – нысанның сезіммен
қабылданып, оның санаға өтуі; перцептивті - нысан мәнін түсіну, оны белгілі
категорияға, объекттер тобына жатқызу; оперативті (нақты әрекеттік) –
нысанның қандай да тарапын қамтып, қызметке қосу; іс-әрекеттік – қызмет
мақсатына орай нысанмен ықпалдас қатынасқа келу.
Қабылдау түрлері бейнеленетін нысан ерекшеліктеріне орай өзара топтасуы
мүмкін, мысалы, көркем шығарманы, сөзді қабылдау, табиғат әсерлері мен
өрнектерін қабылдау және т.б. әдетте, қабылдау қандай да іс-әрекетке қосыла
орындалады, дегенмен ол өз алдына да, дербес жүруі мүмкін.
Қабылдаудың жалпы заңдылықтары: мағыналылығы, жалпылығы, заттасқандығы,
біртұтастығы, құрылымдылығы, таңдамалы бағыттылығы, апперцепциялылығы
(өткен тәжірибеге негізделуі), константтығы (тұрақтылығы).
Қабылдаудың мағыналылығы және жалпылығы. Қабылдау нәтижесі – заттың
сөзбен өрнектеліп, белгілі категорияға, түсінікке қосылуы. Заттар мен
құбылыстардың аса қарапайымдасқан түсінім формасы – тану.
Қабылдаудың заттасқандығы – заттар жөніндегі ми ақпаратының шынайы
заттармен сәйкес келуі. Қабылдаудың заттастығы санада қабылданып,
өрнектелген бейнелердің шынайы болмыс заттарына адекваттығын (сәйкестігін)
білдіреді.
Қабылдау біртұтастығы – затты тұрақты тұтастық жүйе ретінде бейнелеу
(нақты жағдайда заттың кейбір бөлшектері болмай қалса да).
Қабылдау құрылымдылығы. Әрқилы нысандарды оларды құраушы тұрақты бөлшек,
не белгілерін ажыратумен танимыз.
Қабылдаудың таңдамалылығы. Төңірегіміздегі мың сан заттар мен
құбылыстардан біз нақты мезетте қажетімізге керегін ғана бөліп аламыз.
Апперцепция – қабылдаудың тұлғалық тәжірибеге, білімге, мүдделер мен
ұстанымдарға тәуелділігі, мысалы, түбір – агроном үшін өсімдіктің жер
бетінде көрініп қалған бөлігі, математик үшін – 00 фигура, тілші үшін –
сөздің мәнді бөлігі.
Қабылдау тұрақтылығы – заттардың шынайы сапаларының (көлемі, түр-түсі,
формасы) мида бейнеленуінің оларды қабылдау жағдайларына (жарыққа,
қашықтыққа, көз салу қалпына және т.б.) тәуелсіздігін білдіреді.3
Қабылдау түрлері: затты, уақытты қабылдау; қатынастарды, қозғалыстарды,
кеңістікті қабылдау; адамды қабылдау.
тәрбие ұғымының кең мағынадағы түсінігі
Жалпы айтқанда, тәрбие дегеніміз- адамдарды қоғамдық өмірге және
еңбекке дайындау мақсатын көздеп, жаңа ұрпаққа қоғамды тарихи тәрбие беру
процесі болып табылады. Тәрбие ұғымы кең мағынада әлеуметтік қоғамдық
құрылыс ретінде барлық салаларын қамтиды: жанұя, мектепке дейінгі мекеме,
оқу, тәрбие орындары, еңбек ұжымы, информатика құралдары және басқа
орындар. Тәрбие процесі- күрделі диалектикалық процесс. Жас ұрпақ, бойына
саналықты қоршаған ортаға адамгершілікті көз-қарасты, мектеп мақсатына сай,
адамзат тарихының бай процестерін игеру. Тәрбие процесі- ұжымды дамытумен,
қалыптастыруға бағытталған тәрбиеші мен тәрбиеленушінің мақсатты және өзара
байланысты қызметі.
Тәрбие бұл- жағдайды ұйымдастырудың үрдісі, сондықтан жағдайды
ұйымдастыру мақсатты түрде болса ғана, тәрбиенің қорытындысы жоғары және
сапалы болады. Осындай жағдайлардың негізінде, тәрбиенің мөлшері шектелген,
таяз түрі оқытушының, оқушыға әсер ету процесі деп байқау, осындай
жағдайдың негізінде құрастырылған. Сондықтан да, бұл тәрбиеден бас тартуға
тура келеді.
Тәрбие- балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне дайындығы мен
даму дәрежесіне лайық іске асырылады. Тәрбие арқылы балалардың іс-
әрекеттерін ұйымдастыру үшін тәрбиелеп, тәрбиешінің құралдары мен әдістерін
және формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тәрбие
алдын-ала жасалған арнаулы жоспар бойынша мақсатқа бағыттала және
ұйымдастырыла жүргізіледі. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz