Қазақ қоғамының әдет – ғұрып құқықтары
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ.ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ
1. Қазақтың әдет.ғұрып құқығының бастаулары
2. Меншік құқығы
3. Міндеткерлік құдықтар
4. Отбасы.неке құқығы
5. Мұрагерлік құқығы
6. Қылмыстық әдеп.ғұрып құқығы
7. Сот және сот процесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Негізгі бөлім
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ.ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ
1. Қазақтың әдет.ғұрып құқығының бастаулары
2. Меншік құқығы
3. Міндеткерлік құдықтар
4. Отбасы.неке құқығы
5. Мұрагерлік құқығы
6. Қылмыстық әдеп.ғұрып құқығы
7. Сот және сот процесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақтардың құқықтық жұйссін әдст-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйсні "адат" дсп атады. Адат зандастырыл-ған әдст-ғурьш нормалары. Бүл нормалар казақ қоғамьшың барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-ғұрып дегсн үғымды білдірсді."Адат" өте ерте ксздсн баста-лып, көптсгсн озгерістермен жәнс толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі рсттсуші нормалар ретінде 1917 жылта дейін созылды. Дегенмен "адапың" қүқықгық институттары ғасырлар барысьшда үлкен озгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғүрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сшіатталады:
1. Рулық, патриархалдық өдет-ғүрыптардың ұзақ сак,-талуынан көрінетін консерватизмі. Мүндай ерекшелік-тердің сақгалуы завды нәрсе. Ру казақ қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Казақ отбасы-ның басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуіш фигура болды. Бүл ерекшеліктердщ бәрі де көшпелі экономикалық катынастардың бейнелері болъш табылады.
2. Казақ әдет-ғүрьш қүқығы барымта, канға-кан, жанга-жан, әмеңгерлік, өз бетімен сот үйымдастыру сияқты өт-пелі институттардың сақталуын қамтамасыз етті. Бүл институттар казақ қогамында және онъщ қуқықгъіқ жүйесіндс ерекше орын алды. Қоғамдық пікір бүл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғүрып күқығы бойынша қылмыстық істер мсн азаматтық істсрдің арасындағы айъірмашылықтарға ерскшс мән бсрс бсрілмсді.
4. Жсргс жеке меншік қүқының болмауы; қоғам мү-шелерінің күкықтық жағынан тсндігі казақ аристократиясы-ның (сүлтандар, билер, қожалар) артықшылығымсн үштастырылды. Казақ аксүйектерінің, әсірссс сүлтандар мсн қожалардың артықшылығы ресми зандастырылды. Ал сл билеу ісі тек сүлтандардьщ үлесі ретінде рәсімделді. Мүндай тәртіпті қоғамдықпікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Күқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік сипатта болды.
7. Әдет-ғүрып қүқыгыньщ партикулярлық сипаты1. Әдет-ғүрып нормаларындағы басты нәрсе — ол нормалардың өздерінен гөрі олардьщ ішкі мәні еді, олардың негізінде жаткан принциптері еді. Ең басты нәрсс сол принциптердің оз мәнін, мазмүнъш жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс псн жаза саласында — қанды кек не қүн толеу қағидасы, неке саласында — жсті атаға дейін қыз алыспау кагидасы, сот саласьшда әділдік, жариялылық, Іиешендік кдғидалары. Әдет-ғүрып қүқыты қүқықтық одсттср жинағы гана емес, ол кағида, козқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Қазақтардың әдет-ғүрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сшіатталады:
1. Рулық, патриархалдық өдет-ғүрыптардың ұзақ сак,-талуынан көрінетін консерватизмі. Мүндай ерекшелік-тердің сақгалуы завды нәрсе. Ру казақ қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Казақ отбасы-ның басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуіш фигура болды. Бүл ерекшеліктердщ бәрі де көшпелі экономикалық катынастардың бейнелері болъш табылады.
2. Казақ әдет-ғүрьш қүқығы барымта, канға-кан, жанга-жан, әмеңгерлік, өз бетімен сот үйымдастыру сияқты өт-пелі институттардың сақталуын қамтамасыз етті. Бүл институттар казақ қогамында және онъщ қуқықгъіқ жүйесіндс ерекше орын алды. Қоғамдық пікір бүл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғүрып күқығы бойынша қылмыстық істер мсн азаматтық істсрдің арасындағы айъірмашылықтарға ерскшс мән бсрс бсрілмсді.
4. Жсргс жеке меншік қүқының болмауы; қоғам мү-шелерінің күкықтық жағынан тсндігі казақ аристократиясы-ның (сүлтандар, билер, қожалар) артықшылығымсн үштастырылды. Казақ аксүйектерінің, әсірссс сүлтандар мсн қожалардың артықшылығы ресми зандастырылды. Ал сл билеу ісі тек сүлтандардьщ үлесі ретінде рәсімделді. Мүндай тәртіпті қоғамдықпікір де мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Күқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік сипатта болды.
7. Әдет-ғүрып қүқыгыньщ партикулярлық сипаты1. Әдет-ғүрып нормаларындағы басты нәрсе — ол нормалардың өздерінен гөрі олардьщ ішкі мәні еді, олардың негізінде жаткан принциптері еді. Ең басты нәрсс сол принциптердің оз мәнін, мазмүнъш жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс псн жаза саласында — қанды кек не қүн толеу қағидасы, неке саласында — жсті атаға дейін қыз алыспау кагидасы, сот саласьшда әділдік, жариялылық, Іиешендік кдғидалары. Әдет-ғүрып қүқыты қүқықтық одсттср жинағы гана емес, ол кағида, козқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
1. Исгория государсгва и права Казахской ССР. 1982. Часть I. с.62-63.
2. Қазақтың әдет-ғүрып нормаларының материалдары. Алматы. 1996 ж. 4-5-6.6.
3. История государства и права Казахской ССР. Часть I. с.64.
4. Мағауин М. Кдзақ тарихының әліппесі. А., 1995. 86-6.
5. История государства и права Казахской ССР. Часть I. с.66.
6. Бүл да сонда с.67.
7. Материальіпоказахскомуобьічномуправу. Алматы. 1998. с.353.
8. Бүл да сонда. с. 356-357.
9. Бүл да сонда. с. 185.
10. Бүл да сонда. с.238.
11. Бүл да сонда. с.235.
12. Караңыз: Арғьтбаев Қ. Казақотбасы. Алматы. 1996, 28-33-6.6.
13. Караңыз: Материалы по обычному праву казахов. Алматы. 1998, с.405-406.
14. Культелеев Т.М. Уголовнос обычное право казахов. Алматы. 1948, с. 157.
15. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы. 1998. с.374.
16. Бүл да сонда. с.388.
17. Бүл да сонда с.228-229. 78
2. Қазақтың әдет-ғүрып нормаларының материалдары. Алматы. 1996 ж. 4-5-6.6.
3. История государства и права Казахской ССР. Часть I. с.64.
4. Мағауин М. Кдзақ тарихының әліппесі. А., 1995. 86-6.
5. История государства и права Казахской ССР. Часть I. с.66.
6. Бүл да сонда с.67.
7. Материальіпоказахскомуобьічномуправу. Алматы. 1998. с.353.
8. Бүл да сонда. с. 356-357.
9. Бүл да сонда. с. 185.
10. Бүл да сонда. с.238.
11. Бүл да сонда. с.235.
12. Караңыз: Арғьтбаев Қ. Казақотбасы. Алматы. 1996, 28-33-6.6.
13. Караңыз: Материалы по обычному праву казахов. Алматы. 1998, с.405-406.
