Баланың психикасының дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.
1.1. Бала психикасының дамуының негізгі заңдылықтарының теориялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5.8
1.2. Баланың оқу іс . әрекеттері және оның оқу барысында қалыптасып жетілуі ... ... ... ... ... ... ..8.11
1.3. Бала психикасын қалыптастыруда шешуші рөль атқаратын әрекеттің бірі.еңбек іс . әрекеттері ... ... ... ..11.13
ІІ. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Мектеп жасына дейінгі жасындағы баланың іс . әрекетінің дамуының жолдары ... ... ... ... ..14.16
2.2. Мектепке дейінгі баланың оқу әрекеттерін зерттеу ... 17.18
2.3 Психологиялық әдістер арқылы баланың іс . әрекетін және психикасын зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.26
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... .27.28
ІV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... .29
V. ҚОСЫМША.
І. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.
1.1. Бала психикасының дамуының негізгі заңдылықтарының теориялық негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5.8
1.2. Баланың оқу іс . әрекеттері және оның оқу барысында қалыптасып жетілуі ... ... ... ... ... ... ..8.11
1.3. Бала психикасын қалыптастыруда шешуші рөль атқаратын әрекеттің бірі.еңбек іс . әрекеттері ... ... ... ..11.13
ІІ. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Мектеп жасына дейінгі жасындағы баланың іс . әрекетінің дамуының жолдары ... ... ... ... ..14.16
2.2. Мектепке дейінгі баланың оқу әрекеттерін зерттеу ... 17.18
2.3 Психологиялық әдістер арқылы баланың іс . әрекетін және психикасын зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.26
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... .27.28
ІV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... .29
V. ҚОСЫМША.
Баланың психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен айналысуына байланысты болуы, бала өмір сүру барысында өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығаруы, мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс. "Әрекетіміз дұрыс болу үшін,— дейді Әл-Фараби, — біздің соған баратын жолымыз қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз". Баланы іс-әрекетке итермелейтін оның түрлі қажеттері екені өткен тарауда айтылды. Бала іс-әрекеті — күрделі процесс екендігі, оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың әрекеттердің жүйесінің кіруі, іс-әрекет (деятельность) ұғымынан әрекет (действие) ұғымын ажырату қажеттігі, өйткені мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағындығы, әрекет іс-әрекеттің шағын бөлігі, единицасы екндігі, ол жеке мақсатты орындауға бағытталуы, әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталуы, бала іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отыруы осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
1. Мухина. «Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясын дамыту». Алматы 1986ж
2. www.google.kz
3. Болашақ С.Дүйсенова «Қиын балалармен жұмыс түрлері» №20 (305) мамыр 2006ж
4. М.Сәттімбетова «Мектепке дейінгі тәрбиенің өзекті мәселелері» // Қазақстан мектебі 2000ж №5-6
5. www.google.kz
6. Хабаршы «Психология және социология» сериясы №2 (13)
7. Болашақ Е.Оңалбай « Психолог – тәрбие жұмысындағы жетекші тұлға» №14 (209) сәуір 2006ж
2. www.google.kz
3. Болашақ С.Дүйсенова «Қиын балалармен жұмыс түрлері» №20 (305) мамыр 2006ж
4. М.Сәттімбетова «Мектепке дейінгі тәрбиенің өзекті мәселелері» // Қазақстан мектебі 2000ж №5-6
5. www.google.kz
6. Хабаршы «Психология және социология» сериясы №2 (13)
7. Болашақ Е.Оңалбай « Психолог – тәрбие жұмысындағы жетекші тұлға» №14 (209) сәуір 2006ж
МАЗМҰНЫ.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.
1.1. Бала психикасының дамуының негізгі заңдылықтарының теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-
8
1.2. Баланың оқу іс - әрекеттері және оның оқу барысында қалыптасып
жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-11
1.3. Бала психикасын қалыптастыруда шешуші рөль атқаратын әрекеттің
бірі-еңбек іс -
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..11-13
ІІ. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Мектеп жасына дейінгі жасындағы баланың іс - әрекетінің
дамуының
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-16
2.2. Мектепке дейінгі баланың оқу әрекеттерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... 17-18
2.3 Психологиялық әдістер арқылы баланың іс - әрекетін және
психикасын зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-26
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
ІV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .29
V. ҚОСЫМША.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Баланың психикалық өмірінің жан-жақты дамуы
белгілі әрекетпен айналысуына байланысты болуы, бала өмір сүру барысында өз
психикасын түрлі жолмен жарыққа шығаруы, мәселен, мектеп жасына дейінгі
бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән
ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Әрекет
дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге
бағытталған процесс. "Әрекетіміз дұрыс болу үшін,— дейді Әл-Фараби, —
біздің соған баратын жолымыз қандай болу керек екенін анықтап алуға
тиіспіз". Баланы іс-әрекетке итермелейтін оның түрлі қажеттері екені өткен
тарауда айтылды. Бала іс-әрекеті — күрделі процесс екендігі, оның
құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың әрекеттердің жүйесінің
кіруі, іс-әрекет (деятельность) ұғымынан әрекет (действие) ұғымын ажырату
қажеттігі, өйткені мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты
шағындығы, әрекет іс-әрекеттің шағын бөлігі, единицасы екндігі, ол жеке
мақсатты орындауға бағытталуы, әрекетті орындау тәсілдері операция деп
аталуы, бала іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы
ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отыруы осы
жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеті: Бала үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік
мәні зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни
ойлаған істен бір нәтиже шығару- оның екінші бір басты белгісі болып
табылады. Баланың сана-сезімі өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие
болып отырады. Бала психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен
қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз
қажет. Сөйтіп сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде
дамитындары жайлы мәселе психологияның басты принциптері болып табылады.
Бала әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта
белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отыруы, бұлардың барлығына тән
ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы, сондай-ақ жас
мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігі осы жұмыстың басты міндеті
болып табылады.
Зерттеудің әдістері: Іс - әрекеттің жас кезеңдеріне байланысты дамуын
зерттеуде психологиялық әдістер әңгіме әдісі, тест әдісі байқау әдістерін
қолдану.
Теориялық қолданылымы: Мектеп жасына дейінгі баланың психикасын іс-әрекет
арқылы дамытуда және ұйымдастыруды әдістер арқылы жүзеге асыру.
Практикалық қолданылымы: Зерттеу жұмысының нәтижелері жалпы білім
беретін мектептердің бастауыш кластарды оқыту процесінде енгізілген
жағдайда , оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға кең мүмкіндік
жасайды.
І. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.
1.1. Бала психикасының дамуының негізгі заңдылықтарының теориялық
негіздемесі.
Балалардың психикалық дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Міне
біздің алдымызда бес жасар бала тұр. Ол түсініксіздеу етіп бірнеше сөздерді
ғана айта біледі, қолына берген қуыршақты аузына апарады, қарындашпен қағаз
бнтіне әлдене шатпақтар сызады. Мұның себебі неде? Мүмкін бала миынан
мықтап ауырған шығар? Осы болжамдардың қай-қайсысы да рас болуы ғажап емес.
Және де осылардың қай-қайсысы да біздің психикалық даму шарттары жөніндегі
білімімізге негізделеді. Осы шарттарды анықтау – бала психологиясының
маңызды міндеті. Бала психологиясы психикалық дамуға әсер ететін барлық
жағдайларды тауып, санап шығаруға ұмтылып қана қоймай, сонымен бірге
олардың әсері неде екенін, осы жағдайлардың әрекетімен бала дамудың бір
кезеңінен екіншісіне қалай өтетінін анықтайды.
Дамуы күрт бұзылған балалар, әрине ерекшелік сияқты. Ал психологияны
алдымен ережелер қызықтырады. Онысыз ерекшеліктердітүсіну мүмкін емес.
Сондықтанда ғылымның басты міндеттерінің бірі жекелеген оқиғаларға
байланысты пайда болатын дамудың ерекше жағдайларын емес, нәтижесінде кез-
келген бала адам болып қалыптасатын және онсыз қалыпты даму мүмкін
болмайтын жалпы шарттарының маңызын бөліп көрсету болып табылады.
Бала организмінің құрылымы мен атқаратын қызметін өзінің ата-бабасынан
мұраланады. Туғаннан-ақ оның адамға тән күрделі психикалық іс-әрекет органы
болуға қабілетті миы, адамзаттық нерв жүйесі болады.
Адамзат миы болмаса, адам болуы мүмкінбе?
Хайуанаттар әлемінде біздің ең жақын туысымыз – адам тәріздес
маймылдар және олардың ішіндегі неғұрлым көнбісі мен ұғымталы – шимпанзе.
Олардың қимылы, ымдауы, мінез-құлқы, кейде адамға ұқсастығымен таң
қалдырады. Шимпанзенің миы да өзінің құрылымы мен жеке бөліктерінің
арақатынасы жағынан басқа хайуанаттарға қарағанда адамзатқа жақын, әрине
одан салмағы да жеңіл, көлемі де кіші.
Кішкене екі сәбиді бақылағанда ойын және сезім белгілерінде
ұқсастықтың мол екені байқалады. Сонымен бірге принципті өзгешеліктер де
көзге түсті. Шимпанзенің аяғынан тік басып жүре алмайтындығы және қолын
жерден босата алмайтындығы анықталды. Ол көп жағдайда адамның іс-әрекетіне
еліктегенімен, бұл еліктеу тұтыну құрал-жабдықтарын пайдалануға байланысты
дағдыларды дұрыс үйренуге және жетілдіруге апармайды. Көбіне қимылдың сырт
белгілерін ұстап қалады да маңызын түсінбейді. Мәселен, Иони балғамен шеге
қағуға әуестенді. Бірақ ол не қажетті күш жұмсамады, не шегені дұрыс
ұстамады, немесе балғасын шегеге дәл тигізе алмады. Нәтижесінде,
тәжірибиесінің молдығына қарамастан Иони бірде-бір шегені қаға алмай-ақ
қойды. Маймылдың балаларының творчестволық конструкторлық сипаттағы
ойындарға да ақылы жете бермейді. Ақырында қаншалықты арнаулы жаттықтырудан
өткенімен, оның дыбысқа, сөздерді ұғып алуға еліктеуге еш икемі жоқ.
Маймылдың баласын асыраған американдық ерлі-зайыпты Келлогтар да
шамамен осындай нәтежеге жеткен.
Демек, адамзат болмаса адамның психикалық қасиеттерінің де пайда болуы
мүмкін емес.
Ерекше икемділік, үйренгіштік – адам миын хайуанаттар миынан ажырататын
аса маңызды айрықша белгілердің бірі. Хайуанаттарда мидың көпшілік бөлігі
туғанға дейін-ақ бос емес, онда инстинкттер механизмдері, яғни тұқым
қуалайтын мінез-құлық формасы бекіген. Ал, балада өмір мен тәрбие
беретіннің бәрін қабылдауға және бекіндіру үшін мидың көпшілік бөлігі таза
болады екен. Оған қоса, ғалымдар хайуанаттар миының қалыптасу процесі
негізінен туған кезге дейін аяқталадынын, ал адамда туғаннан кейін
жалғасып, бала дамуының жағдайына байланысты болатынын дәлелдеді. Демек бұл
жағдайлар мидың таза жерін толтырып қана қоймай, сонымен бірге оның
құрылысына да әсер етеді.
Француз этнографы Виллар Парагвайдың гуайкилдер тайпасы тұратын,
қатынасы қиын ауданына экспедиция жасаған. Бұл тайпа туралы бұрын жөнді
ештеңе білмейтін едік, тек олардың негізгі тамағы – жабайы араның балын
іздеп бір жерден екінші жерге жиі ауысып көшпелі өмір кешетіні, тілінің
анайылығы, басқа адамдармен байланыс жасамайтыны белгілі болатын. Мұның
алдындағы көптеген экспедицияға қатысушылар сияқты Виллар да гуайкилдермен
танысу қуанышы экспедицияның жақындағанын сезіп, асығыс тайып тұрыпты.
Бірақ олар қалдырып кеткен тұрақтардың бірінде, сірә асығыстықпен ұмытып
кетсе керек, екі жасар қыз бала табылды. Виллар оны Францияға алып келіп,
өзінің шешесінің тәрбиесіне берді. Жиырма жылдан соң осы бір жас әйел үш
тілді меңгерген ғалым-этнограф болып шықты.
Демек, баланың табиғи қасиеті, психикалық қасиеттер тудырмай-ақ оның
жасалуына қажетті шарттар құрайды. Бұл қасиеттер өздері әлеуметтік мұраның
арқасында пайда болады.
Балада туған бойда ересек адамға тән мінез-құлық түрі болмайды.
Дегенмен, мінез-құлықтың кейбір қарапайым формалары-шартсыз рефлекстер-оған
туа бітеді де, олар баланың аман өсіп жетілуі, онан әрі психикплық дамуы
үшін де өте-мөте қажет. Бала органикалық қажеттіліктер жинағымен- оттекке
қоршаған ауаның белгілі температурада болуына, тағамға т.б. деген
қажеттіліктермен және осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған
рефлекторлық механизмдермен туады. Қоршаған ортаның әр түрлі әсер етуінен
балада қорғану және бейімделу рефлексі пайда болады. Соңғысы оның онан әрі
психикалық даму үшін әсіресе маңызды, өйткені ол сыртқы әсерді қабылдап,
өзінше қорытудың табиғи негізін құрайды.
Шартсыз рефлекстер негізінде балада ерте кезден-ақ сыртқы әсер мен
олардың күрделіленуіне, реакцияның ұлғаюына апаратын шартты рефлекстер
қалыптаса бастайды. Қарапайым шартсыз және шартты рефлекторлық механизмдер
баланың сыртқы дүниемен тұңғыш байланысын қамтамасыз етеді және үлкендермен
қарым-қатынас жасауға, қоғамдық тәжірибиенің әр түрлі формаларын игеру
сатысына өтуге жағдай жасайды. Соның әсерімен, ақырында баланың психикалық
қасиеттері мен жеке басының белгілері қалыптасады.
Балалық шақта балдырған организмі, атап айтқанда, оның нерв жүйесі мен
миы шұғыл жетіледі. Өмірінің алғашқы жеті жылы бойына ми массасы шамамен үш
жарым есе өседі, оның құрылысы өзгереді, қызметі жетіледі. Психикалықдаму
үшін мидың жетілуінің маңызы зор, өйткені осыған байланысты түрлі іс-
әрекетті игеру мүмкіндігі артады, баланың еңбекке қабілеттілігі көтеріледі,
неғұрлым жүйелі де мақсатты бағытталған оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге
асыруға жағдай жасалады.
Баланың жетіліп келе жатқан миы ұзақ уақыт бойы бір тектес іс-әрекеттен
туатын ауыртпалықтарды ерекше сезінгіш келеді. Осыған байланысты тәрбиелік
әсер ету және оның сан алуандылығын белгілі мөлшермен жүргізу деген маңызды
міндет туады. Мынандай өкінішті жағдай болғаны белгілі: жас ата-ана
баласымен айналысуға уақыты болмағандықтан, әрдайым оның өзін жалғыз тастап
кетуді және радионықосып қоюды әдетке айналдырған. Сәби миының есту
саласында тұрақты тежелу пайда болған. Сөйтіп, ол саңырау болып қалған.
Жетіліп келе жатқан организм тәрбиеге неғұрлым көнгіш келеді.
Психикалық қасиеттерді дамытуға балалық шақта жүргізілген оқыту жұмыстары
үлкен адамды үйреткеннен гөрі әлдеқайда зор ықпал жасайды.
Сонымен, баланың психикалық дамуындағы әр түрлі шарттардың осы процесте
атқаратын рөлі бірдей емес. Табиғи шарттар организмнің құрылысы, оның
қызметі, оның жетілуі – психикалық даму үшін қажетті, онысыз даму мүмкін
емес, бірақ олар баланың бойында қандай психикалық қасиеттердің пайда
болатынын анықтамайды. Ол өмірдің жағдайы мен тәрбиеге байланысты. Солардың
ықпалымен бала қоғамдық тәжірибені бойына сіңіреді.
Қоғамдық тәжірибе психикалық дамудың қайнар көзі болып табылады, бала
ересектердің араласуымен одан психикалық сапалары мен жеке бастың
қасиеттерін қалыптастыру үшін материал алады. [1]
Адам болу дегеніміз айналадағы адамдар мен заттарға адамша қарауға, іс-
әрекет жасауға үйрену деген сөз. Біз бала ересек адамдардың басшылығымен
қоғамдық тәжірибені, адамзат мәдениетінің жетістіктерін игергені туралы
айтқанымызда, олардың адам жасалған заттарды дұрыс қолдана білетінін,
қоғамдық мораль ережелеріне сай іс-әрекет жасайтынын,тілдің көмегі арқылы
басқа адамдармен қарым-қатынаста болатынын ғана емес, есте сақтау, ойлау
әдістерін де ескереміз. Бала қажетті психикалық сапалар мен өзіндік
қасиеттерді адамның іс-әрекетін және мінез-құлқын меңгеру процесінде ғана
игереді.
Тәрбие процесінде бала іс-әрекеттің сан алуан түрін игереді. Ол
орамалмен сүртінуді, қасықпен тамақ ішуді, шыны аяқпен ішуді, аяғына шұлық
киюді, қарындашпен сурет салуды, текшелерден үй тұрғызуды үйренеді. Осының
бәрі белгілі бір сыртқы нәтижеге бастайтын практикалық іс-әрекет. Сонымен
бірге баланың ішкі іс-әрекетіде қалыптасады, оның көмегімен сәби заттарды
қарайды,оның қасиеттерін анықтайды, олардың бірімен-бірі қалай байланысып
тұрғанын ашады, ойынның, суреттің, әлде не тұрғызудың түпкі ойын табады,
картиналарды есінде сақтайды т.б. Осындай ішкі іс-әрекеттің қалыптасуы
баланың психикалық дамуының негізгі мазмұнын құрайды. Бұлар қабылдау,
ойлану, елестету, есте сақтау яғни психикалық іс-әрекеттер. Олар баланың
өзін қоршаған дүниені бағдарлауын, практикалық іс-әрекет жасалатын
жағдайлармен танысуын қамтамасыз етеді, сондықтан да бағдарлаушы іс-
әрекеттер деп аталады.
Бағдарлаушы іс-әрекеттер әдетте практикалық іс-әрекеттен бұрын
орындалады, оларды әзірлейді. Қарапайым мысал келтірейікші. Баланың арықтан
секіріп өткісі келді делік. Секірмес бұрын ол алдымен арықты мөлшерлеп
көреді. Бұл мөлшерлеуге арықтың енін анықтау, оны өзінің секіру
мүмкіндігімен салыстыру және ақырында секіруге әзірлік түріне еніп, бүкіл
қажетті бұлшық еттер топтарын тиісті дәрежеде ширықтыру кіреді. Осының бәрі
секірудің бағдарлаушы,әзерлену фазасын құрайды, осы кезеңде атқарылған іс-
әрекет бағыттаушы болып табылады.
Бала өзіне жаңа бағыттаушы іс-әрекетті игере бастағанда, ол ішкі емес,
сыртқы формамен орындалады- байқау қимылдары, затты бір-бірімен салыстыру,
олардың орнын ауыстыру т.б. арқылы нәтижеге қол жеткізеді. Мәселен, екі
жасар балаға біреуінде төрт бұрышты, екіншісінде дөңгелек ойығы бар тақтай,
сол ойықтарға сай келетін фигуралармен ойықтарды тығындап көрсетсе, ол кез-
келген ойыққа апарып кіргізуге тырысады. Егер бала қателессе, фигураның
кірмейтінін байқаса, оны екінші ойыққа апарып сұғады. Ал, үш жасар бала
басқаша әрекеттенеді: ол алдымен ойық пен фигураны қарап алады да, сонан
соң бірден дұрыс орналастырады. Міндет сырттай байқау арқылы емес, ақылмен
орындалған іс-әрекеттің көмегімен шешіледі. Алайда енді сол балаға бұдан
гөрі күрделірек басқа жұмыс тапсырып көрейік. Оның алдына шегеге ілінген
сызғыш- тұтқа қоямыз да, оның бір ұшы балаға жақын, ал нысана бекітілген
екінші ұшын қол жетпейтіндей қашыққа орналастырамыз. Мұндай жағдайда үш
жасар бала жоғарыдағы екі жасар сәби секілді байқап қарау жолымен іс-әрекет
жасайды екен. Мектеп жасына дейінгі ересек бала басқаша қимылдайды. Ол
алдымен міндетті ойша шешіп алып, іске сосын, ешбір байқап қарамай-ақ
бірден кіріседі: тұтқаның өзіне жақын тұрған ұшын әрі итеріп, екінші алыс
ұшын өзіне жақындатады. Бұдан мектеп жасына дейінгі ересек бала кез-келген
міндетті оймен шеше алады дей аламыз ба? Жоқ. Алғашқы арифметикалық
амалдарды шешу қалай жүзеге асырылатынына көңіл аударайықшы. Баланың алдына
таяқшалар қоямыз. Ол 2 мен 3 қосатын есепті шешуі тиіс. Бала әуелі екі,
содан соң үш таяқшаны бөлек санап шығарады. Содан соң бұларды қосып
жібереді де қайта санайды.
Сөйтіп сыртқы іс-әрекет ішкі іс-әрекетпен ауысады да бала нақты заттарды
қайта-қайта қозғамай-ақ жауап беруі үшін біраз уақыт өтеді. Сыртқы іс-
әрекеттің осылайша ішке ауысу процесін психологияда интериоризация деп
атайды.
Интериозация процесі арқасында үлкендердің басшылығымен өтетін сыртқы
бойға сіңіру ішкі психикалық іс-әрекеттердің пайда болуына және жетілуіне,
психикалық дамудағы ілгері басуына жеткізеді.
Әр түрлі іс-әрекеттерді игеру үйрету мен тәрбиенің әсері арқылы өте
тұрса да, ол тек ересектердің қалауына ғана байланысты нәрсе емес: бала кез-
келген іс-әрекеттерді кез-келген күйінде игере бермейді. Бұл екі себеппен
анықталады. Біріншіден, әуелі неғұрлым қарапайым, содан соң мейлінше
күрделі қимылдар үйретіледі және баланың қабылдауына мүмкіндігі бар.
Екіншіден, бала жаңа іс-әрекетке үйрену үшін, ол балдырғанның қажетіне және
мүддесіне сай келу, оны қызықтыратын болуы тиіс. Мәселен, мектеп жасына
дейінгі бала жаңа іс-әрекетті, егер олар ойын түрінде көрсетілсе және ойын
үстінде пайдаланылса, басқа жағдайларғыдан гөрі едәуір жақсы және жеңіл
игереді. Бір зерттеу кезінде мектеп дейінгі балаларға олар үшін қиын
тапсырма- ұзақ уақыт өздерін бір қалыпта ұстау ұсынылған. Төрт жастағы
балалар тапсырманы дұрыс түсініп және оны бұлжытпай орындауға тырысып
баққанымен, айтқан жерден шыға алмаған. Бірақ, дәл осы тапсырма ойын
түрінде берілгенде жаңағы төрт жасар балалар ойдағыдай орындай бастаған.
Өмірінің алғашқы жеті жыл ішінде бала жүйелі түрде іс-әрекеттің бірнеше
түрін игерді. Олардың ішінде іс-әрекеттің үш негізгі, жетекші түрін: қарым-
қатынас, заттық іс-әрекет және ойынды бөліп алады.
Баланың ересектермен эмоциялы қарым-қатынас жасауы оның заттармен
қарапайым іс-әрекеттер жасауынан бұрын пайда болады. Сәби әлі сөзді,
үлкендердің мінез-құлқын түсінбейді, бірақ осының бәріне қуанады,
ересектерге ұзақ уақыт бойы қарап отыруға, өзіне арналған сөзге үн қатуға,
үлкендердің әсер етуі аударады.
Сәбилік шақта баланың үлкендерге көңіл бөлуі заттарға ауысып, ол заттық
іс-әрекетке көшеді. Заттарды қолдануды игере отырып, бала неғұрлым тәуелсіз
болады, үлкендердің іс-қимылына еліктеуге, солармен бірге әрекеттенуге,
өзінің кейбір іс-әрекеттері жайлы белгілі көзқарас білдіруді талап етуге
мүмкіндік алады.
Келесі қадам- рөльді ойынға көшу. Бала дербестік көрсете бастайды, ол
өзінше үлкен болуға, оның рөлін орындауға, заттар мен оқиғаларға
ересектерше билік жүргізугек тырысады. Әрине, әзірге олар мұның бәрін
жорта, шынайы бұйымдарды ойыншықтармен, нағыз іс-әрекеттерді елеспен
алмастырып қана орындай алады.
Сонымен, балалардың қажеті мен құштарлығы үнемі үлкендермен байланысты.
Баланың мүмкіндігі артқан сайын бұл байланыс жаңа формаға ие болады.
Жетекші іс-әрекеттің жаңа түрлерінің пайда болуына негіз болып табылатын
тың қажеттіліктер дүниеге келеді.
Жаңа жетекші іс-әрекетке ауысу оларға үлкендердің үйреткеніне ғана емес,
сонымен бірге баланың қоғамдағы өмір жағдайының бүкіл жүйесіне байланысты.
Іс-әрекеттің жетекші түрінде баланың басты қажеттіліктері мен құштарлықтары
көзге түседі; іс-әрекеттің осы түрінде әр жас мөлшеріне лайық неғұрлым
маңызды қимылдың, психикалық сапаның және жеке бастың қасиеттерінің
қалыптасуы жүзеге асады. Бірақ баланың іс-әрекеті жетекші түрлерімен
шектелмейді. Бұлармен қатар іс-әрекеттің басқа түрлері де пайда болып,
өркендейді және олардың әрқайсысы баланың психикалық дамуына өз үлесін
қосады.
Бала үш пен жеті жас аралығында ойынмен бірге іс-әрекеттің жемісті деп
аталатын түрлерін – сурет салуды өрнектеп құрақ құрауды, жапсыруды,
құрастыруды игереді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу мен еңбек
әрекетінің дербес түрі ретінде оқу мен еңбек болмаса да олар кейінірек
қалыптасады, түрлі оқу мен еңбек тапсырмаларын да орындай бастайды. Сурет
салу мен құрастырудың орны бөлек. Бір нәрсенің суретін аудармай салу немесе
күрделі үлгіні құрастыру тек олардың ерекшеліктерімен толық әрі дәл танысу
арқасында мүмкін болады. Сондықтан сурет салу және құрастыру баланың
қабылдауын дамыту үшін пайдалануы тиіс. [1], (30-34)
Балалардың психикалық дамуы бір қалыпты болмайды, бала психикалық
бейненің қандай да бір негізгі белгілерін ұзақ уақыт бойы
сақтағанда дамудың біршама баяу, бірте-бірте өзгеретін кезеңдері және ескі
психикалық белгілердің құрып бітуімен, жойылуымен және жаңа белгілердің
пайда болуымен байланысты, кейде баланы неғұрлым тез, секірмелі түрде адам
танымастай өзгертіп жіберетін өзгерістер кезеңі байқалады. Осы секіромелі
түрдегі өтуді даму дағдарысы деп атайды. Олар шамамен бірдей жағдайда
тұрған, жас шағынан шамалас балалардың барлығында пайда болады да балалық
шақты жас шағына қарай бірнеше кезеңге бөлуге мүмкіндік береді.
Туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңде бала үш дағдарыс
сәттерін: бір жаста, үш жаста және, ақырындн, жеті жаста басынан кешіреді.
Осыған сәйкес бұл кезеңде үш жас шағы кезеңдері бөлініп шығады: нәрестелік
шақ, сәбилік шақ және мектепке дейінгі балалық шақ.
Психикалық дамудың бірдей жас шағы кезеңіндегі балаларды біріктіретін
негізгі психикалық белгілер – олардың қоршаған дүниеге көзқарасы, олардың
қажеттері мен қызығулары және осы қажеттілік пен қызығулардан туындайтын
бала іс-әрекетінің түрлері. Жетекші іс-әрекетті арнайы атап көрсеткен жөн,
одан дәл осы кезеңдегі психикалық дамудың маңызды ерекшеліктері соған
байланысты болады. Нәресте үшін жетекші іс-әрекет үлкендермен эмоциялық
қарым-қатынас болса, сәбилік шақтағы бала үшін заттық іс-әрекет, мектепке
дейінгі бала үшін ойын болып табылады.
Психикалық дамудың жас шағы кезеңдері биологиялық дамуға ұқсамайды.
Олардың пайда болуының тарихы бар. Әрине, балалық шақ адамның денесінің
дамуы, өсуге қажетті уақыт мағынасында түсінгенде кәдімгі табиғи құбылыс
болып көрінеді. Бірақ балалық шақ кезеңінің – бала қоғамдық еңбекке
қатыспай, тек соған даярланатын уақыттың ұзақтығы және даярлық формалары
қоғамдық-тарихи жағдайларға байланысты болады.
Қоғамдық дамудың түрлі сатысында тұрған халықта балалық шақ қалай
өтетіні жайындағы мәліметтер, даму сатысы неғұрлым төмен болса, жасөспірім
ұрпақ үлкендерге тән еңбекке соғұрлым ерте араласатынын көрсетеді. Қарапйым
мәдениет жағдайында балалар жүре бастаған сәттен-ақ үлкендермен бірге
еңбекке араласады. Біздің білетін балалық шақ ересектердің еңбегі
сәбилердің қолынан келмейтін кезде еңбек алдын-ала үлкен әзірлікті керек
еткенде пайда болды. Адамзатта бұл өмірге, ересектік іс-әрекетке даярлану
кезеңі деп бөлінді. Осы кезеңде бала қажетті білімді, іскерлікті,
психикалық сапаларды, адамның жеке басының қасиеттерін игеруі тиіс. Және
әрбір жас шағы кезеңі осы даярлық үстінде өзінің ерекше рөлін атқаруы
керек.
Мектептің рөлі балаға адамның нақты қызметінің әр түрі үшін қажетті
білім мен іскерлікті үйрету және тиісті психикалық сапаларды дамыту болып
табылады. Бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңнің маңызы
қоғамда өмір сүру үшін әр адамға қажетті неғұрлым жалпылама, бастапқы
білім мен іскерлікті, әрбір адамға қоғамда өмір сүру үшін қажетті адамның
жеке басының психикалық сапалары мен қасиеттерін қалыптастыру болып
табылады. Бұларға тілді игеру, тұрмыс заттарын қолдану, кеңістік пен
уақытты бағдарлауды дамыту, қабылдау, ойлау, елестетудің т.б. адамға тән
формаларын өрістету, басқа адамдармен өзара қарым-қатынастың негіздерін
қалыптастыру, әдебиет пен өнердің туындыларын оқып, үйрене бастау жатады.
Әрбір жас шағы топтарының осы міндеттері мен мүмкіндіктеріне сәйкес
қоғам балаларға басқа адамдар арасынан белгілі орын береді, оларға
қойылатын талаптар жүйесін, праволары мен міндеттерінің шеңберін
белгілейді. Әрине, балалар мүмкіндігінің өсуіне қарай олардың праволары мен
міндеттері де неғұрлым күрделі бола түседі, атап айтқанда, балаға берілетін
дербестіктің және олардың өз ісіне жауапкершілігінің дәрежесі артады.
Баланың қоршаған дүниеге көзқарасы, оның қажеттері мен қызығуы өзге
адамдар арасында алатын орнымен, үлкендер тарапынан болатын талап, үміт
және әсер ету жүйесімен анықталады. Егер нәресте үшін үлкендермен үнемі
эмоциялы қарым-қатынас жасау қажеттігі тән болса, оның себебі сәбидің
бүкіл өмірі үлкендердің қолында болуынан деп түсіндіріледі және қолында
болғанда әлдебір жанама емес, тура жолмен: үлкендер баланы орағанда,
тамақтандырғанда, ойыншық бергенде, тәйтей басқан кезде қолынан сүйегенде,
т.б. үздіксіз дене қатысы жүзеге асырылады.
Дамудың әрбір жас шағы кезеңдерінің дамуына тән баланың қоғамдағы
психикплық белгілердің байланыстылығы даланың бір кезеңнен екіншісіне өтуін
түсіндіріп бере алмайды. Бұл өту кезеңінің алдында баланың өзінің басқа
адамдар арасындағы орнына қанағаттанбауы және ол орынды өзгертуге ұмтылуы
пайда болады. Осы кезең ішіндегі дамудың мынадай сәті туады: баланың өсіп
келе жатқан мүмкіндіктері – оның білімі, іскерлігі, психикалық сапалары –
ескі тұрмыс қалпымен, қызметтің және айналасындағы адамдардың қарым-
қатынасының ескі түрлерімен қайшылыққа ұрындырады. Бала өзінің жаңа
мүмкіндіктерін сезінеді де осының алдында ғана қызықтырған іс-әрекетке
ынтасын жояды. Ол үлкендермен жаңа қарым-қатынас жасауға ұмтылады. Бұл
қайшылық дағдарыс ретінде көрінеді: көне қарым-қатынас жасалған жоқ.
Бұл кезде бала тәрбиесінің белгілі қиындықтар пайда болады, бала
үлкендердің талаптарына жөнді құлақ аспайды, қыңырлық, қарсылық,
көрсетеді. Бұл қиындықтардың ауырлығы және қаншаға созылатындығы көп
жағдайда үлкендерге байланысты болады. Үлкендер баланың іс-әрекет пен қарым-
қатынастың жаңа түрлеріне ұмтылуын дер кезінде байқап, ескеруге және
көмектесуге тиіс. Алдымен, үлкендердің өздері балаға деген көзқарасын
өзгертуі керек: оған көбірек дербестік беріп, оның өсіп келе жатқан
мүмкіндіктерін мойындауы және осы мүмкіндіктері толық ашылатындай жаңа іс-
әрекетке үйретуі қажет.
Психикалық даму барысында пайда болған және жаңа қажеттер мен
қызығушылыққа итермелейтін, сондай-ақ іс-әрекеттің жаңа түрін игеруге
бастайтын қайшылықтар психикалық дамудың қозғаушы күштері болып табылады.
Егер бұл қайшылықтар тумаса, психикалық дамудың негізгі кезеңінен
екіншісіне өту мүмкін болмас еді және сол жеткен дәрежесінде қалып қояр
еді, өйткені оның ілгері ұмтылуға, үлкендер үйреткен нәрсені игеруге ынтасы
болмас еді. Баланың психикалық даму кезендерінің тарихи табиғаты
болғандықтан, олар өзгерми тұра алмайды. Жоғарда көрсетілген кезендер
баланын қазіргі қоғамдағы тұрмыс жағдайы көрсетеді. Бұл кезенді мәдениеті
дамыған бүкіл елдердің балалары қандай түрде болса да басынан кешіреді.
Алайда әрбір кезеңінің жас шағының шегі, сын кезендерінің пайда болуы
тәрбиедегі әдеттерге, дәстүрлерге, әр елдегі оқу жүйесінін ерекшеліктеріне
байланысты елеулі турде өгеріп тұрады.
Психикалық сапа өзінен-өзі пайда болмайды, ол баланың іс-әрекетіне
сүйеніп жүргізілетін тәрбие және оқыту барысында қалыптасады. Сондықтан
белгілі бір жастағы балаға оның тәрбиесі мен үйрету жайын ескермей, жалпы
психологиялық мінездеме беру мүмкін емес. Психикалық дамудың әр кезеңіндегі
балалар бірінен-бірі психикалық сапалары әр түрлі болғандығымен емес,
оларды тәрбие мен оқытудың белгілі жағдайына әр түрлі сапалар қалыптаса
алатындығымен өзгешеленіледі, ал жас шағының психологиялық мінездемесі
алдымен баланың осы жас шағында жасауға болатын қажет психикалық сапаларын
анықтаудан тұрады.
Қазіргі балалар бұрынғыларға қарағанда, тіпті арасы соншалық алшақ
болмасада көп жағдайда жылдамырақ жетіледі. Бұл дене дамуында мейлінше
көзге түседі. Мысалы, қазіргі алты жасар бала осыдан қырық жыл бұрынғы
құрдасынан жеті сантиметрге бойшаң және үш килограмға салмақты екендігі
анықталған. Баланың шапшаң даму құбылысын акселератция деп атайды.
Акселератция дене құрылысында ғана емес, сондай-ақ психикалық, атап
айтқанда, ақыл-ой дамуында да байқалады, бұған тұрмыс жағдайларының
өзгеруі, балалардың бұрынғыдан гөрі әр түрлі мағлұматтарды көп алатыны,
радио тыңдап, телевизор көретіні, үлкендердің олардың тәрбиесіне көбірек
көңіл бөлетіні әсер етеді.
Психикалық даму кезеңдеріне бөлу осы дамудың өзінің ішкі заңдылықтарына
негізделеді және психологиялық жас шағы кезеңдерін бөлуді құрайды.
Психологиялық пен қатар педогогикалық жас шағы кезеңдерін бөлу де бар. Оның
негізіне жұмыс істейтін тәрбиелеу-білім беру мекемелерінің типтері және
балаларды әр түрлі жас шағы кезеңдерінде тәрбиелеу міндеттері алынған.
Елімізде бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі мерзім мынадай
кезеңдерге бөлінген: ерте сәбилік шақ, мектепке дейінгі сәбилік шақ,
мектепке дейінгі естияр шақ, мектепке дейінгі ересек шақ.
Педагогикалық жас шағы кезеңдерін бөлу психологиялық кезеңге бөлумен
сәйкеспейтінін көру қиын емес. Онда дамудың дағдарысты, өзгерісті сәттері
көрсетілмеген. Бұл, әрине, тәрбие бұларды ескермейді деген сөз емес. Тәрбие
програмасы баланың тәрбиелеу – білім беру мекемесінде болған әр жылына
сараланып жасалады және онда әрбір жас шағының психологиялық ерекшеліктері
ескеріледі. [1], (40-44)
Балалардың психикалық дамуында жеке-дара елеулі ерекшеліктері болады.
Балалар даму қарқынындағы айырмашылықтарымен қатар, жасы өскен сайын жеке-
дара психологиялық сапалардағы: қызығулырындағы, мінез-құлық
белгілеріндегі, қабілеттеріндегі – айырмашылықтар пайда болып, ұлғая
түседі. Алуан түрлі шексіз сұрақтар беретін, білуге құмар, ақыл-ойы жүйрік
балалар бар, жөнді ештеңемен айналыспайтын балалар да болады. Қыңыр мінез,
ашуланшақ балаларда байсалды, меірбан балаларға қарама-қарсы мінез
қалыптасқан. Мектеп жасына дейінгі кейбір балалардың музыкаға, ал
басқаларында –математикаға қабілеті байқалады. Математикаға қабілеті
барлар бес-алты жасында-ақ едәуір қиын арифметикалық есептерді т.б.
шығарады.
Балалар, сөз жоқ, өзара табиғи ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Мысалы,
жаңа туған нәрестелердегі шартсыз рефлекстердің өзі әр түрлі дәрежеде
көрінеді. Түрлі нәрестелердің шартты рефлекстері түрлі жылдамдықпен пайда
болады. Көру тітіркендіргіштеріне бағдарланатын реакция басым көрінетін
сәбилер бар, екіншілері терісіне тигенге неғұрлым әсерленгіш келеді. Сірә,
кейбір табиғи ерекшеліктер тұқым қуалаушылық жолымен, басқалары ана
құрсағындағы кезеңдегі қандай да бір даму жағдайының нәтижесінде пайда
болады.
Мидағы түрлі атаулы ақаулар – тұқым қуалайтын аурулар, дұрыс жетілмеу,
туу үстіндегі зақымдар – психикалық дамуды тежеуге әкеліп соқтырады, ал
ерекше қиын жағдайда оны тоқтатып тастайды. Осыдан келіп, кейде өте тез
немесе тым айқын өтетін психикалық даму да, шамадан тыс қабілеттің болуы да
мидың әлдебір туа біткен ерекшеліктеріне байланысты болады деп есептейді.
Психикалық дамуда тұқым қуалаушылықтың адамның жеке басы ерекшеліктеріне
тигізетін әсерін анықтау үшін егіз туған балалар да зерттелген. Егіздер бір
жұмыртқалас және әр жұмыртқалас болады. Бір жұмыртқалас егіздердің барлық
тұқым қуалау қасиеттері бірдей, өйткені олар бір ұрықтық клеткадан тарайды.
Ал, әр жұмыртқаластардың тұқым қуалауы әр түрлі. Егіздерді зерттеу тестер
әдісімен жүргізіледі: бір жұмыртқалас және әр жұмыртқалас егіздермен
тестік есептерді шешуде жұп аралық ұқсастық дәрежесін анықтайды. Баланың
қалыптасатын әдеттері, мінез-құлық белгілері, ынтасымен ақыл-ой сапалары
оның қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі жағдайына байланысты. Бір
жұмыртқалас егіздердің психикалық дамуының ұқсас болуына олардың қуаты мен
мүмкіндігінің бірдейлігі де жағдай жасайды.
Балалардың психикалық дамуының түрліше болуына, олардың қабілеттерінің
қалыптасуына тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайындағы,
тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді. Бір жұмыртқалас
егіздермен, яғни тұқым қуалаушылығы бірдей балалармен жүргізілген
зерттеудің нәтижелері осыны дәлелдейді. Ол үшін бес жарым алты жасқа
дейінгі бес егіздер іріктеліп алынған. Олар арнаулы балабақшада
тәрбиеленді. Барлық егіздің бір сыңары бір топқа да, екіншісі басқа топқа
енетіндей етіліп, екіге бөлінді. Топтар бөлек үйге орналастырылды,
ойнайтын, оқитын жерлері де бөлек болды, бір-біріне тек серуендеу кезінде
ғана қатынасты.
Балаларды оқытуда әр түрлі әдістер пайдаланылады. Бір топта құрастыру
ойындарын ұйымдастырып, текшелерден құрылыс тұрғызуы керек болды. Екінші
топтвң балалары бөлшекке бөлінбейтін текшелерден жасалған үлгі бойынша яғни
бала әрбір кезде құрастыру шешіміне қажетті тәсілдерді өздігінен іздеуі,
құрылыстың қандай да бір бөлімі қандай элементтерден құралған бола-алатынын
талдауы, қол жеткен нәтижені үлгімен үнемі салыстыра отырып, осы
элементтерді талдауы және араластырып құрастыруы керек.
Психикалық даму қарқынындағы айырмашылықтар сияқты, жеке-дара
психологиялық сапаларды айырмашылықтарды өзінің шығуымен алдымен өмірдің
және бала тәрбиесінің әлде бір ерекшеліктеріне борышты. Бірдей дерлік
жағдайда тәрбиеленген балаларды тұрмысын бақылау кезінде екі баланың
тұрмысы мен тәрбиесінде нағыз теңдік болмайтыны және бола алмайтыны
ескеріле бермейді.
Бір баланың психикасына терең әсер ететін, назарын аударатын оқиғалар
есепке алынбайтын, көбіне кездейсоқ жағдайлардың көптігіне байланысты
екінші бала үшін еленбей жай ғана өте шығады. Тіптен нәрестенің дүниеге
көзқарасында, қоршаған ортаның әсеріне талғап қараушылық байқалады және
осыған байланысты белгілі бір іс-әрекеттінң түрлі балалар үшін маңызды
болады. Баланың жасы үлкейген сайын оның талғап қараушылығы арта түседі,
оның үстіне қоршаған ортаның әр балаға, тіпті ата-ананың егіздерге
көзқарасы бірдей бола бермейді, бір сөзбен айтқанда, жалпы әлеуметтік
ортада әрбір бала үшін өзінің шағын ортасы қалыптасады. Осы ортаның
ерекшелігі оның психикалық дамуының жеке-дара ерекшеліктерін айқындайды.
Баланың психикалық дамуынды оның іс-әрекетінің шешуші маңызы бар екені
бізге белгілі. Бірақәрқашан және тең мөлшерде бірдей іс-әрекетпен ғана
айналысатын екі бала бола ма? Тіпті кішкентай егіздердің өзінде де бұлай
болмайды.
Психикалық даму саласында балалар арасындағы айырмашылықтар әр түрлі
болады. Олардың бәрі де тұрмыс пен тәрбие процесінде пайда болып, дамиды.
Туа пайда болатын бірде бір жеке-дара психологиялық ерекшелік жоқ. Бірақ
балада әлде қандай психикалық сапалардың қалыптасу жолы және белгілі
дәрежеде осы қалыптасудың нәтижесі табиғи ерекшелікке тәуелді болуы мүмкін.
Кейбір сапалар үшін бұл тәуелділік мейілінше мол, басқалар үшін одан
асырақ, ал үшіншілер үшін мүлдем болмайды.
Тәрбие процесінде жеке-дара психологиялық ерекшеліктерді ескеру
дегеніміз әр баланың жеткілікті дәрежеде психикалық дамудың жоғары сатысына
көтерілуін қамтамасыз ете отырып, тәрбиелік қызметті осыған ыңғайластыру
ғана емес, сонымен бірге баланың дамуына батыл араласу, білімге бастаған
жақсы қасиеттерді қолдау және қолайсыз мінез-құлықты түзету балабақша мен
яслилердің тәрбиешілері, міне осы міндеттерді шешуі тиіс. [1], (44-47)
1.2. Баланың оқу іс - әрекеттері және оның оқу барысында
қалыптасып жетілуі.
Оқу — іс-әрекеттің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру.
Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті — оқу. Оқу арқылы балаға
қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін
береді. Сонымен бірге жаңа буын оқу арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық
әрекетін, ғылым-білім жұйелерін меңгереді, сөйтіп, өзін практикалық
әрекетке дайындайды. Білім жүйесін меңгеру арқылы ғана адам ой және дене
еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді. Оларды жан-жақты білуге мүмкіндік
алады. Білім меңгеру — ұзақ уақытты керек ететін күрделі процесс.
Оқу материалдары бала психикасына зор талап қояды. Өйткені ұғыну өте
күрделі әрекет. Ұғыну бірнеше кезеңдерден тұрады. Меселен, мұның бірінші
кезеңінде (таныстыру кезеңі) бала нені қалай оқу керектігі жайлы мағлүмат
алады. Бұдан кейін ол ойындағысын тәжірибеде орындап көреді. Үшінші
кезеңде, ұрынғанын сөзбен тұжырымдайды, төртінші кезеңде, бала ұғынған
нәрсесін ойына ұстап тұрады да, бесінші кезеңде, балада зат пен құбылыс
туралы белгілі ұғым қалыптасатын болады. Ақыл-ой амалдарын меңгеру арқылы
бала шындықтағы заттардың байланыс қатынастарын ажыратады, бір нәрсені
екіншісімен салыстыра дәлелдей алуға, олардың айырмашылық, ұқсастықтарын
көре білуге үйренеді, мұндағы себеп пен нәтиженің заңды байланысына
түсінеді. Мәселен, "от жақса түтін шығады" дегенде оттың жануы түтіннің
шығуына себеп болып тұрғандығын бала байқайды да, шындықтағы нәрселердің
бәрі де бір-бірімен осындай байланысатындығын түсінеді. Нәрседе себеппен
қатар нәтиже де болатындығына баланың түсініп, кезінің жетуі ұғыну деп
аталынады. Бастауыш сынып оқушылары оқу материалдарының мәнісіне тереңдеп
бара бермейді. Оларды жай жаттап алады да, оз бетінше пікір айтуға орашолақ
келеді. Бұдан анализ, синтез процестерінің балада онша дамымағаны керінеді.
Мұғалім оқушы ойлауындағы анализге жеткіліксіз кеңіл бөлетін болса, бала
материалдың бір-бірімен қиысып байланыспаған жеке жақтарын меңгереді де,
осыдан ұғымның мәніне толық түсінбей қалады. Сондай-ақ, мүғалім синтездеу
тәсілін ойдағыдай пайдалана алмаса, жаңа материал бұрынғысымен дұрыс
байланыспай қалады да, берілген мағлұматтың практикалық мәні кеми түседі.
Кейбір мұғалімдер баланың белсенді ойлау процесін дамытудың орнына оның
есқабілетін өсіруге ерекше мән береді, бұдан баланың есін дамыту онша
мәнді нәрсе емес дегеі қорытынды шықпайды. Балаға ойлаттырып, әр нәрсен бір-
бірімен салыстырғызып, талдап жинақтатып дәлелдеткізіп үйретсе ғана олардың
танымы мазмұнды болады. Ал, материалды ез күйінше жаттап алу, оньп
мағынасына түсінбей оқу жақсы нәтиже бермейді, бала дұрыс білім ала
алмайды. Бастауыш мектеп мұғалімдер осы жайды қатты ескергендері дұрыс.
Психолог П. Я. Гальперин (1902—1988) езінің "Ақыл-ой әрекетінің сатылап
қалыптасу" теориясында бала мәселені шешу үшін алдымен сыртқы матсриалдык
әрекеттерді (затты үстап керу, тұрқын, колемін ажырату. шамамен елшеу т.
б.) пайдаланады, сосын оның бейнесін елестетеді. Содан соң дауыстап және
іштен айта алатын болады, сойтіп сыртқы заттық әрекеті біртіндеп ішкі ой
әрекетіне айналады дейді.
Баланың білім меңгеруі, мүғалімнің сабақ оқытуы екеуі де "инемен құдық
қазғандай" аса қиын нәрсе. Мөселен, мұғалім балаға бұрыннан таныс нәрсені
ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-ой керенаулығын, рухани жиренушілікті
туғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әр уақытта оқушының рухани тілектерін ұдайы
қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін білуге құштарлығын
дамытуы қажет. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларының зердесінде де "бәрін
білуге" құштарлықтан туындайтын тамаша қасиет бар. Олар: "қоянның аяқтары
неге ұзын?", "Ақ тиін неге ағаш басында тіршілік етеді?", "Шалқалап тұрған
шыбындар неге құлап кетпейді?" т. б. осындай кептеген сұрақтар қояды.
Кейбір ата-аналар, тіпті мұғалімдер де балалардың осындай үйреншікті,
мәнісі бар сүрақтарына жауап бермейді, "сен мұны бәрібір түсіне алмайсың",
"жоғары сыныпқа барғанда оқисындар" деп ұзын арқау, кең тұсауға салып кете
береді. Әрине, сұрақ біткеннің бәріне жауап кайтара берудің қажеті жоқ, бұл
сұраулардың кейбіреулері осы жастағы балалардың интеллекгік мүмкіндіктерін
кетермейді де. Бірақ мына жағдай әр уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.
1.1. Бала психикасының дамуының негізгі заңдылықтарының теориялық
негіздемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-
8
1.2. Баланың оқу іс - әрекеттері және оның оқу барысында қалыптасып
жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-11
1.3. Бала психикасын қалыптастыруда шешуші рөль атқаратын әрекеттің
бірі-еңбек іс -
әрекеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..11-13
ІІ. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ.
2.1 Мектеп жасына дейінгі жасындағы баланың іс - әрекетінің
дамуының
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-16
2.2. Мектепке дейінгі баланың оқу әрекеттерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... 17-18
2.3 Психологиялық әдістер арқылы баланың іс - әрекетін және
психикасын зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-26
ІІІ.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
ІV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .29
V. ҚОСЫМША.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Баланың психикалық өмірінің жан-жақты дамуы
белгілі әрекетпен айналысуына байланысты болуы, бала өмір сүру барысында өз
психикасын түрлі жолмен жарыққа шығаруы, мәселен, мектеп жасына дейінгі
бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән
ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Әрекет
дегеніміз түрлі қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге
бағытталған процесс. "Әрекетіміз дұрыс болу үшін,— дейді Әл-Фараби, —
біздің соған баратын жолымыз қандай болу керек екенін анықтап алуға
тиіспіз". Баланы іс-әрекетке итермелейтін оның түрлі қажеттері екені өткен
тарауда айтылды. Бала іс-әрекеті — күрделі процесс екендігі, оның
құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың әрекеттердің жүйесінің
кіруі, іс-әрекет (деятельность) ұғымынан әрекет (действие) ұғымын ажырату
қажеттігі, өйткені мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты
шағындығы, әрекет іс-әрекеттің шағын бөлігі, единицасы екндігі, ол жеке
мақсатты орындауға бағытталуы, әрекетті орындау тәсілдері операция деп
аталуы, бала іс-әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы
ортамен белсенді түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отыруы осы
жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеті: Бала үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік
мәні зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни
ойлаған істен бір нәтиже шығару- оның екінші бір басты белгісі болып
табылады. Баланың сана-сезімі өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие
болып отырады. Бала психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен
қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз
қажет. Сөйтіп сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде
дамитындары жайлы мәселе психологияның басты принциптері болып табылады.
Бала әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта
белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып отыруы, бұлардың барлығына тән
ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы, сондай-ақ жас
мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігі осы жұмыстың басты міндеті
болып табылады.
Зерттеудің әдістері: Іс - әрекеттің жас кезеңдеріне байланысты дамуын
зерттеуде психологиялық әдістер әңгіме әдісі, тест әдісі байқау әдістерін
қолдану.
Теориялық қолданылымы: Мектеп жасына дейінгі баланың психикасын іс-әрекет
арқылы дамытуда және ұйымдастыруды әдістер арқылы жүзеге асыру.
Практикалық қолданылымы: Зерттеу жұмысының нәтижелері жалпы білім
беретін мектептердің бастауыш кластарды оқыту процесінде енгізілген
жағдайда , оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастыруға кең мүмкіндік
жасайды.
І. БАЛАНЫҢ ПСИХИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ.
1.1. Бала психикасының дамуының негізгі заңдылықтарының теориялық
негіздемесі.
Балалардың психикалық дамуы көптеген жағдайларға байланысты. Міне
біздің алдымызда бес жасар бала тұр. Ол түсініксіздеу етіп бірнеше сөздерді
ғана айта біледі, қолына берген қуыршақты аузына апарады, қарындашпен қағаз
бнтіне әлдене шатпақтар сызады. Мұның себебі неде? Мүмкін бала миынан
мықтап ауырған шығар? Осы болжамдардың қай-қайсысы да рас болуы ғажап емес.
Және де осылардың қай-қайсысы да біздің психикалық даму шарттары жөніндегі
білімімізге негізделеді. Осы шарттарды анықтау – бала психологиясының
маңызды міндеті. Бала психологиясы психикалық дамуға әсер ететін барлық
жағдайларды тауып, санап шығаруға ұмтылып қана қоймай, сонымен бірге
олардың әсері неде екенін, осы жағдайлардың әрекетімен бала дамудың бір
кезеңінен екіншісіне қалай өтетінін анықтайды.
Дамуы күрт бұзылған балалар, әрине ерекшелік сияқты. Ал психологияны
алдымен ережелер қызықтырады. Онысыз ерекшеліктердітүсіну мүмкін емес.
Сондықтанда ғылымның басты міндеттерінің бірі жекелеген оқиғаларға
байланысты пайда болатын дамудың ерекше жағдайларын емес, нәтижесінде кез-
келген бала адам болып қалыптасатын және онсыз қалыпты даму мүмкін
болмайтын жалпы шарттарының маңызын бөліп көрсету болып табылады.
Бала организмінің құрылымы мен атқаратын қызметін өзінің ата-бабасынан
мұраланады. Туғаннан-ақ оның адамға тән күрделі психикалық іс-әрекет органы
болуға қабілетті миы, адамзаттық нерв жүйесі болады.
Адамзат миы болмаса, адам болуы мүмкінбе?
Хайуанаттар әлемінде біздің ең жақын туысымыз – адам тәріздес
маймылдар және олардың ішіндегі неғұрлым көнбісі мен ұғымталы – шимпанзе.
Олардың қимылы, ымдауы, мінез-құлқы, кейде адамға ұқсастығымен таң
қалдырады. Шимпанзенің миы да өзінің құрылымы мен жеке бөліктерінің
арақатынасы жағынан басқа хайуанаттарға қарағанда адамзатқа жақын, әрине
одан салмағы да жеңіл, көлемі де кіші.
Кішкене екі сәбиді бақылағанда ойын және сезім белгілерінде
ұқсастықтың мол екені байқалады. Сонымен бірге принципті өзгешеліктер де
көзге түсті. Шимпанзенің аяғынан тік басып жүре алмайтындығы және қолын
жерден босата алмайтындығы анықталды. Ол көп жағдайда адамның іс-әрекетіне
еліктегенімен, бұл еліктеу тұтыну құрал-жабдықтарын пайдалануға байланысты
дағдыларды дұрыс үйренуге және жетілдіруге апармайды. Көбіне қимылдың сырт
белгілерін ұстап қалады да маңызын түсінбейді. Мәселен, Иони балғамен шеге
қағуға әуестенді. Бірақ ол не қажетті күш жұмсамады, не шегені дұрыс
ұстамады, немесе балғасын шегеге дәл тигізе алмады. Нәтижесінде,
тәжірибиесінің молдығына қарамастан Иони бірде-бір шегені қаға алмай-ақ
қойды. Маймылдың балаларының творчестволық конструкторлық сипаттағы
ойындарға да ақылы жете бермейді. Ақырында қаншалықты арнаулы жаттықтырудан
өткенімен, оның дыбысқа, сөздерді ұғып алуға еліктеуге еш икемі жоқ.
Маймылдың баласын асыраған американдық ерлі-зайыпты Келлогтар да
шамамен осындай нәтежеге жеткен.
Демек, адамзат болмаса адамның психикалық қасиеттерінің де пайда болуы
мүмкін емес.
Ерекше икемділік, үйренгіштік – адам миын хайуанаттар миынан ажырататын
аса маңызды айрықша белгілердің бірі. Хайуанаттарда мидың көпшілік бөлігі
туғанға дейін-ақ бос емес, онда инстинкттер механизмдері, яғни тұқым
қуалайтын мінез-құлық формасы бекіген. Ал, балада өмір мен тәрбие
беретіннің бәрін қабылдауға және бекіндіру үшін мидың көпшілік бөлігі таза
болады екен. Оған қоса, ғалымдар хайуанаттар миының қалыптасу процесі
негізінен туған кезге дейін аяқталадынын, ал адамда туғаннан кейін
жалғасып, бала дамуының жағдайына байланысты болатынын дәлелдеді. Демек бұл
жағдайлар мидың таза жерін толтырып қана қоймай, сонымен бірге оның
құрылысына да әсер етеді.
Француз этнографы Виллар Парагвайдың гуайкилдер тайпасы тұратын,
қатынасы қиын ауданына экспедиция жасаған. Бұл тайпа туралы бұрын жөнді
ештеңе білмейтін едік, тек олардың негізгі тамағы – жабайы араның балын
іздеп бір жерден екінші жерге жиі ауысып көшпелі өмір кешетіні, тілінің
анайылығы, басқа адамдармен байланыс жасамайтыны белгілі болатын. Мұның
алдындағы көптеген экспедицияға қатысушылар сияқты Виллар да гуайкилдермен
танысу қуанышы экспедицияның жақындағанын сезіп, асығыс тайып тұрыпты.
Бірақ олар қалдырып кеткен тұрақтардың бірінде, сірә асығыстықпен ұмытып
кетсе керек, екі жасар қыз бала табылды. Виллар оны Францияға алып келіп,
өзінің шешесінің тәрбиесіне берді. Жиырма жылдан соң осы бір жас әйел үш
тілді меңгерген ғалым-этнограф болып шықты.
Демек, баланың табиғи қасиеті, психикалық қасиеттер тудырмай-ақ оның
жасалуына қажетті шарттар құрайды. Бұл қасиеттер өздері әлеуметтік мұраның
арқасында пайда болады.
Балада туған бойда ересек адамға тән мінез-құлық түрі болмайды.
Дегенмен, мінез-құлықтың кейбір қарапайым формалары-шартсыз рефлекстер-оған
туа бітеді де, олар баланың аман өсіп жетілуі, онан әрі психикплық дамуы
үшін де өте-мөте қажет. Бала органикалық қажеттіліктер жинағымен- оттекке
қоршаған ауаның белгілі температурада болуына, тағамға т.б. деген
қажеттіліктермен және осы қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған
рефлекторлық механизмдермен туады. Қоршаған ортаның әр түрлі әсер етуінен
балада қорғану және бейімделу рефлексі пайда болады. Соңғысы оның онан әрі
психикалық даму үшін әсіресе маңызды, өйткені ол сыртқы әсерді қабылдап,
өзінше қорытудың табиғи негізін құрайды.
Шартсыз рефлекстер негізінде балада ерте кезден-ақ сыртқы әсер мен
олардың күрделіленуіне, реакцияның ұлғаюына апаратын шартты рефлекстер
қалыптаса бастайды. Қарапайым шартсыз және шартты рефлекторлық механизмдер
баланың сыртқы дүниемен тұңғыш байланысын қамтамасыз етеді және үлкендермен
қарым-қатынас жасауға, қоғамдық тәжірибиенің әр түрлі формаларын игеру
сатысына өтуге жағдай жасайды. Соның әсерімен, ақырында баланың психикалық
қасиеттері мен жеке басының белгілері қалыптасады.
Балалық шақта балдырған организмі, атап айтқанда, оның нерв жүйесі мен
миы шұғыл жетіледі. Өмірінің алғашқы жеті жылы бойына ми массасы шамамен үш
жарым есе өседі, оның құрылысы өзгереді, қызметі жетіледі. Психикалықдаму
үшін мидың жетілуінің маңызы зор, өйткені осыған байланысты түрлі іс-
әрекетті игеру мүмкіндігі артады, баланың еңбекке қабілеттілігі көтеріледі,
неғұрлым жүйелі де мақсатты бағытталған оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге
асыруға жағдай жасалады.
Баланың жетіліп келе жатқан миы ұзақ уақыт бойы бір тектес іс-әрекеттен
туатын ауыртпалықтарды ерекше сезінгіш келеді. Осыған байланысты тәрбиелік
әсер ету және оның сан алуандылығын белгілі мөлшермен жүргізу деген маңызды
міндет туады. Мынандай өкінішті жағдай болғаны белгілі: жас ата-ана
баласымен айналысуға уақыты болмағандықтан, әрдайым оның өзін жалғыз тастап
кетуді және радионықосып қоюды әдетке айналдырған. Сәби миының есту
саласында тұрақты тежелу пайда болған. Сөйтіп, ол саңырау болып қалған.
Жетіліп келе жатқан организм тәрбиеге неғұрлым көнгіш келеді.
Психикалық қасиеттерді дамытуға балалық шақта жүргізілген оқыту жұмыстары
үлкен адамды үйреткеннен гөрі әлдеқайда зор ықпал жасайды.
Сонымен, баланың психикалық дамуындағы әр түрлі шарттардың осы процесте
атқаратын рөлі бірдей емес. Табиғи шарттар организмнің құрылысы, оның
қызметі, оның жетілуі – психикалық даму үшін қажетті, онысыз даму мүмкін
емес, бірақ олар баланың бойында қандай психикалық қасиеттердің пайда
болатынын анықтамайды. Ол өмірдің жағдайы мен тәрбиеге байланысты. Солардың
ықпалымен бала қоғамдық тәжірибені бойына сіңіреді.
Қоғамдық тәжірибе психикалық дамудың қайнар көзі болып табылады, бала
ересектердің араласуымен одан психикалық сапалары мен жеке бастың
қасиеттерін қалыптастыру үшін материал алады. [1]
Адам болу дегеніміз айналадағы адамдар мен заттарға адамша қарауға, іс-
әрекет жасауға үйрену деген сөз. Біз бала ересек адамдардың басшылығымен
қоғамдық тәжірибені, адамзат мәдениетінің жетістіктерін игергені туралы
айтқанымызда, олардың адам жасалған заттарды дұрыс қолдана білетінін,
қоғамдық мораль ережелеріне сай іс-әрекет жасайтынын,тілдің көмегі арқылы
басқа адамдармен қарым-қатынаста болатынын ғана емес, есте сақтау, ойлау
әдістерін де ескереміз. Бала қажетті психикалық сапалар мен өзіндік
қасиеттерді адамның іс-әрекетін және мінез-құлқын меңгеру процесінде ғана
игереді.
Тәрбие процесінде бала іс-әрекеттің сан алуан түрін игереді. Ол
орамалмен сүртінуді, қасықпен тамақ ішуді, шыны аяқпен ішуді, аяғына шұлық
киюді, қарындашпен сурет салуды, текшелерден үй тұрғызуды үйренеді. Осының
бәрі белгілі бір сыртқы нәтижеге бастайтын практикалық іс-әрекет. Сонымен
бірге баланың ішкі іс-әрекетіде қалыптасады, оның көмегімен сәби заттарды
қарайды,оның қасиеттерін анықтайды, олардың бірімен-бірі қалай байланысып
тұрғанын ашады, ойынның, суреттің, әлде не тұрғызудың түпкі ойын табады,
картиналарды есінде сақтайды т.б. Осындай ішкі іс-әрекеттің қалыптасуы
баланың психикалық дамуының негізгі мазмұнын құрайды. Бұлар қабылдау,
ойлану, елестету, есте сақтау яғни психикалық іс-әрекеттер. Олар баланың
өзін қоршаған дүниені бағдарлауын, практикалық іс-әрекет жасалатын
жағдайлармен танысуын қамтамасыз етеді, сондықтан да бағдарлаушы іс-
әрекеттер деп аталады.
Бағдарлаушы іс-әрекеттер әдетте практикалық іс-әрекеттен бұрын
орындалады, оларды әзірлейді. Қарапайым мысал келтірейікші. Баланың арықтан
секіріп өткісі келді делік. Секірмес бұрын ол алдымен арықты мөлшерлеп
көреді. Бұл мөлшерлеуге арықтың енін анықтау, оны өзінің секіру
мүмкіндігімен салыстыру және ақырында секіруге әзірлік түріне еніп, бүкіл
қажетті бұлшық еттер топтарын тиісті дәрежеде ширықтыру кіреді. Осының бәрі
секірудің бағдарлаушы,әзерлену фазасын құрайды, осы кезеңде атқарылған іс-
әрекет бағыттаушы болып табылады.
Бала өзіне жаңа бағыттаушы іс-әрекетті игере бастағанда, ол ішкі емес,
сыртқы формамен орындалады- байқау қимылдары, затты бір-бірімен салыстыру,
олардың орнын ауыстыру т.б. арқылы нәтижеге қол жеткізеді. Мәселен, екі
жасар балаға біреуінде төрт бұрышты, екіншісінде дөңгелек ойығы бар тақтай,
сол ойықтарға сай келетін фигуралармен ойықтарды тығындап көрсетсе, ол кез-
келген ойыққа апарып кіргізуге тырысады. Егер бала қателессе, фигураның
кірмейтінін байқаса, оны екінші ойыққа апарып сұғады. Ал, үш жасар бала
басқаша әрекеттенеді: ол алдымен ойық пен фигураны қарап алады да, сонан
соң бірден дұрыс орналастырады. Міндет сырттай байқау арқылы емес, ақылмен
орындалған іс-әрекеттің көмегімен шешіледі. Алайда енді сол балаға бұдан
гөрі күрделірек басқа жұмыс тапсырып көрейік. Оның алдына шегеге ілінген
сызғыш- тұтқа қоямыз да, оның бір ұшы балаға жақын, ал нысана бекітілген
екінші ұшын қол жетпейтіндей қашыққа орналастырамыз. Мұндай жағдайда үш
жасар бала жоғарыдағы екі жасар сәби секілді байқап қарау жолымен іс-әрекет
жасайды екен. Мектеп жасына дейінгі ересек бала басқаша қимылдайды. Ол
алдымен міндетті ойша шешіп алып, іске сосын, ешбір байқап қарамай-ақ
бірден кіріседі: тұтқаның өзіне жақын тұрған ұшын әрі итеріп, екінші алыс
ұшын өзіне жақындатады. Бұдан мектеп жасына дейінгі ересек бала кез-келген
міндетті оймен шеше алады дей аламыз ба? Жоқ. Алғашқы арифметикалық
амалдарды шешу қалай жүзеге асырылатынына көңіл аударайықшы. Баланың алдына
таяқшалар қоямыз. Ол 2 мен 3 қосатын есепті шешуі тиіс. Бала әуелі екі,
содан соң үш таяқшаны бөлек санап шығарады. Содан соң бұларды қосып
жібереді де қайта санайды.
Сөйтіп сыртқы іс-әрекет ішкі іс-әрекетпен ауысады да бала нақты заттарды
қайта-қайта қозғамай-ақ жауап беруі үшін біраз уақыт өтеді. Сыртқы іс-
әрекеттің осылайша ішке ауысу процесін психологияда интериоризация деп
атайды.
Интериозация процесі арқасында үлкендердің басшылығымен өтетін сыртқы
бойға сіңіру ішкі психикалық іс-әрекеттердің пайда болуына және жетілуіне,
психикалық дамудағы ілгері басуына жеткізеді.
Әр түрлі іс-әрекеттерді игеру үйрету мен тәрбиенің әсері арқылы өте
тұрса да, ол тек ересектердің қалауына ғана байланысты нәрсе емес: бала кез-
келген іс-әрекеттерді кез-келген күйінде игере бермейді. Бұл екі себеппен
анықталады. Біріншіден, әуелі неғұрлым қарапайым, содан соң мейлінше
күрделі қимылдар үйретіледі және баланың қабылдауына мүмкіндігі бар.
Екіншіден, бала жаңа іс-әрекетке үйрену үшін, ол балдырғанның қажетіне және
мүддесіне сай келу, оны қызықтыратын болуы тиіс. Мәселен, мектеп жасына
дейінгі бала жаңа іс-әрекетті, егер олар ойын түрінде көрсетілсе және ойын
үстінде пайдаланылса, басқа жағдайларғыдан гөрі едәуір жақсы және жеңіл
игереді. Бір зерттеу кезінде мектеп дейінгі балаларға олар үшін қиын
тапсырма- ұзақ уақыт өздерін бір қалыпта ұстау ұсынылған. Төрт жастағы
балалар тапсырманы дұрыс түсініп және оны бұлжытпай орындауға тырысып
баққанымен, айтқан жерден шыға алмаған. Бірақ, дәл осы тапсырма ойын
түрінде берілгенде жаңағы төрт жасар балалар ойдағыдай орындай бастаған.
Өмірінің алғашқы жеті жыл ішінде бала жүйелі түрде іс-әрекеттің бірнеше
түрін игерді. Олардың ішінде іс-әрекеттің үш негізгі, жетекші түрін: қарым-
қатынас, заттық іс-әрекет және ойынды бөліп алады.
Баланың ересектермен эмоциялы қарым-қатынас жасауы оның заттармен
қарапайым іс-әрекеттер жасауынан бұрын пайда болады. Сәби әлі сөзді,
үлкендердің мінез-құлқын түсінбейді, бірақ осының бәріне қуанады,
ересектерге ұзақ уақыт бойы қарап отыруға, өзіне арналған сөзге үн қатуға,
үлкендердің әсер етуі аударады.
Сәбилік шақта баланың үлкендерге көңіл бөлуі заттарға ауысып, ол заттық
іс-әрекетке көшеді. Заттарды қолдануды игере отырып, бала неғұрлым тәуелсіз
болады, үлкендердің іс-қимылына еліктеуге, солармен бірге әрекеттенуге,
өзінің кейбір іс-әрекеттері жайлы белгілі көзқарас білдіруді талап етуге
мүмкіндік алады.
Келесі қадам- рөльді ойынға көшу. Бала дербестік көрсете бастайды, ол
өзінше үлкен болуға, оның рөлін орындауға, заттар мен оқиғаларға
ересектерше билік жүргізугек тырысады. Әрине, әзірге олар мұның бәрін
жорта, шынайы бұйымдарды ойыншықтармен, нағыз іс-әрекеттерді елеспен
алмастырып қана орындай алады.
Сонымен, балалардың қажеті мен құштарлығы үнемі үлкендермен байланысты.
Баланың мүмкіндігі артқан сайын бұл байланыс жаңа формаға ие болады.
Жетекші іс-әрекеттің жаңа түрлерінің пайда болуына негіз болып табылатын
тың қажеттіліктер дүниеге келеді.
Жаңа жетекші іс-әрекетке ауысу оларға үлкендердің үйреткеніне ғана емес,
сонымен бірге баланың қоғамдағы өмір жағдайының бүкіл жүйесіне байланысты.
Іс-әрекеттің жетекші түрінде баланың басты қажеттіліктері мен құштарлықтары
көзге түседі; іс-әрекеттің осы түрінде әр жас мөлшеріне лайық неғұрлым
маңызды қимылдың, психикалық сапаның және жеке бастың қасиеттерінің
қалыптасуы жүзеге асады. Бірақ баланың іс-әрекеті жетекші түрлерімен
шектелмейді. Бұлармен қатар іс-әрекеттің басқа түрлері де пайда болып,
өркендейді және олардың әрқайсысы баланың психикалық дамуына өз үлесін
қосады.
Бала үш пен жеті жас аралығында ойынмен бірге іс-әрекеттің жемісті деп
аталатын түрлерін – сурет салуды өрнектеп құрақ құрауды, жапсыруды,
құрастыруды игереді. Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу мен еңбек
әрекетінің дербес түрі ретінде оқу мен еңбек болмаса да олар кейінірек
қалыптасады, түрлі оқу мен еңбек тапсырмаларын да орындай бастайды. Сурет
салу мен құрастырудың орны бөлек. Бір нәрсенің суретін аудармай салу немесе
күрделі үлгіні құрастыру тек олардың ерекшеліктерімен толық әрі дәл танысу
арқасында мүмкін болады. Сондықтан сурет салу және құрастыру баланың
қабылдауын дамыту үшін пайдалануы тиіс. [1], (30-34)
Балалардың психикалық дамуы бір қалыпты болмайды, бала психикалық
бейненің қандай да бір негізгі белгілерін ұзақ уақыт бойы
сақтағанда дамудың біршама баяу, бірте-бірте өзгеретін кезеңдері және ескі
психикалық белгілердің құрып бітуімен, жойылуымен және жаңа белгілердің
пайда болуымен байланысты, кейде баланы неғұрлым тез, секірмелі түрде адам
танымастай өзгертіп жіберетін өзгерістер кезеңі байқалады. Осы секіромелі
түрдегі өтуді даму дағдарысы деп атайды. Олар шамамен бірдей жағдайда
тұрған, жас шағынан шамалас балалардың барлығында пайда болады да балалық
шақты жас шағына қарай бірнеше кезеңге бөлуге мүмкіндік береді.
Туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңде бала үш дағдарыс
сәттерін: бір жаста, үш жаста және, ақырындн, жеті жаста басынан кешіреді.
Осыған сәйкес бұл кезеңде үш жас шағы кезеңдері бөлініп шығады: нәрестелік
шақ, сәбилік шақ және мектепке дейінгі балалық шақ.
Психикалық дамудың бірдей жас шағы кезеңіндегі балаларды біріктіретін
негізгі психикалық белгілер – олардың қоршаған дүниеге көзқарасы, олардың
қажеттері мен қызығулары және осы қажеттілік пен қызығулардан туындайтын
бала іс-әрекетінің түрлері. Жетекші іс-әрекетті арнайы атап көрсеткен жөн,
одан дәл осы кезеңдегі психикалық дамудың маңызды ерекшеліктері соған
байланысты болады. Нәресте үшін жетекші іс-әрекет үлкендермен эмоциялық
қарым-қатынас болса, сәбилік шақтағы бала үшін заттық іс-әрекет, мектепке
дейінгі бала үшін ойын болып табылады.
Психикалық дамудың жас шағы кезеңдері биологиялық дамуға ұқсамайды.
Олардың пайда болуының тарихы бар. Әрине, балалық шақ адамның денесінің
дамуы, өсуге қажетті уақыт мағынасында түсінгенде кәдімгі табиғи құбылыс
болып көрінеді. Бірақ балалық шақ кезеңінің – бала қоғамдық еңбекке
қатыспай, тек соған даярланатын уақыттың ұзақтығы және даярлық формалары
қоғамдық-тарихи жағдайларға байланысты болады.
Қоғамдық дамудың түрлі сатысында тұрған халықта балалық шақ қалай
өтетіні жайындағы мәліметтер, даму сатысы неғұрлым төмен болса, жасөспірім
ұрпақ үлкендерге тән еңбекке соғұрлым ерте араласатынын көрсетеді. Қарапйым
мәдениет жағдайында балалар жүре бастаған сәттен-ақ үлкендермен бірге
еңбекке араласады. Біздің білетін балалық шақ ересектердің еңбегі
сәбилердің қолынан келмейтін кезде еңбек алдын-ала үлкен әзірлікті керек
еткенде пайда болды. Адамзатта бұл өмірге, ересектік іс-әрекетке даярлану
кезеңі деп бөлінді. Осы кезеңде бала қажетті білімді, іскерлікті,
психикалық сапаларды, адамның жеке басының қасиеттерін игеруі тиіс. Және
әрбір жас шағы кезеңі осы даярлық үстінде өзінің ерекше рөлін атқаруы
керек.
Мектептің рөлі балаға адамның нақты қызметінің әр түрі үшін қажетті
білім мен іскерлікті үйрету және тиісті психикалық сапаларды дамыту болып
табылады. Бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі кезеңнің маңызы
қоғамда өмір сүру үшін әр адамға қажетті неғұрлым жалпылама, бастапқы
білім мен іскерлікті, әрбір адамға қоғамда өмір сүру үшін қажетті адамның
жеке басының психикалық сапалары мен қасиеттерін қалыптастыру болып
табылады. Бұларға тілді игеру, тұрмыс заттарын қолдану, кеңістік пен
уақытты бағдарлауды дамыту, қабылдау, ойлау, елестетудің т.б. адамға тән
формаларын өрістету, басқа адамдармен өзара қарым-қатынастың негіздерін
қалыптастыру, әдебиет пен өнердің туындыларын оқып, үйрене бастау жатады.
Әрбір жас шағы топтарының осы міндеттері мен мүмкіндіктеріне сәйкес
қоғам балаларға басқа адамдар арасынан белгілі орын береді, оларға
қойылатын талаптар жүйесін, праволары мен міндеттерінің шеңберін
белгілейді. Әрине, балалар мүмкіндігінің өсуіне қарай олардың праволары мен
міндеттері де неғұрлым күрделі бола түседі, атап айтқанда, балаға берілетін
дербестіктің және олардың өз ісіне жауапкершілігінің дәрежесі артады.
Баланың қоршаған дүниеге көзқарасы, оның қажеттері мен қызығуы өзге
адамдар арасында алатын орнымен, үлкендер тарапынан болатын талап, үміт
және әсер ету жүйесімен анықталады. Егер нәресте үшін үлкендермен үнемі
эмоциялы қарым-қатынас жасау қажеттігі тән болса, оның себебі сәбидің
бүкіл өмірі үлкендердің қолында болуынан деп түсіндіріледі және қолында
болғанда әлдебір жанама емес, тура жолмен: үлкендер баланы орағанда,
тамақтандырғанда, ойыншық бергенде, тәйтей басқан кезде қолынан сүйегенде,
т.б. үздіксіз дене қатысы жүзеге асырылады.
Дамудың әрбір жас шағы кезеңдерінің дамуына тән баланың қоғамдағы
психикплық белгілердің байланыстылығы даланың бір кезеңнен екіншісіне өтуін
түсіндіріп бере алмайды. Бұл өту кезеңінің алдында баланың өзінің басқа
адамдар арасындағы орнына қанағаттанбауы және ол орынды өзгертуге ұмтылуы
пайда болады. Осы кезең ішіндегі дамудың мынадай сәті туады: баланың өсіп
келе жатқан мүмкіндіктері – оның білімі, іскерлігі, психикалық сапалары –
ескі тұрмыс қалпымен, қызметтің және айналасындағы адамдардың қарым-
қатынасының ескі түрлерімен қайшылыққа ұрындырады. Бала өзінің жаңа
мүмкіндіктерін сезінеді де осының алдында ғана қызықтырған іс-әрекетке
ынтасын жояды. Ол үлкендермен жаңа қарым-қатынас жасауға ұмтылады. Бұл
қайшылық дағдарыс ретінде көрінеді: көне қарым-қатынас жасалған жоқ.
Бұл кезде бала тәрбиесінің белгілі қиындықтар пайда болады, бала
үлкендердің талаптарына жөнді құлақ аспайды, қыңырлық, қарсылық,
көрсетеді. Бұл қиындықтардың ауырлығы және қаншаға созылатындығы көп
жағдайда үлкендерге байланысты болады. Үлкендер баланың іс-әрекет пен қарым-
қатынастың жаңа түрлеріне ұмтылуын дер кезінде байқап, ескеруге және
көмектесуге тиіс. Алдымен, үлкендердің өздері балаға деген көзқарасын
өзгертуі керек: оған көбірек дербестік беріп, оның өсіп келе жатқан
мүмкіндіктерін мойындауы және осы мүмкіндіктері толық ашылатындай жаңа іс-
әрекетке үйретуі қажет.
Психикалық даму барысында пайда болған және жаңа қажеттер мен
қызығушылыққа итермелейтін, сондай-ақ іс-әрекеттің жаңа түрін игеруге
бастайтын қайшылықтар психикалық дамудың қозғаушы күштері болып табылады.
Егер бұл қайшылықтар тумаса, психикалық дамудың негізгі кезеңінен
екіншісіне өту мүмкін болмас еді және сол жеткен дәрежесінде қалып қояр
еді, өйткені оның ілгері ұмтылуға, үлкендер үйреткен нәрсені игеруге ынтасы
болмас еді. Баланың психикалық даму кезендерінің тарихи табиғаты
болғандықтан, олар өзгерми тұра алмайды. Жоғарда көрсетілген кезендер
баланын қазіргі қоғамдағы тұрмыс жағдайы көрсетеді. Бұл кезенді мәдениеті
дамыған бүкіл елдердің балалары қандай түрде болса да басынан кешіреді.
Алайда әрбір кезеңінің жас шағының шегі, сын кезендерінің пайда болуы
тәрбиедегі әдеттерге, дәстүрлерге, әр елдегі оқу жүйесінін ерекшеліктеріне
байланысты елеулі турде өгеріп тұрады.
Психикалық сапа өзінен-өзі пайда болмайды, ол баланың іс-әрекетіне
сүйеніп жүргізілетін тәрбие және оқыту барысында қалыптасады. Сондықтан
белгілі бір жастағы балаға оның тәрбиесі мен үйрету жайын ескермей, жалпы
психологиялық мінездеме беру мүмкін емес. Психикалық дамудың әр кезеңіндегі
балалар бірінен-бірі психикалық сапалары әр түрлі болғандығымен емес,
оларды тәрбие мен оқытудың белгілі жағдайына әр түрлі сапалар қалыптаса
алатындығымен өзгешеленіледі, ал жас шағының психологиялық мінездемесі
алдымен баланың осы жас шағында жасауға болатын қажет психикалық сапаларын
анықтаудан тұрады.
Қазіргі балалар бұрынғыларға қарағанда, тіпті арасы соншалық алшақ
болмасада көп жағдайда жылдамырақ жетіледі. Бұл дене дамуында мейлінше
көзге түседі. Мысалы, қазіргі алты жасар бала осыдан қырық жыл бұрынғы
құрдасынан жеті сантиметрге бойшаң және үш килограмға салмақты екендігі
анықталған. Баланың шапшаң даму құбылысын акселератция деп атайды.
Акселератция дене құрылысында ғана емес, сондай-ақ психикалық, атап
айтқанда, ақыл-ой дамуында да байқалады, бұған тұрмыс жағдайларының
өзгеруі, балалардың бұрынғыдан гөрі әр түрлі мағлұматтарды көп алатыны,
радио тыңдап, телевизор көретіні, үлкендердің олардың тәрбиесіне көбірек
көңіл бөлетіні әсер етеді.
Психикалық даму кезеңдеріне бөлу осы дамудың өзінің ішкі заңдылықтарына
негізделеді және психологиялық жас шағы кезеңдерін бөлуді құрайды.
Психологиялық пен қатар педогогикалық жас шағы кезеңдерін бөлу де бар. Оның
негізіне жұмыс істейтін тәрбиелеу-білім беру мекемелерінің типтері және
балаларды әр түрлі жас шағы кезеңдерінде тәрбиелеу міндеттері алынған.
Елімізде бала туғаннан бастап мектепке барғанға дейінгі мерзім мынадай
кезеңдерге бөлінген: ерте сәбилік шақ, мектепке дейінгі сәбилік шақ,
мектепке дейінгі естияр шақ, мектепке дейінгі ересек шақ.
Педагогикалық жас шағы кезеңдерін бөлу психологиялық кезеңге бөлумен
сәйкеспейтінін көру қиын емес. Онда дамудың дағдарысты, өзгерісті сәттері
көрсетілмеген. Бұл, әрине, тәрбие бұларды ескермейді деген сөз емес. Тәрбие
програмасы баланың тәрбиелеу – білім беру мекемесінде болған әр жылына
сараланып жасалады және онда әрбір жас шағының психологиялық ерекшеліктері
ескеріледі. [1], (40-44)
Балалардың психикалық дамуында жеке-дара елеулі ерекшеліктері болады.
Балалар даму қарқынындағы айырмашылықтарымен қатар, жасы өскен сайын жеке-
дара психологиялық сапалардағы: қызығулырындағы, мінез-құлық
белгілеріндегі, қабілеттеріндегі – айырмашылықтар пайда болып, ұлғая
түседі. Алуан түрлі шексіз сұрақтар беретін, білуге құмар, ақыл-ойы жүйрік
балалар бар, жөнді ештеңемен айналыспайтын балалар да болады. Қыңыр мінез,
ашуланшақ балаларда байсалды, меірбан балаларға қарама-қарсы мінез
қалыптасқан. Мектеп жасына дейінгі кейбір балалардың музыкаға, ал
басқаларында –математикаға қабілеті байқалады. Математикаға қабілеті
барлар бес-алты жасында-ақ едәуір қиын арифметикалық есептерді т.б.
шығарады.
Балалар, сөз жоқ, өзара табиғи ерекшеліктері арқылы ажыратылады. Мысалы,
жаңа туған нәрестелердегі шартсыз рефлекстердің өзі әр түрлі дәрежеде
көрінеді. Түрлі нәрестелердің шартты рефлекстері түрлі жылдамдықпен пайда
болады. Көру тітіркендіргіштеріне бағдарланатын реакция басым көрінетін
сәбилер бар, екіншілері терісіне тигенге неғұрлым әсерленгіш келеді. Сірә,
кейбір табиғи ерекшеліктер тұқым қуалаушылық жолымен, басқалары ана
құрсағындағы кезеңдегі қандай да бір даму жағдайының нәтижесінде пайда
болады.
Мидағы түрлі атаулы ақаулар – тұқым қуалайтын аурулар, дұрыс жетілмеу,
туу үстіндегі зақымдар – психикалық дамуды тежеуге әкеліп соқтырады, ал
ерекше қиын жағдайда оны тоқтатып тастайды. Осыдан келіп, кейде өте тез
немесе тым айқын өтетін психикалық даму да, шамадан тыс қабілеттің болуы да
мидың әлдебір туа біткен ерекшеліктеріне байланысты болады деп есептейді.
Психикалық дамуда тұқым қуалаушылықтың адамның жеке басы ерекшеліктеріне
тигізетін әсерін анықтау үшін егіз туған балалар да зерттелген. Егіздер бір
жұмыртқалас және әр жұмыртқалас болады. Бір жұмыртқалас егіздердің барлық
тұқым қуалау қасиеттері бірдей, өйткені олар бір ұрықтық клеткадан тарайды.
Ал, әр жұмыртқаластардың тұқым қуалауы әр түрлі. Егіздерді зерттеу тестер
әдісімен жүргізіледі: бір жұмыртқалас және әр жұмыртқалас егіздермен
тестік есептерді шешуде жұп аралық ұқсастық дәрежесін анықтайды. Баланың
қалыптасатын әдеттері, мінез-құлық белгілері, ынтасымен ақыл-ой сапалары
оның қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі жағдайына байланысты. Бір
жұмыртқалас егіздердің психикалық дамуының ұқсас болуына олардың қуаты мен
мүмкіндігінің бірдейлігі де жағдай жасайды.
Балалардың психикалық дамуының түрліше болуына, олардың қабілеттерінің
қалыптасуына тұқым қуалаушылық ерекшеліктерінен гөрі тұрмыс жағдайындағы,
тәрбие мен оқытудағы айырмашылықтар көбірек әсер етеді. Бір жұмыртқалас
егіздермен, яғни тұқым қуалаушылығы бірдей балалармен жүргізілген
зерттеудің нәтижелері осыны дәлелдейді. Ол үшін бес жарым алты жасқа
дейінгі бес егіздер іріктеліп алынған. Олар арнаулы балабақшада
тәрбиеленді. Барлық егіздің бір сыңары бір топқа да, екіншісі басқа топқа
енетіндей етіліп, екіге бөлінді. Топтар бөлек үйге орналастырылды,
ойнайтын, оқитын жерлері де бөлек болды, бір-біріне тек серуендеу кезінде
ғана қатынасты.
Балаларды оқытуда әр түрлі әдістер пайдаланылады. Бір топта құрастыру
ойындарын ұйымдастырып, текшелерден құрылыс тұрғызуы керек болды. Екінші
топтвң балалары бөлшекке бөлінбейтін текшелерден жасалған үлгі бойынша яғни
бала әрбір кезде құрастыру шешіміне қажетті тәсілдерді өздігінен іздеуі,
құрылыстың қандай да бір бөлімі қандай элементтерден құралған бола-алатынын
талдауы, қол жеткен нәтижені үлгімен үнемі салыстыра отырып, осы
элементтерді талдауы және араластырып құрастыруы керек.
Психикалық даму қарқынындағы айырмашылықтар сияқты, жеке-дара
психологиялық сапаларды айырмашылықтарды өзінің шығуымен алдымен өмірдің
және бала тәрбиесінің әлде бір ерекшеліктеріне борышты. Бірдей дерлік
жағдайда тәрбиеленген балаларды тұрмысын бақылау кезінде екі баланың
тұрмысы мен тәрбиесінде нағыз теңдік болмайтыны және бола алмайтыны
ескеріле бермейді.
Бір баланың психикасына терең әсер ететін, назарын аударатын оқиғалар
есепке алынбайтын, көбіне кездейсоқ жағдайлардың көптігіне байланысты
екінші бала үшін еленбей жай ғана өте шығады. Тіптен нәрестенің дүниеге
көзқарасында, қоршаған ортаның әсеріне талғап қараушылық байқалады және
осыған байланысты белгілі бір іс-әрекеттінң түрлі балалар үшін маңызды
болады. Баланың жасы үлкейген сайын оның талғап қараушылығы арта түседі,
оның үстіне қоршаған ортаның әр балаға, тіпті ата-ананың егіздерге
көзқарасы бірдей бола бермейді, бір сөзбен айтқанда, жалпы әлеуметтік
ортада әрбір бала үшін өзінің шағын ортасы қалыптасады. Осы ортаның
ерекшелігі оның психикалық дамуының жеке-дара ерекшеліктерін айқындайды.
Баланың психикалық дамуынды оның іс-әрекетінің шешуші маңызы бар екені
бізге белгілі. Бірақәрқашан және тең мөлшерде бірдей іс-әрекетпен ғана
айналысатын екі бала бола ма? Тіпті кішкентай егіздердің өзінде де бұлай
болмайды.
Психикалық даму саласында балалар арасындағы айырмашылықтар әр түрлі
болады. Олардың бәрі де тұрмыс пен тәрбие процесінде пайда болып, дамиды.
Туа пайда болатын бірде бір жеке-дара психологиялық ерекшелік жоқ. Бірақ
балада әлде қандай психикалық сапалардың қалыптасу жолы және белгілі
дәрежеде осы қалыптасудың нәтижесі табиғи ерекшелікке тәуелді болуы мүмкін.
Кейбір сапалар үшін бұл тәуелділік мейілінше мол, басқалар үшін одан
асырақ, ал үшіншілер үшін мүлдем болмайды.
Тәрбие процесінде жеке-дара психологиялық ерекшеліктерді ескеру
дегеніміз әр баланың жеткілікті дәрежеде психикалық дамудың жоғары сатысына
көтерілуін қамтамасыз ете отырып, тәрбиелік қызметті осыған ыңғайластыру
ғана емес, сонымен бірге баланың дамуына батыл араласу, білімге бастаған
жақсы қасиеттерді қолдау және қолайсыз мінез-құлықты түзету балабақша мен
яслилердің тәрбиешілері, міне осы міндеттерді шешуі тиіс. [1], (44-47)
1.2. Баланың оқу іс - әрекеттері және оның оқу барысында
қалыптасып жетілуі.
Оқу — іс-әрекеттің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру.
Мектеп жасындағы балалардың негізгі әрекеті — оқу. Оқу арқылы балаға
қоғам өзінің ғасырлар бойы жиналған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін
береді. Сонымен бірге жаңа буын оқу арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық
әрекетін, ғылым-білім жұйелерін меңгереді, сөйтіп, өзін практикалық
әрекетке дайындайды. Білім жүйесін меңгеру арқылы ғана адам ой және дене
еңбегінің тетіктерін жақсы түсінеді. Оларды жан-жақты білуге мүмкіндік
алады. Білім меңгеру — ұзақ уақытты керек ететін күрделі процесс.
Оқу материалдары бала психикасына зор талап қояды. Өйткені ұғыну өте
күрделі әрекет. Ұғыну бірнеше кезеңдерден тұрады. Меселен, мұның бірінші
кезеңінде (таныстыру кезеңі) бала нені қалай оқу керектігі жайлы мағлүмат
алады. Бұдан кейін ол ойындағысын тәжірибеде орындап көреді. Үшінші
кезеңде, ұрынғанын сөзбен тұжырымдайды, төртінші кезеңде, бала ұғынған
нәрсесін ойына ұстап тұрады да, бесінші кезеңде, балада зат пен құбылыс
туралы белгілі ұғым қалыптасатын болады. Ақыл-ой амалдарын меңгеру арқылы
бала шындықтағы заттардың байланыс қатынастарын ажыратады, бір нәрсені
екіншісімен салыстыра дәлелдей алуға, олардың айырмашылық, ұқсастықтарын
көре білуге үйренеді, мұндағы себеп пен нәтиженің заңды байланысына
түсінеді. Мәселен, "от жақса түтін шығады" дегенде оттың жануы түтіннің
шығуына себеп болып тұрғандығын бала байқайды да, шындықтағы нәрселердің
бәрі де бір-бірімен осындай байланысатындығын түсінеді. Нәрседе себеппен
қатар нәтиже де болатындығына баланың түсініп, кезінің жетуі ұғыну деп
аталынады. Бастауыш сынып оқушылары оқу материалдарының мәнісіне тереңдеп
бара бермейді. Оларды жай жаттап алады да, оз бетінше пікір айтуға орашолақ
келеді. Бұдан анализ, синтез процестерінің балада онша дамымағаны керінеді.
Мұғалім оқушы ойлауындағы анализге жеткіліксіз кеңіл бөлетін болса, бала
материалдың бір-бірімен қиысып байланыспаған жеке жақтарын меңгереді де,
осыдан ұғымның мәніне толық түсінбей қалады. Сондай-ақ, мүғалім синтездеу
тәсілін ойдағыдай пайдалана алмаса, жаңа материал бұрынғысымен дұрыс
байланыспай қалады да, берілген мағлұматтың практикалық мәні кеми түседі.
Кейбір мұғалімдер баланың белсенді ойлау процесін дамытудың орнына оның
есқабілетін өсіруге ерекше мән береді, бұдан баланың есін дамыту онша
мәнді нәрсе емес дегеі қорытынды шықпайды. Балаға ойлаттырып, әр нәрсен бір-
бірімен салыстырғызып, талдап жинақтатып дәлелдеткізіп үйретсе ғана олардың
танымы мазмұнды болады. Ал, материалды ез күйінше жаттап алу, оньп
мағынасына түсінбей оқу жақсы нәтиже бермейді, бала дұрыс білім ала
алмайды. Бастауыш мектеп мұғалімдер осы жайды қатты ескергендері дұрыс.
Психолог П. Я. Гальперин (1902—1988) езінің "Ақыл-ой әрекетінің сатылап
қалыптасу" теориясында бала мәселені шешу үшін алдымен сыртқы матсриалдык
әрекеттерді (затты үстап керу, тұрқын, колемін ажырату. шамамен елшеу т.
б.) пайдаланады, сосын оның бейнесін елестетеді. Содан соң дауыстап және
іштен айта алатын болады, сойтіп сыртқы заттық әрекеті біртіндеп ішкі ой
әрекетіне айналады дейді.
Баланың білім меңгеруі, мүғалімнің сабақ оқытуы екеуі де "инемен құдық
қазғандай" аса қиын нәрсе. Мөселен, мұғалім балаға бұрыннан таныс нәрсені
ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-ой керенаулығын, рухани жиренушілікті
туғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әр уақытта оқушының рухани тілектерін ұдайы
қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін білуге құштарлығын
дамытуы қажет. Мәселен, бастауыш сынып оқушыларының зердесінде де "бәрін
білуге" құштарлықтан туындайтын тамаша қасиет бар. Олар: "қоянның аяқтары
неге ұзын?", "Ақ тиін неге ағаш басында тіршілік етеді?", "Шалқалап тұрған
шыбындар неге құлап кетпейді?" т. б. осындай кептеген сұрақтар қояды.
Кейбір ата-аналар, тіпті мұғалімдер де балалардың осындай үйреншікті,
мәнісі бар сүрақтарына жауап бермейді, "сен мұны бәрібір түсіне алмайсың",
"жоғары сыныпқа барғанда оқисындар" деп ұзын арқау, кең тұсауға салып кете
береді. Әрине, сұрақ біткеннің бәріне жауап кайтара берудің қажеті жоқ, бұл
сұраулардың кейбіреулері осы жастағы балалардың интеллекгік мүмкіндіктерін
кетермейді де. Бірақ мына жағдай әр уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz