Желтоқсан ызғары

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ЖЕЛТОҚСАН ЖАҢҒЫРЫҒЫ

Кеңес империясының, ыдырауы мен Орталық Азия республикаларының тәуелсіздікке қол жеткізуі сөз болғанда, Батыс ғалымдары мен аралшылары 1986 жылдың желтоқсан айында Қазақстанның біраз қалаларында орын алған оқиғаларға соқпай өтпейді.

Қазақ жастарының Кеңес Одағы халықтарының "ар-ожданы" саналатын Компартиясы орталық Комитетінің шешіміне қарсы тұрып, дербестік ұранын көтеруін ешкім де күтпегенді.

Кеңес Одағының ерте ме, кеш пе тарих сахнасынан кететіндігіне сеніп келген шетел алымдарының өздері де Желтоқсан көтерілісін ашық күндегі найзағайдай қабылдайды.

Көтеріліс жөнінде ешбір хабардың таралып етпеуіне империя құрылымдарының бар күш жігерін жұмылдьруына қарамастан. Германияның «Ди Вельт», Ұлыбританияның Тардиан. Америка құрама Штаттарының "Нью-Йорк таймс" т. б. елдердің беделді басылымдарында материалдар жарияланады. Көтерілістің себептері мен оның алдағы уақытта Кеңес Одағының тағдырына тигізер салдарын талдауға арналған Оксфордтағы Орталық Азияны зерттеу орталығыньң директоры С. Эндерс Уимбуштың Алматыдағы көтеріліс", жапон профессары Т Куционың "Қазақстандағы ұлттық көтерілістер". "Остойропа" журналының шолушысы Роланд Шарфтың осы аттас мақалалары жарық көреді Неміс тарихшысы Катрин Векнер Қазақстан халықтарының өзара қарым-қатынасы жөнінде зерттеу жүргізіп, 1996 жылы Гаыбургте жарық көрген кітабында көтеріліс тарихына арнайы тоқталады.

Мағлұматтардың талшылығына байланысты Батыс сарапшылары алғашқы кезде кеңес баспасөзіндегі біржақты материалдарға шолу жасаумен ғана шектеледі. Осы себетті, шындыққа сәйкес келе бермейтін, жорамалға негізделген басылымдарға да жол беріледі Оның бір мысалы ретінде "Орталық Азия хабаршысы" журналында "Алматы көтерілісіне кеңес баспасөзінің көзқарасы" деген мақаланы келтіруге болар еді. Мақала түйіні: "Алматыда өткен ереуіл - этникалық қайшылықтар мен екі жақтан да, қазақтар мен орыстар тарапынан білдірілген наразылық көрінісі дегенге ғана саяды.

Оқиғаның түп төркінін ұлтаралық қатынастардан іздестіру негізінен баспасөз шолуларында көбірек ұшырасады. Лондондық Экономист журналында көтеріліс Қазақстанды мекендеген халықтар мүдделерінің "қақтығысы" деп сипатталынса, немістің "Шпигель" (1987, №11) журналыңда оқиғаның түп тамыры ұлттық рухтың имманенттік қасиеттерінен бастау алатын сананың спонтанды бұлқынысы делінеді. "Ньюсуик' (1991, 8 шілде) журналында қазақтардың ашу-ызасын туғызған Кремльдің Қазақстан Компартиясының басшылығына "онша танымал емес орысты тағайындауы еді" деп шамаланады.

Жалпы алғанда көтерілістің шығу себептері Батыс советологиясында берік орын алған ұлтшылдық концепциясы" шеңберінде қарастырылады. Француз профессоры А. Беннигсен және басқа да тарихшылар "Ұлттық мәселе - кеңес жүйесінің ең әлсіз жақтарының бірі, мүмкін, Кеңес Одағын ыдырауға ұшырататын ең қауіпті фактор" деген пікір білдіреді.

Неміс тарихшысы Г. Брэкердің "Шығыс мәселесі Мәскеу саясатында" деген көлемді мақаласында Желтоқсан көтерілісін "Ұлттық сана-сезімнің - өсуінің белгісі" дейді. Бірақ автор бұл процестің "Этникалық және діни сезімнің. Кеңес мемлекеті саясатының жиынтық туындысы екендігі жөнінде айта отырып, Орталық Азия республикаларында ислам дінінің ықпалының артуына көбірек мән береді Батыс советологиясында мұсылман республикаларындағы қандай да болсын саяси-әлеуметтік мәселелерді "ислам факторы" арқылы түсіндірудің шындықтан біршама алшақ жатқанын айта кеткен жөн.

Дат ғалымы А. Йоргенсен исламның оянуына байланысты кеңес үкіметі басшыларының саясатындағы кейбір іс-шараларды ескеру қажеттігін, дегенмен Орталық Азиядағы жанжалдар мен шиеленістерді діни және этникалық факторлар арқылы түсіндірумен шектеуге болмайтындығын ескертеді. Ал, Сазиз-аль Ахсан "Ұлтшылдықты зерттеу жөніндегі канадалык шолу" деген журналда жарияланған "Орталық Азиядағы ұлттық құрылыс" деген мақаласында модернизацияның Кеңес Одағындағы ұлтаралық қатынастарға тигізген ықпалын зерттеген ғалымдар еңбектеріне баға бере келіп көптеген шиеленісті мәселелердің Орталық Азия халықтарының "түрікшілдік және діни" бірлігін жойып, жаңа кеңес ұлтын құру, қазақтарды "орыстандыру" саясатынан туындап отырғанына назар аударады. "Кеңес құрылысы тілі мен ділі бөлек халықтар арасында зорлық, -зомбылық, ұлттық құндылықтарды түбірлі өзгерту арқылы жүзеге асырылды" дейді ол.

Батыс авторларының "ұлтшылдық феноменн" асыра көрсетуіне М. Горбачев пен оның жақтастарының ұлт мәселесіндегі бұрмалаушылықтарды жасырып көтеріліс жауапкершілігін қазақ халқына жүктеуге тырысуының да әсер еткені белгілі. Ол жөнінде Орталық Азия шолуы" журналында да атап көрсетілді

Кеңес өкіметінің ұлт саясаты өзінің мән-мағынасы жөнінен қазан, және орыстан өзге басқа да халықтардың мүдделерін қанағаттандыруы мүмкін емес себебі ол пролетарлық төңкеріс пен тарихи прогресс үшін қандай да болсын құрбандықты ақтайтын ұлттар мен ұлттық қатынастардың маркстік теориясына негізделген еді.

Халық тәуелсіздігі мен бостандығы жөніндегі уран маркстік-лекиндік ілімде табиғи құқық пен тарихи әділеттіліктен емес утилитарлық пайымдаудан туындайды.

Халықтардың өз алдына дербес өмір сүру құқын Маркс те, оның ізбасарлары - орыс большевиктері де бұл талаптың өзіндік құндылығын есепке алудан емес пролетариаттың таптық күресіне пайдалылығы тұрғысынан ұғынады. Төңкерісті "тарих локомотивіне" теңей отырып, олар қоғамды күшпен қайта құру мақсатында, жеке әлеуметтік топтар мен таптардың керек болса бүтін халықтың жоқ болып кетуін де жақтайды. Тиісінше, Гегельден кейін Маркс те халықтарды Чарихи" және 'тарихи емес" деп екіге бөледі. Маркстің бұл жіктеуінің сол баяғы "еуропаға табынушылық' концепциясынан туындайтындығы, ол бойынша тарихи процестің субьектісі еуропалықтар ғана деп танылатындығы құпия емес.

Маркске еуропалық отаршылдардың "өркениетік миссиясы" да жат емес. Төл тарихынсыз және өркениеттің алғашқы дөрекі сатысынан бері жат билікке бағынып келген халықтардың өмір сүруге ешбір қабілеті жоқ және олар ешқандай дербестікке қол жеткізе алмайды" деп түйіндейді.

"Тарихи емес халықтар' (оларға бүкіл азиялықтар да жатқызылды) құрып, дүниежүзілік пролетарлық төнкеріс мүддесіне орай тарих сахнасынан біржолата кетуі керек деп есептелді.

В. Лениннің отар және тәуелді халықтардың өз алдына бөліну құқы мәселесі бойынша ұстамымының да неміс ұстазының көзқарасынан ешбір өзгешеліп болмады. Ол. "Біздер. Марксистер әрқашан да контрреволюциялық, халықтарға қарсы соғысты жақтадық және алға қарай да жақтаймыз деп ұран тастады.

Тарихи емес құрып кетуге душар мұсылман халықтары жөніндегі нәсілшілдік теорияны басшылыққа алған Кремль басшылары қазақтарды қай уақытта да қатаң қадағалауда ұстап келеді. Ағылшын тарихшысы П. Колстой Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы ДА. Қонаевтың орыс Г. Колбинмен алмастырылуын Ф. Голощекиннің кезіндегідей қазақтарды қуғындаудың жаңа кезеңі ретінде қабылданды деп жазады.

Француз тарихшылары Б. Керблаб мен МЛавинь Ц. Қонаевтың, орнынан түсірілуі қазақтардың көтерілісіне түрткі рөлін ғана атқарды ал, шын мәнінде, оған себеп болған ұлттық мәселенің шешілмегендігі еді деп жазады. Олар Желтоқсан көтерілісін отарлық үстемдікке қарсы жүргізіліп келген ұлт-азаттық қозғалысының жалғасы ретінде таниды. Басқа Батыс тарихшылары да бұл оқиғаның тамыры терең екендігі, оның себебін Д. Қонаевтың орнына Г. Колбиннын, тағайындалуымен түсіндірудің жеткіліксіздігі туралы қорытындыға келеді. А Беннигсен "Нью-Йорк таймс газетінің" 1986 жылдың 30 желтоқсанындағы санында Алматыдағы көтеріліс тарихының тамыры қазақтардың 1916 жылы қырғынға ұшырауына, 1930-жылдардағы ұжымдастыру барсында халықтың жартысына жуығының аштан өлуіне, кейінгі кезеңде исламға қарсы шабуылдарға барып тіреледі деп жазады. Оның пікірінше: "Мәселенің негізі орыстардың отаршылық пиғылына орай барған сайын жылдам қарқынмен жүргізіліп отырған тілден, діннен және ұлттық әдет-ғұрыптардан айырып, орыстандыруды мақсат тұтқан саясатқа барып ұласады".

А. Беннигсен "ислам факторын" көтеріліске жетелеген басқа да себептердің қатарында атаса, Б Браунның ойынша. "этникалық және діни сана-сезімінің оянуы. Кеңес үкіметінің исламға қарсы саясаты шешуші рөл атқарғанға ұқсайды. Сонымен бірге ол М. Горбачевтың қайта құру саясаты елдегі ұлттық наразылықтардың катализаторы іспеттес болғандығы, экономика саласындағы реформалардың қоғамдық өмірде де өзгерістерге әкелуінің заңдылығын көрсетті деп түйіндейді

Батыс әдебиетінде көтерілістің себебі ретінде тағы бір жорамал жасалына бастады. Американ тарихшысы Д. Кроу 1998 ж. "Ұлттар жазбалары деген журналда 1996 жылы жарық көрген М. Горбачевтің естеліктеріне сілтеме жасай отырып, Д. Қонаевтың басты қарсыласы Министрлер Кеңесінің төрағасы Н. ӘНазарбаев екендігі", сол себепті оның Назарбаевты Қазақстаннан тыс жерге алыл кетуін өзінің орнына орыстың тағайындалуын сұрағанын, бұл жағдайдың Г. Колбиннің сайлануына, ал ол өз тарапында Алматыдағы көтеріліске әкелгендігін айтады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.