14. Культелеев Т.М. Уголовнос обычное право казахов. Алматы. 1948, с. 157.
15. Материалы по казахскому обычному праву. Алматы. 1998. с.374.
16. Бүл да сонда. с.388.
17. Бүл да сонда с.228-229. 78
Баяндама тақырыбы: Қазақ қоғамының әдет – ғұрып құқығы
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ
1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
2. Меншік құқығы
3. Міндеткерлік құдықтар
4. Отбасы-неке құқығы
5. Мұрагерлік құқығы
6. Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы
7. Сот және сот процесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ
Қазақтардың құқықтық жұйссін әдст-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйсні
"адат" дсп атады. Адат зандастырыл-ған әдст-ғурьш нормалары. Бүл нормалар
казақ қоғамьшың барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-
ғұрып дегсн үғымды білдірсді."Адат" өте ерте ксздсн баста-лып, көптсгсн
озгерістермен жәнс толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі рсттсуші
нормалар ретінде 1917 жылта дейін созылды. Дегенмен "адапың" қүқықгық
институттары ғасырлар барысьшда үлкен озгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғүрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сшіатталады:
1. Рулық, патриархалдық өдет-ғүрыптардың ұзақ сак,-талуынан көрінетін
консерватизмі. Мүндай ерекшелік-тердің сақгалуы завды нәрсе. Ру казақ
қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Казақ
отбасы-ның басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуіш фигура болды. Бүл
ерекшеліктердщ бәрі де көшпелі экономикалық катынастардың бейнелері болъш
табылады.
2. Казақ әдет-ғүрьш қүқығы барымта, канға-кан, жанга-жан, әмеңгерлік,
өз бетімен сот үйымдастыру сияқты өт-пелі институттардың сақталуын
қамтамасыз етті. Бүл институттар казақ қогамында және онъщ қуқықгъіқ
жүйесіндс ерекше орын алды. Қоғамдық пікір бүл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғүрып күқығы бойынша қылмыстық істер мсн азаматтық істсрдің
арасындағы айъірмашылықтарға ерскшс мән бсрс бсрілмсді.
4. Жсргс жеке меншік қүқының болмауы; қоғам мү-шелерінің күкықтық
жағынан тсндігі казақ аристократиясы-ның (сүлтандар, билер, қожалар)
артықшылығымсн үштастырылды. Казақ аксүйектерінің, әсірссс сүлтандар мсн
қожалардың артықшылығы ресми зандастырылды. Ал сл билеу ісі тек
сүлтандардьщ үлесі ретінде рәсімделді. Мүндай тәртіпті қоғамдықпікір де
мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Күқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
7. Әдет-ғүрып қүқыгыньщ партикулярлық сипаты1. Әдет-ғүрып
нормаларындағы басты нәрсе — ол нормалардың өздерінен гөрі олардьщ ішкі
мәні еді, олардың негізінде жаткан принциптері еді. Ең басты нәрсс сол
принциптердің оз мәнін, мазмүнъш жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс
псн жаза саласында — қанды кек не қүн толеу қағидасы, неке саласында — жсті
атаға дейін қыз алыспау кагидасы, сот саласьшда әділдік, жариялылық,
Іиешендік кдғидалары. Әдет-ғүрып қүқыты қүқықтық одсттср жинағы гана емес,
ол кағида, козқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әринс, әдет-ғүрып нормаларының белгілі бір болігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мсмлекет оларға баса кеңіл бөліп, өз мақсаг-мүддесі
түрғысынан әсер етуге, өз кьізметіне жаратуға орскет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жариялады). Бірақ одет-ғүрып нормалары оның ішшде Ереже
жарғылары да, одан мемлекет заңьша айнал-ған жоқ, озшдік өмір сүру мәнін
жоғалткан жоқ... Қоғамдық гәртіп, демек, әдет-ғүрып нормаларын сақтап
орындау да көшпелілердің "автономиялыгьша", дербестігіне, өздерін өздері
басқаруға негізделген еді2.
1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Казақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде калыптасты: а)
әдет-ғүрыптар — адат; б) билер сотының практикасы (сот-прецедснті); в)
билер сьездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғүрыптар ең коне заманнан, рулық қауым-нъщ кдлыптасуынан
бастау алады. Таптық кдтьшастардьщ күшсйіп, олсуметтік жіхтелудің артуына
орай ауызша әдет-гүрыптар қүқықтык, сипат алып билеуші топтардың мүддесінс
қызмет стс бастады.
Қүқықтың бүл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерскшсліктсріне сай
кслді. Кошпслі қоғам жағдайында үзақ уақыт сақталып калган рулық
к^тынастар, патриархал-дық отбасы, көшпслі мал шаруашылығы т.б.
катынастарды рсттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғүрып қүқығы болъш
табылды.
Қазақ хандары әдет-ғүрып қүқығының нормаларын жұйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге үшыратып, оларға ресми сипат беріл
отырды. К^сым ханның (1510-1523) кезіндегі "Қасым ханның касқа жолы", Есім
ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты зандар жинағы белгілі. Әдет-ғүрып
зандарьш алғашқы жүйелеуші К^сым хан болды. Оның зандары бес белімнен
түрды. Бі-рінші бөлім — мүліктік және жер катынастарын реттеуші нормалардан
түрды. Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға катысты қүқық нормаларьш жинақтады.
Үшінші болім — өскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери
тәртіпті бүзғандағы жазаларға байланысты қүқықтық нормаларды карастырды.
Тертішді бөлім — елшілік жора-ларға кдтысты, елшілерді тағайындау және
кдбьщцау тәртібі, шет ел екілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық
этикет мәселелері туралы нормалардан түрды.Бесінші бөлім — кайтыс
болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу т.б. рәсімдерге арналды.
Касым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-гүрып құқықтары Есім ханның
түсында қайта жүйеленді. Қалмақтармен соғыстардың күшеюіне байланысты Есім
хан әскери міндеткерлікті күшейтіп, әскери тәртіпті бүзғаны үшін жазаларды
кдтайтты. Есім хан негізінен бүрынгы К^сым хан түсындағы қүқықгық
ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды жалғастырушы ретінде "Есім
ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан Есім ханнан соң шамамен 80-90
жылдан соң дала зандарына езгерістер мен толықтырулар ендіріп оны "Жеті
жарғы" деген атаумен кайга кабылдатты. Тәуке хан әдет-ғұрып заңцарын кайта
жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналган Теле би, К^зыбек би,
Әйтеке билердің басшылыгы-мсн қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері
бірнеше рет жиналып "Жеті жарғының" нормаларын талқылаған "Күлтебенщ
басында күнде жиын" деген сөз сол кезден калган. Ақырында жан-жақты
сүрыпталған "Жеті жарғы" зақцар жинағы дүниеге келген. "Жеті жарғының"
алгашында кдғазға түскен нүсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар
бар."Жеті жаргының" бізге жеткен казіргі нүскаларының бір-бірінен
езгешеліктері бар. Оның қазақша нүсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX
ғасырдың алгашқы ішфегівде орыс ғальшдары жазып алған нүскалары. 1804 жылы
Г.Спаский
Кіші жүздің жаппас руының старпшны Көбек Шүкірәлиев-тен 11 фрагменттен
түратын "Жеті жарғының" нүскасын алғаш рет жазып алып "Сибирский вестник"
журналында жариялады. Екінші нүскд атақты тарихшы А.Левішшнің 1832 жылы
Санхт-Петербургте жарық көрген "Описание киргиз-казачъих юш киргиз-
кайсацских, орд и степей" атты кітабында кілтіріледі. Бүл нүска 34
фрагменттен түрады. Нүскдларды мүңдай фрагмснттергс белу кейінірск
жасалған. А.Лсвшиннің кітабы бойынша жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының
казақша ықшамдалган аудармасы мьша төмеңдегідей:
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі елтірілсе, оған ердің қүкын төлеу
(ер адамға — 1000 қой, айелгс — 500 қой); — үрлық, қарақшылық, зорлық-
зомбылық жасаған адам өлім жазасына кесіледі, жазаны ердің қүнын төлеу
арқылы жеңілдстуге болады;— денеге зақым келтірілсе, соған сэйкес күн
теленеді (бас бармақ — 100 қой, шынашақ — 20 қой);
— төре мен қожаның қүны карашадан 7 есе артық төленеді;
— егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасьша кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, қүн төлеумен ғана қүтьшады, мүндай қылмысты екі кабат әйел
жасаса, жазадан босатылады);
— егер ері әйелін өлтірсе, ол өйелінің қүньш төлейді;
— ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапка тартылмайды, ал анасы
баласын кдсакана елтірсе, өлім жазасына кесіледі;
— өзіне-өзі қол салгандар белек жерленеді;
— егер екі кабат әйедді атгы кісі қағып кетіп, одан елі бала туса: бес
айлық бала үшін — бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға — әр айына 1
түйеден (анықтама үшін: 100 түйе — 300 атка немесе 1000 қойға тең);
— ойел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мүндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына қүн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға кдлың телеп үйленсе, жазадан босатылады;
— Әйелі ерінің кезіне шөп салу үстінде үсталса, ері оны олтіругс
хақылы, бірақ қылмысты сол сэтінде жария етуге тиіс; әйелінен сезіктенгсн
еркектің сөзін 4 сенімді адам долелдеп беру керск.Егер олар тсріске
шығарса, әйел күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады;
— біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып кашкан адам өлімге
бүйырылады немесе ердің қүнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне кдльщ төлеп, қосымшасына калъщсыз қыз беруге тиіс;
61— әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тшс, сүрамаса,
арсыздьпы ұшін айып салынады;
— кан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайьшдар белтілеген
жазаға бұйырылады; мұндай қылмыс ботсндердің кдрауына берілмейді;
— қүдайға тіл тигізген (7 адам куолік берсс) таспен атып елтірілсді;
— кәпір болган адам мал-мүлкімсн айдалады;
— қүл емірі қүнсыз, ол қожайынның билігінде (кдзак. қүлдарды жалшы,
малшы рстінде үстап, ксйін бөлек шыға-рьш отырған);
— ата-анасына тіл тигізгсн үлды мойнына қүрым байла-ған күйі кдра
сиырға тсріс мінгізіл, озін камшымен сабап, ауылды айнала шагасылатады, ал
қыз қол-аяғы байланып, анасыньщ билігіне беріледі;
— үрлық жасаған адам үш тоғызымен кдйтаруға тиіс;
— үрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға
тартылады;
— ерінің үрлығьш біле түра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлхеннің үстінен шағым айту әбесгік саналады;
— өсиет ағайындар мен молданың кдтысуы арқылы жасалады;
— барымтадан кайткан мал төлімен кдйтарылуға тиіс; % — дауды шешу
билер мен ақсакалдарға жүктеледі; \ — куәлікке кемінде екі немесе үш адам
жүреді.
"Жеті жарғыда" әкімшілік, қылмыстық, азаматтық қүқық моселелерімен
кдтар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты
мәселелері көрініс тапкдн. Осыған қарағанда "Жеті жарғы" Тәуке ханның
түсында казақ қоғамының барлык, жақтарьш түгел камтыған әмбебап
кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады. "Жсті
жарғының" кдғида ережелері барлық қазақ жүздерінің территориясында түгелдей
қолданылған.
"Жсті жаргыны-" жасаудағы мақсаттьщ бірі хандьгқ өкімст пен феодалдар
қазақтың одет-ғүрыптық қүқығы жүйс-сінсн халық бүқарасының мүдделсрін
қорғайтын норма-ларды алЬіп тастау, хан жонс атақты билердің бсделдсрін
қорғайт^ш ашық феодалдық сипаттағы нормаларды бскіту.
Әдет-ғүрыптардың бүл жинағьш жазуга бастамашы болған байлар-батырлар
тобы болды. Олар ерекше экономи-калъгқ жэне саяси мақсаттарын заңдастыруды
ойлады. Бай-батырлар тобы хандық билікті шектеуді заңдастырды, соны-мен
қатар олар жүзаралық және руаралық қатынастарға қүқықгық рсттсушілік роль
беруге тырысты. "Жеті жарғы" нормалары рубасы — билсрдің еңбскшілердің
үстінсн жүргізстін бүкіл сот билігін бекітті деп бағаланады3. "Жеті
жарғыға"' кдтысты мүндай пікірді бслгілі ғалъш жазушы М.Магауин де
қоддайды. "Әз Тәуке ежслгі достү}аді бүзды. Билікті бигс бсрді.
Нотижссінде, ру колсмінен озып, үлыс көлемінс жеткен, үлкен саяси күшке
айналған билср уақыт оза келс оз ортасынан шықкдн рудың, үлыстың мүддесін
кобірек күйттейтін болды, хан жарлығьш жүре тыңдайтын болды"4.
Әдет-ғүрьш қүқыгының ережелері, соның ішінде "Жеті жарғының"
кдғидалары да билер сотьшьщ практикасымен байытылып отырды. Қазакта нешеме
ауыр дауларды одай шешкен билср болды. Әсіресе мүндай шешімдерді Майқы би,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би т.б. билердің практика-сьшан көбірек
кездестіруге болады. Кдзақтьщ басқа билері оларға еліктеді, олардың
практикасын басшылықкд алып, үқсас істерді шешіп отырды. Тіпті атақты
билердің билік-тері (үкімдері) үқсас істерді кдрағанда міндетті басшылықка
алынатын кездер де болған. Билер соты практикасының мүндай сот прсцеденті
одст-г^рып куқығының бастауларыньщ біріне айналды.
Қазақ билері қүқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардьщ
қүқықтық шығармашылығының айқын көріністерінің бірі билер сьездерінің
ережслері болып табы-лады. "Жеті жарғының" езі де билер сьездершің және
билердің қүқықтық шығармашылығының жемісі. Билер сьездсрі әдет-ғүрып
қүқыгьшың негізгі кағидаларын заман талабына карай өзгертіп, байытып
отырды.
Әсіресе Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі билер сьездерінің
ережелері бізге кобірекжетті. Олардың біршамасы "Казақ әдет-ғұрып күқығыньщ
материалдары" (1996 ж.) атты жинақта берілген.
Мәселен 1885 жылы Семей облысының бес уездінің төтенше билер сьезі
етіп, оған үлы ғүлама Абай Қүнанбасв қатысты. Бұл сьезд Карамола сьезі деп
атадды. Сьездің ережесін жасауға
Абай белсене араласкан. Ресей империясы құрамағындағы казақтар мен
Қытайдың карауындағы қазақтар арасындағы дау-дамайларды шешу үшін Шұбарағаш
(1894 ж.) ел аралық, билер сьезі шақырылды. Жалпы мұндай ел аралык билер
сьездері бес-алты рет шақырылған.
Ережелер міндетті түрде басшылықка алынатын нормативтік күқықтық
сипатқа ие болған.
Билер сьездерінің ережелері өмір талабына сай жылдам қайта қаралып
отырған.
Адат және шариғат. Әдст-ғүрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат
болды. "Жсті жарғыда" шариғатқа байланысты бірнсшс кағидалар болды.
Мәселен, онда "Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып
өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады" деген
ережелер болды және олардың орындалуы катаң бақыланып отырды. Туыс
адамдардың арасындағы ерлі-зайыптылық катынастар да шариғат негізінде
жазаға тартылған. Дін өкілдеріне артықшылық, құқықтар берілді.
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық
жағдайға жете алмады. Олар кобіне адатпен жымдасып келіп жатты. Шариғаттың
нормалары XVIII ғасырдың соңында күшейе түсті. Оның ыкпалы Оңтүстік
Қазақстанда үлкен болды. Шариғаттың нормалары белгілі бір мелшерде отбасы-
неке, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеп отырды.
2. Меншік құқығы
Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды.
Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра алатын
мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табыдды.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша кауымның
меншігі деп есептелді. Кауым ретінде негізінен рулық бірлестік таныдды. Шын
мәнінде қауымның немссе рудың атынан жерге, жайылымдарға билікті қауым
басшысы, ру басшылары сүлтандар, билср жүргізді.
Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал шаруашылығына
негізделген экономикалық қатынастарда жатса керек. Орасан зор көлемдегі
жайылымдарды меншік иелерінс бөлудің ешкандай мәні болуы мүмкін емес еді.
Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын. Көктем мен күздің арасында
мың километрге дейін көшіп-қонып жүрген кешпелі қауымдар үшін жерді,
жайылымдарды жеке меншікке бөліп беру мүмкін емес те еді.
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігіне көше
бастады. Қыстау — аумағы шамалы қыс кезінде тұратын елді мекен. Қыстың күні
жайылым негізінен пайдаланылмады. Казақтардың қыстаулары тұрақты болған.
Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында (1801 жылы қүрылған) болды.
Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі феодалдарға үлкен мөлшерде
жер таратылды.
Үлкен аумақтарда көшіп жүрген малшы қауымдары арасьшда жерге қатысты
мынадай екі мәселе туындады: жайылымдарды пайдалану құқығы және бос немесе
ешкім иеленбеген жайылымдар мен су арымдарды пайдалану құқығы. Бұл екі
құқық та феодалдар тобының монополиясында болды. Шынында хан, сұлтандар,
билер мен старшындар өздерінің қарамағындағы халыктың атынан көшіп-қонуға
иелік етті. Мұндай жағдай мықты феодалдарға нашар ауылдарды, руларды,
қарапайым халықты құнарсыз жайылымдарға ығыстыруға себеп болды.
Жайылымдарды пайдалану құқығы мен бос жатқан жерлерге иелік ету құқығы
тығыз байланысты болды.
Егер көшіп-қону жөнінде үстем тап өкілдері ру немесе ауылмен бір
бағытта қозғалса жайылым, су арым, тұрғылықты жер жөнінен жеке мал иелері
өздерінің үй-жайларымен, малдарымен, адамдарымен нақты орындарға орнықты.
Мұндай жағдайда адат заңдары атқа мінерлердің құқығын қорғады. Әлеуметтік
орны төмен қоғам мүшесі шегінуге тиіс болды. Оның үстіне феодалдар
зандылықтарды артығымен қоса өзінің материалдық артықшылығын да пайдаланды.
Олардың қолында жеткілікті адам күші мен байлық болды.
Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға калдыру туралы күқықтар
ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді.
Жетісу мен Сырдария өзенінің бойындағы егіншілікпен айналысатын
қазақтар арасында жыртылмалы жердің кішігірім бөліктеріне жеке меншік
болды. Бұл жерлердің аумағы тым кішкене болды. Сусыз шөлді аймақтарда
құдықтарға немесе сирек кездесетін су көздеріне жеке меншік болды. Жерге
жеке меншіктің мұндай түрлері қазақ қоғамындағы жер катынастарының жалпы
сипатын өзгерте алмады.
Жер мен қатар жолдар, өзендер, таулар, аң және балық аулайтын мекендер
де қоғамдық меншік болып ссептелді.
Жерден табылған қазына-байлық оны кім тапса, соның меншігі болып
табылады. Казақ даласында ескі обалардан қазына байлық іздеген оқиғалар көп
болған.
3. Міндеткерлік құқықтар
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында кслісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы айыпталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін
кепілдік береді. Қарызға алушы карызын өтей алмағанда кепіл болған адам
өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Ол көбіне осы
күздсн келер күзге немесе көктемнен көктемге дейін жасалатын. Мүндай
келісімдер екі не одан көп куәлар алдында жасалды.
Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды.
Карызға алған малдың өтемі төлімен қоса кайтарылатын. Адат бойынша
карыз егесі міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол
рудың ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі — айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында елшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сауын
сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде
берілді. Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі ретінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адам-дарға тәуелді
етудің әдісі ретінде қолданылды. Сауын алған адам оны берген бай адамға
жұмыс істеп беруі тиіс болды. Сауын кедей адамдардың аш-жалаңаш қалмауына
себеп болды. Сауын алған адам оны мезгілінде төлімен кайтару туралы
міндеттеме алатын. Сауын егесі малын кез келген уақытта кайтарып ала
алатын. Мұның өзі сауын алушының тәуелділігін арттыра түсті. Сауын малын
беру қоғамның тұрмысы төменгі мүшелерін экономикалық жағынан тәуелділікке
түсірудің негізгі амалы болды.
Көшпелі өмірдің және рулық қатынастардың ерекшеліктеріне қарай
туындаған аманат-мал, жылу жинау, жүртшылық, асар жасау, соғым беру және
сыбаға тарту, түрлі сый-сияпаттар жасау сияқты міндетті сипат алған әдет-
ғұрыптар болды.
Аманат-малды бай мал иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде
пайдалануға берді.
Жылу жинау. Жұртқа ұшыраған немесе стихиялық сипатқа ұшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауыддастарының мал немесе мүліктей беретін
жәрдемі. Жылу мүлкі қарыз болып есептелмеген.
Жұртшылық карызға батқан, қарызын толей алмай қалған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Мүндай жағдай әркімнің басына түсуі мүмкін болғандықтан көпшілік оған
толықтай қатысатын.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, қүдық, арық казу, жол салу, қыстау
үйлерін түрғызу сияқты үлкен жүмыстарды үйымдастырғаңда жасалады.Асарға
катысу ерікті болған. Асарды билігі барлар мен байлар көбірек жасаган.
Асарға катысушыларға еңбек ақы төленбеген, тек тамақ беріліп, кішігірім сый-
сияпат көрсетілген.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа карай сұлтандарға,
билер мен баска да аткамінерлерге соғым малын немесе мал етін беретін.
Соғымды хан сұлтандарға беру міндетті болған. Кедей адамдар соғымға мал
етінің бір бөлігін де беретін. Соғым арқылы хан, сұлтандардың қысқы азығы
даярланатын.
Сыбаға тарту. Бір-скі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты баска да жақын адамдарына
беретін. Сыбағаны үйте қонақ етіп беруге де болады.
Құрметке ис болған қазақтар үшін өздеріне сыйлаған сыйлықтан бас тарту
жөнсіз әрекет болған.
4. Отбасы-неке құқығы
Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ
қоғамының негізі ру болса, рудың негізі отбасы болды.
Отбасының басшысы ер адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің,
балалардың, тәуелді жақын туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан
тұрды. Бай феодалдардың әр әйелі бір отау, кейде ауыл болып тұрды. Мұндай
жағдайда бірнеше ауылдар отбасылық-ауылдық кауымды құрды.
Отбасы басшысы ер адам адат бойынша артықшылық құқықпен пайдаланды.
Отбасының әйел мүшелерінің кұқығы шектеулі еді. Ер адам отбасы мүлкінің
иегері болып танылды әрі отбасы тірлігі үшін жауап берді. Ол баска отбасы
мүшелерін жазаға тарта алды. Бірақ әке баласына беретін еншіден, қызына
беретін жасаудан бас тарта алмады. Ұлына енші, қызына жасау беру әкенің
міндеті әрі парызы болды. Мұның өзі адаттың әрбір отбасы мүшесінің құқығын
қорғағандығын көрсетеді.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзогамиялық дәстүр бір
рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге тұруға рұқсат етпеді.
Қазақгарда жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.
Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір ер
адамға бірнеше әйелмен некеде түруға немесе кеп әйел алушылыққа рұқсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ
1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
2. Меншік құқығы
3. Міндеткерлік құдықтар
4. Отбасы-неке құқығы
5. Мұрагерлік құқығы
6. Қылмыстық әдеп-ғұрып құқығы
7. Сот және сот процесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫ
Қазақтардың құқықтық жұйссін әдст-ғүрып құқығы қүрайды. Бұл жүйсні
"адат" дсп атады. Адат зандастырыл-ған әдст-ғурьш нормалары. Бүл нормалар
казақ қоғамьшың барлық жақтарын реттеп отырды. "Адат" араб тілінде әдет-
ғұрып дегсн үғымды білдірсді."Адат" өте ерте ксздсн баста-лып, көптсгсн
озгерістермен жәнс толықтырулармен қазақ қоғамындағы негізгі рсттсуші
нормалар ретінде 1917 жылта дейін созылды. Дегенмен "адапың" қүқықгық
институттары ғасырлар барысьшда үлкен озгерістерге ұшырамады.
Қазақтардың әдет-ғүрып құқығы мынадай ерекше белгілермен сшіатталады:
1. Рулық, патриархалдық өдет-ғүрыптардың ұзақ сак,-талуынан көрінетін
консерватизмі. Мүндай ерекшелік-тердің сақгалуы завды нәрсе. Ру казақ
қоғамының негізі болды. Ал рудың негізі патриархалдық отбасы болды. Казақ
отбасы-ның басшысы немесе отағасы отбасындағы шешуіш фигура болды. Бүл
ерекшеліктердщ бәрі де көшпелі экономикалық катынастардың бейнелері болъш
табылады.
2. Казақ әдет-ғүрьш қүқығы барымта, канға-кан, жанга-жан, әмеңгерлік,
өз бетімен сот үйымдастыру сияқты өт-пелі институттардың сақталуын
қамтамасыз етті. Бүл институттар казақ қогамында және онъщ қуқықгъіқ
жүйесіндс ерекше орын алды. Қоғамдық пікір бүл институттарды айыптамады.
3. Әдет-ғүрып күқығы бойынша қылмыстық істер мсн азаматтық істсрдің
арасындағы айъірмашылықтарға ерскшс мән бсрс бсрілмсді.
4. Жсргс жеке меншік қүқының болмауы; қоғам мү-шелерінің күкықтық
жағынан тсндігі казақ аристократиясы-ның (сүлтандар, билер, қожалар)
артықшылығымсн үштастырылды. Казақ аксүйектерінің, әсірссс сүлтандар мсн
қожалардың артықшылығы ресми зандастырылды. Ал сл билеу ісі тек
сүлтандардьщ үлесі ретінде рәсімделді. Мүндай тәртіпті қоғамдықпікір де
мойындады.
5. Жазаның түрлері салыстырмалы түрде гуманистік сипатта болды.
6. Күқықтық жүйе мен оның нормалары демократиялық және компромистік
сипатта болды.
7. Әдет-ғүрып қүқыгыньщ партикулярлық сипаты1. Әдет-ғүрып
нормаларындағы басты нәрсе — ол нормалардың өздерінен гөрі олардьщ ішкі
мәні еді, олардың негізінде жаткан принциптері еді. Ең басты нәрсс сол
принциптердің оз мәнін, мазмүнъш жоймай іске асуы болатын. Айталық, қылмыс
псн жаза саласында — қанды кек не қүн толеу қағидасы, неке саласында — жсті
атаға дейін қыз алыспау кагидасы, сот саласьшда әділдік, жариялылық,
Іиешендік кдғидалары. Әдет-ғүрып қүқыты қүқықтық одсттср жинағы гана емес,
ол кағида, козқарас, ой түсінік жүйесі де болып табылады.
Әринс, әдет-ғүрып нормаларының белгілі бір болігі мемлекет тарапынан
қолдау тапты. Мсмлекет оларға баса кеңіл бөліп, өз мақсаг-мүддесі
түрғысынан әсер етуге, өз кьізметіне жаратуға орскет жасады (жинастырды,
жүйеледі, өз атынан жариялады). Бірақ одет-ғүрып нормалары оның ішшде Ереже
жарғылары да, одан мемлекет заңьша айнал-ған жоқ, озшдік өмір сүру мәнін
жоғалткан жоқ... Қоғамдық гәртіп, демек, әдет-ғүрып нормаларын сақтап
орындау да көшпелілердің "автономиялыгьша", дербестігіне, өздерін өздері
басқаруға негізделген еді2.
1. Қазақтың әдет-ғұрып құқығының бастаулары
Казақтың әдет-ғұрып құқығы мынадай бастаулар негізінде калыптасты: а)
әдет-ғүрыптар — адат; б) билер сотының практикасы (сот-прецедснті); в)
билер сьездерінің ережелері; г) шариғат нормалары.
Ауызша әдет-ғүрыптар ең коне заманнан, рулық қауым-нъщ кдлыптасуынан
бастау алады. Таптық кдтьшастардьщ күшсйіп, олсуметтік жіхтелудің артуына
орай ауызша әдет-гүрыптар қүқықтык, сипат алып билеуші топтардың мүддесінс
қызмет стс бастады.
Қүқықтың бүл түрі қазақ қоғамының талаптары мен ерскшсліктсріне сай
кслді. Кошпслі қоғам жағдайында үзақ уақыт сақталып калган рулық
к^тынастар, патриархал-дық отбасы, көшпслі мал шаруашылығы т.б.
катынастарды рсттеудің бірден-бір тиімді жолы әдет-ғүрып қүқығы болъш
табылды.
Қазақ хандары әдет-ғүрып қүқығының нормаларын жұйелеп жетілдіріп,
қоғамның талаптарына орай өзгерістерге үшыратып, оларға ресми сипат беріл
отырды. К^сым ханның (1510-1523) кезіндегі "Қасым ханның касқа жолы", Есім
ханның кезіндегі (1598-1628) "Есім ханның ескі жолы", Тәуке ханның
кезіндегі (1680-1718) "Жеті жарғы" атты зандар жинағы белгілі. Әдет-ғүрып
зандарьш алғашқы жүйелеуші К^сым хан болды. Оның зандары бес белімнен
түрды. Бі-рінші бөлім — мүліктік және жер катынастарын реттеуші нормалардан
түрды. Екінші бөлім — қылмыс пен жазаға катысты қүқық нормаларьш жинақтады.
Үшінші болім — өскери міндеттілік және оны орындау, сондай-ақ әскери
тәртіпті бүзғандағы жазаларға байланысты қүқықтық нормаларды карастырды.
Тертішді бөлім — елшілік жора-ларға кдтысты, елшілерді тағайындау және
кдбьщцау тәртібі, шет ел екілдерімен келіссөздер жүргізу, дипломатиялық
этикет мәселелері туралы нормалардан түрды.Бесінші бөлім — кайтыс
болғандарды жерлеу, еске алу, мерекелер өткізу т.б. рәсімдерге арналды.
Касым ханнан соң шамамен жүз жылдан кейін әдет-гүрып құқықтары Есім ханның
түсында қайта жүйеленді. Қалмақтармен соғыстардың күшеюіне байланысты Есім
хан әскери міндеткерлікті күшейтіп, әскери тәртіпті бүзғаны үшін жазаларды
кдтайтты. Есім хан негізінен бүрынгы К^сым хан түсындағы қүқықгық
ережелерді қайталады. Сондықтан оны ескі жолды жалғастырушы ретінде "Есім
ханның ескі жолы" деп атап кетті. Тәуке хан Есім ханнан соң шамамен 80-90
жылдан соң дала зандарына езгерістер мен толықтырулар ендіріп оны "Жеті
жарғы" деген атаумен кайга кабылдатты. Тәуке хан әдет-ғұрып заңцарын кайта
жүйелеуге көп еңбек сіңірді. Аты аңызға айналган Теле би, К^зыбек би,
Әйтеке билердің басшылыгы-мсн қазақтың белгілі би, шешен, білгірлері
бірнеше рет жиналып "Жеті жарғының" нормаларын талқылаған "Күлтебенщ
басында күнде жиын" деген сөз сол кезден калган. Ақырында жан-жақты
сүрыпталған "Жеті жарғы" зақцар жинағы дүниеге келген. "Жеті жарғының"
алгашында кдғазға түскен нүсқасы да бар болуы мүмкін деген жорамалдар
бар."Жеті жаргының" бізге жеткен казіргі нүскаларының бір-бірінен
езгешеліктері бар. Оның қазақша нүсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткені XIX
ғасырдың алгашқы ішфегівде орыс ғальшдары жазып алған нүскалары. 1804 жылы
Г.Спаский
Кіші жүздің жаппас руының старпшны Көбек Шүкірәлиев-тен 11 фрагменттен
түратын "Жеті жарғының" нүскасын алғаш рет жазып алып "Сибирский вестник"
журналында жариялады. Екінші нүскд атақты тарихшы А.Левішшнің 1832 жылы
Санхт-Петербургте жарық көрген "Описание киргиз-казачъих юш киргиз-
кайсацских, орд и степей" атты кітабында кілтіріледі. Бүл нүска 34
фрагменттен түрады. Нүскдларды мүңдай фрагмснттергс белу кейінірск
жасалған. А.Лсвшиннің кітабы бойынша жеткен "Жеті жарғы" заңдар жинағының
казақша ықшамдалган аудармасы мьша төмеңдегідей:
Қанға қан алу, яғни біреудің кісісі елтірілсе, оған ердің қүкын төлеу
(ер адамға — 1000 қой, айелгс — 500 қой); — үрлық, қарақшылық, зорлық-
зомбылық жасаған адам өлім жазасына кесіледі, жазаны ердің қүнын төлеу
арқылы жеңілдстуге болады;— денеге зақым келтірілсе, соған сэйкес күн
теленеді (бас бармақ — 100 қой, шынашақ — 20 қой);
— төре мен қожаның қүны карашадан 7 есе артық төленеді;
— егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасьша кесіледі (егер ағайындары
кешірім жасаса, қүн төлеумен ғана қүтьшады, мүндай қылмысты екі кабат әйел
жасаса, жазадан босатылады);
— егер ері әйелін өлтірсе, ол өйелінің қүньш төлейді;
— ата-анасы өз баласының өлімі үшін жауапка тартылмайды, ал анасы
баласын кдсакана елтірсе, өлім жазасына кесіледі;
— өзіне-өзі қол салгандар белек жерленеді;
— егер екі кабат әйедді атгы кісі қағып кетіп, одан елі бала туса: бес
айлық бала үшін — бес ат, 5 айдан 9 айға дейінгі балаға — әр айына 1
түйеден (анықтама үшін: 100 түйе — 300 атка немесе 1000 қойға тең);
— ойел зорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып есептеледі. Мүндай
қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына қүн төлеуге тиіс, егер жігіт
өзі зорлаған қызға кдлың телеп үйленсе, жазадан босатылады;
— Әйелі ерінің кезіне шөп салу үстінде үсталса, ері оны олтіругс
хақылы, бірақ қылмысты сол сэтінде жария етуге тиіс; әйелінен сезіктенгсн
еркектің сөзін 4 сенімді адам долелдеп беру керск.Егер олар тсріске
шығарса, әйел күнәсіз деп табылып, жазадан босатылады;
— біреудің әйелін күйеуінің келісімінсіз алып кашкан адам өлімге
бүйырылады немесе ердің қүнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе,
күйеуіне кдльщ төлеп, қосымшасына калъщсыз қыз беруге тиіс;
61— әйелді ренжіткен адам, одан кешірім сұрауға тшс, сүрамаса,
арсыздьпы ұшін айып салынады;
— кан алмастыру (7 ата ішінде) өлімге немесе ағайьшдар белтілеген
жазаға бұйырылады; мұндай қылмыс ботсндердің кдрауына берілмейді;
— қүдайға тіл тигізген (7 адам куолік берсс) таспен атып елтірілсді;
— кәпір болган адам мал-мүлкімсн айдалады;
— қүл емірі қүнсыз, ол қожайынның билігінде (кдзак. қүлдарды жалшы,
малшы рстінде үстап, ксйін бөлек шыға-рьш отырған);
— ата-анасына тіл тигізгсн үлды мойнына қүрым байла-ған күйі кдра
сиырға тсріс мінгізіл, озін камшымен сабап, ауылды айнала шагасылатады, ал
қыз қол-аяғы байланып, анасыньщ билігіне беріледі;
— үрлық жасаған адам үш тоғызымен кдйтаруға тиіс;
— үрлық пен кісі өлтіруді қоса жасаған адам екі бірдей жазаға
тартылады;
— ерінің үрлығьш біле түра хабарламаған әйелі мен баласы жазаға
тартылмайды, өйткені үлхеннің үстінен шағым айту әбесгік саналады;
— өсиет ағайындар мен молданың кдтысуы арқылы жасалады;
— барымтадан кайткан мал төлімен кдйтарылуға тиіс; % — дауды шешу
билер мен ақсакалдарға жүктеледі; \ — куәлікке кемінде екі немесе үш адам
жүреді.
"Жеті жарғыда" әкімшілік, қылмыстық, азаматтық қүқық моселелерімен
кдтар отбасы-неке, салық, дін, тәрбие т.б. сияқты қоғамның жан-жақты
мәселелері көрініс тапкдн. Осыған қарағанда "Жеті жарғы" Тәуке ханның
түсында казақ қоғамының барлык, жақтарьш түгел камтыған әмбебап
кодификацияланған заң жүйесі болған деп қорытындылауға болады. "Жсті
жарғының" кдғида ережелері барлық қазақ жүздерінің территориясында түгелдей
қолданылған.
"Жсті жаргыны-" жасаудағы мақсаттьщ бірі хандьгқ өкімст пен феодалдар
қазақтың одет-ғүрыптық қүқығы жүйс-сінсн халық бүқарасының мүдделсрін
қорғайтын норма-ларды алЬіп тастау, хан жонс атақты билердің бсделдсрін
қорғайт^ш ашық феодалдық сипаттағы нормаларды бскіту.
Әдет-ғүрыптардың бүл жинағьш жазуга бастамашы болған байлар-батырлар
тобы болды. Олар ерекше экономи-калъгқ жэне саяси мақсаттарын заңдастыруды
ойлады. Бай-батырлар тобы хандық билікті шектеуді заңдастырды, соны-мен
қатар олар жүзаралық және руаралық қатынастарға қүқықгық рсттсушілік роль
беруге тырысты. "Жеті жарғы" нормалары рубасы — билсрдің еңбскшілердің
үстінсн жүргізстін бүкіл сот билігін бекітті деп бағаланады3. "Жеті
жарғыға"' кдтысты мүндай пікірді бслгілі ғалъш жазушы М.Магауин де
қоддайды. "Әз Тәуке ежслгі достү}аді бүзды. Билікті бигс бсрді.
Нотижссінде, ру колсмінен озып, үлыс көлемінс жеткен, үлкен саяси күшке
айналған билср уақыт оза келс оз ортасынан шықкдн рудың, үлыстың мүддесін
кобірек күйттейтін болды, хан жарлығьш жүре тыңдайтын болды"4.
Әдет-ғүрьш қүқыгының ережелері, соның ішінде "Жеті жарғының"
кдғидалары да билер сотьшьщ практикасымен байытылып отырды. Қазакта нешеме
ауыр дауларды одай шешкен билср болды. Әсіресе мүндай шешімдерді Майқы би,
Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би т.б. билердің практика-сьшан көбірек
кездестіруге болады. Кдзақтьщ басқа билері оларға еліктеді, олардың
практикасын басшылықкд алып, үқсас істерді шешіп отырды. Тіпті атақты
билердің билік-тері (үкімдері) үқсас істерді кдрағанда міндетті басшылықка
алынатын кездер де болған. Билер соты практикасының мүндай сот прсцеденті
одст-г^рып куқығының бастауларыньщ біріне айналды.
Қазақ билері қүқықтық шығармашылықпен де терең айналысты. Олардьщ
қүқықтық шығармашылығының айқын көріністерінің бірі билер сьездерінің
ережслері болып табы-лады. "Жеті жарғының" езі де билер сьездершің және
билердің қүқықтық шығармашылығының жемісі. Билер сьездсрі әдет-ғүрып
қүқыгьшың негізгі кағидаларын заман талабына карай өзгертіп, байытып
отырды.
Әсіресе Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі билер сьездерінің
ережелері бізге кобірекжетті. Олардың біршамасы "Казақ әдет-ғұрып күқығыньщ
материалдары" (1996 ж.) атты жинақта берілген.
Мәселен 1885 жылы Семей облысының бес уездінің төтенше билер сьезі
етіп, оған үлы ғүлама Абай Қүнанбасв қатысты. Бұл сьезд Карамола сьезі деп
атадды. Сьездің ережесін жасауға
Абай белсене араласкан. Ресей империясы құрамағындағы казақтар мен
Қытайдың карауындағы қазақтар арасындағы дау-дамайларды шешу үшін Шұбарағаш
(1894 ж.) ел аралық, билер сьезі шақырылды. Жалпы мұндай ел аралык билер
сьездері бес-алты рет шақырылған.
Ережелер міндетті түрде басшылықка алынатын нормативтік күқықтық
сипатқа ие болған.
Билер сьездерінің ережелері өмір талабына сай жылдам қайта қаралып
отырған.
Адат және шариғат. Әдст-ғүрып құқығының тағы да бір бастауы шариғат
болды. "Жсті жарғыда" шариғатқа байланысты бірнсшс кағидалар болды.
Мәселен, онда "Құдайға тіл тигізген адам (7 адам куәлік берсе) таспен атып
өлтіріледі, өзге дінге өтіп кәпір болған адам мал-мүлкімен айдалады" деген
ережелер болды және олардың орындалуы катаң бақыланып отырды. Туыс
адамдардың арасындағы ерлі-зайыптылық катынастар да шариғат негізінде
жазаға тартылған. Дін өкілдеріне артықшылық, құқықтар берілді.
Дегенмен шариғаттың нормалары қазақ қоғамында ерекше артықшылық
жағдайға жете алмады. Олар кобіне адатпен жымдасып келіп жатты. Шариғаттың
нормалары XVIII ғасырдың соңында күшейе түсті. Оның ыкпалы Оңтүстік
Қазақстанда үлкен болды. Шариғаттың нормалары белгілі бір мелшерде отбасы-
неке, қылмыстық құқықтық қатынастарды реттеп отырды.
2. Меншік құқығы
Қазақ қоғамында малға жеке меншік адат нормаларымен реттеліп отырды.
Азаматтардың сатуға, айырбастауға, сыйлауға және мұраға қалдыра алатын
мүлкінің бәрі де жеке меншік заттары болып табыдды.
Жерге жеке меншік XIX ғасырға дейін болмады. Жер адат бойынша кауымның
меншігі деп есептелді. Кауым ретінде негізінен рулық бірлестік таныдды. Шын
мәнінде қауымның немссе рудың атынан жерге, жайылымдарға билікті қауым
басшысы, ру басшылары сүлтандар, билср жүргізді.
Жерге жеке меншіктің болмау себебі де көшпелі мал шаруашылығына
негізделген экономикалық қатынастарда жатса керек. Орасан зор көлемдегі
жайылымдарды меншік иелерінс бөлудің ешкандай мәні болуы мүмкін емес еді.
Оның үстіне жайылымдар үнемі ауысып отыратын. Көктем мен күздің арасында
мың километрге дейін көшіп-қонып жүрген кешпелі қауымдар үшін жерді,
жайылымдарды жеке меншікке бөліп беру мүмкін емес те еді.
Тек қыстаулар ғана XVIII ғасырда феодалдардың жеке меншігіне көше
бастады. Қыстау — аумағы шамалы қыс кезінде тұратын елді мекен. Қыстың күні
жайылым негізінен пайдаланылмады. Казақтардың қыстаулары тұрақты болған.
Жерді жеке меншікке беру Бөкей ордасында (1801 жылы қүрылған) болды.
Мұнда ханның жарлығымен оның туыстары мен ірі феодалдарға үлкен мөлшерде
жер таратылды.
Үлкен аумақтарда көшіп жүрген малшы қауымдары арасьшда жерге қатысты
мынадай екі мәселе туындады: жайылымдарды пайдалану құқығы және бос немесе
ешкім иеленбеген жайылымдар мен су арымдарды пайдалану құқығы. Бұл екі
құқық та феодалдар тобының монополиясында болды. Шынында хан, сұлтандар,
билер мен старшындар өздерінің қарамағындағы халыктың атынан көшіп-қонуға
иелік етті. Мұндай жағдай мықты феодалдарға нашар ауылдарды, руларды,
қарапайым халықты құнарсыз жайылымдарға ығыстыруға себеп болды.
Жайылымдарды пайдалану құқығы мен бос жатқан жерлерге иелік ету құқығы
тығыз байланысты болды.
Егер көшіп-қону жөнінде үстем тап өкілдері ру немесе ауылмен бір
бағытта қозғалса жайылым, су арым, тұрғылықты жер жөнінен жеке мал иелері
өздерінің үй-жайларымен, малдарымен, адамдарымен нақты орындарға орнықты.
Мұндай жағдайда адат заңдары атқа мінерлердің құқығын қорғады. Әлеуметтік
орны төмен қоғам мүшесі шегінуге тиіс болды. Оның үстіне феодалдар
зандылықтарды артығымен қоса өзінің материалдық артықшылығын да пайдаланды.
Олардың қолында жеткілікті адам күші мен байлық болды.
Адат бойынша жерді сату, сыйға беру, мұраға калдыру туралы күқықтар
ешкімге берілмеді. Жер бүкіл қазақ халқының байлығы деп есептелді.
Жетісу мен Сырдария өзенінің бойындағы егіншілікпен айналысатын
қазақтар арасында жыртылмалы жердің кішігірім бөліктеріне жеке меншік
болды. Бұл жерлердің аумағы тым кішкене болды. Сусыз шөлді аймақтарда
құдықтарға немесе сирек кездесетін су көздеріне жеке меншік болды. Жерге
жеке меншіктің мұндай түрлері қазақ қоғамындағы жер катынастарының жалпы
сипатын өзгерте алмады.
Жер мен қатар жолдар, өзендер, таулар, аң және балық аулайтын мекендер
де қоғамдық меншік болып ссептелді.
Жерден табылған қазына-байлық оны кім тапса, соның меншігі болып
табылады. Казақ даласында ескі обалардан қазына байлық іздеген оқиғалар көп
болған.
3. Міндеткерлік құқықтар
Қазақ қоғамында келісім-шарттар ауызша жүргізілді. Келісім-шарт
жүргізудің өз шарты болды. Келісім шарт жасау уәде беру, ант беру,
куәлердің алдында кслісім жасау т.б. жолдар арқылы жасалды. Келісім уәдесін
орындамағандар сенімсіз адамдар ретінде қоғамдық пікір арқылы айыпталатын.
Малды қарызға алған кезде қарызға алушының туыстарының бірі ол үшін
кепілдік береді. Қарызға алушы карызын өтей алмағанда кепіл болған адам
өтейді. Қарыздың мерзімі өзара келісім арқылы анықталады. Ол көбіне осы
күздсн келер күзге немесе көктемнен көктемге дейін жасалатын. Мүндай
келісімдер екі не одан көп куәлар алдында жасалды.
Мүліктік және жеке міндеттерді тек ер адамдар ала алды.
Карызға алған малдың өтемі төлімен қоса кайтарылатын. Адат бойынша
карыз егесі міндетін өтей алмаған жағдайда оның қарызын туыстары немесе сол
рудың ауылдың адамдары қайтаруға тиіс болды.
Келісім-шарттың ерекше түрі — айырбас. Айырбас заттарды қолма-қол
ауыстырғанда жасалды. Айырбас немесе сауда жағдайында елшем бірлігі ретінде
мал есептелді. XIX ғасырға дейін ақша өлшем бірлігі ретінде пайдаланылмады.
Сауын. Келісімнің ерекше түрі. Ауқатты адамдар кедей руластарына сауын
сауып пайдалану үшін уақытша мал берген. Сауын бие немесе сиыр ретінде
берілді. Алғашында сауын беру руластардың бір-біріне өзара көмегі ретінде
есептелді. Кейінірек сауын кедей қоғам мүшелерін ауқатты адам-дарға тәуелді
етудің әдісі ретінде қолданылды. Сауын алған адам оны берген бай адамға
жұмыс істеп беруі тиіс болды. Сауын кедей адамдардың аш-жалаңаш қалмауына
себеп болды. Сауын алған адам оны мезгілінде төлімен кайтару туралы
міндеттеме алатын. Сауын егесі малын кез келген уақытта кайтарып ала
алатын. Мұның өзі сауын алушының тәуелділігін арттыра түсті. Сауын малын
беру қоғамның тұрмысы төменгі мүшелерін экономикалық жағынан тәуелділікке
түсірудің негізгі амалы болды.
Көшпелі өмірдің және рулық қатынастардың ерекшеліктеріне қарай
туындаған аманат-мал, жылу жинау, жүртшылық, асар жасау, соғым беру және
сыбаға тарту, түрлі сый-сияпаттар жасау сияқты міндетті сипат алған әдет-
ғұрыптар болды.
Аманат-малды бай мал иелері кедейленген туыстарына аманат ретінде
пайдалануға берді.
Жылу жинау. Жұртқа ұшыраған немесе стихиялық сипатқа ұшыраған қоғам
мүшелеріне руластарының, ауыддастарының мал немесе мүліктей беретін
жәрдемі. Жылу мүлкі қарыз болып есептелмеген.
Жұртшылық карызға батқан, қарызын толей алмай қалған қоғам мүшесіне
руластары және туыстары тарапынан малдай немесе мүліктей беретін жәрдемі.
Мүндай жағдай әркімнің басына түсуі мүмкін болғандықтан көпшілік оған
толықтай қатысатын.
Асар жасау әдет-ғұрпы қоғам мүшелерінің бір-біріне жәрдем беру
мақсатында жасалған. Асар шөп шабу, қүдық, арық казу, жол салу, қыстау
үйлерін түрғызу сияқты үлкен жүмыстарды үйымдастырғаңда жасалады.Асарға
катысу ерікті болған. Асарды билігі барлар мен байлар көбірек жасаган.
Асарға катысушыларға еңбек ақы төленбеген, тек тамақ беріліп, кішігірім сый-
сияпат көрсетілген.
Соғым беру. Қатардағы қазақтар күздің соңы қысқа карай сұлтандарға,
билер мен баска да аткамінерлерге соғым малын немесе мал етін беретін.
Соғымды хан сұлтандарға беру міндетті болған. Кедей адамдар соғымға мал
етінің бір бөлігін де беретін. Соғым арқылы хан, сұлтандардың қысқы азығы
даярланатын.
Сыбаға тарту. Бір-скі асым ет ретінде хан, сұлтан билерге берілетін
тарту. Сыбағаны қазақтар құда-жекжат сияқты баска да жақын адамдарына
беретін. Сыбағаны үйте қонақ етіп беруге де болады.
Құрметке ис болған қазақтар үшін өздеріне сыйлаған сыйлықтан бас тарту
жөнсіз әрекет болған.
4. Отбасы-неке құқығы
Отбасы-неке әдет-ғұрып құқығы тереңірек зерттелген сала. Қазақ
қоғамының негізі ру болса, рудың негізі отбасы болды.
Отбасының басшысы ер адам болды. Қазақтардың үлкен отбасы әкенің,
балалардың, тәуелді жақын туыстардың, малшылар мен құлдардың отбасынан
тұрды. Бай феодалдардың әр әйелі бір отау, кейде ауыл болып тұрды. Мұндай
жағдайда бірнеше ауылдар отбасылық-ауылдық кауымды құрды.
Отбасы басшысы ер адам адат бойынша артықшылық құқықпен пайдаланды.
Отбасының әйел мүшелерінің кұқығы шектеулі еді. Ер адам отбасы мүлкінің
иегері болып танылды әрі отбасы тірлігі үшін жауап берді. Ол баска отбасы
мүшелерін жазаға тарта алды. Бірақ әке баласына беретін еншіден, қызына
беретін жасаудан бас тарта алмады. Ұлына енші, қызына жасау беру әкенің
міндеті әрі парызы болды. Мұның өзі адаттың әрбір отбасы мүшесінің құқығын
қорғағандығын көрсетеді.
Неке. Қазақ некесі экзогамиялық сипатта болды. Экзогамиялық дәстүр бір
рудың, топтың ішінен ерлер мен әйелдерге некеге тұруға рұқсат етпеді.
Қазақгарда жеті атаға дейін некелесуге жол берілмеген.
Сондай-ақ қазақ некесі полигамиялық сипатта та болды. Полигамия бір ер
адамға бірнеше әйелмен некеде түруға немесе кеп әйел алушылыққа рұқсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz