Қазақстандағы жекешелендіру бағдармаламысының теориялық мәселелері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ БАҒДАРМАЛАМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс.тәжірибелік манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3. Салықтар . экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ... ... ... ... ... .29
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Ресупбликасының экономикасының қазіргі дамуындағы жекешелендірудің іс . тәжирибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2. Оңтүстік Қазақстан Облысында жекешелендіру процесін қаржылық тұрғыдан талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3. Жер салығының мемлекеттік бюджетке түсуін талдау ... ... ... ... ...46
2.4. Мүлік салығы бойынша талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН ДАМУ КЕЗІҢДЕГІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Жекешелендіру процесін қаржылық реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2. Жекешелендіру процесті бақылауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ БАҒДАРМАЛАМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс.тәжірибелік манызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3. Салықтар . экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ... ... ... ... ... .29
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ
2.1. Қазақстан Ресупбликасының экономикасының қазіргі дамуындағы жекешелендірудің іс . тәжирибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2. Оңтүстік Қазақстан Облысында жекешелендіру процесін қаржылық тұрғыдан талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.3. Жер салығының мемлекеттік бюджетке түсуін талдау ... ... ... ... ...46
2.4. Мүлік салығы бойынша талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН ДАМУ КЕЗІҢДЕГІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Жекешелендіру процесін қаржылық реттеуді жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.2. Жекешелендіру процесті бақылауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Біздің ел экономикалық өзгерістер жолында белгілі бір шепке жеткен сияқты көрінгенімен өткенге көз жіберіп, соның негізінде алдағы даму кезеңінің міндеттерін анықтау қажет. Мұның өзі Қазақстан Республикасының 1996-2010-ші жылдағы экономикалық стратегиясын және соған сәйкес индикативті жоспар жасау қарсаңында аса өзекті мәселе.
Жекешелендіру процесі нарыққа бет алған шаруашылық құрылымдардың дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Жекешелендірудің әр түрлі бағыты келемінде халықтың меншікке деген құқығы (жаппай жекешелендіру), инвестиция тарту, оның ішінде шет елдік инвестицияларды (жеке жобалар бойынша жекешелендіру), шағын және орта бизнестің пайда болып даму (шағын жекешелендіру) мүмкіндігі жүзеге асуына жағдай жасалады. 1995 жылдың басында 10 мыңнан астам кәсіпорын мемлекет иелігінен алынды және жекешелендірілді. Халыққа 2 миллиардтай (1846 миллион) инвестициялық жекешелендіру купоны тапсырылды. 1994 жылы мемлекеттік емес сектордың өндірген өнімінің үлес салмағы өнеркәсіпте 17,2 процентке, ауыл шаруашылығында — 46, сауда және қоғамдык, тамақтандыруда — 50, тұрмыстық қызмет көрсету саласында — 51 процентке жетті.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың қызмет етуіне қажет институттар құрылуы аяқталуда, олардың құрамында тарамдалған банк жүйесі, қамсыздандыру компаниялары, тауар биржалары, брокерлік конторлар, аудиторлық фирмалар және басқадай инфрақұрылымдық объектілер бар, олар шаруашылық субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға, шикізат алуға, кәсіпорындардың тиімді, сенімді жұмыс істеуіне көмектеседі.
Тауар, еңбек және капитал нарықтарындағы қатынастарды реттейтін заңдар ауқымы кеңіп, олар жетіле түсуде.
Жекешендіру процесі саяси- экономикалық үрдіс ретінде үш негізгі аспектілерден құрылады:
1)тиімділік;
2) бөлу;
3)тұрақтылық.
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді пайдаланудыюілдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Жекешелендіру(приватизация) дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен заңды тұлғаларының мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және мемлекеттік акционерлік қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Негізінен алғанда жекешелендірудің екі түрі бар: «батыстық» және «постсоциалистік». Батыстағы жекешелендіру жеке меншік секторының даму және рыноктық жүйенің қызмет ету кезінде қалыптасты, ал социалистік елдерінде (оның ішінде Қазақстанда) жекешелендіру – бұл жеке меншік секторының және рыноктық жүйеінің қалыптасуының негізгі шарты болып табылады.
1991 ж. дейін Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасында экономика тек мемлекеттік меншікке негізделген еді. Бірақ бұл жерде көп қателіктер болған. Мысалы, жалпы халықтық меншік деген түсінік нақты өмірде әкімшілік- шаруашылық органдарының меншігі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алуымен бірге қоғамда жаңа меншік нысандары пайда болды. Ал жекешелендіру процесі үш кезеңден құрылды. Әр бір кезеңде өзіне тән мәселлер қойылған еді.
Негізінен алғанда жекешелендіру процесімен Қазақстан Республикасының экономикасындағы түбегейлі өзгерістер байланысты. Жекешелендіру процесінің жүруі аса ірі көлемде қаражаттарды талап етті.
Уақыт өткен сайын сол кезде қабылданған шешімдердің дұрыстығы көрінуде. Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде экономикада макроэкономикалық көрсеткіштер жоғары деңгейге жетті.
Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде мемлекеттік бюджетке үлкен көлемде ақшалай қаражаттар түсті.
Дипломдық жұмыста орындауда келесі құрделі проблемалар қойылған:
• жекешелендірудің теориялық негізін зерттеу;
• ҚР жекешелендіру процесінің қалыптасуы;
• ҚР жекешелендіру процесінің өзгешілігі;
• Экономиканы мемлекеттік реттеудегі салықтардың рөлін ашып көрсету;
• Жер және мүлік салығының салық жүйесіндегі орнын анықтау;
• Жекешелендіру процесіне салықтық реттеудің рөлін белгілеу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құрастырылған.
Біздің ел экономикалық өзгерістер жолында белгілі бір шепке жеткен сияқты көрінгенімен өткенге көз жіберіп, соның негізінде алдағы даму кезеңінің міндеттерін анықтау қажет. Мұның өзі Қазақстан Республикасының 1996-2010-ші жылдағы экономикалық стратегиясын және соған сәйкес индикативті жоспар жасау қарсаңында аса өзекті мәселе.
Жекешелендіру процесі нарыққа бет алған шаруашылық құрылымдардың дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Жекешелендірудің әр түрлі бағыты келемінде халықтың меншікке деген құқығы (жаппай жекешелендіру), инвестиция тарту, оның ішінде шет елдік инвестицияларды (жеке жобалар бойынша жекешелендіру), шағын және орта бизнестің пайда болып даму (шағын жекешелендіру) мүмкіндігі жүзеге асуына жағдай жасалады. 1995 жылдың басында 10 мыңнан астам кәсіпорын мемлекет иелігінен алынды және жекешелендірілді. Халыққа 2 миллиардтай (1846 миллион) инвестициялық жекешелендіру купоны тапсырылды. 1994 жылы мемлекеттік емес сектордың өндірген өнімінің үлес салмағы өнеркәсіпте 17,2 процентке, ауыл шаруашылығында — 46, сауда және қоғамдык, тамақтандыруда — 50, тұрмыстық қызмет көрсету саласында — 51 процентке жетті.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың қызмет етуіне қажет институттар құрылуы аяқталуда, олардың құрамында тарамдалған банк жүйесі, қамсыздандыру компаниялары, тауар биржалары, брокерлік конторлар, аудиторлық фирмалар және басқадай инфрақұрылымдық объектілер бар, олар шаруашылық субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға, шикізат алуға, кәсіпорындардың тиімді, сенімді жұмыс істеуіне көмектеседі.
Тауар, еңбек және капитал нарықтарындағы қатынастарды реттейтін заңдар ауқымы кеңіп, олар жетіле түсуде.
Жекешендіру процесі саяси- экономикалық үрдіс ретінде үш негізгі аспектілерден құрылады:
1)тиімділік;
2) бөлу;
3)тұрақтылық.
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді пайдаланудыюілдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Жекешелендіру(приватизация) дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен заңды тұлғаларының мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және мемлекеттік акционерлік қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Негізінен алғанда жекешелендірудің екі түрі бар: «батыстық» және «постсоциалистік». Батыстағы жекешелендіру жеке меншік секторының даму және рыноктық жүйенің қызмет ету кезінде қалыптасты, ал социалистік елдерінде (оның ішінде Қазақстанда) жекешелендіру – бұл жеке меншік секторының және рыноктық жүйеінің қалыптасуының негізгі шарты болып табылады.
1991 ж. дейін Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасында экономика тек мемлекеттік меншікке негізделген еді. Бірақ бұл жерде көп қателіктер болған. Мысалы, жалпы халықтық меншік деген түсінік нақты өмірде әкімшілік- шаруашылық органдарының меншігі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алуымен бірге қоғамда жаңа меншік нысандары пайда болды. Ал жекешелендіру процесі үш кезеңден құрылды. Әр бір кезеңде өзіне тән мәселлер қойылған еді.
Негізінен алғанда жекешелендіру процесімен Қазақстан Республикасының экономикасындағы түбегейлі өзгерістер байланысты. Жекешелендіру процесінің жүруі аса ірі көлемде қаражаттарды талап етті.
Уақыт өткен сайын сол кезде қабылданған шешімдердің дұрыстығы көрінуде. Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде экономикада макроэкономикалық көрсеткіштер жоғары деңгейге жетті.
Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде мемлекеттік бюджетке үлкен көлемде ақшалай қаражаттар түсті.
Дипломдық жұмыста орындауда келесі құрделі проблемалар қойылған:
• жекешелендірудің теориялық негізін зерттеу;
• ҚР жекешелендіру процесінің қалыптасуы;
• ҚР жекешелендіру процесінің өзгешілігі;
• Экономиканы мемлекеттік реттеудегі салықтардың рөлін ашып көрсету;
• Жер және мүлік салығының салық жүйесіндегі орнын анықтау;
• Жекешелендіру процесіне салықтық реттеудің рөлін белгілеу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құрастырылған.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР “Жекешелендіру туралы” заңы.
2. ҚР Президенттінің ҚР халқына жолдауы. 01.03.06. Астана, Егемен Қазақстан. 04.03.06.
3. ҚР Салық Кодексі. Алматы, 2005 ж.
4.Шаруашьпьік серіктестіктері туралы (ҚР Президентінің зан күші бар каулысы) //Юридическая газета. 1995, п. 41-44, №.1, 3-6 66.
5. ҚР жер туралы Заң актілері
6. Симмонс М., Мэро У. Қалай меншік иесі болады.-М., І993.
281-292 66.
7.Гутман Г. Ресейдегі жекешелендіру . МЭиМО, 1995, т.5
8.Винофадов В, Жскешелендіру: ғаламлық тенденциялары. МЭиМО.1996,№.10, 24-396 б.
9.Шумпетер. Опыт хоз.развития. М., 1996.
10.Шульц З.(ЧССР) Эрхард реформасы /Вопросы акономики, 1991,№,8, 132-138 бб.
11.Алматы экономикалык: даму -даңгелек стол материалдары /Панорама, 1995, №.1995, №.36, 10 б.
12. Бизнес және құқық кәсіпкерлік іс-әрекеті құқықтық реттеу. 1 кітап.
А., Ғылым,ККонгресс,1992, 416 б.,64 б.
13. Экономика и жизнь, 1992, №.3, 33 б.
14. НазарбаевН.Ә. Реформаларды тұбегейлі еңдіру, жалпы ұлттық келісім аркылы жаңарған Қазақстанға //Халык кеңесі, 1994, 11 маусым.;
15.Жатианбаев Е.Б. Аралас экономика калыптасу негіздері. А.: Қазақ университеті, 1992, 51-67 66.
16.Кошанов А.Қ. және т.б. Меншік және меншік иелері //Панорама.
1992, желтоқсан, арнаулы саны.
17.Экономика и жизнь. 1992, №.8,18 б.
18.Байжұмаев Б. Купондық үлесті есептеу методикасы. ҚазМУ
хабаршысы, 1997, №.5.
19.Арынов Е.М. Қазакстандағы экономикалық реформалардың
стратегиясы. А., 1994, 51-56 бб.
20.Үкімет 1996-1998 жж. бағдарламасы . Егемен Қазақстан, 01.04. 1999ж.
21. ҚХР шаруашылык жүйесін реформалау (орыс). М.: Экономика,
2000, 196-202 66.
22.Мапасян Г. Жекешелендіру елестері. РЭЖ, 1992, п.9, 44-48 66.
23. Қошанов А.Қ.,Рамазанов А.А. және т.б. ҚР меншікті жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу саясаты және экономикалық негіздері. А.: Ғылым, 2004, 188 б. 16-18 бб.,23-28 бб.
24.ҚР Қаржы министірлігі және ММК: "Жекешелендіру нысаңдарының
құнын бағалау туралы методикалықн нұскаулары". А., 1993, 25-26 шілде.
25.Информациялык бюллетень /НАМИ/, 1995, н.І, 6 б.
26.Жекешелендіру корытындылары жеке зерттеу нысаны ретінде
арнайы енбекті қажет етеді. Аралык мәлімстгер көзі: Қазакстан
статистикалык шолуы, 1992-2005 жж.
27. Қазакстан статистикалық шолуы,1997 - №.2,43-45бб
28.Махмедов С. Эффективность приватизации и постприватизационна политика Казахстана // Проблемы устойчивого экономического развития в условиях глобализации. Алматы: ИЭ МОН, 2003, т.2., с. 166-174.
29. Шевченко В.В. Приоритеты государственной политики преобразования собственности в Республике Казахстан // Проблемы устойчивого экономического развития в условиях глобализации. Алматы: ИЭ МОН, 2003, т.2., с.279-291
30. Социально- экономическое развитие Казахстана. Алматы. Агенство по статистике. Алматы, 2005 г.
31.Махмутова М. Пакет вопросов из … госпакета // Казахстанская правда, 2004 , 19 февраля.
32. Дрозд Н. Глава правительства завил об отказе потакать намерениям промышленников законсервировать сегодняшний уровень отсталости технологий. // Панорама, 2004, 20 февраля.
33. Нигматулина М. Реструктуризация форм собствености как фактор развития экономики и обеспечения экономической безопасности Казахстана. Саясат, 2004, № 5, с.4-7
34. Махмет С. Постприватизационный контроль. Финансы и кредит,2005, № 11, с.10-12
35.Социально- экономическое развитие ЮКО. Статистический сборник Управления по статистике по ЮКО. Шымкент, 2006.
36. www.stat.kz.
1. ҚР “Жекешелендіру туралы” заңы.
2. ҚР Президенттінің ҚР халқына жолдауы. 01.03.06. Астана, Егемен Қазақстан. 04.03.06.
3. ҚР Салық Кодексі. Алматы, 2005 ж.
4.Шаруашьпьік серіктестіктері туралы (ҚР Президентінің зан күші бар каулысы) //Юридическая газета. 1995, п. 41-44, №.1, 3-6 66.
5. ҚР жер туралы Заң актілері
6. Симмонс М., Мэро У. Қалай меншік иесі болады.-М., І993.
281-292 66.
7.Гутман Г. Ресейдегі жекешелендіру . МЭиМО, 1995, т.5
8.Винофадов В, Жскешелендіру: ғаламлық тенденциялары. МЭиМО.1996,№.10, 24-396 б.
9.Шумпетер. Опыт хоз.развития. М., 1996.
10.Шульц З.(ЧССР) Эрхард реформасы /Вопросы акономики, 1991,№,8, 132-138 бб.
11.Алматы экономикалык: даму -даңгелек стол материалдары /Панорама, 1995, №.1995, №.36, 10 б.
12. Бизнес және құқық кәсіпкерлік іс-әрекеті құқықтық реттеу. 1 кітап.
А., Ғылым,ККонгресс,1992, 416 б.,64 б.
13. Экономика и жизнь, 1992, №.3, 33 б.
14. НазарбаевН.Ә. Реформаларды тұбегейлі еңдіру, жалпы ұлттық келісім аркылы жаңарған Қазақстанға //Халык кеңесі, 1994, 11 маусым.;
15.Жатианбаев Е.Б. Аралас экономика калыптасу негіздері. А.: Қазақ университеті, 1992, 51-67 66.
16.Кошанов А.Қ. және т.б. Меншік және меншік иелері //Панорама.
1992, желтоқсан, арнаулы саны.
17.Экономика и жизнь. 1992, №.8,18 б.
18.Байжұмаев Б. Купондық үлесті есептеу методикасы. ҚазМУ
хабаршысы, 1997, №.5.
19.Арынов Е.М. Қазакстандағы экономикалық реформалардың
стратегиясы. А., 1994, 51-56 бб.
20.Үкімет 1996-1998 жж. бағдарламасы . Егемен Қазақстан, 01.04. 1999ж.
21. ҚХР шаруашылык жүйесін реформалау (орыс). М.: Экономика,
2000, 196-202 66.
22.Мапасян Г. Жекешелендіру елестері. РЭЖ, 1992, п.9, 44-48 66.
23. Қошанов А.Қ.,Рамазанов А.А. және т.б. ҚР меншікті жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу саясаты және экономикалық негіздері. А.: Ғылым, 2004, 188 б. 16-18 бб.,23-28 бб.
24.ҚР Қаржы министірлігі және ММК: "Жекешелендіру нысаңдарының
құнын бағалау туралы методикалықн нұскаулары". А., 1993, 25-26 шілде.
25.Информациялык бюллетень /НАМИ/, 1995, н.І, 6 б.
26.Жекешелендіру корытындылары жеке зерттеу нысаны ретінде
арнайы енбекті қажет етеді. Аралык мәлімстгер көзі: Қазакстан
статистикалык шолуы, 1992-2005 жж.
27. Қазакстан статистикалық шолуы,1997 - №.2,43-45бб
28.Махмедов С. Эффективность приватизации и постприватизационна политика Казахстана // Проблемы устойчивого экономического развития в условиях глобализации. Алматы: ИЭ МОН, 2003, т.2., с. 166-174.
29. Шевченко В.В. Приоритеты государственной политики преобразования собственности в Республике Казахстан // Проблемы устойчивого экономического развития в условиях глобализации. Алматы: ИЭ МОН, 2003, т.2., с.279-291
30. Социально- экономическое развитие Казахстана. Алматы. Агенство по статистике. Алматы, 2005 г.
31.Махмутова М. Пакет вопросов из … госпакета // Казахстанская правда, 2004 , 19 февраля.
32. Дрозд Н. Глава правительства завил об отказе потакать намерениям промышленников законсервировать сегодняшний уровень отсталости технологий. // Панорама, 2004, 20 февраля.
33. Нигматулина М. Реструктуризация форм собствености как фактор развития экономики и обеспечения экономической безопасности Казахстана. Саясат, 2004, № 5, с.4-7
34. Махмет С. Постприватизационный контроль. Финансы и кредит,2005, № 11, с.10-12
35.Социально- экономическое развитие ЮКО. Статистический сборник Управления по статистике по ЮКО. Шымкент, 2006.
36. www.stat.kz.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ БАҒДАРМАЛАМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын
түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік манызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3. Салықтар – экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ... ... ... ... ... .29
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ
1. Қазақстан Ресупбликасының экономикасының қазіргі дамуындағы
жекешелендірудің іс – тәжирибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2. Оңтүстік Қазақстан Облысында жекешелендіру процесін қаржылық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Жер салығының мемлекеттік бюджетке түсуін талдау ... ... ... ... ...46
4. Мүлік салығы бойынша талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН ДАМУ КЕЗІҢДЕГІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ
1. Жекешелендіру процесін қаржылық реттеуді жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2. Жекешелендіру процесті бақылауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Біздің ел экономикалық өзгерістер жолында белгілі бір шепке жеткен
сияқты көрінгенімен өткенге көз жіберіп, соның негізінде алдағы даму
кезеңінің міндеттерін анықтау қажет. Мұның өзі Қазақстан Республикасының
1996-2010-ші жылдағы экономикалық стратегиясын және соған сәйкес
индикативті жоспар жасау қарсаңында аса өзекті мәселе.
Жекешелендіру процесі нарыққа бет алған шаруашылық құрылымдардың
дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік
иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз етуге тиіс.
Жекешелендірудің әр түрлі бағыты келемінде халықтың меншікке деген құқығы
(жаппай жекешелендіру), инвестиция тарту, оның ішінде шет елдік
инвестицияларды (жеке жобалар бойынша жекешелендіру), шағын және орта
бизнестің пайда болып даму (шағын жекешелендіру) мүмкіндігі жүзеге асуына
жағдай жасалады. 1995 жылдың басында 10 мыңнан астам кәсіпорын мемлекет
иелігінен алынды және жекешелендірілді. Халыққа 2 миллиардтай (1846
миллион) инвестициялық жекешелендіру купоны тапсырылды. 1994 жылы
мемлекеттік емес сектордың өндірген өнімінің үлес салмағы өнеркәсіпте 17,2
процентке, ауыл шаруашылығында — 46, сауда және қоғамдык, тамақтандыруда —
50, тұрмыстық қызмет көрсету саласында — 51 процентке жетті.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың қызмет етуіне қажет институттар
құрылуы аяқталуда, олардың құрамында тарамдалған банк жүйесі,
қамсыздандыру компаниялары, тауар биржалары, брокерлік конторлар,
аудиторлық фирмалар және басқадай инфрақұрылымдық объектілер бар, олар
шаруашылық субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға,
шикізат алуға, кәсіпорындардың тиімді, сенімді жұмыс істеуіне көмектеседі.
Тауар, еңбек және капитал нарықтарындағы қатынастарды реттейтін заңдар
ауқымы кеңіп, олар жетіле түсуде.
Жекешендіру процесі саяси- экономикалық үрдіс ретінде үш негізгі
аспектілерден құрылады:
1)тиімділік;
2) бөлу;
3)тұрақтылық.
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді
пайдаланудыюілдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық
байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық
көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Жекешелендіру(приватизация) дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен
заңды тұлғаларының мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және
мемлекеттік акционерлік қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Негізінен алғанда жекешелендірудің екі түрі бар: батыстық және
постсоциалистік. Батыстағы жекешелендіру жеке меншік секторының даму және
рыноктық жүйенің қызмет ету кезінде қалыптасты, ал социалистік елдерінде
(оның ішінде Қазақстанда) жекешелендіру – бұл жеке меншік секторының және
рыноктық жүйеінің қалыптасуының негізгі шарты болып табылады.
1991 ж. дейін Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасында экономика
тек мемлекеттік меншікке негізделген еді. Бірақ бұл жерде көп қателіктер
болған. Мысалы, жалпы халықтық меншік деген түсінік нақты өмірде әкімшілік-
шаруашылық органдарының меншігі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алуымен бірге қоғамда жаңа меншік нысандары пайда
болды. Ал жекешелендіру процесі үш кезеңден құрылды. Әр бір кезеңде өзіне
тән мәселлер қойылған еді.
Негізінен алғанда жекешелендіру процесімен Қазақстан Республикасының
экономикасындағы түбегейлі өзгерістер байланысты. Жекешелендіру процесінің
жүруі аса ірі көлемде қаражаттарды талап етті.
Уақыт өткен сайын сол кезде қабылданған шешімдердің дұрыстығы көрінуде.
Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде экономикада
макроэкономикалық көрсеткіштер жоғары деңгейге жетті.
Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде мемлекеттік
бюджетке үлкен көлемде ақшалай қаражаттар түсті.
Дипломдық жұмыста орындауда келесі құрделі проблемалар қойылған:
• жекешелендірудің теориялық негізін зерттеу;
• ҚР жекешелендіру процесінің қалыптасуы;
• ҚР жекешелендіру процесінің өзгешілігі;
• Экономиканы мемлекеттік реттеудегі салықтардың рөлін ашып көрсету;
• Жер және мүлік салығының салық жүйесіндегі орнын анықтау;
• Жекешелендіру процесіне салықтық реттеудің рөлін белгілеу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан құрастырылған.
1. Қазақстандағы жекешелендіру бағдарламасының теориялық
мәселелері
1.1. Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік
қатынастарын түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері
Мемлекеттік меншікті түбірінен жаңарту өтпелі кезеңдегі маңызды
міндет ретінде теориялық, методологиялық зерделеуді талап етеді.
Мемлекеттік меншіктін екі жүйедегі іс-әрекет ету механизмі ерекшеліктерін
талдау негізінде жекешелендіру модельдерін қалыптастыру ғылыми шеністердің
негізгі бағыты.
Талдаудың салыстырма пункті - мемлекеттік меншік буржуазиялық коғамнын
даму кезеңдерінде өз мән-мағынасын түбірінен өзгерте ала ма деген сауалға
жауап іздеу арқылы мемлекеттік меншік қатынастарын түбірінен жаңарту үшін
жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформалардың бағыт-бағдарын айқындай алатын
кайшылықтарды шешу тетіктерін, әдістерін анықтау мәселесі.
Меншік қатынастарын түбірінен қайта құру дегеніміз, тек қана, жеке
меншік немесе мемлекеттік меншік ұғымдарымен күресу ғана емес. Мәселе өте
терек қатынастардың мәнін саналы түрде әлеуметтік прогресс жолымен дамытып,
айқын жолға бағыттау. Аты өзгергенімен кұбылыстың мәні бірден өзгере
қоймайды. Бізге керегі сындарлы, ғылыми концепциялар арқылы өйтпелі кезең
зандылықтарын зерделеу.
Экономикалық әдебиеттерде буржуазиялық қоғамдағы мемлекеттік меншіктің
әлеуметтік сипаты, іс-әрекет салдарлары жеткілікті зерттелген деп айта
аламыз [1]. Жеке капиталдан акционерлік капиталға, акционерлік капиталдан
әр түрлі корпорациялық финанс олигархиясы меншікке өту процесі
мемлекеттік меншік жүйесінің қалыптасуымен катар жүреді. Мемлекеттік
капитализм еңбек пен капитал арасындағы қайшылықты бірлікті жаңа деңгейде,
жаңа сапалық дәрежеде шеше алды. Оның мәні еңбек пен капитал арасындағы
кайшылық әлеуметтік-саяси формаға ие болып, тап күресінің шешілу аренасы,
енді, жалдама еңбек иелері мен мемлекеттік капитал құрылымы арасындағы
күреске айналуыда. Саяси, әлеуметтік дағдарыстарды шешудің қалыптасқан екі
жолы бар, бірі - меншікті ұлттық игіліктен алып, жеке топтарға сату арқылы
еңбек пен капитал арасындағы төрешіге айналуы, яғни кәсіпкерлік
ассоциациясы және жалдама еңбек иелері ұйымдары қатынасына мемлекеттік
реттеу жүйесін енгізу; Екіншісі -жалдама орта тапты құрудың жолдарын
калыптастыру Американ тәжірибесі, Жапон ЖүйесІ, Германия іс-әрекеті [2].
Бұл постиндустриялдық қоғамның болашақта толық шешуі тиіс әлеуметтік
мәселелерінің негізі - мемлекеттік меншікті жекешелендіру бағдарламаларына
ұқсас коғамдық шаралар (денационализаииялау, акционерлеу) әр түрлі
атаулармен XX ғ. бас кезінен бастап-ақ пайда бола басталы. Антитрестіқ
монополияға қарсы заңдардың АҚШ және т.б. елдерде қабылдануы осы құбылыстың
бастамасы.
Өндірістің қоғамдық сипаты мен иемденудің жекелік сипаты арасындағы
қайшылықтардың даму дәрежесі және де оны шешудің әр түрлі әдістері
меншіктің қоғамдастырылуы және жекешелендіруі (оқшалануы) құбылыстарының
кат-кабат жүретінін көрсетеді. Бәсеке күресінін дамуына сәйкес өндірістік
монополиялардың пайда болуы, олардың, үздікеіз түр өзгерістері көп
жағдайларда меншіктің жекеліқ акционерліқ монополиялық корпорациялық
түрлерінің әр қилы комбинациясымен ұласады. Негізгі даму бағыт-бағдары -
өндіріс тиімділігін арттыру. Стихиялы даму процесінің әлеуметтік
қайшылықтарының терендеуі көп жағдайларда мемлекеттік реттеу шараларымен
қатар, мемлекеттік меңшіктің пайда болып, кайшылықтыдамуымен ұласады.
Әңгіме бұл жерде, мемлекеттік меншік дамуы және мемлекеттік шаруашылық
жүргізу құбылыстарының кірігу процесі туралы болып отыр. ҒТП және ҒТР
дамуы, бәсекенін халықаралық сипат алуы, мемлекеттік-монополиялық
капитализм, неолибералдық бағдар кезеңдері мемлекеттік меншікке
байланысты коғамдық шаралардың әр бқилы бағьпта дамуын туғызады.
Қалыпты нарықтық реттеу механизмі әр уақытта бәсеке мен монополия
құбылыстарының органикалық синтезін талап етеді. Яғни нарықтық кеңестіктің
серпінлі козғалысы үшін объективті турде меншік қоғамдастырылуы және еңбек
, өндіріс коғамдастырылуының әрқилы даму бағьтттарын сәйкестенділіру
қажеттігі жузеге асуы тиіс болды.
Монополиялық бірлестіктердің акционерлік меншікке сай тур-өзгерістері,
мемлекеттік меншіктің кәсіпкерлік топтарға берілуі аукцион, акционерлік
коғам арқылы - жекешелендірінудің, денационализациялаудың ерекше көрініс
сатылары ғана. Осы заманғы жекешелендіру процесінін классикалық ұлгісі
ағылшын тәжірибесі болып табылады. Классикалық дегеңде.біз мақсатты
әрекеттерді, оны жүзеге асыру құралдары т.б. кешенді модельдік ерекшелігі
жағын айтып отырмыз. Экономикалық теориада приватизаиия ұғымы М.Тэтчер
үкметінің саясатымен кең тарала бастады. Британ экономикасының тиімділігін
көтеру үшін "Тэтчеризм" саясаты әлеуметтік өзгерістерлің ен негізгі бағыты
ретінде мемлекеттік сектордың денаиионализациялануын қолданды. Приватизация
ұғымы ресми тілде- мемлекеттік меншікті жаңарту, өзгерту құбылысының, мәні
- жекешелендіру ұғымы. Ол меншік иесін табу, меншіктеу ұғымдарынан мағанасы
төмен, шектеулі ұғым, тек жекеге беру, мемлекет иелігінен алу дегенге
саяды. Ортак нәрсені жіктеуді, бөлуді көрсетеді. Термин қалыптасып, кең
қолдануына байланысты біз де жекешелендіру ұғымын екі мағынада
пайдалаңамыз.
Жекешелендіру меншіктеу уғымы арқылы меншік құқығының жіктелу
құбылысын айкындап алу қажеттігі туындайды. Иелену, билеу өкім ету және
пайдалану негіздерін әзіргі буржуазиилық құқық элементтері аукымында
айқындау арқылы мемлекеттік меншік жүйесінің іс-әрекет ету механизміндегі
қайшылықтардың көзін табуға болады [3]. Шаруашылық тұлғалардың көп
түрлілігіне, территориялық буындардың кызметіқ саяси-партиялық жұйенің
жетекшірелін ескере отырып, мемлекеттік меншікті жүзеге асырудың үйымдық
-басқару механизміндегі қайшылықтарды шешу қажеттігі жүзеғе асуы тиіс.
Өтпелі кезең түбегейлі институционалдық, ең алдымен, меншік жүйесі
өзгерістерімен сипатталады. Приватизация дүние жүзілік экономикада жаңалық
емес, ал оның ЖТМ о.і. Қазақстанда жүйе дағдарысы және кең көлемде, өте
қаркынды жүргізілуі сипаттары ғана ерекше құбылыс. Мәселен, Англиада 1979
ж. бастап он жылда мемлекеттік сектордың 23-і (6 негізгі бизнсс бағыттары)
жекешелендірілді, оның ішінде транспорт, байланыс, көмір, газ өндірісі мен
өндеу салалары, электро-энергетика бар. Бұл тәжірибе біздің отандық
жағдайдан ерекше болғанымең өзінің негізгі методологиялық алғы шарттарымен
біз үшін маңызды. Мысалы, ағылшын мамандары жекешелендіру саясатын
жүргізуде мынадай кешенді сатыларды айкындағаң [4].
- үкіметтің стратегиялық саясатын айкындау,
- салалар мен компаниялардың кұрылымын өзгерту мүмкіндігі
реструктуризация,
-жекешелендірудің негізгі міндеттерін анықтау,
- ұзақ мерзімдік жекешелендіру бағдарламасын жасау,
- жекешеленлірудің алғы шарттарын қалыптастырып, дамыту кезеңдерін
белгілеу,
- жекешелендіру стратегиясын іс-тәжірибемен үздікеіз жетілдіру,
түзету корректировка жасау.
Бұл кешенді шаралар меншік иесін табудың манызды негіздерін
жұйелейді. Джон Симмонс, Уильям Мэрс Россиядағы 1989 ж. екі күндік
семинарға байланысты былай дейді "Ол бір директор семинардың сонына
карай, американ менеджерлері әкімшілік әдістермен басқармайтынына көзі
жетті... яғни, шындығыңда олар басқарудың стиліне және келісімге
негізделген әдістерін пайдаланады. Олар өнім сапасын басқарудың кешенді
жүйесін, өндірісті үздікеіз жетілдіру әдістерін және де ынталандырудың
екі негізгі принципін қағидасын -кызметкерлердің пайданы бөлуге және
меншікті иеленуге қатысуын пайдаланады. Кызметкер-меншік иесі ретінде
шешім қабылдауға қатысу құқығыні алады, мемлекет кәсіпорын жұмысына
араласпайды".
Дамыған елдерде мемлекеттік меншікті жекешелеңдіру, жеке меншік
институтын дамыту негізгі қайшылықты - еңбек пен капитал қайшылығын жаңа
негізде шешуге бағытталып отыр. Бұл олар арманлаган постиндустриялдық
қоғамның әлеуметтік негізі.
Қатысу жүесі меншік қатынастарын түбірінен жаңарту арқылы жұмысшы-
кызметкерлердің еңбекке ынта-жігерін арттыруға бағытталған. Меншіктің
жүзеге асу механизмінің барлық буындарына, әсіресе, басқару жүйесіне
араласуы кең жайыла бастады. "Егерде қызметкер компания акцияларын иеленіп,
дауыс беру құкығына ие болмаса, - олар оның иесі емес" деп тұжырымдайды
[6].
Негізгі мәселе, - жекешелендіру процесі арқылы меншіктің көп
түрлілігін камтамасыз ету ғана емес, өндіріс-құрал жабдықтарын өндіріс
нәтижесін иемдену мен бөтенсудің дәрежесі ғана емес, -жалпы өндіріс
нәтижесінде адамдардың, шаруашылық тұлғаларының жауапкершілік деңгейі. "Іс-
тәжірибеде, меншіктен бөтенсу құбылысынан да аса маңызды мәселе еңбек
нәіижесінен бөтенсуі шеттетілу, еңбек ынтасына шек кою мәселесі" [7].
Меншікті жаңартудың кілті, сонымен, оның жүзеге асу кезеңінің сатыларымси
сәйкес келеді .
Өтпелі кезеңде, Казақстанда жекешелендіру (экономикадағы мемлекеттік
шаруашылықты шектеу) арқылы рационалды нарықтық қатынастарды қалыптастару
арқылы серпіңді әлеуметтік енбек бөлінісі және шаруашылық тұлғалардың
жіктелу құбылысын дамыту, көп жағдайларда, номенкулатуралық жекешелендіру
мен салалық ерекше монополиялық табысты бөлу механизмінен анағүрлым маңызды
мәселе. Бұл жерде, әңгіме мәні - әлеуметтік реформалардың пәрменділігіне
кайшы келетін әкімшілік жүйесінің қайта жаңғыруы мемлекеттік меншікті
жекешелендірудің теріс сипатын анықтайтынын баса көрсеткен жән.
Өте қызықты мысал, Германия (тіптен 1 дүниежүзптік соғыс қарсанында
да) дүниежүзілік соғыс арасында мемлекеттендірілген жеке меншікке
негізделген өндіріс жүйесі қалыптасады. Ал, КЕРО-да мемлекеттік меншік
негізделген бір орталықтан басқарылатын мемдекеттендірілген экономика
қалыптасып үлгерді. Өзінін әлеуметтік салдары жағынан оларды экономикалық
ұқсас типке айналдырған бір орталықтан басқарылатын шаруашылық жүйесі.
Саяси тоталитаризм, әлеуметтік нигилизм, экономикалық теңгермешілік
негізінде еңбек күштеуге, зорлыққа негізделген жалдамалы сипаттағы
мемлекеітік дәрежеге көтерілді.
1-ші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда жүзеге асқан
"денационализациялау" ұлттық меншігінен алу саясаты "Дауэс" бағдарламасы
бойынша сол кездегі валюта есебімен 16 млрд.марок жұмсалды, яғни Бисмарктан
қалған мемлекеттік сектор "жекеше-лендірілді". Сонымен қатар, аса ірі
монополиялық бірлестіктер жеке кәсітюрындарға таратылды [8].
Сол сиякты, П-ші Дүниежүзілік соғыстан кейін де, 1946 ж, бастап
"Маршалл жоспары" бойынша Герман өнеркәсібі мемлекеттік орталықтан
басқарудан босатылды. Тағы да "денационализациялау" саясаты жүргізілді.
Ескеретін жағдай, 1960 ж. кейін үшінші дүние елдері мемлекетік меншікті
дамыту және оны "белшектсу" саясатан кат-қабат жүргізіп келе жатқаны
белгілі құбылыс.
Шульц З. "Эрхард реформалары" мақаласында орталықтандырылған бөліс
экономикалық механизмі ЦРЭМ Германияда 1933 ж. 1948 жылдың шілдесіне
дейін өмір сүргенін айтады. Оның ерекшелігі: жоғары дамыған жеке меншік
жүйесінде экоиомиканын бір орталықтан басқарылуы еді. Ол В.Ойкеннің
пікіріне сұйене отырып, ортадықтандырылған бөліс экономикалық механизм
жүйесі жеке меншікке де, мемлекеттік меншік түріне де тәуелсіз екенін
тұжырымдайды. В.Ойкеннің пікірі бойынша меншік түрі экономикалық заңдардың
айқындаушы элементі, бірақ бірден-бір, шешуші факторы емес. Бұл зандар
"жүйе құраушы және айкындаушы кешенді факторлардың жиынтығы ретіңде
"экономикалық іс-әрекет ету механизмін" сипаттайттын ұғымды құрайды [9].
Шаруашылық жүргізу тәсілдері мен әдістері, яғни шаруашылық рыноктік
механизмі меншіктін жүзеге асырылуының нактылы бай мазмұнына ие боладьг.
Э.Шульц көленкелі экономиканың пайда болу түбірін талдауда КЕРО-дағы
жоспарлаудың натуралды және құндық, көрсеткіштерінің қайшылықты бірлігін
көрсетіп, В.Ойкеннің "қара базары" өзінің заңдығына қарамастан "заңды
жоспарды орындауға көмектеседі деген ойын алға тартады [10]. Германияның
1933-1948 жж. даму тарихы орталықтандырылған бөліс экономикалық механизмнің
жағдайында жеке меншік формасының шаруашылық жүйесінде белгілі дәрежелегі
бейтараптығын көрсетеді. Л.Эрхардтың негізгі міндеті де осы механизмді
кайта құру болды. Ал, саяси-құқыктық реформаларды жүзеге асыру канцлер
Аденауэрдың құзырында боллы.
Бұл экономиканы мемлекет иелігінен алу және орталықсыздаңдыру
(денационалзациялау) арқылы акшамен реттелетін экономикаға өту бағдарламасы
еді. Маршалл жоспары бойынша алынған шетел несиесін пайдалана отырып,
Германия 1958 ж.нарықтық экономикаға өту жобасын толық жүзеге асырғанын
жариялалы. Бағдарламаның негізі - орталықтанлырылған жеке меншік формасын
дербес шаруашылық жүргізу механизміміне көшіру, яғни Орталық Экономика
Министрлігін билеу, өкім ету қүқығынан айыру екенін көреміз.
Жалпы әлемдік "жекешелендіру" саясаты мен іс-тәжірибесін зерделесеқ
негізінен үш түрлі әдіс-тәсілді байқаймыз [11].
I. Ішкі жекешелендіру - негізгі қорларды үлестік әдіспен, не акция
түріңде кәсіпорын кызметкерлеріне беру, сату. Бұл еңбек пен капитал
арасындағы кайшылықты жоюға бағытталған, "семьялық фирма","меншік пен
басқаруға қатысу" жуйесіне ұқсас процестердің өзекті мәні. Бұған біршама
жуық келетін "пайданы бөлуге қатысу" жүйесі. Кәсіпорын, фирма қыметкерлері
еңбек функциясына сәйкес алатын жалақысымен қатар, басқару және пайданы
бөлісуге мүмкіндік беретін меншікті иелену құқығын алады. Кооперативтіқ
акционерлік кәсіпорындар түрінде шаруашылық жуйесіне кірігіп, өндіріс
нәтижесіне мүдделікті арттыру бағытында кызмет етеді. Акция немесе
үлесіне қарай дауыс берудің әр түрлі жүйесі қалыптасады. –
2.Кәсіпорындарды сату немесе акция түрінде жеке азаматтарға еркін сату
әдісі - сыртқы жекешелендіру кәсіпорын тарапынан. Бұл, негізінен жеке
немесе мемлекеттік кәсіпорындарды арнаулы мақсаттарға сәйкес қайта -құрудың
жолы. Өндіріс тиімділігін арттыру, косымша қаржы тарту немесе құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру үшін меншік иесін алмастырудың тиісті әдісі.
Шетел тәжірибесіне карағанда бұл процесс дамыған нарықтык құылымдар
қалыптасқан экономикада елеулі роль атқарады.
Артық жеке капиталдың және бағалы кағаздар рыногінің болуы, белгілі -
бір стратегиялық шешімдерді жүзеге асыруды мемлекет меншігінің жеке
кәсіпкерлерге сатылуы арнаулы конкурстык аукциондарды елестететін, мән-
мазмұны ұқсас процестің жүргізілуін көрсетеді. Мысалы, Фордтың
кәсіпорындарын акционерлеу, немесе француз "Рено" автомобиль корпорациясын
акционерлеу, Тетчер үкіметі жүргізіен көмір өндірісін жекешелендіру,
калыптасқан нарықтық, ортала меншік титулын ауыстырудың ерекше жолы,
бағыты. Бұл кәсіпорындар кенестен өндіріс бағдарын өзгерте алмайды, тек
өндірісті ұйымдастырудың не жаңа технологияны енгізудің тыс жолдарын
іздестіре бастайды. Қалыпты жағдайда, біздер үшін, әлеуметтік мәселелерден
жорамал түрде бас тартқан жағлдйда, үкімет қаржы көздерін қамтамасыз ете
алса, ондай өмірлік маңызы бар кәсіпорындарды кайта жарақтандыру анағүрлым
тиімді болар еді. Бюджет тапшылығын және әлеуметтік қайшылықтарды жою,
монополияға карсы күрес, яғни өндірістік бәсекелестікті арттыру арқылы ҒТП
жеделдету мәселелері мемлекеттік меншікті жекешелендірудің маңызды
бағдарларын көрсетеді.
3. Арнайы- жекешелендіру - мемлекеттік кәсіпорындарды шетел
азаматтарына концессияға беру, немесе тікелей сату және бакылау пакеті
акцияларын беру жолы. Бұл жерде, ерекше мақсат - басқару және технология,
әлеуметтік қатынастарды шетел капиталын іске тарту арқылы жоғары деңгейге
көтеру мәсслесі шешілуі тиіс. Еркін экономикалық аймақтар құру, бірлескен
кәсіпорындар салу және аса маңызды өндістік мақсатты бағдарламаларды жүзеге
асыру, т.с.с. міндеттерді шешу үшін халықаралық құқытық негіздерге
сүйенген заң актілерін қабылдау кажеттігі туады.
Жекешелендірудің кандай болмасын моделін таңдап алу мәселесі
постсоциалистік елдерде әркилы шешіліп отыр. Мысалы, Польша үш түрін
колданып отырса, Венгрияда үшінші түрі көбіреқ ал Югославияда ,бүрынғы
ішкі жекешелендіру көп үлес алады. Үшінші дүние елдерінде де
жекешелендірудің үш молельдері де тиянакты қолданыла бастады.
Жалпы жекешелендіру құбылысының мән-мағынасына жете тусіну үшін мына
жағдайға назар аударайык: "Еегер капиталистік кәсіпкер - меншік иесіне ...
мемлекет тарапынан қанша, калай қаржы жұмсауын, жалпы экономикалық жоспар
қандай орын алуын, өндірістік бағдарламасының қалай болуын міндеттесек:
егер әрі карай, салық зандары арқылы пайданы, мүлік қорлануын, мұрагерлік
тәртібін шектеуге алсақ, және де жұмысшылар мен кызметкерлердің өнімдегі
үлесі әлеуметтік -саяси міндеттемелермен реттелетін болса - онда меншіктен
шын мәнінде, тек титул ғана және пайданыңаз бөлігіне ынта калар еді. Онда
мұңдай меншік ұғымы кұрғақ сөзге айналған болар еді. Қай қоғамда, қашан
осындай шектелген меншік құқығы болды екен [12]? Жауабьгмьгз бұрынғы
социалистік елдерде әлІ де жалғасуда.
Жекешелендіру концепцияларынын негізінде біз сынап келген, баскаруға,
пайданы бөлісуге қатысу жүйелері, "сапа үйірмелері", "семьялық фирма",
"халықтык акциялар", "қаржыландыру, камсыздандыру қорлары", ,
т.б.буржуазиялық елдерде жүзеге асқан жүйелер көрініс береді. Еркін
кәсіпкерлік жүйесінің ерекше мақсаты -жалдамалы жұмысшы мен баскарушы,
меншік иелерінің мүдделерін ұштастыру міндеті [13].
Батыс елдері үшін негізінен, ерекшеліктеріне қарамастан
жекешелендірудің екі жолы айқын көрінеді [14]. Германия, Австрия, Чили,
Оңтүстік Корея сияқты жеке меншікке негізделген бір орталықтан басқарылатын
шаруашылық жүйесін "жекешелендіру" дегеніміз, шын мәніңде орталық
министірліқтің билігін жою ғана. Бұл мемлекеттің шаруашылық жүргізу іс
құқығын шектеп, еселенген монополиядан еркін бәсекеге көшу болып табылады.
Яғни экономиканы беймемлекеттендіру немесе шаруашылық жүйесін мемлекет
иелігінен бөлу процесі (разгосударствление экономики), ал
шаруашылық жүргізу жеке тұлғаларға берілел.
Ал, шаруашылық жүйесінің басты буындары мемлекеттік меншікке
негізделген шаруашылық жүйесінде болып келген елдер үшін Англия, Сингапур,
Малайзия, т.б. жекешелендіру процесі екі қырынан, яғни мемлекеттік
меншікті сату және мемлекеттік кәсіпорындарды басқарылуы, заңгерлік
тұлғаларға беру жолдары арқылы орта тапты қалыптастыру жүзеге асады.
Дамыған нарық жүйесі бар елдер үшін жекешелендіру процесі ұзақ
мерзімге есептелген, кезең-кезеңге бөлінген сындарлы саясат арқылы ғана
жүзеге асуы елеулі мәселе. Олар үшін негізгі мақсат - нарық жүйесіне
бейімделген шаруашылық орындарының тиімді өндірісін қамтамасыз етуді жүзеге
асыру міндеті. Аукцион, акциялар, басқаруды өзгерту, т.б. пайдалану жүзеге
асып, бұл арқылы қаражат мәселесі де шешіледі. Шетел капиталын пайдалану
елдің қауіпсіздігі мәселесімен ұштастырылады.
Артық нәтижеде, салалар кұрылымын бәсеке негізінде жетілдіру бұл
жүйеге ең негізгі міндеттердің бірі ретіңде айқын көрініс береді, ал
жекешелендіру оның жүзеге асу құралы есебінде негізгі мақсатқа жету жолын
ғана көрсетеді
Өздерін социалистік елдеріміз деп есептеп келген жүйеде жекешелендіру
пропесі тарихта бүрын болмаған аса құрделі әлеуметтік шараларды жүзеге
асыруды талап етеді. Меншіктің жалпы мемлекеттік сипат алуы, барлық
шаруашылық буындарының мемлекеттендірілуі бір орталықтан басқару жүйесі
және директивалық мемлекеттік жоспар тауар өндірісін, нарық шаруашылығын
түбірінен бұрмалауға, қозғаушы күштерін теріс бағыттауға алып келді.
КСРО-да саяси, әлеуметтік реформалардың бағыт-бағдарының экономикалық
бағдарымен сәйкес келмеуі өмірде елеулі қиыншылықтарға алып келді.
Социалистік лагерьдің ішкі дағдарыстары және ыдырауы, КСРО
және Кытай және Югославия реформаларынын әр қилы сипат алуы, 60-90
жж. дамудың ерекше тарихи сипаты.
Қоғамдық дағдарыстардан шығу жолдарын саралап, зерделеуде қоғамдық
пікір "аулудың" басты себебі- қоғамдық мемлекеттік меншік деген теріс
түсінікке келді. Ал, жалпы коғамдық, қатынастардың дағдарысынын ішкі кайнар
көздерін талдаула елеулі кемшіліктерге орын берілді. Бейтарихи әдіс,
материалистік диалектикалық зандылықтарды терістеу кездеседі. Аяғында,
бәріне кінәлі марксизм, социализм идеялары деген пайымдау қоғамдық санада
женіске жетті. Өндіріс шоғырлануы өте жоғары еселенген монополизм
монополизм в квадрате құбылысы кең жайған экономикада мемлекет иелігінен
жеке қолдарға өнеркәсіп апыптарын берудің кара дурсін әдісі тиімсіз және
кауіпті жол. Бағаны ырықтандыру сияқты жекешелендіру процесі де кең ауқымды
экономикалық стратегияны айқындауды талап еткен еді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі оның тарихи маңызын, іс-
кызметін жеке талдауды тарихи кезеңдермен байланыстыруды көздейді. Өркениет
дамуының идеаллы жолы, бағдары - өтпелі дәуірде енбек адамын өндіріс құрал-
жабдықтарына меншік құқығымеи нактылай, толық камтумен шешілуі тиіс.
Меншіктің, енбектің ұқсастық заңына сәйкес қоғамдық меншіктің
әлеуметтік түрі типі еңбектін сипатын айқындау арқылы өндірушілердің
еңбек нәтижесіне мүдделігін күшейтеді, өнімді бөлу және айырбас, тұтыну
салаларындағы жаңа даму қатыңастар арқылы коғамдық өндірістің әлеуметтік
сипатын және тиімділігің арттырады. Адамнын саяси, әлеуметтік бостандығы
халықтык мемлекет орнатқан экономикалық бостандық арқылы әлеуметтік
прогрестегі жоғарғы деңгейін камтамасыз етеді деп ойлау санада қалыптасты.
Ал, мемлекеттік социализмнін ішқі даму зандылықтарына келсеқ тауар-ақша
айналысын жою, натуралды өнім айырбасын дамыту адамдардың
мүдделері мен еңбек қабілеті арасындағы елеулі айырмашылықтарды күшейтеді.
Бірлескен, қоғамдасқан енбек нәтижесінің барлық адамдарға бірегей мүдде-
мақсатка айналмауы утопиялық идеяларды жокка шығарды, ішкі дамудың
экономикалық көздері жок екенін көрсетті. Экономикалық жағдай-шарттары
пісіп-жетілмеген идеалогиялық құрылыс коғамдық реакцияға алып келді.
Мемлекеттік меншік жүйесін қажеттіліктер мен мүдделердің, екінші жағынан,
олардың өмір сүру жағдай-шарттарына қатынастары абстрактылы емес, нақтылы
жіктелетін құбылыс.
Шын мәнінде әлеуметтік қауымдастықта туынды қатынастар өз кезегінде
жаңа құбылыстардың бастамасы. Мәселен,еңбек меншік қатынастарының
туынды бейнесі, ал өз кезегінде енбек жүйесінде әр адамның орны мен
қызметіне байланысты мән, мазмұндығы енбек сипаты меншіктін әлеуметтік
түріне елеулі әсер ететін күшке айналады. Адамның жасампаз қасиеті еңбек
процесінде жүзеге асуы меншіктің әлеуметтік түрінен туындайтын ерекше
құбылыс - меншік функциясы іс-кызметімен арқылы анықталады.
Ал, бұл тек еңбек процесінін нәтижесінде ғана айқын көрінеді.
Жекешелендіру процесі меншіктік функциясының мән-мазмұнына тәуелді.
Бұл тәуелділік уақыт және кеңестік жағынан, іске асырылу механизмімен де
айқындалады. (сурет 1)
Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Сурет 1- Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді
пайдаланудыюілдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық
байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық
көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Экономикалық-математикалық қолданбалы ғылым салалары арқылы келген
функция ұғымын меншік қатынасына пайдалану оның сандық-сапалық
ерекшеліктерін көрсетумен бірге, меншік элсменттерінің жалпы қозғалыс
зандылықтарың да айкындауы тиіс. Меншік функциясы деп шын мәнінде жалпы
өндірістік қатынастар жүйесінде іс-әрекет етудің нәтижелері мен
салдарларын атауға болады.
Меншіктін бірінші қызметі - адам болмысын сана арқылы айкындау,
коғамдық өмір сүру негіздерін орнықтыру, яғни дүниетанымдылық қызмет -
бұл барлық қоғамтану ғылымдары үшін көп қырлы зерттеу нысаны.
Екінші қызметі - іс-әрекет моделін анықтайды, меншік түріне сәйкес
өндіріс факторларының қосылу сипаты, одан еңбектің әлеуметтік сипат, мән
мазмұны айқындалады. Мәселен, еңбек адам үшін өмір сүру - қажеттіліқ ал
таптық қоғамда ол өмір сүрулін құралы. Жалданып жұмыс істеу, басқаға
кіріптарлық байланыс арқылы өмірді қамтамасыз ету, тіптен кауымдасып
(ұжымдасып) еңбек етудің өзі де белгілі тәуелді байлалысты көрсетеді.
Өзі емес, сырттай факторлар адам өмір сүруінің жол-жабасын
белгілейді, құқыктық түрде бекиді.
Үшінші қызмет - меншік өмір сүрудің құралы ретінде, тұтынуды
қамтамасыз етеді. Адам өмірін ұдайы өндіру тура және жалама әдістер аркылы
олардың мүдделерін жүзеге асырады.
Қандай да болмасын меншік түрін жаңартуға, түбегейлі қайта құруға
бағытталған әлеуметтік реформалар меншік функциясының идеалды бейнесін
ескеретіні сөзсіз. Ал, ақтык мақсатқа идеалға жету үшін тандапатын
жолдар, әдіс-тәсілдер, іс тетіктері әр кезеңде әр қилы болуы диалектикалық
құбылыс. Үздіксіз өзгеріп жатқан қоғамдық жүйе ғылым сараптамалардың
кемшіліктері, ішкі кайшылықтарын нақтылы тәжірибе арқылы терістейді,
қосымша шарт-жағдайларды талап етеді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі посткенестік дүниеде болып
жатқан өзгерістермен қатар ғаламдық даму теңденцияларын да ескеруі тиісті.
Бұл қоғамдық реформаларға қойылған әлеуметтік шекара дамудың балама
жолдарының және өте ұзақ мерзімдік зандылықтары бар екенін еске салады.
1.2. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік манызы
Жекешелендіру мен меншік иесін табу мәселесі ұксас болғанымен елеулі
айырмашылығы бар екені көрінді. Меншік нысанына, шаруашылық жүргізу әдіс-
тәсіліне байланысты мағынада ара-жігін ажырагу киынға түспейді. "Ортақ
өгізден оңаша бұзауым артық" - мәтелі кұбылыстың мәнін ашады. Тиімлілігі
төмен, пайдасы жок ортақ меншіктен жеке меншік тиімді.
Мәселен, Қазақстан Республикасының "Жекешелендіру және мемлекег
иелігінен алу" Занынын 1-ші бабында негізгі ұғымдардың мәні көрсетілген
[21]. Мемлекет иелігінен алу (разгосударствлепие) ұғымы мемлекеттік
меншікке әлде мемлекеттік шаруашылықка нақты сілтеме жасамаса да, негізгі
мәселе - мемлекеттік кәсіпорындарды түбірінен өзгерту арқылы - шаруашылық
баскару және оған сәйкес өкілеттік кызметін тікелей шаруашылық тұлғаларына
беруі айкын жазылған. Бұл жерде, әнгіме мемлекеттік шаруашылық жүйесін
ыдырату арқылы салалық баскару ұйымдарынан кәсіпорындарды босату мәселесі
койылып, яғни бір орталықтан басқарылатын жүйені нарықтық экономика
тұлғаларына айналдыру құбылысы көрсетілген.
Жекешелендіру(приватизация) дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен
заңды тұлғаларының мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және
мемлекеттік акционерлік қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Жекешелендіру - меншік иесін табу, меншіктеу ұғымы арқылы ғана өз
мәнін анықтай алады. Олай болса, мемлекет меншіктің негізгі иесі емес, тек
заң жолымен бөтендердікін (халықтың) еңбегін өзіне иеленіп алған құқықтық
аппарат түсінігі шығады. Мемлекет өзінін қаржы саясаты арқылы 70 жылдам
астам уақытта шаруашылық тұлғаларының қосымша еңбегін қорландыру арқылы
меншік нысандарын түзеді.
Мемлекеттік шекара, жер, су байлығы, қазына қорлары т.б. сиякты
қоғамдасып пайдаланудың нысандарын меншіктің басқа түрлерінен ерекшелеу
сипатына байланысты бірте-бірте мемлекет меншік құқығына ие болады.
Приватизация - меншікті мемлекет иелігінен алу (ішкі мәні жекешелендіру
процесі) мен экономикадағы мемлекеттің өкілеттілігін шектеу, (экономикакы
беймемлекеттендіру) процестері әр килы ұғымдар. Мән-мазмүндары сәйкес
келмейді.
Жекешелендіру құбылысының аса маңызды сипаты -басқару іс-
әрекет қызметінін оқшаулануы. Әр түрлі мәнді-мақсатты іс-әрекеттер
жинағы ретінде мемлекеттік басқару орындарыгың мақсаты және өзара
тәуелді іс-әрекеттері жекешелендіру тұлғаларының мүдделерінің уақыт
факторына және меншік нысанына қатынасымен аныкталады.
Жекешелендіру арқылы біз шаруашылық тұлғаларының өндірістік
функциясын тубірінен өзегертіп, іс-әрекет модельдерін қалылтастырамыз. Ал,
бұл процестегі басқару ұйымдарының іс-әрекеті әртүрлі жекешелендіру
концепцияларына байланысты олардың иеархиялық жұйесімен моделденеді.
Жекешелендіру және мемлекеттін экономикалық қызметін шектеу процесі
ТМД елдері үшін әлеуметтік әділдік кағидаларың қалпына келтіру қозғалысы.
Бұл жаппай жекешелендіру арқылы жүзеге асуы тиіс.
Мемлекеттік меншіктің және мемлекеттік шаруашылық жүйесінің
монополиясы, жеке-дара үстемдігі, екі түрлі кұбылыс ретінде етпелі кезеңде
ерекше реттеу, жаңарту нысандарын деп қарау кажет.
Мәселен, бағаның ырықтандырылуы (1992) өндіріс салаларының ерекшелігін
қалай ескерді немесе бірынғай экономикалық кеңестіктің ыдырау жағдайында ҚР
жүргізетін экономикалық, саясат бағыт-бағдары және әдіс-тәсілдері
жекешелеңдірудің ғылыми негіздерін сараптауды жүзеге асырды. ҚР үкіметі
І992ж. "Дағдарысқа қарсы бағдарлама" кабылдады. Бұл бағдарламада
"Қазақстан Республикасы экономикасын бей-монополизацнялау бағдарламасы мен
сараптамасын" дайындау кажеттігі көрсетілді. Антимонополиялық және баға
саясаты Мемлекеттік комитеті 1993 жылдың күзінде бұл құжатты дайындап,
үкімет құрылымдарына ұсынды.
Монополияға қарсы күрес үкімет деңгейінде жарияланғанымен оның мән-
мазмүны, әдіс-тәсілдері, бағьптары ашық айкындалмаған, өзара тәуелділігі
келісілмегең Оның үстіне өкімет қүрылымдарында жалпы жұмыс жоспарлары
үйлестірілмегең, монополияға карсы күрес нысандары белгіленбеді. Ағымдық
саясатка байланысты жеке монополияларға, мысалы "Казаэро", "Казмұнайгаз",
"Казавтодор'', "Энергетика" т.б. салаларда үкімет шешімімен ғана күресу,
кайта құру шаралары жүзеге асты.
Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі үш кезеңде өткізілді.
Бірінші кезең 1991-1992 жж. қамтамасыз етеді. Бұл кезеңде
жекешелендіру процесінің заңдық- құқытық базасы қалыптастырылды және келесі
заңдар қабылданған еді:
“ҚКСР меншік туралы”; “Жекешелендіру туралы” т.б.
кезеңнің басты мақсаты- бір қалыпты мемлекеттік меншікті басқа
меншік нысандарына ауыстыру, мемлекеттің азаматтарына кәсіпорын мүліктерін
(бағалы қағаздарын) өз меншігіне өткізу.
Бұл кезеңде қойылған мақсаттар:
• меншіктің көп түрлігіне негізделген жаңа экономикалық қатынастарды
қалыптастыру, тауар өндірушілердің шаруашылық тәуелсіздігіне
мүмкіндік беру;
• бәсекені дамытуды негізге ала отырып монополизмді жою;
• адамдардың ең бек нәтижелеріне ынталандыру, кәсіпкерлікті дамыту;
• экономикалық қаржылық жағдайын жақсарту;
• өндірілген тауарлардың және қызметтердің сапасын көтеру;
• мемлекеттік бийлік органдарын өздеріне тән емес қызметтерден
босату.
Сонымен бірге бұл кезде жекелендіру объектілері екі топқа бөлінді:
1) жекешелендіруге тиісті объектілер;
2) жекешелендіруге тийым салынған объектілер.
Қазақстанда жүргізілген жекешелеңдірудің 1-ші кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістердің негізі - меншікті үдемелі жекешелендіру болу.
Толық сарапталмаған, көпшілік элементтері жүйеленбеген шаралар үкімет
алдында тұрған жалпы макроэкономикалық реттеу саясатына және әлеуметтік-
экономикалық реформаларды тереңдетуге жекешелендіру процесіне тым артық
мақсатсыз берілуінен туындайды. Бұл іс-тәжірибеде есептелмеген
қиыншылықтарға алып келді. Біріңші кезеңде жіберілген қолайсыздықтардан
құтылу үшін мемлекет бұл процесті өз қолына алуға мәжбүр болды. Екінші
кезеңдегі негізі өзгешеліктердің бірі - мемлекеттік меншікті өзге түрге
айналдыруда басты тұлғалар ретінде еңбек ұжымдары және баска делдалдар
емес, мемлекеттік баскару ұйымдарының инициативасы бойынша жүргізілуі
қажеттігі. Жариялылық кең бақылауды күшейту, әлеуметті әділдік қағидаларын,
азаматтардың құқығын қамтамасыз ету мәселелері көзделді.
Өзгешеліктердің екінші тобы- жекешелендіру нысандарын экономикадағы іс-
қызмет ерекшелігіне қарай жіктеудің өлшемдерін белгілеу қажеттігі. Осыған
байланысты, оларды үш топқа бөлу көзделді:
1)жұмыс істейтіндер саны 5 мыңнан астам ірі кәсіпорындар;
2) жұмыс істейтіндер саны 200-500 адамға дейінгі орташа кәсіпорын;
3) жұмыс істейтіндер саны 200-ден аз шағың кәсіпорындар.
Бұл жіктеудің әр түрлі өндіріс салаларыңдағы табиғи климаттык
ерекшеліктерді, өндірістік қуаттар мен өндіріс көлемін, және
экономикасындағы атқаратын іс-қызметін ескермейтінін байкау қиын емес.
Қазақстан жүргізіп отырған мемлекеттік (ұлттық) жекешелендіру және
мемлекет иелігінен алу Бағдарламасы аукцион, конкурстар, тендерлер арқылы
және де шағын, орташа, жаппай жекешелендіру түрлері арқылы меншіктің әр
түрінің қатар өмір сүруін, кәсіпкерлікті жандандыру арқылы қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыруды басты мақсат етір қояды. Бұдан, адамдардың
әлеуметтік хал-жағдайын жақсартудың негізгі құралы, жолы - еңбек
қатынастарын жаңа үлгіде қалыптастыру, өндіріс тұлғаларының арасындағы
бәсекелестік пен жарасымпаздықты нарықтық экономика ауқымында көркейте
дамыту міндеттері туындайды. Меншік тұлғалары мен кәсіпкерліктің жаңа
сипаты, екінші жағынан, енбектің мән-мазмұны өзгерістері, әлеуметтік корғау
жүйесі жоғары, серпінді дамитын базарлық, экономиканың пайда болып
қалыптасуына, үздіксіз жетілуіне алып келуі тиіс.
Жекшелендірудің бірінші кезеңінде мемлекеттік білім беру, деңсауліқ
сақтау, байланыс, энергетика, бұқаралы ақпарат, баспа, туризм, геологиялық
барлау, мәдениет, су ресурстары, қару- жабдықтарды өндіруші салаларының
объектілері жекелендіруге болмайтыны бекітілген.
Бұл кезде жекешелендірілген объектілер: сауда кәсіпорындары мен
мекемелері;қоғамдық коммуналдық шаруашылық, құрылыс, автокөлік, аш ,т.с.с.
объектілер.
Осы объектілерді сатырп алуға ҚКСР азаматтары, басқа республикалардың
азаматтары, ҚР орналасқан заңды тұлғалар. Жекешелендірі екі әдіспен
атқарылған:
• Тегін;
• Ақылы .
Жекешелендіруден түскен барлық табыстар мемлекеттік арнай шоттарына
аударылған.
Осы кезде жекшелендіру нәтижесінде қоғамға кері әсер етеін бірнеше
экономикалық құбылыстар пайда болды:
• Инфляция деңгейінің өсуі;
• Жұмыссыздық деңгейінің өсуі;
• Халықтық кеделенуі;
• Қажетті мөлшердегі жеке капиталдың болмауы. Мысалы, республиканың
барлық негізгі қорлары 170 млрд. руб. тең еді, айналым қорлары- 40
млрд.руб., “ақталмаған өндіріс” – 12,1 млрд. руб. барлығы қосылып –
222,1 млрд.руб. ал халықта барлық қаржылық көздерінен тек 21-32
млрд. руб қаражыты болды, яғни мемлекеттік активтерінің 10-15
пайызы;
• Халықтың көпшілігінің нарықтық шаруашылық жүргізуден бей хабар
болуы;
• өндіріс орындарының жоғары шоғырлануы.
Казақстандағы жекешелендіру бағдарламасының екінші кезеніңде,
тәжірибеден туындаған талап, заң-құқықтық негіздеріне еңгізілген елеулі
өзгерістердің бірі- бұл процеске еңбек ұжымдарымен қатар, жалпы халық
тартыла бастады. Меншік түрін жаппай өзгертудің механизмі - Ресейдегі
сиякты купондық (ваучер) жолымен жүргізілді. Ресей реформасындағы
кателіктерді ескере отырып, өркениетті жолмен жеке капиталды қалыптастыру,
одан әрі шоғырландыруды жүзеге асыру міндеті койылған. Бұл заң-құқыктық,
нормативтік негізді жетілдіру арқылы реформаны тереңдетуге жасалынған
қадамдар еді.
Екінші кезеңде, 1993-1995 жж. арналған бағдарламаның ерекшелігі - ол
үш үлкен блоқтан тұрады. Бірінші,- ұсақ кәсіпорындарды акшаға және тұрғын
үй купондарына сату тәртібі. Екіншісі, орта және ірі кәсіпорындардың
жаппай жекешелендірудің купондық механизмі - жекешелендіру және
қаржыландыру купондары еңгізілуі. Бұл кәсіпорындар алдымен акционерлік
коғамдарға айналуы, сол арқылы, акцияларды әр түрлі жолмен халықка беру
кезделгең. Үшінші - тендер иемесе аса ірі, не "арнайы" кәсіпорындарды
жекешелендіру бағдарламалары белгіленді. Мемлекеітік Мүлік комитеті 3
жылда 100-ге жуық кәсіпорындарды осы жолмен жекешелендіруді көздейді.
Қазақстан Республикасында 1996- 1998 жж. жекешелендіру процесінің
үшінші кезеңі басталды. Бұл кезеңің құқықтық базасын ҚР 1996-1998 жж.
арналған Үкіметтік Бағдарламасы қамтамасыз етті.
Үшінші кезенің өзгешілігі- экономикадағы жеке сектордың басым келуін
толық қалыптастыру және тұрақтандыру.
Ол кездегі жекшелендіру бағдарламасының мақсаттары:
• жекешелендірудің екінші кезеңінде сатылмаған объектілерді сатуды
аяқтау;
• мемлекеттік меншікті сатудың жеке юобаларын қарастыру;
• алдын ала жекешелендіруге жатпайтын объектілерді жекешелендіру
тізіміне қосу;
• экономиканың жеке секторларында жекешелендіру процесін жүргізу;
• жекешелендіру процесінде белсенді қатысатын стратегиялық
инвесторларды қалыптастыру;
• жекшелендіру процесінде шетелдік капиталды қатысуын күшейту.
(сурет 2)
Жекешелендіру кұбылысы экономикалық реформаларды жүзеге асыруға
кажетті қаржы-қаражат көздерін қалыптастыру және инвестициялық ресурстарлы
бағыттау қызметін аткару тиіс еді. Ал, бұл үшін жоғары дамыған банқ -қаржы
жүйесі және бағалы кағаздар рыноғының қажеттігі туады. КСРО-ның ыдырауы,
тәуелсіз мемлекеттердегі банк буындарының қаржы тапшылығы, сыртқы сауда
монополиясының және валюта монополиясының әлсіздігі, экспорт-импорттык
саясаттың дәрменсізлігі, т.с.с. жекешелендіру кұбьшысына экономикалық,
негіз болатын валюта және бағалы кағаздар рыногіне кері әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі
жеке
Сурет 2- ҚР жекешелендіру сызбасы
1.3.Салықтар- экономиканы мемлекеттік реттеу құралы
Салық салу механизмі- кез-келген экономикалық жүйенің құрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік, және
экономика саясатының жетістігіне әкеледі. Кез-келген елде мемлекеттік
шығындармен салық салу мәселесіне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципиальдық табыстарды
қалыптастыруға басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
стильдық құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми- техникалық прогрессті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асырады да
белсенді орын алады.Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де, маңызды
іс болып табылады.
Дүние жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу - несие реттеумен бірігіп әрекет еткенде
ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады. Ол
нарықтық қатынастардың қалыптасуына және мемлекеттік экономикаға тигізетін
әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамның экономикасын
тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз ететін маңызды
элементер болып келеді.
Қазіргі кезеңдегі жағдайда салықтардың мәні мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр.
Елді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола
бастады. Олар макроэкономикалық реттеушіге белсенді араласа отырып, ішкі
ұлттык табыстардың жалпы көлемінде,салықтық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалык
белсенділікті реттей отырып,өндірістік процестерге де қатты әсер етеді. Бұл
жүйе жан-жақты болып табылады.Салынатын салықтармен әрекет ете отырып
мемлекет капиталының қорлануына асқан ықпал етеді. Сондай-ақ салықтық ретеу
шаралары, әртүрлі салалардын бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра
отырып, капиталдык қорлануына тиімді жағдай жасап,кәсіпорындардың іс-
әрекеттерінін әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпалын тигізеді.
Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады.Салықтық
жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштерін территориалды
орналастыруға, инфрақұрылымдын объектілерді құруға және тағы басқа іс-
әрекеттерді жүзеге асырады толығымен мүмкін болады. Сондай-ақ
салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән
құбылыс.Олардың басты міндеті әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді.
Экономикалық реформаның басты мақсаты- шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету, қолданып жүрген
салықтармен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл бағытта ең негізгілерін
пайда салығын, қосылған құн салығын, акциздерді мүлік салығын, табыс
салығын және бір қатар басқа да салықтардың мәнін артыру. Ұқсас жағдайда
салық салудың шамамен тең тәртібі қолданылатын болады, ал ставкалар табыс
көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас тәртіп салық төлеушінің қай
кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне мүмкіндік береді. Қазақстандағы
салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың ставкаларымен
теңдес болуы да дұрыс. Бұл өте қажет, өйткені неғұрлым жоғары ставка
белгілеу шетелдік инвестициялар тартуға кедергі келтіреді және керісінше,
неғұрлым төмен ставкалардың әртүрлі болуынан туындайтын салық капиталды
экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі.
Барлық салық түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің
табысының 40%-нан аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлік
қолдау көрсету, жол қорлары тәрізді мақсатта қорларды кезең-кезеңімен жою
көзделуде. Оларға міндетті түрде қаржы аудару кәсіпорындарға ауыр соғып
отырғандығы ешкімге де құпия емес. Сондай-ақ, шығындарды өнімнің өзіндік
құнына жатқызу жүйесі де өзгерілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол қазір
салық алынатын табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады. Болашақта
мұндай негізді неғұрлым толық та дәл анықтау үшін оның құрамына тауар, өнім
сату, жұмыс, көрсетілетін қызмет, мүліктерді жалға беру, заем, лицензия
беру және басқа табыстың барлық түрлері енетін жалпы табыс негізінде
анықтау қажет. Бұл ретте өндіріске байланысты барлық шығындар жалпы
табыстан игеріліп тасталынатыны белгілі.
Салық қандай болу керек (жоғары немесе төмен) сауалы экономистердің
пікірталасының нысаны. Экономикаға мемлекеттің араласуы салықтық көбеюіне
соқтырады, араласуы: әлсіз болса-азайтады.
Негізгі мәселе араласуы мен араласпауы экономикаға қалай әсер етеді.
Кейнстен кейінгі оқымыстылар пікірі "Сұраныс экономикасын" қалыптастыруға
бағытталған. Олардың ойынша, салықтың жоғары деңгейі қоғамның сатып алу
деңгейін, яғни жалпы сұранысты төмендетеді, демек, баға түседі,инфляция
сөнеді. Керісінше, салықтың азаюы жалпы сұраныстың өсуіне әкеледі,баға
өседі және инфляция қарқыны жылдамдайды.
"Ұсыныс экономикасын" жақтаушылар кері пікірде: салықтың жоғары болуы
кәсіпкер шығынын көтереді, ол тұтынушыға жоғары бағамен ұмтылады, бұл
инфляцияға соқтырады, яғни олар салықтың төмендеуін қалайды.
Бұл сұрақтың бір мағыналы жауабын экономикалық ғылым әлі
таппады.Бірақ салық мөлшері мен іскерлік белсенділік арасында байланыс
жасауға әрекет жасалынды.американ профессоры А.Лиффер ұсыныс теориясын
дәлелдеген. Табыс салығының көтерілуі бірдей іскерлік белсенділікті
төмендетеді немесе кәсіпкерлік қызмет пайдасыз болады.Ал салық мөлшерінің
аз болуы жұмысқа, қор жинауға, инвестицияға, іскерлік тәуекелді қабылдауға,
ұлттық өндіріске және табысқа ынта туғызады. Нәтижесінде салық негізі
кеңейеді. Бұл салық мөлшері мен салық кірісі арасындағы байланыс "Лаффер
қисығы" деген атау алды.
Егер салық мөлшері нольге тең болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ БАҒДАРМАЛАМЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік қатынастарын
түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік манызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3. Салықтар – экономиканы мемлекеттік реттеу құралы ... ... ... ... ... .29
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕКШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСІН ТАЛДАУ
1. Қазақстан Ресупбликасының экономикасының қазіргі дамуындағы
жекешелендірудің іс – тәжирибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2. Оңтүстік Қазақстан Облысында жекешелендіру процесін қаржылық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Жер салығының мемлекеттік бюджетке түсуін талдау ... ... ... ... ...46
4. Мүлік салығы бойынша талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. НАРЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫН ДАМУ КЕЗІҢДЕГІ ЖЕКЕШЕЛЕНДІРУ ПРОЦЕСТЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ
1. Жекешелендіру процесін қаржылық реттеуді жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
2. Жекешелендіру процесті бақылауды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Біздің ел экономикалық өзгерістер жолында белгілі бір шепке жеткен
сияқты көрінгенімен өткенге көз жіберіп, соның негізінде алдағы даму
кезеңінің міндеттерін анықтау қажет. Мұның өзі Қазақстан Республикасының
1996-2010-ші жылдағы экономикалық стратегиясын және соған сәйкес
индикативті жоспар жасау қарсаңында аса өзекті мәселе.
Жекешелендіру процесі нарыққа бет алған шаруашылық құрылымдардың
дамуына қажет жағдайларды қамтамасыз етуді, тиімді және жауапты меншік
иелерін қалыптастыруды, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз етуге тиіс.
Жекешелендірудің әр түрлі бағыты келемінде халықтың меншікке деген құқығы
(жаппай жекешелендіру), инвестиция тарту, оның ішінде шет елдік
инвестицияларды (жеке жобалар бойынша жекешелендіру), шағын және орта
бизнестің пайда болып даму (шағын жекешелендіру) мүмкіндігі жүзеге асуына
жағдай жасалады. 1995 жылдың басында 10 мыңнан астам кәсіпорын мемлекет
иелігінен алынды және жекешелендірілді. Халыққа 2 миллиардтай (1846
миллион) инвестициялық жекешелендіру купоны тапсырылды. 1994 жылы
мемлекеттік емес сектордың өндірген өнімінің үлес салмағы өнеркәсіпте 17,2
процентке, ауыл шаруашылығында — 46, сауда және қоғамдык, тамақтандыруда —
50, тұрмыстық қызмет көрсету саласында — 51 процентке жетті.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың қызмет етуіне қажет институттар
құрылуы аяқталуда, олардың құрамында тарамдалған банк жүйесі,
қамсыздандыру компаниялары, тауар биржалары, брокерлік конторлар,
аудиторлық фирмалар және басқадай инфрақұрылымдық объектілер бар, олар
шаруашылық субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға,
шикізат алуға, кәсіпорындардың тиімді, сенімді жұмыс істеуіне көмектеседі.
Тауар, еңбек және капитал нарықтарындағы қатынастарды реттейтін заңдар
ауқымы кеңіп, олар жетіле түсуде.
Жекешендіру процесі саяси- экономикалық үрдіс ретінде үш негізгі
аспектілерден құрылады:
1)тиімділік;
2) бөлу;
3)тұрақтылық.
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді
пайдаланудыюілдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық
байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық
көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Жекешелендіру(приватизация) дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен
заңды тұлғаларының мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және
мемлекеттік акционерлік қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Негізінен алғанда жекешелендірудің екі түрі бар: батыстық және
постсоциалистік. Батыстағы жекешелендіру жеке меншік секторының даму және
рыноктық жүйенің қызмет ету кезінде қалыптасты, ал социалистік елдерінде
(оның ішінде Қазақстанда) жекешелендіру – бұл жеке меншік секторының және
рыноктық жүйеінің қалыптасуының негізгі шарты болып табылады.
1991 ж. дейін Қазақстан Кеңестік Социалистік Республикасында экономика
тек мемлекеттік меншікке негізделген еді. Бірақ бұл жерде көп қателіктер
болған. Мысалы, жалпы халықтық меншік деген түсінік нақты өмірде әкімшілік-
шаруашылық органдарының меншігі болды.
Қазақстан тәуелсіздік алуымен бірге қоғамда жаңа меншік нысандары пайда
болды. Ал жекешелендіру процесі үш кезеңден құрылды. Әр бір кезеңде өзіне
тән мәселлер қойылған еді.
Негізінен алғанда жекешелендіру процесімен Қазақстан Республикасының
экономикасындағы түбегейлі өзгерістер байланысты. Жекешелендіру процесінің
жүруі аса ірі көлемде қаражаттарды талап етті.
Уақыт өткен сайын сол кезде қабылданған шешімдердің дұрыстығы көрінуде.
Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде экономикада
макроэкономикалық көрсеткіштер жоғары деңгейге жетті.
Жерді және мүлікті жекешелендіру процесі нәтижесінде мемлекеттік
бюджетке үлкен көлемде ақшалай қаражаттар түсті.
Дипломдық жұмыста орындауда келесі құрделі проблемалар қойылған:
• жекешелендірудің теориялық негізін зерттеу;
• ҚР жекешелендіру процесінің қалыптасуы;
• ҚР жекешелендіру процесінің өзгешілігі;
• Экономиканы мемлекеттік реттеудегі салықтардың рөлін ашып көрсету;
• Жер және мүлік салығының салық жүйесіндегі орнын анықтау;
• Жекешелендіру процесіне салықтық реттеудің рөлін белгілеу.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан құрастырылған.
1. Қазақстандағы жекешелендіру бағдарламасының теориялық
мәселелері
1.1. Өтпелі кезеңде жаңа тәуелсіз мемлекеттерде меншік
қатынастарын түбегейлі жаңартудың теориялық негіздері
Мемлекеттік меншікті түбірінен жаңарту өтпелі кезеңдегі маңызды
міндет ретінде теориялық, методологиялық зерделеуді талап етеді.
Мемлекеттік меншіктін екі жүйедегі іс-әрекет ету механизмі ерекшеліктерін
талдау негізінде жекешелендіру модельдерін қалыптастыру ғылыми шеністердің
негізгі бағыты.
Талдаудың салыстырма пункті - мемлекеттік меншік буржуазиялық коғамнын
даму кезеңдерінде өз мән-мағынасын түбірінен өзгерте ала ма деген сауалға
жауап іздеу арқылы мемлекеттік меншік қатынастарын түбірінен жаңарту үшін
жүргізіліп жатқан әлеуметтік реформалардың бағыт-бағдарын айқындай алатын
кайшылықтарды шешу тетіктерін, әдістерін анықтау мәселесі.
Меншік қатынастарын түбірінен қайта құру дегеніміз, тек қана, жеке
меншік немесе мемлекеттік меншік ұғымдарымен күресу ғана емес. Мәселе өте
терек қатынастардың мәнін саналы түрде әлеуметтік прогресс жолымен дамытып,
айқын жолға бағыттау. Аты өзгергенімен кұбылыстың мәні бірден өзгере
қоймайды. Бізге керегі сындарлы, ғылыми концепциялар арқылы өйтпелі кезең
зандылықтарын зерделеу.
Экономикалық әдебиеттерде буржуазиялық қоғамдағы мемлекеттік меншіктің
әлеуметтік сипаты, іс-әрекет салдарлары жеткілікті зерттелген деп айта
аламыз [1]. Жеке капиталдан акционерлік капиталға, акционерлік капиталдан
әр түрлі корпорациялық финанс олигархиясы меншікке өту процесі
мемлекеттік меншік жүйесінің қалыптасуымен катар жүреді. Мемлекеттік
капитализм еңбек пен капитал арасындағы қайшылықты бірлікті жаңа деңгейде,
жаңа сапалық дәрежеде шеше алды. Оның мәні еңбек пен капитал арасындағы
кайшылық әлеуметтік-саяси формаға ие болып, тап күресінің шешілу аренасы,
енді, жалдама еңбек иелері мен мемлекеттік капитал құрылымы арасындағы
күреске айналуыда. Саяси, әлеуметтік дағдарыстарды шешудің қалыптасқан екі
жолы бар, бірі - меншікті ұлттық игіліктен алып, жеке топтарға сату арқылы
еңбек пен капитал арасындағы төрешіге айналуы, яғни кәсіпкерлік
ассоциациясы және жалдама еңбек иелері ұйымдары қатынасына мемлекеттік
реттеу жүйесін енгізу; Екіншісі -жалдама орта тапты құрудың жолдарын
калыптастыру Американ тәжірибесі, Жапон ЖүйесІ, Германия іс-әрекеті [2].
Бұл постиндустриялдық қоғамның болашақта толық шешуі тиіс әлеуметтік
мәселелерінің негізі - мемлекеттік меншікті жекешелендіру бағдарламаларына
ұқсас коғамдық шаралар (денационализаииялау, акционерлеу) әр түрлі
атаулармен XX ғ. бас кезінен бастап-ақ пайда бола басталы. Антитрестіқ
монополияға қарсы заңдардың АҚШ және т.б. елдерде қабылдануы осы құбылыстың
бастамасы.
Өндірістің қоғамдық сипаты мен иемденудің жекелік сипаты арасындағы
қайшылықтардың даму дәрежесі және де оны шешудің әр түрлі әдістері
меншіктің қоғамдастырылуы және жекешелендіруі (оқшалануы) құбылыстарының
кат-кабат жүретінін көрсетеді. Бәсеке күресінін дамуына сәйкес өндірістік
монополиялардың пайда болуы, олардың, үздікеіз түр өзгерістері көп
жағдайларда меншіктің жекеліқ акционерліқ монополиялық корпорациялық
түрлерінің әр қилы комбинациясымен ұласады. Негізгі даму бағыт-бағдары -
өндіріс тиімділігін арттыру. Стихиялы даму процесінің әлеуметтік
қайшылықтарының терендеуі көп жағдайларда мемлекеттік реттеу шараларымен
қатар, мемлекеттік меңшіктің пайда болып, кайшылықтыдамуымен ұласады.
Әңгіме бұл жерде, мемлекеттік меншік дамуы және мемлекеттік шаруашылық
жүргізу құбылыстарының кірігу процесі туралы болып отыр. ҒТП және ҒТР
дамуы, бәсекенін халықаралық сипат алуы, мемлекеттік-монополиялық
капитализм, неолибералдық бағдар кезеңдері мемлекеттік меншікке
байланысты коғамдық шаралардың әр бқилы бағьпта дамуын туғызады.
Қалыпты нарықтық реттеу механизмі әр уақытта бәсеке мен монополия
құбылыстарының органикалық синтезін талап етеді. Яғни нарықтық кеңестіктің
серпінлі козғалысы үшін объективті турде меншік қоғамдастырылуы және еңбек
, өндіріс коғамдастырылуының әрқилы даму бағьтттарын сәйкестенділіру
қажеттігі жузеге асуы тиіс болды.
Монополиялық бірлестіктердің акционерлік меншікке сай тур-өзгерістері,
мемлекеттік меншіктің кәсіпкерлік топтарға берілуі аукцион, акционерлік
коғам арқылы - жекешелендірінудің, денационализациялаудың ерекше көрініс
сатылары ғана. Осы заманғы жекешелендіру процесінін классикалық ұлгісі
ағылшын тәжірибесі болып табылады. Классикалық дегеңде.біз мақсатты
әрекеттерді, оны жүзеге асыру құралдары т.б. кешенді модельдік ерекшелігі
жағын айтып отырмыз. Экономикалық теориада приватизаиия ұғымы М.Тэтчер
үкметінің саясатымен кең тарала бастады. Британ экономикасының тиімділігін
көтеру үшін "Тэтчеризм" саясаты әлеуметтік өзгерістерлің ен негізгі бағыты
ретінде мемлекеттік сектордың денаиионализациялануын қолданды. Приватизация
ұғымы ресми тілде- мемлекеттік меншікті жаңарту, өзгерту құбылысының, мәні
- жекешелендіру ұғымы. Ол меншік иесін табу, меншіктеу ұғымдарынан мағанасы
төмен, шектеулі ұғым, тек жекеге беру, мемлекет иелігінен алу дегенге
саяды. Ортак нәрсені жіктеуді, бөлуді көрсетеді. Термин қалыптасып, кең
қолдануына байланысты біз де жекешелендіру ұғымын екі мағынада
пайдалаңамыз.
Жекешелендіру меншіктеу уғымы арқылы меншік құқығының жіктелу
құбылысын айкындап алу қажеттігі туындайды. Иелену, билеу өкім ету және
пайдалану негіздерін әзіргі буржуазиилық құқық элементтері аукымында
айқындау арқылы мемлекеттік меншік жүйесінің іс-әрекет ету механизміндегі
қайшылықтардың көзін табуға болады [3]. Шаруашылық тұлғалардың көп
түрлілігіне, территориялық буындардың кызметіқ саяси-партиялық жұйенің
жетекшірелін ескере отырып, мемлекеттік меншікті жүзеге асырудың үйымдық
-басқару механизміндегі қайшылықтарды шешу қажеттігі жүзеғе асуы тиіс.
Өтпелі кезең түбегейлі институционалдық, ең алдымен, меншік жүйесі
өзгерістерімен сипатталады. Приватизация дүние жүзілік экономикада жаңалық
емес, ал оның ЖТМ о.і. Қазақстанда жүйе дағдарысы және кең көлемде, өте
қаркынды жүргізілуі сипаттары ғана ерекше құбылыс. Мәселен, Англиада 1979
ж. бастап он жылда мемлекеттік сектордың 23-і (6 негізгі бизнсс бағыттары)
жекешелендірілді, оның ішінде транспорт, байланыс, көмір, газ өндірісі мен
өндеу салалары, электро-энергетика бар. Бұл тәжірибе біздің отандық
жағдайдан ерекше болғанымең өзінің негізгі методологиялық алғы шарттарымен
біз үшін маңызды. Мысалы, ағылшын мамандары жекешелендіру саясатын
жүргізуде мынадай кешенді сатыларды айкындағаң [4].
- үкіметтің стратегиялық саясатын айкындау,
- салалар мен компаниялардың кұрылымын өзгерту мүмкіндігі
реструктуризация,
-жекешелендірудің негізгі міндеттерін анықтау,
- ұзақ мерзімдік жекешелендіру бағдарламасын жасау,
- жекешеленлірудің алғы шарттарын қалыптастырып, дамыту кезеңдерін
белгілеу,
- жекешелендіру стратегиясын іс-тәжірибемен үздікеіз жетілдіру,
түзету корректировка жасау.
Бұл кешенді шаралар меншік иесін табудың манызды негіздерін
жұйелейді. Джон Симмонс, Уильям Мэрс Россиядағы 1989 ж. екі күндік
семинарға байланысты былай дейді "Ол бір директор семинардың сонына
карай, американ менеджерлері әкімшілік әдістермен басқармайтынына көзі
жетті... яғни, шындығыңда олар басқарудың стиліне және келісімге
негізделген әдістерін пайдаланады. Олар өнім сапасын басқарудың кешенді
жүйесін, өндірісті үздікеіз жетілдіру әдістерін және де ынталандырудың
екі негізгі принципін қағидасын -кызметкерлердің пайданы бөлуге және
меншікті иеленуге қатысуын пайдаланады. Кызметкер-меншік иесі ретінде
шешім қабылдауға қатысу құқығыні алады, мемлекет кәсіпорын жұмысына
араласпайды".
Дамыған елдерде мемлекеттік меншікті жекешелеңдіру, жеке меншік
институтын дамыту негізгі қайшылықты - еңбек пен капитал қайшылығын жаңа
негізде шешуге бағытталып отыр. Бұл олар арманлаган постиндустриялдық
қоғамның әлеуметтік негізі.
Қатысу жүесі меншік қатынастарын түбірінен жаңарту арқылы жұмысшы-
кызметкерлердің еңбекке ынта-жігерін арттыруға бағытталған. Меншіктің
жүзеге асу механизмінің барлық буындарына, әсіресе, басқару жүйесіне
араласуы кең жайыла бастады. "Егерде қызметкер компания акцияларын иеленіп,
дауыс беру құкығына ие болмаса, - олар оның иесі емес" деп тұжырымдайды
[6].
Негізгі мәселе, - жекешелендіру процесі арқылы меншіктің көп
түрлілігін камтамасыз ету ғана емес, өндіріс-құрал жабдықтарын өндіріс
нәтижесін иемдену мен бөтенсудің дәрежесі ғана емес, -жалпы өндіріс
нәтижесінде адамдардың, шаруашылық тұлғаларының жауапкершілік деңгейі. "Іс-
тәжірибеде, меншіктен бөтенсу құбылысынан да аса маңызды мәселе еңбек
нәіижесінен бөтенсуі шеттетілу, еңбек ынтасына шек кою мәселесі" [7].
Меншікті жаңартудың кілті, сонымен, оның жүзеге асу кезеңінің сатыларымси
сәйкес келеді .
Өтпелі кезеңде, Казақстанда жекешелендіру (экономикадағы мемлекеттік
шаруашылықты шектеу) арқылы рационалды нарықтық қатынастарды қалыптастару
арқылы серпіңді әлеуметтік енбек бөлінісі және шаруашылық тұлғалардың
жіктелу құбылысын дамыту, көп жағдайларда, номенкулатуралық жекешелендіру
мен салалық ерекше монополиялық табысты бөлу механизмінен анағүрлым маңызды
мәселе. Бұл жерде, әңгіме мәні - әлеуметтік реформалардың пәрменділігіне
кайшы келетін әкімшілік жүйесінің қайта жаңғыруы мемлекеттік меншікті
жекешелендірудің теріс сипатын анықтайтынын баса көрсеткен жән.
Өте қызықты мысал, Германия (тіптен 1 дүниежүзптік соғыс қарсанында
да) дүниежүзілік соғыс арасында мемлекеттендірілген жеке меншікке
негізделген өндіріс жүйесі қалыптасады. Ал, КЕРО-да мемлекеттік меншік
негізделген бір орталықтан басқарылатын мемдекеттендірілген экономика
қалыптасып үлгерді. Өзінін әлеуметтік салдары жағынан оларды экономикалық
ұқсас типке айналдырған бір орталықтан басқарылатын шаруашылық жүйесі.
Саяси тоталитаризм, әлеуметтік нигилизм, экономикалық теңгермешілік
негізінде еңбек күштеуге, зорлыққа негізделген жалдамалы сипаттағы
мемлекеітік дәрежеге көтерілді.
1-ші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияда жүзеге асқан
"денационализациялау" ұлттық меншігінен алу саясаты "Дауэс" бағдарламасы
бойынша сол кездегі валюта есебімен 16 млрд.марок жұмсалды, яғни Бисмарктан
қалған мемлекеттік сектор "жекеше-лендірілді". Сонымен қатар, аса ірі
монополиялық бірлестіктер жеке кәсітюрындарға таратылды [8].
Сол сиякты, П-ші Дүниежүзілік соғыстан кейін де, 1946 ж, бастап
"Маршалл жоспары" бойынша Герман өнеркәсібі мемлекеттік орталықтан
басқарудан босатылды. Тағы да "денационализациялау" саясаты жүргізілді.
Ескеретін жағдай, 1960 ж. кейін үшінші дүние елдері мемлекетік меншікті
дамыту және оны "белшектсу" саясатан кат-қабат жүргізіп келе жатқаны
белгілі құбылыс.
Шульц З. "Эрхард реформалары" мақаласында орталықтандырылған бөліс
экономикалық механизмі ЦРЭМ Германияда 1933 ж. 1948 жылдың шілдесіне
дейін өмір сүргенін айтады. Оның ерекшелігі: жоғары дамыған жеке меншік
жүйесінде экоиомиканын бір орталықтан басқарылуы еді. Ол В.Ойкеннің
пікіріне сұйене отырып, ортадықтандырылған бөліс экономикалық механизм
жүйесі жеке меншікке де, мемлекеттік меншік түріне де тәуелсіз екенін
тұжырымдайды. В.Ойкеннің пікірі бойынша меншік түрі экономикалық заңдардың
айқындаушы элементі, бірақ бірден-бір, шешуші факторы емес. Бұл зандар
"жүйе құраушы және айкындаушы кешенді факторлардың жиынтығы ретіңде
"экономикалық іс-әрекет ету механизмін" сипаттайттын ұғымды құрайды [9].
Шаруашылық жүргізу тәсілдері мен әдістері, яғни шаруашылық рыноктік
механизмі меншіктін жүзеге асырылуының нактылы бай мазмұнына ие боладьг.
Э.Шульц көленкелі экономиканың пайда болу түбірін талдауда КЕРО-дағы
жоспарлаудың натуралды және құндық, көрсеткіштерінің қайшылықты бірлігін
көрсетіп, В.Ойкеннің "қара базары" өзінің заңдығына қарамастан "заңды
жоспарды орындауға көмектеседі деген ойын алға тартады [10]. Германияның
1933-1948 жж. даму тарихы орталықтандырылған бөліс экономикалық механизмнің
жағдайында жеке меншік формасының шаруашылық жүйесінде белгілі дәрежелегі
бейтараптығын көрсетеді. Л.Эрхардтың негізгі міндеті де осы механизмді
кайта құру болды. Ал, саяси-құқыктық реформаларды жүзеге асыру канцлер
Аденауэрдың құзырында боллы.
Бұл экономиканы мемлекет иелігінен алу және орталықсыздаңдыру
(денационалзациялау) арқылы акшамен реттелетін экономикаға өту бағдарламасы
еді. Маршалл жоспары бойынша алынған шетел несиесін пайдалана отырып,
Германия 1958 ж.нарықтық экономикаға өту жобасын толық жүзеге асырғанын
жариялалы. Бағдарламаның негізі - орталықтанлырылған жеке меншік формасын
дербес шаруашылық жүргізу механизміміне көшіру, яғни Орталық Экономика
Министрлігін билеу, өкім ету қүқығынан айыру екенін көреміз.
Жалпы әлемдік "жекешелендіру" саясаты мен іс-тәжірибесін зерделесеқ
негізінен үш түрлі әдіс-тәсілді байқаймыз [11].
I. Ішкі жекешелендіру - негізгі қорларды үлестік әдіспен, не акция
түріңде кәсіпорын кызметкерлеріне беру, сату. Бұл еңбек пен капитал
арасындағы кайшылықты жоюға бағытталған, "семьялық фирма","меншік пен
басқаруға қатысу" жуйесіне ұқсас процестердің өзекті мәні. Бұған біршама
жуық келетін "пайданы бөлуге қатысу" жүйесі. Кәсіпорын, фирма қыметкерлері
еңбек функциясына сәйкес алатын жалақысымен қатар, басқару және пайданы
бөлісуге мүмкіндік беретін меншікті иелену құқығын алады. Кооперативтіқ
акционерлік кәсіпорындар түрінде шаруашылық жуйесіне кірігіп, өндіріс
нәтижесіне мүдделікті арттыру бағытында кызмет етеді. Акция немесе
үлесіне қарай дауыс берудің әр түрлі жүйесі қалыптасады. –
2.Кәсіпорындарды сату немесе акция түрінде жеке азаматтарға еркін сату
әдісі - сыртқы жекешелендіру кәсіпорын тарапынан. Бұл, негізінен жеке
немесе мемлекеттік кәсіпорындарды арнаулы мақсаттарға сәйкес қайта -құрудың
жолы. Өндіріс тиімділігін арттыру, косымша қаржы тарту немесе құрылымдық
өзгерістерді жүзеге асыру үшін меншік иесін алмастырудың тиісті әдісі.
Шетел тәжірибесіне карағанда бұл процесс дамыған нарықтык құылымдар
қалыптасқан экономикада елеулі роль атқарады.
Артық жеке капиталдың және бағалы кағаздар рыногінің болуы, белгілі -
бір стратегиялық шешімдерді жүзеге асыруды мемлекет меншігінің жеке
кәсіпкерлерге сатылуы арнаулы конкурстык аукциондарды елестететін, мән-
мазмұны ұқсас процестің жүргізілуін көрсетеді. Мысалы, Фордтың
кәсіпорындарын акционерлеу, немесе француз "Рено" автомобиль корпорациясын
акционерлеу, Тетчер үкіметі жүргізіен көмір өндірісін жекешелендіру,
калыптасқан нарықтық, ортала меншік титулын ауыстырудың ерекше жолы,
бағыты. Бұл кәсіпорындар кенестен өндіріс бағдарын өзгерте алмайды, тек
өндірісті ұйымдастырудың не жаңа технологияны енгізудің тыс жолдарын
іздестіре бастайды. Қалыпты жағдайда, біздер үшін, әлеуметтік мәселелерден
жорамал түрде бас тартқан жағлдйда, үкімет қаржы көздерін қамтамасыз ете
алса, ондай өмірлік маңызы бар кәсіпорындарды кайта жарақтандыру анағүрлым
тиімді болар еді. Бюджет тапшылығын және әлеуметтік қайшылықтарды жою,
монополияға карсы күрес, яғни өндірістік бәсекелестікті арттыру арқылы ҒТП
жеделдету мәселелері мемлекеттік меншікті жекешелендірудің маңызды
бағдарларын көрсетеді.
3. Арнайы- жекешелендіру - мемлекеттік кәсіпорындарды шетел
азаматтарына концессияға беру, немесе тікелей сату және бакылау пакеті
акцияларын беру жолы. Бұл жерде, ерекше мақсат - басқару және технология,
әлеуметтік қатынастарды шетел капиталын іске тарту арқылы жоғары деңгейге
көтеру мәсслесі шешілуі тиіс. Еркін экономикалық аймақтар құру, бірлескен
кәсіпорындар салу және аса маңызды өндістік мақсатты бағдарламаларды жүзеге
асыру, т.с.с. міндеттерді шешу үшін халықаралық құқытық негіздерге
сүйенген заң актілерін қабылдау кажеттігі туады.
Жекешелендірудің кандай болмасын моделін таңдап алу мәселесі
постсоциалистік елдерде әркилы шешіліп отыр. Мысалы, Польша үш түрін
колданып отырса, Венгрияда үшінші түрі көбіреқ ал Югославияда ,бүрынғы
ішкі жекешелендіру көп үлес алады. Үшінші дүние елдерінде де
жекешелендірудің үш молельдері де тиянакты қолданыла бастады.
Жалпы жекешелендіру құбылысының мән-мағынасына жете тусіну үшін мына
жағдайға назар аударайык: "Еегер капиталистік кәсіпкер - меншік иесіне ...
мемлекет тарапынан қанша, калай қаржы жұмсауын, жалпы экономикалық жоспар
қандай орын алуын, өндірістік бағдарламасының қалай болуын міндеттесек:
егер әрі карай, салық зандары арқылы пайданы, мүлік қорлануын, мұрагерлік
тәртібін шектеуге алсақ, және де жұмысшылар мен кызметкерлердің өнімдегі
үлесі әлеуметтік -саяси міндеттемелермен реттелетін болса - онда меншіктен
шын мәнінде, тек титул ғана және пайданыңаз бөлігіне ынта калар еді. Онда
мұңдай меншік ұғымы кұрғақ сөзге айналған болар еді. Қай қоғамда, қашан
осындай шектелген меншік құқығы болды екен [12]? Жауабьгмьгз бұрынғы
социалистік елдерде әлІ де жалғасуда.
Жекешелендіру концепцияларынын негізінде біз сынап келген, баскаруға,
пайданы бөлісуге қатысу жүйелері, "сапа үйірмелері", "семьялық фирма",
"халықтык акциялар", "қаржыландыру, камсыздандыру қорлары", ,
т.б.буржуазиялық елдерде жүзеге асқан жүйелер көрініс береді. Еркін
кәсіпкерлік жүйесінің ерекше мақсаты -жалдамалы жұмысшы мен баскарушы,
меншік иелерінің мүдделерін ұштастыру міндеті [13].
Батыс елдері үшін негізінен, ерекшеліктеріне қарамастан
жекешелендірудің екі жолы айқын көрінеді [14]. Германия, Австрия, Чили,
Оңтүстік Корея сияқты жеке меншікке негізделген бір орталықтан басқарылатын
шаруашылық жүйесін "жекешелендіру" дегеніміз, шын мәніңде орталық
министірліқтің билігін жою ғана. Бұл мемлекеттің шаруашылық жүргізу іс
құқығын шектеп, еселенген монополиядан еркін бәсекеге көшу болып табылады.
Яғни экономиканы беймемлекеттендіру немесе шаруашылық жүйесін мемлекет
иелігінен бөлу процесі (разгосударствление экономики), ал
шаруашылық жүргізу жеке тұлғаларға берілел.
Ал, шаруашылық жүйесінің басты буындары мемлекеттік меншікке
негізделген шаруашылық жүйесінде болып келген елдер үшін Англия, Сингапур,
Малайзия, т.б. жекешелендіру процесі екі қырынан, яғни мемлекеттік
меншікті сату және мемлекеттік кәсіпорындарды басқарылуы, заңгерлік
тұлғаларға беру жолдары арқылы орта тапты қалыптастыру жүзеге асады.
Дамыған нарық жүйесі бар елдер үшін жекешелендіру процесі ұзақ
мерзімге есептелген, кезең-кезеңге бөлінген сындарлы саясат арқылы ғана
жүзеге асуы елеулі мәселе. Олар үшін негізгі мақсат - нарық жүйесіне
бейімделген шаруашылық орындарының тиімді өндірісін қамтамасыз етуді жүзеге
асыру міндеті. Аукцион, акциялар, басқаруды өзгерту, т.б. пайдалану жүзеге
асып, бұл арқылы қаражат мәселесі де шешіледі. Шетел капиталын пайдалану
елдің қауіпсіздігі мәселесімен ұштастырылады.
Артық нәтижеде, салалар кұрылымын бәсеке негізінде жетілдіру бұл
жүйеге ең негізгі міндеттердің бірі ретіңде айқын көрініс береді, ал
жекешелендіру оның жүзеге асу құралы есебінде негізгі мақсатқа жету жолын
ғана көрсетеді
Өздерін социалистік елдеріміз деп есептеп келген жүйеде жекешелендіру
пропесі тарихта бүрын болмаған аса құрделі әлеуметтік шараларды жүзеге
асыруды талап етеді. Меншіктің жалпы мемлекеттік сипат алуы, барлық
шаруашылық буындарының мемлекеттендірілуі бір орталықтан басқару жүйесі
және директивалық мемлекеттік жоспар тауар өндірісін, нарық шаруашылығын
түбірінен бұрмалауға, қозғаушы күштерін теріс бағыттауға алып келді.
КСРО-да саяси, әлеуметтік реформалардың бағыт-бағдарының экономикалық
бағдарымен сәйкес келмеуі өмірде елеулі қиыншылықтарға алып келді.
Социалистік лагерьдің ішкі дағдарыстары және ыдырауы, КСРО
және Кытай және Югославия реформаларынын әр қилы сипат алуы, 60-90
жж. дамудың ерекше тарихи сипаты.
Қоғамдық дағдарыстардан шығу жолдарын саралап, зерделеуде қоғамдық
пікір "аулудың" басты себебі- қоғамдық мемлекеттік меншік деген теріс
түсінікке келді. Ал, жалпы коғамдық, қатынастардың дағдарысынын ішкі кайнар
көздерін талдаула елеулі кемшіліктерге орын берілді. Бейтарихи әдіс,
материалистік диалектикалық зандылықтарды терістеу кездеседі. Аяғында,
бәріне кінәлі марксизм, социализм идеялары деген пайымдау қоғамдық санада
женіске жетті. Өндіріс шоғырлануы өте жоғары еселенген монополизм
монополизм в квадрате құбылысы кең жайған экономикада мемлекет иелігінен
жеке қолдарға өнеркәсіп апыптарын берудің кара дурсін әдісі тиімсіз және
кауіпті жол. Бағаны ырықтандыру сияқты жекешелендіру процесі де кең ауқымды
экономикалық стратегияны айқындауды талап еткен еді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі оның тарихи маңызын, іс-
кызметін жеке талдауды тарихи кезеңдермен байланыстыруды көздейді. Өркениет
дамуының идеаллы жолы, бағдары - өтпелі дәуірде енбек адамын өндіріс құрал-
жабдықтарына меншік құқығымеи нактылай, толық камтумен шешілуі тиіс.
Меншіктің, енбектің ұқсастық заңына сәйкес қоғамдық меншіктің
әлеуметтік түрі типі еңбектін сипатын айқындау арқылы өндірушілердің
еңбек нәтижесіне мүдделігін күшейтеді, өнімді бөлу және айырбас, тұтыну
салаларындағы жаңа даму қатыңастар арқылы коғамдық өндірістің әлеуметтік
сипатын және тиімділігің арттырады. Адамнын саяси, әлеуметтік бостандығы
халықтык мемлекет орнатқан экономикалық бостандық арқылы әлеуметтік
прогрестегі жоғарғы деңгейін камтамасыз етеді деп ойлау санада қалыптасты.
Ал, мемлекеттік социализмнін ішқі даму зандылықтарына келсеқ тауар-ақша
айналысын жою, натуралды өнім айырбасын дамыту адамдардың
мүдделері мен еңбек қабілеті арасындағы елеулі айырмашылықтарды күшейтеді.
Бірлескен, қоғамдасқан енбек нәтижесінің барлық адамдарға бірегей мүдде-
мақсатка айналмауы утопиялық идеяларды жокка шығарды, ішкі дамудың
экономикалық көздері жок екенін көрсетті. Экономикалық жағдай-шарттары
пісіп-жетілмеген идеалогиялық құрылыс коғамдық реакцияға алып келді.
Мемлекеттік меншік жүйесін қажеттіліктер мен мүдделердің, екінші жағынан,
олардың өмір сүру жағдай-шарттарына қатынастары абстрактылы емес, нақтылы
жіктелетін құбылыс.
Шын мәнінде әлеуметтік қауымдастықта туынды қатынастар өз кезегінде
жаңа құбылыстардың бастамасы. Мәселен,еңбек меншік қатынастарының
туынды бейнесі, ал өз кезегінде енбек жүйесінде әр адамның орны мен
қызметіне байланысты мән, мазмұндығы енбек сипаты меншіктін әлеуметтік
түріне елеулі әсер ететін күшке айналады. Адамның жасампаз қасиеті еңбек
процесінде жүзеге асуы меншіктің әлеуметтік түрінен туындайтын ерекше
құбылыс - меншік функциясы іс-кызметімен арқылы анықталады.
Ал, бұл тек еңбек процесінін нәтижесінде ғана айқын көрінеді.
Жекешелендіру процесі меншіктік функциясының мән-мазмұнына тәуелді.
Бұл тәуелділік уақыт және кеңестік жағынан, іске асырылу механизмімен де
айқындалады. (сурет 1)
Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Сурет 1- Жекешелендірудің экономикалық аспектілері
Тиімділік дегеніміз жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті тиімді
пайдаланудыюілдіреді. Бөлу- жекешендірудің жалпы табыстарды және қоғамдық
байлықты бөлуіне әсерін бағалайды. Тұрақтылық -макроэкономикалық
көрсеткіштеріне әсерін бағалау (мысалы, инфляцияға, жұмыссыздыққа).
Экономикалық-математикалық қолданбалы ғылым салалары арқылы келген
функция ұғымын меншік қатынасына пайдалану оның сандық-сапалық
ерекшеліктерін көрсетумен бірге, меншік элсменттерінің жалпы қозғалыс
зандылықтарың да айкындауы тиіс. Меншік функциясы деп шын мәнінде жалпы
өндірістік қатынастар жүйесінде іс-әрекет етудің нәтижелері мен
салдарларын атауға болады.
Меншіктін бірінші қызметі - адам болмысын сана арқылы айкындау,
коғамдық өмір сүру негіздерін орнықтыру, яғни дүниетанымдылық қызмет -
бұл барлық қоғамтану ғылымдары үшін көп қырлы зерттеу нысаны.
Екінші қызметі - іс-әрекет моделін анықтайды, меншік түріне сәйкес
өндіріс факторларының қосылу сипаты, одан еңбектің әлеуметтік сипат, мән
мазмұны айқындалады. Мәселен, еңбек адам үшін өмір сүру - қажеттіліқ ал
таптық қоғамда ол өмір сүрулін құралы. Жалданып жұмыс істеу, басқаға
кіріптарлық байланыс арқылы өмірді қамтамасыз ету, тіптен кауымдасып
(ұжымдасып) еңбек етудің өзі де белгілі тәуелді байлалысты көрсетеді.
Өзі емес, сырттай факторлар адам өмір сүруінің жол-жабасын
белгілейді, құқыктық түрде бекиді.
Үшінші қызмет - меншік өмір сүрудің құралы ретінде, тұтынуды
қамтамасыз етеді. Адам өмірін ұдайы өндіру тура және жалама әдістер аркылы
олардың мүдделерін жүзеге асырады.
Қандай да болмасын меншік түрін жаңартуға, түбегейлі қайта құруға
бағытталған әлеуметтік реформалар меншік функциясының идеалды бейнесін
ескеретіні сөзсіз. Ал, ақтык мақсатқа идеалға жету үшін тандапатын
жолдар, әдіс-тәсілдер, іс тетіктері әр кезеңде әр қилы болуы диалектикалық
құбылыс. Үздіксіз өзгеріп жатқан қоғамдық жүйе ғылым сараптамалардың
кемшіліктері, ішкі кайшылықтарын нақтылы тәжірибе арқылы терістейді,
қосымша шарт-жағдайларды талап етеді.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру процесі посткенестік дүниеде болып
жатқан өзгерістермен қатар ғаламдық даму теңденцияларын да ескеруі тиісті.
Бұл қоғамдық реформаларға қойылған әлеуметтік шекара дамудың балама
жолдарының және өте ұзақ мерзімдік зандылықтары бар екенін еске салады.
1.2. Қазақстандағы жекешелендіру процесінің іс-тәжірибелік манызы
Жекешелендіру мен меншік иесін табу мәселесі ұксас болғанымен елеулі
айырмашылығы бар екені көрінді. Меншік нысанына, шаруашылық жүргізу әдіс-
тәсіліне байланысты мағынада ара-жігін ажырагу киынға түспейді. "Ортақ
өгізден оңаша бұзауым артық" - мәтелі кұбылыстың мәнін ашады. Тиімлілігі
төмен, пайдасы жок ортақ меншіктен жеке меншік тиімді.
Мәселен, Қазақстан Республикасының "Жекешелендіру және мемлекег
иелігінен алу" Занынын 1-ші бабында негізгі ұғымдардың мәні көрсетілген
[21]. Мемлекет иелігінен алу (разгосударствлепие) ұғымы мемлекеттік
меншікке әлде мемлекеттік шаруашылықка нақты сілтеме жасамаса да, негізгі
мәселе - мемлекеттік кәсіпорындарды түбірінен өзгерту арқылы - шаруашылық
баскару және оған сәйкес өкілеттік кызметін тікелей шаруашылық тұлғаларына
беруі айкын жазылған. Бұл жерде, әнгіме мемлекеттік шаруашылық жүйесін
ыдырату арқылы салалық баскару ұйымдарынан кәсіпорындарды босату мәселесі
койылып, яғни бір орталықтан басқарылатын жүйені нарықтық экономика
тұлғаларына айналдыру құбылысы көрсетілген.
Жекешелендіру(приватизация) дегеніміз - мемлекеттен азаматтар мен
заңды тұлғаларының мемлекеттік меншік нысандарын сатып алуы және
мемлекеттік акционерлік қоғамдарының акцияларына ие болуы.
Жекешелендіру - меншік иесін табу, меншіктеу ұғымы арқылы ғана өз
мәнін анықтай алады. Олай болса, мемлекет меншіктің негізгі иесі емес, тек
заң жолымен бөтендердікін (халықтың) еңбегін өзіне иеленіп алған құқықтық
аппарат түсінігі шығады. Мемлекет өзінін қаржы саясаты арқылы 70 жылдам
астам уақытта шаруашылық тұлғаларының қосымша еңбегін қорландыру арқылы
меншік нысандарын түзеді.
Мемлекеттік шекара, жер, су байлығы, қазына қорлары т.б. сиякты
қоғамдасып пайдаланудың нысандарын меншіктің басқа түрлерінен ерекшелеу
сипатына байланысты бірте-бірте мемлекет меншік құқығына ие болады.
Приватизация - меншікті мемлекет иелігінен алу (ішкі мәні жекешелендіру
процесі) мен экономикадағы мемлекеттің өкілеттілігін шектеу, (экономикакы
беймемлекеттендіру) процестері әр килы ұғымдар. Мән-мазмүндары сәйкес
келмейді.
Жекешелендіру құбылысының аса маңызды сипаты -басқару іс-
әрекет қызметінін оқшаулануы. Әр түрлі мәнді-мақсатты іс-әрекеттер
жинағы ретінде мемлекеттік басқару орындарыгың мақсаты және өзара
тәуелді іс-әрекеттері жекешелендіру тұлғаларының мүдделерінің уақыт
факторына және меншік нысанына қатынасымен аныкталады.
Жекешелендіру арқылы біз шаруашылық тұлғаларының өндірістік
функциясын тубірінен өзегертіп, іс-әрекет модельдерін қалылтастырамыз. Ал,
бұл процестегі басқару ұйымдарының іс-әрекеті әртүрлі жекешелендіру
концепцияларына байланысты олардың иеархиялық жұйесімен моделденеді.
Жекешелендіру және мемлекеттін экономикалық қызметін шектеу процесі
ТМД елдері үшін әлеуметтік әділдік кағидаларың қалпына келтіру қозғалысы.
Бұл жаппай жекешелендіру арқылы жүзеге асуы тиіс.
Мемлекеттік меншіктің және мемлекеттік шаруашылық жүйесінің
монополиясы, жеке-дара үстемдігі, екі түрлі кұбылыс ретінде етпелі кезеңде
ерекше реттеу, жаңарту нысандарын деп қарау кажет.
Мәселен, бағаның ырықтандырылуы (1992) өндіріс салаларының ерекшелігін
қалай ескерді немесе бірынғай экономикалық кеңестіктің ыдырау жағдайында ҚР
жүргізетін экономикалық, саясат бағыт-бағдары және әдіс-тәсілдері
жекешелеңдірудің ғылыми негіздерін сараптауды жүзеге асырды. ҚР үкіметі
І992ж. "Дағдарысқа қарсы бағдарлама" кабылдады. Бұл бағдарламада
"Қазақстан Республикасы экономикасын бей-монополизацнялау бағдарламасы мен
сараптамасын" дайындау кажеттігі көрсетілді. Антимонополиялық және баға
саясаты Мемлекеттік комитеті 1993 жылдың күзінде бұл құжатты дайындап,
үкімет құрылымдарына ұсынды.
Монополияға қарсы күрес үкімет деңгейінде жарияланғанымен оның мән-
мазмүны, әдіс-тәсілдері, бағьптары ашық айкындалмаған, өзара тәуелділігі
келісілмегең Оның үстіне өкімет қүрылымдарында жалпы жұмыс жоспарлары
үйлестірілмегең, монополияға карсы күрес нысандары белгіленбеді. Ағымдық
саясатка байланысты жеке монополияларға, мысалы "Казаэро", "Казмұнайгаз",
"Казавтодор'', "Энергетика" т.б. салаларда үкімет шешімімен ғана күресу,
кайта құру шаралары жүзеге асты.
Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі үш кезеңде өткізілді.
Бірінші кезең 1991-1992 жж. қамтамасыз етеді. Бұл кезеңде
жекешелендіру процесінің заңдық- құқытық базасы қалыптастырылды және келесі
заңдар қабылданған еді:
“ҚКСР меншік туралы”; “Жекешелендіру туралы” т.б.
кезеңнің басты мақсаты- бір қалыпты мемлекеттік меншікті басқа
меншік нысандарына ауыстыру, мемлекеттің азаматтарына кәсіпорын мүліктерін
(бағалы қағаздарын) өз меншігіне өткізу.
Бұл кезеңде қойылған мақсаттар:
• меншіктің көп түрлігіне негізделген жаңа экономикалық қатынастарды
қалыптастыру, тауар өндірушілердің шаруашылық тәуелсіздігіне
мүмкіндік беру;
• бәсекені дамытуды негізге ала отырып монополизмді жою;
• адамдардың ең бек нәтижелеріне ынталандыру, кәсіпкерлікті дамыту;
• экономикалық қаржылық жағдайын жақсарту;
• өндірілген тауарлардың және қызметтердің сапасын көтеру;
• мемлекеттік бийлік органдарын өздеріне тән емес қызметтерден
босату.
Сонымен бірге бұл кезде жекелендіру объектілері екі топқа бөлінді:
1) жекешелендіруге тиісті объектілер;
2) жекешелендіруге тийым салынған объектілер.
Қазақстанда жүргізілген жекешелеңдірудің 1-ші кезеңіндегі әлеуметтік-
экономикалық өзгерістердің негізі - меншікті үдемелі жекешелендіру болу.
Толық сарапталмаған, көпшілік элементтері жүйеленбеген шаралар үкімет
алдында тұрған жалпы макроэкономикалық реттеу саясатына және әлеуметтік-
экономикалық реформаларды тереңдетуге жекешелендіру процесіне тым артық
мақсатсыз берілуінен туындайды. Бұл іс-тәжірибеде есептелмеген
қиыншылықтарға алып келді. Біріңші кезеңде жіберілген қолайсыздықтардан
құтылу үшін мемлекет бұл процесті өз қолына алуға мәжбүр болды. Екінші
кезеңдегі негізі өзгешеліктердің бірі - мемлекеттік меншікті өзге түрге
айналдыруда басты тұлғалар ретінде еңбек ұжымдары және баска делдалдар
емес, мемлекеттік баскару ұйымдарының инициативасы бойынша жүргізілуі
қажеттігі. Жариялылық кең бақылауды күшейту, әлеуметті әділдік қағидаларын,
азаматтардың құқығын қамтамасыз ету мәселелері көзделді.
Өзгешеліктердің екінші тобы- жекешелендіру нысандарын экономикадағы іс-
қызмет ерекшелігіне қарай жіктеудің өлшемдерін белгілеу қажеттігі. Осыған
байланысты, оларды үш топқа бөлу көзделді:
1)жұмыс істейтіндер саны 5 мыңнан астам ірі кәсіпорындар;
2) жұмыс істейтіндер саны 200-500 адамға дейінгі орташа кәсіпорын;
3) жұмыс істейтіндер саны 200-ден аз шағың кәсіпорындар.
Бұл жіктеудің әр түрлі өндіріс салаларыңдағы табиғи климаттык
ерекшеліктерді, өндірістік қуаттар мен өндіріс көлемін, және
экономикасындағы атқаратын іс-қызметін ескермейтінін байкау қиын емес.
Қазақстан жүргізіп отырған мемлекеттік (ұлттық) жекешелендіру және
мемлекет иелігінен алу Бағдарламасы аукцион, конкурстар, тендерлер арқылы
және де шағын, орташа, жаппай жекешелендіру түрлері арқылы меншіктің әр
түрінің қатар өмір сүруін, кәсіпкерлікті жандандыру арқылы қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыруды басты мақсат етір қояды. Бұдан, адамдардың
әлеуметтік хал-жағдайын жақсартудың негізгі құралы, жолы - еңбек
қатынастарын жаңа үлгіде қалыптастыру, өндіріс тұлғаларының арасындағы
бәсекелестік пен жарасымпаздықты нарықтық экономика ауқымында көркейте
дамыту міндеттері туындайды. Меншік тұлғалары мен кәсіпкерліктің жаңа
сипаты, екінші жағынан, енбектің мән-мазмұны өзгерістері, әлеуметтік корғау
жүйесі жоғары, серпінді дамитын базарлық, экономиканың пайда болып
қалыптасуына, үздіксіз жетілуіне алып келуі тиіс.
Жекшелендірудің бірінші кезеңінде мемлекеттік білім беру, деңсауліқ
сақтау, байланыс, энергетика, бұқаралы ақпарат, баспа, туризм, геологиялық
барлау, мәдениет, су ресурстары, қару- жабдықтарды өндіруші салаларының
объектілері жекелендіруге болмайтыны бекітілген.
Бұл кезде жекешелендірілген объектілер: сауда кәсіпорындары мен
мекемелері;қоғамдық коммуналдық шаруашылық, құрылыс, автокөлік, аш ,т.с.с.
объектілер.
Осы объектілерді сатырп алуға ҚКСР азаматтары, басқа республикалардың
азаматтары, ҚР орналасқан заңды тұлғалар. Жекешелендірі екі әдіспен
атқарылған:
• Тегін;
• Ақылы .
Жекешелендіруден түскен барлық табыстар мемлекеттік арнай шоттарына
аударылған.
Осы кезде жекшелендіру нәтижесінде қоғамға кері әсер етеін бірнеше
экономикалық құбылыстар пайда болды:
• Инфляция деңгейінің өсуі;
• Жұмыссыздық деңгейінің өсуі;
• Халықтық кеделенуі;
• Қажетті мөлшердегі жеке капиталдың болмауы. Мысалы, республиканың
барлық негізгі қорлары 170 млрд. руб. тең еді, айналым қорлары- 40
млрд.руб., “ақталмаған өндіріс” – 12,1 млрд. руб. барлығы қосылып –
222,1 млрд.руб. ал халықта барлық қаржылық көздерінен тек 21-32
млрд. руб қаражыты болды, яғни мемлекеттік активтерінің 10-15
пайызы;
• Халықтың көпшілігінің нарықтық шаруашылық жүргізуден бей хабар
болуы;
• өндіріс орындарының жоғары шоғырлануы.
Казақстандағы жекешелендіру бағдарламасының екінші кезеніңде,
тәжірибеден туындаған талап, заң-құқықтық негіздеріне еңгізілген елеулі
өзгерістердің бірі- бұл процеске еңбек ұжымдарымен қатар, жалпы халық
тартыла бастады. Меншік түрін жаппай өзгертудің механизмі - Ресейдегі
сиякты купондық (ваучер) жолымен жүргізілді. Ресей реформасындағы
кателіктерді ескере отырып, өркениетті жолмен жеке капиталды қалыптастыру,
одан әрі шоғырландыруды жүзеге асыру міндеті койылған. Бұл заң-құқыктық,
нормативтік негізді жетілдіру арқылы реформаны тереңдетуге жасалынған
қадамдар еді.
Екінші кезеңде, 1993-1995 жж. арналған бағдарламаның ерекшелігі - ол
үш үлкен блоқтан тұрады. Бірінші,- ұсақ кәсіпорындарды акшаға және тұрғын
үй купондарына сату тәртібі. Екіншісі, орта және ірі кәсіпорындардың
жаппай жекешелендірудің купондық механизмі - жекешелендіру және
қаржыландыру купондары еңгізілуі. Бұл кәсіпорындар алдымен акционерлік
коғамдарға айналуы, сол арқылы, акцияларды әр түрлі жолмен халықка беру
кезделгең. Үшінші - тендер иемесе аса ірі, не "арнайы" кәсіпорындарды
жекешелендіру бағдарламалары белгіленді. Мемлекеітік Мүлік комитеті 3
жылда 100-ге жуық кәсіпорындарды осы жолмен жекешелендіруді көздейді.
Қазақстан Республикасында 1996- 1998 жж. жекешелендіру процесінің
үшінші кезеңі басталды. Бұл кезеңің құқықтық базасын ҚР 1996-1998 жж.
арналған Үкіметтік Бағдарламасы қамтамасыз етті.
Үшінші кезенің өзгешілігі- экономикадағы жеке сектордың басым келуін
толық қалыптастыру және тұрақтандыру.
Ол кездегі жекшелендіру бағдарламасының мақсаттары:
• жекешелендірудің екінші кезеңінде сатылмаған объектілерді сатуды
аяқтау;
• мемлекеттік меншікті сатудың жеке юобаларын қарастыру;
• алдын ала жекешелендіруге жатпайтын объектілерді жекешелендіру
тізіміне қосу;
• экономиканың жеке секторларында жекешелендіру процесін жүргізу;
• жекешелендіру процесінде белсенді қатысатын стратегиялық
инвесторларды қалыптастыру;
• жекшелендіру процесінде шетелдік капиталды қатысуын күшейту.
(сурет 2)
Жекешелендіру кұбылысы экономикалық реформаларды жүзеге асыруға
кажетті қаржы-қаражат көздерін қалыптастыру және инвестициялық ресурстарлы
бағыттау қызметін аткару тиіс еді. Ал, бұл үшін жоғары дамыған банқ -қаржы
жүйесі және бағалы кағаздар рыноғының қажеттігі туады. КСРО-ның ыдырауы,
тәуелсіз мемлекеттердегі банк буындарының қаржы тапшылығы, сыртқы сауда
монополиясының және валюта монополиясының әлсіздігі, экспорт-импорттык
саясаттың дәрменсізлігі, т.с.с. жекешелендіру кұбьшысына экономикалық,
негіз болатын валюта және бағалы кағаздар рыногіне кері әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасында жекешелендіру процесі
жеке
Сурет 2- ҚР жекешелендіру сызбасы
1.3.Салықтар- экономиканы мемлекеттік реттеу құралы
Салық салу механизмі- кез-келген экономикалық жүйенің құрделі
бөлігінің бірі болып табылады. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды
тәсілі ретінде орын алып, оның әрекет етуінің тиімділігі әлеуметтік, және
экономика саясатының жетістігіне әкеледі. Кез-келген елде мемлекеттік
шығындармен салық салу мәселесіне өте үлкен көңіл бөлінеді. Нарықтық
экономикалы елдерде салықтар мемлекеттік және муниципиальдық табыстарды
қалыптастыруға басты роль атқарады да, экономиканы басқарудың күшті
стильдық құралы болып келеді, әсіресе олар ғылыми- техникалық прогрессті
жеделдетуге, антиинфляциялық және құрылымдық саясатты жүзеге асырады да
белсенді орын алады.Сондықтан да салықтарды төлеу өте қажетті де, маңызды
іс болып табылады.
Дүние жүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бүкіл өркениетті
мемлекеттердегі салықтық реттеу - несие реттеумен бірігіп әрекет еткенде
ғана нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады. Ол
нарықтық қатынастардың қалыптасуына және мемлекеттік экономикаға тигізетін
әсерін реттеп отырады. Сондай-ақ, салықтар қоғамның экономикасын
тұрақтандырудың және әлеуметтік теңдікті қамтамасыз ететін маңызды
элементер болып келеді.
Қазіргі кезеңдегі жағдайда салықтардың мәні мен рөлі мемлекеттік
органдарды қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету шекарасынан шығып отыр.
Елді салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің маңызды құралы бола
бастады. Олар макроэкономикалық реттеушіге белсенді араласа отырып, ішкі
ұлттык табыстардың жалпы көлемінде,салықтық төлемдердің салыстырмалы
мөлшерінің өсуін қамтамасыз етіп отырады. Салықтар экономикалык
белсенділікті реттей отырып,өндірістік процестерге де қатты әсер етеді. Бұл
жүйе жан-жақты болып табылады.Салынатын салықтармен әрекет ете отырып
мемлекет капиталының қорлануына асқан ықпал етеді. Сондай-ақ салықтық ретеу
шаралары, әртүрлі салалардын бәсекелесу мүмкіндіктерін кеңінен ынталандыра
отырып, капиталдык қорлануына тиімді жағдай жасап,кәсіпорындардың іс-
әрекеттерінін әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпалын тигізеді.
Бұл мақсатта салықтарды төлеуге түрлі жеңілдіктер пайда болады.Салықтық
жеңілдіктердің көмегімен мемлекет өндіргіш күштерін территориалды
орналастыруға, инфрақұрылымдын объектілерді құруға және тағы басқа іс-
әрекеттерді жүзеге асырады толығымен мүмкін болады. Сондай-ақ
салықтар мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән
құбылыс.Олардың басты міндеті әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін
өндірістік емес салаларды қаржыландыру болып келеді.
Экономикалық реформаның басты мақсаты- шаруашылық жүргізуші
субъектілерге түсетін салық ауыртпалығын жеңілдету, қолданып жүрген
салықтармен төлемдерді реттеу болып табылады. Бұл бағытта ең негізгілерін
пайда салығын, қосылған құн салығын, акциздерді мүлік салығын, табыс
салығын және бір қатар басқа да салықтардың мәнін артыру. Ұқсас жағдайда
салық салудың шамамен тең тәртібі қолданылатын болады, ал ставкалар табыс
көлемінің артуына байланысты қойылады. Біртұтас тәртіп салық төлеушінің қай
кезде қандай салық төлеуді жақсы білуіне мүмкіндік береді. Қазақстандағы
салық ставкаларының басқа елдердегі осындай салықтардың ставкаларымен
теңдес болуы да дұрыс. Бұл өте қажет, өйткені неғұрлым жоғары ставка
белгілеу шетелдік инвестициялар тартуға кедергі келтіреді және керісінше,
неғұрлым төмен ставкалардың әртүрлі болуынан туындайтын салық капиталды
экспортқа шығаратын елдердің бюджетіне түседі.
Барлық салық түрлерін қоса есептегенде олар тауар өндірушінің
табысының 40%-нан аспайды. Оның үстіне экономиканы қайта құру, кәсіпкерлік
қолдау көрсету, жол қорлары тәрізді мақсатта қорларды кезең-кезеңімен жою
көзделуде. Оларға міндетті түрде қаржы аудару кәсіпорындарға ауыр соғып
отырғандығы ешкімге де құпия емес. Сондай-ақ, шығындарды өнімнің өзіндік
құнына жатқызу жүйесі де өзгерілгені жөн, бұл өте маңызды, өйткені ол қазір
салық алынатын табысты есептеу үшін қажетті негіз болып табылады. Болашақта
мұндай негізді неғұрлым толық та дәл анықтау үшін оның құрамына тауар, өнім
сату, жұмыс, көрсетілетін қызмет, мүліктерді жалға беру, заем, лицензия
беру және басқа табыстың барлық түрлері енетін жалпы табыс негізінде
анықтау қажет. Бұл ретте өндіріске байланысты барлық шығындар жалпы
табыстан игеріліп тасталынатыны белгілі.
Салық қандай болу керек (жоғары немесе төмен) сауалы экономистердің
пікірталасының нысаны. Экономикаға мемлекеттің араласуы салықтық көбеюіне
соқтырады, араласуы: әлсіз болса-азайтады.
Негізгі мәселе араласуы мен араласпауы экономикаға қалай әсер етеді.
Кейнстен кейінгі оқымыстылар пікірі "Сұраныс экономикасын" қалыптастыруға
бағытталған. Олардың ойынша, салықтың жоғары деңгейі қоғамның сатып алу
деңгейін, яғни жалпы сұранысты төмендетеді, демек, баға түседі,инфляция
сөнеді. Керісінше, салықтың азаюы жалпы сұраныстың өсуіне әкеледі,баға
өседі және инфляция қарқыны жылдамдайды.
"Ұсыныс экономикасын" жақтаушылар кері пікірде: салықтың жоғары болуы
кәсіпкер шығынын көтереді, ол тұтынушыға жоғары бағамен ұмтылады, бұл
инфляцияға соқтырады, яғни олар салықтың төмендеуін қалайды.
Бұл сұрақтың бір мағыналы жауабын экономикалық ғылым әлі
таппады.Бірақ салық мөлшері мен іскерлік белсенділік арасында байланыс
жасауға әрекет жасалынды.американ профессоры А.Лиффер ұсыныс теориясын
дәлелдеген. Табыс салығының көтерілуі бірдей іскерлік белсенділікті
төмендетеді немесе кәсіпкерлік қызмет пайдасыз болады.Ал салық мөлшерінің
аз болуы жұмысқа, қор жинауға, инвестицияға, іскерлік тәуекелді қабылдауға,
ұлттық өндіріске және табысқа ынта туғызады. Нәтижесінде салық негізі
кеңейеді. Бұл салық мөлшері мен салық кірісі арасындағы байланыс "Лаффер
қисығы" деген атау алды.
Егер салық мөлшері нольге тең болса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz