Азаматтық құқық бастаулары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Құқық пен азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық құқықтық заңнама.
1.1. Құқық қайнар көзінің түсінігі мен тарихы ... ... .7
1.2. Азаматтық құқық қайнар көзінің түсінігі ... ...14
1.3 Азаматтық құқықтық заңнамалар ... ... ..18
1.4.Азаматты құқықтық нормативтік актілердің жүйесі мен нормативік актінің заңды күшіне енуін ресми жариялау ... ... ...21
1.5. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша әрекет етуі мен азаматтық заңнаманың кеңістік пен тұлғаларға әсер етуі ... ..23
1.6.Азаматтық заңнамаларды қолдану (заңдардың ұқсастығына қарай қолданылуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2 Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын құрайтын заңдар мен нормативтік актілер.
2.1. Заңдар (заңнамалық актілер) ... ... ... ... 37
2.2. Азаматтық заңнаманы құрайтын кейбір нормативтік актілер ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ..59.61
1 Құқық пен азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық құқықтық заңнама.
1.1. Құқық қайнар көзінің түсінігі мен тарихы ... ... .7
1.2. Азаматтық құқық қайнар көзінің түсінігі ... ...14
1.3 Азаматтық құқықтық заңнамалар ... ... ..18
1.4.Азаматты құқықтық нормативтік актілердің жүйесі мен нормативік актінің заңды күшіне енуін ресми жариялау ... ... ...21
1.5. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша әрекет етуі мен азаматтық заңнаманың кеңістік пен тұлғаларға әсер етуі ... ..23
1.6.Азаматтық заңнамаларды қолдану (заңдардың ұқсастығына қарай қолданылуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2 Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын құрайтын заңдар мен нормативтік актілер.
2.1. Заңдар (заңнамалық актілер) ... ... ... ... 37
2.2. Азаматтық заңнаманы құрайтын кейбір нормативтік актілер ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ..59.61
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі нарықтық экономикаға өту кезеңіндегі еліміздің маңызды және ірі заңдарының бірі болып табылады. Конституцияға сүйене отырып, Азаматтық кодекс нарықтық экономика кезеңінде мынадай құқықтық негіздерді анықтайды: меншіктің түрлерін пайдалану механизмі мен теңдігі, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың құқықтық формалары, шарт бостандығы, кәсіпкерлердің шауашылық байланыстарындағы өз контрагенттерін өз бетінше анықтау.
Қазақстандық заң шығарушылар азаматтық құқықтың жалпы негіздерін сақтай отырып (жалпы ережелер, азаматтық құқықтың субьектілері, меншік, міндеттемелік құқық), Азаматтық кодексте нарықтық қатынастарға қызмет ететін норамаларды, шарт кепілдігі, мүліктік жауапкершілікті арттыруға бағытталған жаңа азаматтық-құқықтық институттардың жүйесін енгізді.
Азаматтық кодекстің қабылдануы көптеген маңызды заңдардың қабылдануына негіз болды. Көптеген ондай заңдар қазіргі таңда қабылданып қызмет етуде, ал қалғандарының жобалары дайындалып талқылануда. Қазақстандық азаматтық құқықтық заңнамалардың қалыптасуында нормалардың қолданылуы мен сот практикасының маңызы зор.
Осындай себептерге байланысты азаматтық құқық қайнар көздерінің сапалық, сандық өзгерістерге алып келгенін білеміз. Қазіргі таңдағы экономикалық, әлеуметтік қатынастардың формаларына байланысты көптеген азаматтық құқық институттарының және ғылымының өзгерістеруін талап етеді.
Азаматтық құқық қайнар көдерінің бүгінгі күндегі өзектілігі өте маңызды. Еліміздің нормативті-заңнамаларының базасы жаңаруы, жаңа заңдар қабылдануы қайнар көздерді өзгертті.
Қазақстандық заң шығарушылар азаматтық құқықтың жалпы негіздерін сақтай отырып (жалпы ережелер, азаматтық құқықтың субьектілері, меншік, міндеттемелік құқық), Азаматтық кодексте нарықтық қатынастарға қызмет ететін норамаларды, шарт кепілдігі, мүліктік жауапкершілікті арттыруға бағытталған жаңа азаматтық-құқықтық институттардың жүйесін енгізді.
Азаматтық кодекстің қабылдануы көптеген маңызды заңдардың қабылдануына негіз болды. Көптеген ондай заңдар қазіргі таңда қабылданып қызмет етуде, ал қалғандарының жобалары дайындалып талқылануда. Қазақстандық азаматтық құқықтық заңнамалардың қалыптасуында нормалардың қолданылуы мен сот практикасының маңызы зор.
Осындай себептерге байланысты азаматтық құқық қайнар көздерінің сапалық, сандық өзгерістерге алып келгенін білеміз. Қазіргі таңдағы экономикалық, әлеуметтік қатынастардың формаларына байланысты көптеген азаматтық құқық институттарының және ғылымының өзгерістеруін талап етеді.
Азаматтық құқық қайнар көдерінің бүгінгі күндегі өзектілігі өте маңызды. Еліміздің нормативті-заңнамаларының базасы жаңаруы, жаңа заңдар қабылдануы қайнар көздерді өзгертті.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995ж. 30 тамыз.
2. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім). 27 желтоқсан 1994ж.
3. Азаматтық кодекс (ерекше бөлім). 1 шілде 1999ж.
4. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңы. 24 наурыз 1998ж.
5. Қазақстан Республикасының «Жер кодексі». 20 маусым 2003ж.
6. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңы. 2 шілде 2003ж.
7.«Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы» Заңы. 28 сәуір 1997ж.
8. Қаззақстан Республикасының Президентінің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Жарлығы. 22 желтоқсан 1995ж.
9. Қазақстан Респаубликасының «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Заңы. 20 желтоқсан 1991ж.
10. Қазақстан Республикасының Президентінін зан күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы». 19 маусым 1995ж.
11. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. 1 қантар 2006ж.
12. Қазақстан Респаубликасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілі бар серіктестіктер туралы» Заңы. 22 сәуір 1998ж.
13. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңы. 21 қантар 1997ж.
14. Қазақстан Республикасынын «Инвестиция туралы » Заңы. 8 қантар 2003ж.
15. Қазақстан Республикасының Президентінің «Шаруашылық серіктестіктері туралы» 2 мамыр 1995ж. Заң күші бар Жарлығы
16. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы. 19 шілде 1995ж.
17. Қазақстан Республикасының «Өндірістік кооператив туралы» Заңы. 5 қазан 1996 ж.
18. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. 13 мамыр 2003 ж.
19. Қазақстан Республикасының «Нотариат туралы» Заңы. 14 шілде 1997 ж.
20. Қазақстан Республикасының «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Заңы. 16.01.2001 ж.
2. Азаматтық кодекс (жалпы бөлім). 27 желтоқсан 1994ж.
3. Азаматтық кодекс (ерекше бөлім). 1 шілде 1999ж.
4. Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңы. 24 наурыз 1998ж.
5. Қазақстан Республикасының «Жер кодексі». 20 маусым 2003ж.
6. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңы. 2 шілде 2003ж.
7.«Қазақстан Республикасындағы вексель айналымы туралы» Заңы. 28 сәуір 1997ж.
8. Қаззақстан Республикасының Президентінің «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Жарлығы. 22 желтоқсан 1995ж.
9. Қазақстан Респаубликасының «Қазақстан Республикасындағы Азаматтық туралы» Заңы. 20 желтоқсан 1991ж.
10. Қазақстан Республикасының Президентінін зан күші бар Жарлығы «Шет ел азаматтарының Қазақстан Республикасындағы құқықтық жағдайы туралы». 19 маусым 1995ж.
11. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. 1 қантар 2006ж.
12. Қазақстан Респаубликасының «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілі бар серіктестіктер туралы» Заңы. 22 сәуір 1998ж.
13. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралы» Заңы. 21 қантар 1997ж.
14. Қазақстан Республикасынын «Инвестиция туралы » Заңы. 8 қантар 2003ж.
15. Қазақстан Республикасының Президентінің «Шаруашылық серіктестіктері туралы» 2 мамыр 1995ж. Заң күші бар Жарлығы
16. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заңы. 19 шілде 1995ж.
17. Қазақстан Республикасының «Өндірістік кооператив туралы» Заңы. 5 қазан 1996 ж.
18. Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы» Заңы. 13 мамыр 2003 ж.
19. Қазақстан Республикасының «Нотариат туралы» Заңы. 14 шілде 1997 ж.
20. Қазақстан Республикасының «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» Заңы. 16.01.2001 ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Азаматтық құқықтың бастаулары
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Құқық пен азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық құқықтық заңнама.
1.1. Құқық қайнар көзінің түсінігі мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Азаматтық құқық қайнар көзінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Азаматтық құқықтық
заңнамалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 18
1.4.Азаматты құқықтық нормативтік актілердің жүйесі мен нормативік актінің
заңды күшіне енуін ресми
жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
1.5. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша әрекет етуі мен азаматтық заңнаманың
кеңістік пен тұлғаларға әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.6.Азаматтық заңнамаларды қолдану (заңдардың ұқсастығына қарай
қолданылуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2 Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын құрайтын заңдар мен
нормативтік актілер.
2.1. Заңдар (заңнамалық
актілер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .37
2.2. Азаматтық заңнаманы құрайтын кейбір нормативтік
актілер ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-
61
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі нарықтық экономикаға өту
кезеңіндегі еліміздің маңызды және ірі заңдарының бірі болып табылады.
Конституцияға сүйене отырып, Азаматтық кодекс нарықтық экономика кезеңінде
мынадай құқықтық негіздерді анықтайды: меншіктің түрлерін пайдалану
механизмі мен теңдігі, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың құқықтық
формалары, шарт бостандығы, кәсіпкерлердің шауашылық байланыстарындағы өз
контрагенттерін өз бетінше анықтау.
Қазақстандық заң шығарушылар азаматтық құқықтың жалпы негіздерін
сақтай отырып (жалпы ережелер, азаматтық құқықтың субьектілері, меншік,
міндеттемелік құқық), Азаматтық кодексте нарықтық қатынастарға қызмет
ететін норамаларды, шарт кепілдігі, мүліктік жауапкершілікті арттыруға
бағытталған жаңа азаматтық-құқықтық институттардың жүйесін енгізді.
Азаматтық кодекстің қабылдануы көптеген маңызды заңдардың қабылдануына
негіз болды. Көптеген ондай заңдар қазіргі таңда қабылданып қызмет етуде,
ал қалғандарының жобалары дайындалып талқылануда. Қазақстандық азаматтық
құқықтық заңнамалардың қалыптасуында нормалардың қолданылуы мен сот
практикасының маңызы зор.
Осындай себептерге байланысты азаматтық құқық қайнар көздерінің
сапалық, сандық өзгерістерге алып келгенін білеміз. Қазіргі таңдағы
экономикалық, әлеуметтік қатынастардың формаларына байланысты көптеген
азаматтық құқық институттарының және ғылымының өзгерістеруін талап етеді.
Азаматтық құқық қайнар көдерінің бүгінгі күндегі өзектілігі өте
маңызды. Еліміздің нормативті-заңнамаларының базасы жаңаруы, жаңа заңдар
қабылдануы қайнар көздерді өзгертті.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы үлкен тәжірибесі бар елдердің
халықаралық жеке құқығындағы нормаларды зерттеуді талап етеді, өйткені
қоғамдық құрылым соған бейімделуіді қажет ететінін түсінеміз. Қазіргі таңда
Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың мүшесі болуға ұмтылып отырғанда, біз
сол қоғамның талаптарына сәйкес болуымыз керек. Сондықтан да халықаралық
құқықтың ролі артып, азаматтардың құқығын қорғау, оның ішінде азаматтардың
құқығы өзекті мәселе болып қала береді.
Азаматтық құқықтың қайнар көзі ғылымда өзара байланысты аспектілер
бойынша екі категорияға бөлінеді. Біріншіден, оларға қоғамдық құбылыста
құқықты тудыратын обьективті факторлар жатады. Мұндай факторларға қоғам
өміріндегі материалдық жағдайлар, әлуметтік топтардың мен мемлекеттік
кластардың экономикалық, саяси, және әлеуметтік қажеттіліктері жатады. Бұл
жерде сөз құқықтың қайнар көзінің материалдық мағынасы туралы сөз болады.
Екіншіден, құқық қайнар көзі ретінде заң, жарлық, қаулы мен басқада
нормативті-заң құжаттарын қалыптастырушы мемлекеттік органдардың өкілетті
қызметі мен байланыстырады.
Айтыла кететін бір жәйт, бұл қайнар көз туралы екінші категориялы
түсініктің ғылымда ғана емес күнделікті өмірде, тәжірибеде азаматтық
құқықтық қатынастарға қатысушылардың нақты субьектілеріне байланысты,
нормалардың қалыптасу мазмұны маңызды екенін түсіндіріледі. Дипломдық
жұмыстың бағыты:
1. Азаматтық құқықтың қайнар көздерін қоса алғанда құқықтың қайнар
көзерінің түсінгін анықтау.
2. Қазақстанда азаматтық құқықтың қайнар көзі ретінде Азаматтық
кодекстің алатын орыны.
3. Халықаралық жеке құқық нормаларының әсерін анықтау.
4. Азаматтық құқықтың нармативтік актілер жүйесі мен Азаматтық
заңнаманың түсінігін анықтау.
5. Азаматтық құқықтың қайнар көздері жүйесіндегі салт-дәстүрдің, заңның,
заң күші бар актілердің, министрліктер мен жергілікті атқарушы
органдардың актілерінің орынын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - азаматтық құқықтың қайнар көздерін
анықтамасы, түсінігі, қалыптасуы мен жалпы құқыққа әсер етуі.
Зерттеу пәні - азаматтық құқықтың қайнар көздері.
Зерттеу обьектісі - заңдар, заңнамалық актілер, заң күші бар
нормативтік актілер, жергілікті атқарушы органдардың нормативті құқықты
актілері, кешенді нормативті актілер, халықаралық құқық нормалары,
халықаралық шарттар, азаматтық айналымдағы салт-дәстүр нормалары мен сот
тәжірибесі.
Зерттеу денгейі - жұмысты жазу барысында түрлі әдеби қайнар көздер,
Азаматтық кодекс, заңдар мен нормативтік актілер, ғылыми-тәжірибелік
әдебиеттер, заңгерлердің теориялық-зерттеу еңбектері қолданылды.
Зерттеу әдісі – жалпы теориялық, салыстырмалы, тарихи, аналитикалық,
дедуктивті.
Зерттеудің хронологиялық кезіңі - 1994 жылдар мен бүгінгі күнге дейін
аралықты алады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнің
бөлімшелерінен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 Құқық қайнар көзінің түсінігі, азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық
құқықтық заңнама.
1.1 Құқық қайнар көзінің түсінігі мен тарихы.
Құқықтың қайнар көзі ретінде құқық нормаларының түсінігі мен оларды
қалыптастыру әдістері түсіндіріледі.
Әдет бойынша құқық қайнар көзері болып құқықтық әдет-ғұрып, сот
практикасы, заңдар, діни нормалар қарастырылады.
Соңғы жылдары құқықтың қайнар көзі ретінде тек сыртқы формаларын ғана
емес қоғамдық қатынастарды, қатысушы субьектілер мен олардың қызметін,
нормативтік-құқықтық актілердің түсінігі мен ұйымдастырылу түрлерін айтатын
болды.
Құқытануда қайнар көз ұғымы ежелден қалыптасқан. Оның қалыптасуы
Рим құқығына байланысты. Көптеген елдерде “қайнар көздер” ұғымын бірнеше
мағынада түсіндіреді, оны:
1) құқық нормаларының мазмұны ретінде;
2) құқық нормаларының құрылу (қалыптасу) тәсілі мен нысаны ретінде;
3) құқықты тану ретінде.
Құқық қайнар көзінің мазмұны қоғам өмірінің материялдық жағдайы болып
есептеледі.
Заң оқулықтарында “құқықтың қайнар көзі” дегенде мына сауалдардан
бастау табатындығын көрсетеді, ол: қай құқық нормасынан, қандай бағытпен
және қандай жолдармен қалыптасады деген. Сондықтан тарихи негіздерін
міндетті түрде қарастыруымыз қажет. Ал оның бастаулары ежелгі Римде
қалыптасқан.
Рим құқығында қайнар көздің мынадай түрлері кездеседі:
1) Әдеттік құқық ( әдет-ғұрып);
2) Заңдар;
3) Магистраттық құқық;
4) Заңгерлердің іс-әрекеті;
5) Мемлекет басшысының ( императордың) қаулылары;
Оларға жеке-жеке тоқталғанымыз дұрыс болар.
I. Әдеттегі құқық – тәжірибеде кездесетін нормалар, яғни бұл адамдардың
жүріс-тұрыстарының ережелері. Адамдар арасындағы қоғамдық қарым-
қатынастарды реттеуде әдет-ғұрып мінез-құлықтың неғұрлым көне әрі қуатты
нормативі болып табылады. Көне Рим дәуіріндегі әдет-ғұрыптардың нормалары
мен институттары түгелдей заң нормасынан аспаған. Тек қана мемлекеттік
билігі бар қоғамның мүддесіне сай заң нормасына айналған. Яғни заңды күші
бар саяси өкімет жол берген әдет-ғұрыптар ғана құқықтық әдет-ғұрыпқа
айналған. Әдетте олар арнайы еш жерде тіркелмеген. Олардың көбінің түп-
тамыры сонау көне заманға кетеді. Ұрпақтан ұрпаққа ауысқан.
II. Заңдар. Рим құқығының мәдениетінде негізгі құқық ретінде
қарастырады. Заңның заң екендігін білдіру үшін ол арнайы органнан шығуы
тиіс болды және оны халық орындауға міндетті болатын. Заңдарға қаулылар
жатты, олардың өзіне тән мазмұндары мен тәртіптері көзделетін.
III. Магистраттық құқық ( магистраттар эдикттері). Рим мемлекетінің
саяси дәстүрінде ежелгі кездерде әкімшілік функцияны атқаратын арнайы
мамандар болған жоқ. “Эдикт” деген термин магистраттың ауызша хабарлауы
дегенді білдіреді. Ал магистраттың өзі Рим мемлекетінде - мемлекет
қызметшісін білдірген. [1]
Римдік тарихшы Тит Ливий “Fons omnis publici privatigue juris” деп
аталатын XII таблицаны, барлық көпшілік және құқықтардың қайнар көзі деп
атады.
Рим құқығында құқықтың қалыптасуында ерекше бір түрі - магистраттар
эдикті. “Эдикт” деген термин diko (айтамын) деген мағынаны білдіреді.
Алғашқы кезеңдерде эдик магистраттар тарапынан белгілі бір мәселені шешуді
алдын-ала оның тәртіптері ауызша айтылып қойды. Кейін келе эдикт арнайы
бағдарламалары түрінде жазбаша жарияланатын болды.
Магистраттар өздері шығарған эдиктінде олардың жұмыстарының негізі неге
сүйенетін қандай жағдайда талап қойылатыны міндетті түрде көрсетілуі тиіс
болды.
Әр бір эдикт магистрат кезінде және соны шығарған магистартқа міндетті
сипатта болды. Бірақ әр бір эдиктінің ережелері өзгермей сақталып келе
берді. Өйткені магистрантардың барлығы үстем таптың мүддесін қорғап, соған
бейімдеп эдиктіні шығарды.
Әсіресе, магистрат преторлардың (бұлар қалалық және Римдік азаматтар
мен перегриндердің арасындағы дауларды шешеді) және курильдік эдиктердің
(бұлар жергілікті саудаға байланысты дауды шешті) маңызы зор болды.
Б.э.д. III - ғасырда Римде сауда қатынасы жоғары дәрежеде дамыды.
Цивильдік құқықтың бұрынғы қалыптасқан нормалары ол қатынастардың реттеу
қажеттілігін өтей алмады. Сондықтан ондай қажеттіліктер магистраттар
эдиктілері арқылы жоюға заңдар шығаруға оларды өзгертуге құқығы болмады.
Магистрат немесе претор соттық қызметінің басқарушысы ретінде цивильдік
нормалардың маңызын көрсетіп оны пайдаланды. Сонымен бірге қажет емес деп
тапқан нормаларды пайдаланбауға құқылы болды.
Соттық магистраттардың құқық жасаушылық қызметтері біртіндеп дамыды.
Алғаш преторлар цивильдік құқықтық нормаларының іске асырылуына жол ашып,
оған ықпал етіп, оның орындалуына көмектесті. Кейін олар эдикт арқылы
цивильдік нормаларды толықтыратын мүмкіндігіне ие болды.
Сонымен преторлық эдикт цивильдік құқықтың нормаларын жоймады, оны жаңа
нормаларымен толықтырып отырды. Яғни, цивильдік құқықтың жаңа институттарын
қалыптастырды.
Құқық мазмұнының бастауы қоғамдағы өмірдің материялдық жағдайы болып
табылады. Мәселен, құлиеленушілік қоғамда осы қоғамның өмір жағдайы Рим
құқығы нормасының мазмұны болып табылды.
Рим құқығы нормасының қалыптасу түрі, оның тарихына мыналар жатады:
1. Әдеп құқығы;
2. Заң (ұлттық жиналыстың қаулылары, сенат қаулылары, императорлық
конституция) магистраттар эдикті, заңгерлер әрекеті.
Сонымен бірге “Рим құқығының қайнар көзі” Рим құқығын танудың
бастаулары ретінде түсіндіріледі. Оған мысалы, заңдық ескерткіштер ретінде
Юстинианның кодификациясы, Рим заңгерлерінің шығарамалары, Рим
тарихшыларының шығармалары жатады. Олар Тита Ливия б.э.- I ғасыр, Цицерон
б.э.д. I ғасыр т.б. [2]
Рим құқығын танудың негізгі қайнар көздері бізге жеткен бұрынғы ағаш,
тал және ондағы басқа да жазбалар болып табылады.
Рим құқығындағы маңызды қайнар көзінің бірі Папирустар. Тарих ғылымында
оны зерттеу үшін арнайы ғылым саласы - папирология қалыптасқан. Рим
құқығының қайнар көздерін мынадай 3- топқа бөлінді.
1. әдет құқығы және заң;
2. магистраттар эдикті;
3. заңгерлер қызметі.
Заңгерлікпен айналысу Ежелгі Римде ең көрнекті қызмет болып
есептелетін. Білімді заңгер сол заманның өзінде құқық жағынан кеңестер
беріп, сот мәжілістерінде қатысып, ғылым мен білім саласында да еңбек етіп
жүрген.
Мемлекеттік - саяси мәдениеттің тұрақтануына байланысты, монарх
өзінің билігін көрсету үшін түрлі қаулылар шығара бастады, Рим құқығы
үшін бұл да қайнар көз ретінде кірді. Қаулының мынадай түрлері қолданылды:
1) Эдикт немесе жарлық – бұған барлық нормалар тұтастай реттелінген (жеке
немесе жариялы сала).
2) Мандат – мемлекет қызметкерлеріне жүктелген қаулы, көбінесе жеке немесе
қылмыстық құқық салаларына арналған.
3) Рескрипт – жеке тұлғалардың сауалдарына императордың жіберген жауабы.
4) Декрет – императордың сот шешімі.
Римдік заңгерлер қоғамда жоғары беделге ие болып, үстем таптың қатарына
жатты. Олардың қызмет жағдай жоғары орында тұрды. Заңгерлердің ақыл-
кеңестері нормаларды түсіндірулерінің маңызы зор болды. Заңгерлердің құқық
жасаушылық қызметтері б.э. III ғ. Классикалық деңгейге жетті. Негізгі
өкілдері Цицерон, Аквиллия, Галла, Муция, Манилия, Капитон, Ульпиан, Гая
т.б.
Императорлық кезеңде нормативтік материалдардың әр түрлі сипатта болуы
оларды жүйелеуді қажет етті. Нормаларды алғашқы кодификациялау әрекеті III
ғасырдың соңында жүргізілді. Жеке заңгерлер императорлық Конституция
жинағын жасады. [3]
V ғасырдың төртінші жартысында алғашқа ресми кодификация жасалынды.
Император Феодосий II (Codex Thedosianus) (Феодосиев кодексі)
Константиннің кезіндегі нормалардан бастап бәрін жүйелеп жинақтады. Ол 16
кітаптан тұрды және Феодосив Новелл деп аталды.
Юстинианның еңбегінде (б.э. 6 ғасыр) құқық жазылған және жазылмаған
болып екіге бөлініп көрсетіледі. Жазылған құқық - бұл мемлекеттік органдар
шығарған немесе бекітткен заңдар және басқа да нормативтер. Жазылмаған
құқық - бұл өмірде өзінен-өзі қалыптасқан нормалар. Егер адамдардың белгілі
бір мінез-құлық ережелері мемлекет тарапынан танылып қорғалмаса, ол жай
тұрмыстық әдеп болып саналады. Егер ол мемлекет тарапынан танылып қорғалса,
онда ол әдет құқығының нормалары болып табылады.
Әдет құқығы - Рим құқығының қалыптасуының ежелгі нормасы. Әдет
құқығының нормалары Рим құқығында терминдер арқылы белгіленеді.
Ежелгі дәуірде жазылған заңдар болмады. Шаруашылықтың қарапайымдылығы,
жалпы мемлекеттік қоғамдық қатынастардың күрделі болмауы заңды қажет
етпеді. Оларды реттеуді әдет құқығы нормалары іске асыра алды.
Кейін келе, мемлекеттің нығаюы, қоғамдық қатынастардың күрделенуі әдет
құқығының нормаларынан реттеу қабілеттігінің жетімсіздігін байқатты.
Императорлық кезінде әдет құқығының нормалары заңдарға орын берді. Өйткені
орасан үлкен аймақта әдет- ғұрыптың өзінің бір болуы мүмкін емес еді.
Жергілікті жерлердегі қалыптасқан әдет нормалары орталықтан басқарудың
талаптарына қайшы келе берді.
Әдет нормалары көп уақыттан бері қолданылуына байланысты маңызды болса
да заңнан күшті бола алмады. Яғни, императорлық кезеңде әдет нормаларының
біршама жүйеленіп заңдарға айналдырылды.
Республикалық кезеңде заңдар халық жиналысы арқылы қалыптасты. Сонымен
бірге Римде көп заңдар болмады. Құқықтың қалыптасуының Римдік ерекшелігі
болды. Олар магистраттардың эдикті және заңгерлер әрекеті арқылы анықталып
отырды.
Кодификация (сұрыптау) – қоғамдық қатынастардың айтарлықтай ауқымды
саласын реттеуші және әдетте құқықтың белгілі бір саласын, қосалқы саласын
құрайтын қолданыстағы күллі қалыпты материалды терең де жан-жақты талдау
және қайта қарау негізінде жүзеге асырылатын белгіні түсіндірді.
Юстиниан кодификасиясы – император Юстиниан кезінде VI ғ. қалыптасты.
Негізгі мақсаты Рим құқығын жаңа мемлекетке өтуіне сай жетілдіру болып
табылған. Рим құқығы ескірген нормалардан көптеген институттар пайда болып,
өзгертіліп, толықтырылды.
Юстиниан жинағының негізгі бөлігін бірнеше комиссиядан құралған
беделді заңгерлер құрастырған (529-534 жж). Алғашқыда Юстиниан жарлығы үш
бөліктен тұрды:
1. Рим жеке құқығының оқулығы (Институция);
2. Рим заңгерлерінің еңбектерінің жинағы (Дигестер немесе грекше Пандекттер
).
3. Жарғылар жинағи Рим императоры Адрияннан (б.э. II ғ) бастап Юстинианға
дейін, бұған әкімшілік, қылмыстық, қаржылық, шіркеулік және жеке құқықтар
кірген.
4. Жоғарда қарастырлған құқық қайнар көзінің тарихы қазіргі күндегі
нормалардың қалыптасуы үшін маңызды болып табылады. [4]
Енді біз қоғамның дамуы мен қалыптасқан құқық қайнар көздерінің
ерекшеліктеріне тоқталайық.
Құқық қайнар көзінің материалдық мағынасы қоғамдық қатынастардың
дамуымен тығыз байланысты. Оларға өмірдің материалдық өндірісі,
экономикалық-шаруашылық байланыстардың жүйесі, меншіктің түріне байланысты
құқықтың пайда болуы мен әрекет етуі жатады. Жеке меншікке құқық адамның
барлық құқықтарының бастау болады.
Құқықтың қайнар көзі ретінде ең бірінші құқықтық сананы түсінуіміз
керек. Олай болуына құқықтық нормалардың заңи мағынада жасалуы, яғни
мемлекеттің еркін білдіру болып табылады. Ашып айтатын болсақ құқықтың
түрін мемлекет қандай әдіспен қалыптастыратындығы, оның қоғам мүшелерінің
санасына жеткізуі. Бұл әдіс терминологиялық деп аталады. Енді құқық
формаларына тоқала кетейік.
Рим құқығында қайнар көзің қалыптасумен біз құқықтық әдет-ғұрыптық
бастауларын білеміз. Жалпы құқықтық әдет-ғұрып дегеніміз – тұрақты
қатынастардың қалыпты қайталануынан қалыптасқан тәртіп ережелері. Тұрақты
қатынастарға отбасылық, жер, мүліктік қатастарды айтуға болады, өйткені бұл
қатынастар қоғам мен адамның дамуында маңызды орын алады. Мысалы мұндай
нормалар әр халықтың мақал-мәтелдерінен көрінеді. Жаңа зерттеулер бойынша
жер, мұрагерлік, отбасылық құқық нормалрында әдет-ғұрып номаларынан
қалыптасқан заңдар Африканың мемлекеттерінде, Азияда, Латын Америкасында
кездеседі. Мемлекет әдет-ғұрыпқа өзінің көзқарасын түрлі формада байқатады.
Мысалы: біреулеріне тиім салады, ал біреулерін дамытуды қолдап отырады. [5]
Қазақстандық заң шығарушылар қоғамның қызығушылығы үшін сауда-саттық
қарым қатынастарды халықаралық шарттармен реттеуде қалыптасқан әдет-ғұрып
нормаларын пайдаланатын жағдайларда кездеседі. Өйткені әлгі күнге дейін
ағылшын соттарында істі қарау кезінде тарихи қайнар көздерге де сілтемелер
жасап отыратын жағдайлар орын алады.
Құқықтың қайнар көзі ретінде, оның ішінде азаматтық құқықтағы
шаруашылықты жедел басқару ұғымы мен нормалары заңгер А.В. Венедиктовтың
шаруашылықты социалистік формада ұйымдастыруға байланысты қалыптасқан. Ал
шарттарды құқықтың қайнар көзі деп тануымыз үшін оның мазмұнында заңи
нормалардың болуы талап. Азаматтық құқық саласында халықаралық шарттардың
атқаратын ролі өте зор, өйткені халықаралық шарт дегеніміз- мемлекеттер мен
халықаралық құқық субьектілерінің арасындағы ортақ қызығушылығы көрсетілген
өзара құқықтар мен міндеттерді белгілеген келісім болып табылады. Бұл
туралы Вен конвенциясының 2- бабынан көруге болады.
Нормативті-құқықтық акті, бұл ең негізгі және құқық фомасының
жаңарған түрі. Ол үкіметтің нормативтік мазмұнындағы актісі. Нормативтік
акті жеке істер бойынша мазұнында нормалар қалыптасқан қайнар көз болып
қана қоймай, істі шешеді.
1.2 Азаматтық құқық қайнар көзінің түсінігі.
Азаматтық құқықтың қайнар көзі болып Азаматтық заңдар жатады. Азаматтық
заңдарға Қазақстан Республикасының АК-тің 1-ші бабында көрсетілген
қатынастарды реттейтін заңдар жатады. Бұл жерде 1-ші баптың 3-ші тармағында
көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және мүліктік емес
сипатта болғанымен, отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды
пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарды арнайы
салалық заңдар реттейді. Ал азаматтық заңдар тек сол арнайы заңдармен
реттелмеген жағдайларда ғана сол қатынастарға қолданылады. Сонымен бірге
билік жағынан бағыныштағы тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі
мен бюджеттік қатынастарға заң құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық
заңдар қолданылмайды.
Азаматтық құқық пен азаматтық заң терминдері өзара байланысты
болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық
құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын білдірсе, азаматтық
заңнама – сол нормалар көрсетілген құқықтық актілердің жиынтығы болып
табылады. [6]
Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен
бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларына
жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы).
Барлық азаматтық заңдар Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында
барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Қандай да бір министрліктер, басқа
да орталық атқарушы органдар мен жергілікті атқарушы органдар өз
бастамасымен азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін актілер шығаруға
құқығы жоқ. Бұл органдар тек заңдарға бағынышты туынды актілер шығара
алады.
Азамттық құқықтың нормалары диспозитивті және императивті болып
бөлінеді.
-Императивті нормаға мазмұны нақты қатаң нұсқаулық сипаттағы және
тараптардың ұйғаруымен өзгертуге жатпайтын нормалар жатады. Егер қатысушы
тараптар өзара келісіп басқа шарттар жасасса, ол шарттар жарамсыз болып
табылады.
-Диспозитивтік нормаға тараптардың тиісті мәселе бойынша келісімдері
болмаған ретте, оның орнын толтыру үшін қолданылатын нормалар жатады
(шартта көзделген ретте). Яғни диспозитивтік норманың мазмұны тараптардың
шарт еркіндігі қағидасына негізделген болып табылады. [7]
Азаматтық құқықтың қайнар көздері заңдар, басқа да нормативтік
құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге
бөлінетіні жоғарыда айтылды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтық құқықтық қатынастар
төмендегі заңдармен реттеледі. Солардың ішінде Азаматтық Кодекстің орны
бөлек. Қазақстан Республикасының АК-нің жалпы бөлімі 1994 жылы 27
желтоқсанда қабылданып, оған бірнеше өзгертулер енді. Сонымен азаматтық
құқықтың нормалары заңда және басқа да заң актілерінде орын алады.
Қазақстан Республикасының “Нормативтік актілер туралы” заңында барлық
нормативтік құқықтық актілер заңдық күштері бойынша айқындалған.
Нормативтік құқықтық актілердің ішінде Конституцияның ең жоғарғы күші бар.
Оның нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық
қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен оның 6-шы бабында
Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тең негізде танылатындығы және
қорғалатындығы айтылған.
Конституцияның 26-шы бабында азаматтардың жеке меншігі туралы мәселелер
жан-жақты көрсетілген. Сонымен бірге Конституцияда азаматтардың телефонмен
сөйлесу, хат-хабар алысу, құпиялықпен, ар-намыс пен абыройы, оның
бостандығы мен оған ешкімнің қол сұқпау құқығы сияқты мүліктік емес
құқықтары көрсетілген.
Конституциядан кейін, 1994 жылы қабылданып, 1995 жылы 1-ші наурызда
күшіне енген азаматтық кодекстің (жалпы бөлімі) заңдық күші бар. Оның
ерекшелігі сонда, нарықтық экономика жағдайындағы азаматтық айналымының
нормативтік қоры қалыптасқан. Қазақстан Республикасының “Нормативтік
құқықтық актілер туралы” заңы бойынша заң актілеріне мыналар жатады:
Конституциялық заң, ҚР Президентінің конституциялық заң күші бар жарлығы,
кодекс, заң, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы,
Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы, Сенат пен мәжіліс қаулысы.
Күші бойынша нормативтік актілер жүйесінде заңға тәуелді нормативтік
құқықтық актілері заң актілерінен кейін тұрады.
Президенттің заң күші бар жарлығы мен қатар жай жарлықтары да бар.
Оларда азаматтық құқықтың нормалары болып табылады. Үкімет қаулылары да
заңға тәуелді нормативтік актілеріне жатады. Олардың көпшілігі азаматтық
құқықтың нормалары болып табылады. Сонымен бірге азаматтық құқықтық
нормаларына министрліктің, мемлекеттік ведомствалар мен комитеттердің жалпы
орталық атқарушы органдардың нормативтік актілері де жатады.
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” заңынды орны көрсетілмесе де
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы сот Пленумының
азаматтық заңдарды талдау мен түсіндіруге байланысты нормативтік қаулылары
азаматтық құқықтың қайнар көзіне жатады. Бұл құқықтық құжаттардың жалпыға
бірдей заңды күші бар.
Азаматтық кодекстің 3-ші бабының 4-ші тармағында азаматтық қатынастар
заңдарға қайшы келмейтін әдет нормаларымен, соның ішінде іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет нормаларымен де реттелетіндігі айтылған. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдетті қолдану мүмкіндігі АК-тің 272-ші бабында да көрсетілген.
Бұл кәсіпкерлік қызмет барысындағы қалыптастырылған ереже. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет ережелерінің маңыздылары Халықаралық сауда палатасының
ұсынысымен жинақталған. Әдет нормалары заңға қайшы келмеуі тиіс, сондықтан
ол диспозитивтік мазмұнда болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-ші бабында көрсетілгендей
барлық заңдар, халықаралық шарттар мерзімді басылымдарда басылады.
Қазақстан Республикасының “Нормативтік актілері туралы” заңының 31-ші
бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасының заң актілері Парламент
жаршысында, Егеменді Қазақстан (Казахстанская правдада), Заң журналарында
және Заң газетінің басылымдарында ресми түрде жариялатындығы көрсетілген.
Конституцияның 62-ші бабында Парламенттің заңдар қабылдайтындығы, оның
қаулыларының Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатындығы
көрсетілген. Бірақ оны шығарған орган оның күшін кейбір аймақтар бойынша
шектеуі мүмкін. Азаматтық заңдардың күші сонымен бірге оның қолданылу
топтары бойынша да анықталады.
Арнайы заңда көрсетілгендей нормативтік құқықтық актілер төмендегідей
сатылардан тұрады. Ең басында Қазақстан Республикасының Конституциясы, одан
кейін: конституциялық заңдар; кодекстер; заңдар және Президенттің заң күші
бар Жарлықтары; Президенттің нормативтік жарлықтары; Парламенттің
нормативтік қаулылары; Үкіметтің нормативтік қаулылары; орталық атқарушы
органдардың нормативтік қаулылары (Заңның 4- ші бабы).
Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-шы бабына сәйкес күші
жағынан әр түрлі актілердің нормалары бір-бірімен қайшы болса, онда күші
басым актінің нормалары қолданылады. Егер күші бірдей актілер арасында
қайшылық болса онда күшіне кейін енген акті қолданылады.
Қазақстан таныған халықаралық құқық нормалары, қатысушысы Қазақстан
Республикасы болып табылатын барлық халықаралық шарттар (конвенциялар)
отандық заңдардың алдында басымдыққа ие. Бұл жағдайда тек қана
Конституцияның 3-ші бабының 4-ші тармағына сәйкес мемлекетаралық келісім
шарттар ратификацияланған жағдайда ғана басымдыққа ие болады.
Азаматтық заң нормаларын дұрыс түсіну үшін, оны дұрыс қолдану үшін оның
негізгі мазмұнын ашу қажет. Яғни норманың нағыз мән мазмұны айқын ашу
заңдық термині бойынша түсіндіру деп аталады. Заңдарды түсіндіру
мәселесімен сол құқықты қолдануға қатысы бар мемлекеттік мекемелер, соттар
және азаматтар да айналысады. Түсіндіру ресми және бейресми түрде болады.
Құқықтық актілердегі құқықтық нормалар іске асырылғанда, соның ішінде
соларды қолданғанда, оларды ресми түсіндірудің міндетті сипаты болады
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Конституция нормаларына
ресми түсіндірме береді, ал заңға тәуелді актілердің ресми түсіндірмесін
оларды қабылдаған (шығарған) органдар мен лауазымды адамдар береді.
Заңды түсіндірудің мақсаты - тиісті норманы пайдалану барысында оны
дұрыс қолдануға, іске асырылу барысында кемшіліктерге ұрындырмау болып
табылады. Жоғарыда айтылған номативтік актілер Азаматтық құқықтың қайнар
көздері болып табылады.
1.3 Азаматтық құқықтық заңнамалар.
Азаматтық заңнама дегенміз - әртүрлі заң күші бар нормативтік
құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар көп жағдайда оларды қамтитын
нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді
және салалық табиғаты бар нормативтік актілерден пайда болуы мүмкүн.
Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық
нормаларынан құралған. Заң шығарушылар азаматық заңнаманы қалыптастыруда
салалық ерекшеліктерге емес, мазмұндалу ерекшеліктерін көбірек қарастырған.
Мұнымен айтайын дегеніміз, азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен
жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасатындығында. Азаматтық
заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне, онда диспозитивтік нормалардың көбірек
қолданылуында. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді
қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене
алтындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады.
Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі
кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни егер
шартпен қарастырылмаса деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда
өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды.
Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты
мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің
құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың
обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан
қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің
жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады. Оның осындай
салмағы азаматтық құқықтық реттеудің пәнінің қиындығы мен кеңдігінде.
Заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар көптеп енетін болса
оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін
жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды
кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің
ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне
байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі
заңнамасына айналтындығында.
Азаматтық құқықта кодификация жалпы (салалық) немесе жеке сипатта
болуы мүмкүн. Біріншісінде, Азаматтық кодексте осы құқық саласының негізгі
нормалары мен институттары қамтылады.
Екіншісінде, кодекс түрінде қабылданып, тек кішігірім топтардың қоғамдық
қатынастарын реттеуге арналған болуы мүмкүн. Мысалы: Қазақстан
Республикасының еңбек кодексі, орман кодексі, су кодексі т.б.
Азаматтық құқықтың нормалары дифференцияланып баптарда орналасқан, осы
баптар азаматтық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Ал үкіметтің
орындаушы органдары заң шығарушы бола алмайды, олардың нормативтік
актілерінің тек заң күші болады. Сонымен азаматтық құқықтың нормалары
заңдарда және заң күші бар нормативтік актілерде қалыптасады екен. Бұл
нормативтік актілердің барлығы өзінің заң күшіне қарап ирархиялық жүйе
бойынша орналасады. Қаншалықты актінің күші көп болса оның жүйедегі орыны
жоғары болады. Мұндай азаматтық заңнамалардың орналасуы тек теориялық емес
тәжірибелік маңызына сәйкес келеді. Азаматтық заңнаманың нормативтік
актілерінің көптігіне орай кейде бір мәселені әр түрлі нормалармен шешуге
тура келетін жағдайлар да болады. Ол кезде заңды күші жоғары тұрған
нормалар қолданылады.
Мысалы: қонақ үйлердегі тұрғындардың бағалы заттары мен ақшалары
жоғалған жағдайда жауапкершілікте болмаймыз деген бір жақты ескертпесі
азаматтық кодексте көрсетілген нормаларға қарама қайшы келеді, әрине мұндай
жағдайда біз қонақ үйдің ескертпесіне емес, тек азаматтық кодектің
нормаларына сүйенуге міндеттіміз.
Еліміз егемендік алып құқықтық мемлекетті қалыптастыра бастаған
кезеңдерде советтік заңнамаларды қатар қолданған кездер болды. Мұндайда
заңнамалар саяси бағыттарға бейімделіп, жаңара бастаған болатын. Сол кезде
Азаматтық кодекстің қажеттілігі туындап оны тез арада қалыптастыру керек
болды. Енді біз азаматтық заңнаманың негізі болып табылатын Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің қалыптасу себептері мен маңыздылығына
тоқталуға міндеттіміз. [8]
Сонымен Азаматтық кодексте Қазақсатан Республикасының жеке азаматтық
құқықтар ғана емес жалпы азаматтық заңдардың пайда болуы үшін негіз салады.
Қазақстан Республикасының 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданып, 1995
жылдың 1 наурызында күшіне енген Азаматтық кодексі нарықтық экономика
жағдайында дамып келе жатқан құқықтық реттеу үшін негіз болып табылатын
мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттеуші кодификацияланып жүйе
құрған заң болып табылады.
Қазақстанда қазіргі Азаматтық кодекс қабылданғанға дейін 1964 жылы
қабылданған Қазақ ССР-нің Азаматтық кодексі қолданылып келді. Ол сол
кезеңнің саяси құрылымына сәйкес орталықтан басқару арқылы командалық-
бұйрық беру жүйесі мен жеке меншікпен жеке кәсіпкерлікке тиім салу
қағидасымен реттелетін нормалардан тұратын еді. [9]
Қазақстанның барлық азаматтық заңнамасы соның ішінде Казақ ССР-нің
Азаматтық кодексі жалпы одақтық азаматтық заңнамаға тәуелді болып ешқандай
өз еркі бойынша, әрекет ете алмады.
Бұндайда экономиканы мемлекеттік реттеуді басқару жүйесі одақтас
республикалардың ыдырауымен Қазақстан Республикасының түбегейлі
экономикалық реформасының арқасында қарама-қашылықтарға тап болды. Сол
кездегі Қазақ ССР - нің Азаматтық кодексі көмектесудің орнына азаматтық
қатынастарды қиындықтарға ұшыратты. Оған енгізілген өзгертулер мен
толықтырулар пайдасыз болып оның жалпы негізін жаңарту мәселесі туындады.
Оның жаңару қажеттілігі Қазқстандық заңгер мамандардың тезарады егеменді
жаңа Қазақстан Республикасының экономикалық саяси көзқарастарына сай
келетін, нормалары қалыптасқан заңдарды қабылдап алу мәселесі алдарында
тұрды. Заң шығарушы Азаматтық кодексті қабылдар алдын ол: меншік туралы,
шаруашылық қызметтің бостандығы мен кәсіпкерлікті дамыту туралы,
акционерлік қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер туралы, шет ел
инвеститиясы туралы, кәсіпорындар туралы, бәсекелестік пен монопольия
туралы заңдарды жаңа экономикалық жағдайларға бейімдеп қабылдады. [10]
Бірақ олардың ортақ кемшіліктері: асығыс ақылдаспай қабылдануы
көптеген заң нормаларындағы олқылықтарға әкелді. Сөйтіп сол кезеңге лайықты
заңнамалық база қажет болды. Ол кезде жаңа Азаматтық кодекс қабылданғанға
дейін азаматтық заңнаманың негізін ССРО азаматтық заңнамалары құрап 1991
жылдан бастап 1993 жылдардағы аралықта заңдар біршама азаматтық
қатынастарыды реттеуде тиімділік көрсетпеді.
1994 жылдың аяғында жаңа Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) дайындалып
оның қабылдануымен қолданыстағы азаматтық заңнамалар өз күшін жойды. Ал
1999 жылы Азаматтық кодекстің ерекше бөлімі қабылданды.
Азаматтық кодекс құқықтық қатынастардың пайда болуын, анықтамасын,
мазмұнын; қатысушылардың өзара құқықтары мен міндеттері, оларды қорғау,
азаматтық құқықтарыды бұзғаны үшін жауапкершіліктерді қамтыды. Осылайша
азаматтық қатынастардың жекелеген түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты
қалыптасқан нормаларға сүйенетін болды.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
азаматтардың барлық құқықтарын қалыптастыру мен қорғауда өте жақсы қызмет
атқарып келеді.
1.4 Азаматты құқықтық нормативтік актілердің жүйесі мен нормативік актінің
заңды күшіне енуін ресми жариялау
Азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, әдетте азаматтық заңнамалар
болып ирархиялық қағида бойынша белгілі бір жүйені құрайды. Бұл жүйенің
мазмұны барлық нормативтік актілер мен заңдардан жоғары тұратын күші бар
Конституцияның нормаларымен анықталып қойған. Азаматтық құқықтық актілер
өзінің заң күшіне байланысты үш топқа бөлінеді:
- заң шығарушы болып табылатын Парламенттің қабылдаған жоғарғы заң күші бар
заңдар мен нормативтік актілері;
- заң күші бар Президенттің жарлықтары мен Үкіметтің қаулылары;
- министрліктер мен ведмствалардың, атқарушы органдардың шығарған
нормативтік-құқықтық актілері;
Аталған топтағы заңдар мен нормативтік құқықтық актілер өздерінің
өкілетті органдары арқылы заң күші анықталады. Заңнамаларды қалыптастыру
тәртібінің сақталуына байланысты, азаматтық заңнаманың нақты, қарама-
қайшылықсыз жүйеге айландырып, кездесетін заңдардағы көптеген жағдайларды
шешуде қажет.
Азаматтық құқықтың пәніне жататын қоғамдық қатынастарды реттеу
азаматтық-құқықтық нормативтік актілер арқылы жүзеге асады. Көп жылдық
тәжірибе көрсеткендей заң күші бар нормативтік актілер тұрақсыз болып
келеді, өйткені мүліктік және мүліктік емес қатынастардың даму динамикасы
өте тез қарқындауда. Осындай әлеуметтік-экономикалық тұрақсыз жағдайларда
азаматтық заңдарда өзгертулер мен толықтыруларға толып жатыр.
Жалпы теориялық негіздерге байланысты азаматтық заңдар мен олардың
мәтіні міндетті түрде жарялануды қажет етеді. Яғни заң шығарушы азаматтық
нормалардың жариялық сипатын осылай көрсетеді. Ал енді біз жалпы азаматтық
заңдар мен нормативтік актілерді жариялаудың жалпы ережесін қарастырамыз.
Барлық заңдар, Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын
халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары
мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілердің ресими
жариялануы оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады. Қазақстан
Республикасы Парламентінің Жаршысы және Қазақстан Республикасының
Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы ресми
басылымдар болып табылады.
Нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялауды Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен конкурстық негізде мұндай
құқық алған мерзімді баспа басылымдары жүзеге асырады.
Нормативтік құқықтық актілерді ресми мәтіндерін кейіннен жариялауды
баспа басылымдары Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілейтін тәртіппен және
олар жариялайтын мәтіндер Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық
актілерінің эталондық бақылау банкіне сәйкестік сараптамасынан өткізілген
жағдайда жүзеге асырады.
Құқықты қолдану тәжірибесінде нормативтік құқықтық актілердің ресми
жарияланымдары пайдаланылуы тиіс. Нормативтік құқықтық актілердің бей ресми
жариялануына олар ресми жарияланғаннан кейін ғана жол беріледі.
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтары, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларын жариялау Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында таратылатын мерзімді баспа басылымдарында ғана жүзеге асырылады.
Кейбір заңдарда тікелей оның заң күшіне ену тәртібі көрсетіліп қояды.
Ондай тәртіптер мысалы: жаңа заңның қабылдануын немесе жалпы қалыптасқан
мерзімдерден кеш мерзімді қарастыруы мүмкүн. Кейбір заңнамаларға өзгеріс
енгізетін кодекстер мен маңызды заңдар қабылданғанда кіріспе заңдар
қабылдануы мүмкүн. Мысалы: Қазақстан қатысатын халықаралық шарттарды,
ратификациялайтын заң шыққаннан кейін күшіне енеді.
Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу үшін жарияланған жергілікті
атқарушы органдардың мәтіні міндетті түрде жарияланбаса да кейбіреулерін
міндетті мемлкеттік тіркеуден өткізу қажет болады. Егер нормативтік
актілердің мазмұнында мемлкеттік құпия сақталатын жағдайлар қарастырылса
көпшілікке жарияланбайды. Заңдардың көпшілікке жариялану талабы олардың заң
күшіне енудің тағы бір міндеті, өйткені тиісті ақпарат құралдарында
жарияланбаған нормаивтік актілердегі құқықтар мен міндеттері азаматтық
дауларды қарауда қолданылмайды.
Соңғы кездері қабылданған жаңа заң мәтіндерінде ескі заңның күшін
жоятындығы туралы нормалар қалыптасытыруды қойды, бірақ бұл жалпы заңдардың
қабылдану талаптарының бұзылғандығы емес.
1.5 Азаматтық заңдардың уақыт бойынша әрекет етуі мен азаматтық заңнаманың
кеңістік пен тұлғаларға әсер етуі.
Азаматтар мен заңды тұлғалар әр түрлі қызметтер жасау кезінде
өзара әр түрлі қоғамдық қатынасқа, яғни құқықтық қатынасқа түседі. Құқықтық
қатынас –құқық нормаларымен реттелу нәтижесінде пайда болған қоғамдық
қатынастың бір түрі. Қоғамдық-қатынасты азаматтық-құқық нормаларымен
реттеудің нәтижесінде, олар заңды сипат алып, азаматтық-құқықтық қатынасқа
айналады.
Азаматтық-құқықтық қатынас – бұл азаматтық-құқық нормаларымен
реттелген қоғамдық қатынас. Осы азаматтық-құқықтық қатынасқа түсінік бермес
бұрын, алдымен құқықтық қатынастың мағынасын ашайық.
Құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың пайда болу тәсілі немесе
өмір сүру жағдайы болып табылады. Егер қоғамдық-қатынастар бастапқыда
өзімен-өзі өмір сүрсе, кейінірек құқықтық-қатынасқа айналады да, соңында
заңды сипатын жоғалтып, қоғамдық ретінде сақталады, сонда бұндай жағдайда
құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастың қайта пайда болу тәсілі ретінде
көрініп тұр. Қоғамдық қатынастар оқтын-оқтын белгілі сыртқы жағдайлар
жиынтығының әсерінен пайда болады және жойылады, бірақ бұнда әрдайым
құқықтық қатынасретінде пайда болады, құқықтық қатынас заңды сипатын
жоғалтқан жағдайда, онымен бір уақытта ол да жоғалады, бұл кезде құқықтық
қатынас қоғамдық қатынастың өмір сүру жағдайы ретінле көрініп тұр.
Құқықтық қатынас қоғамдық қатынастың қозғалыс жағдайы және нақтылау
әдісі болып табылады. Қоғамдық қатынас, өзі өмір сүруінің әр түрлі
сатысында заңды дайындықты қажет ететін, құқықтық қатынастың қозғалысын
амалдандыру арқылы, құқықтық қатынастар бір мезгілде субъективтік құрамды
да және осы қатынастың қатысушыларының бір-бірінің алдындағы міндеттерін де
нақтылау тәсілі ретінде көрінеді.
Сонымен қоғамдық қатынастың ерекше түрі ретінде онымен байланысын
қарап, біз құқықты қатынасты қоғамдық қатынастардың өмір сүру және өзгеру
жағдайы, қозғалыс және нақтылау тәсілі, бекіт амалы ретінде болатынын
байқадық.
Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың өзіне тән ерекшеліктері мен
белгілері бар, соларға байланысты ол жоғарыда айтылған қызметтерді
орындауға қабілетті болады.
1. Барлық құқықтық қатынастар әрдайым нақты тұлғалар арасында қатынас
ретінде болады. Барлық құқықтық қатынастың қатысушылары әрдайым нақты
белгілі болады, себебі олар әрдайым нақты тұлғалар және олардың
арасындағы қатынас заңды сипатта болады. Керісінше басқа қоғамдық
қатынастардың қатысушылары әрдайым нақты анықталмайды, себебі олар
анықталған тұлғалар ғана болмай, анықталмаған адамдар тобы болуы мүмкін
және олардың арасындағы қатынастың заңды сипаты жоқ. Мысалы: еңбектік-
құқықтық қатынаста жұмыс берген мекеме сол жұмысты жасауға міндетті
тұлғалардан жұмысты орындауды талап етеді. Керісінше, ерікті қоғамдық
жұмыстар (сенбілік) жүргізу үшін, оған анықталмаған тұлғалар тобы қатысуы
мүмкін.
2. Барлық құқықтық қатынастар оның қатысушыларының өзара жүріс-тұрысын
заңды түрде бекітеді. Қандай да болмасын құқықтық қатынастың
қатысушыларының біреуі белгілі бір уақытқа дейін белгісіз болса да, осы
қатынастың субъектілері өзара байланысты қатынасқа түседі және бұл
қатынас заңды түрде бекітіледі. Керісінше,басқа қоғамдық қатынастың
қатысушылары бір-біріне деген міндетті қызметтерін өнегелі түрде
орындаулары мүмкін, бірақ бұл қатынастың заңды сипаты жоқ, сондықтан олар
заңды түрде бекітілмейді.
3. Барлық құқықтық қатынастар мемлекетпен белгіленген және бекітілген құқық
нормаларымен реттеледі. Сондықтан да қоғамдық қатынастар, мемлекет
белгіленген және бекіткен құқық нормаларымен реттелгендіктен құқықтық
қатынас болады және бұл құқықтық қатынастар қатысушылардың әрқайсысына
белгіленген міндеттерін нақты түрде анықтайды. Керісінше, жалпы және
нақты заң нормаларымен реттелмейтін қоғамдық қатынастар құқықтық
қатынастар болмайды. Ал олардың қатысушыларының міндеттері толық және
нақты сипат алмайды. Сондықтан да балаларының ата-анасына алимент төлеу
қатынасында, бір жағдайда заң нормаларымен реттеледі, ал екінші жағдайда
бұл реттерден тыс қалып тұр, бірінші жағдайда қатынастардың міндеттері
толық және анықталған сипат алып тұр, ал екінші жағдайда қатысушылардың
міндеттері субъектілердің әрқайсысының өз еркімен анықталады.
4. Барлық құқықтық қатынас өзінің өмір сүру барысында мемлекеттің күштеу
шарасымен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық қатынас құқықтық қатынас болып
қалыптасқан уақыттан бастап, оның іске асуы мемлекеттің күштеу шарасының
көмегімен жүзеге асырылуына кепілдік береді. Керісінше, құқықтық қатынас
ретінде қалыптаспаған қоғамдық қатынас, егер де ол мемлекеттің
институттарына сәйкес болған жағдайда ғана артынан мемлекеттің күштеу
шарасының көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ оның пайда болу
кезеңінде оған бұндай кепілдік берілмейді, себебі ол мемлекеттің
қатысынсыз жүзеге асады. Мысалы: жұмысқа тұру және жұмыс орнын таңдау
азаматтардың өз еркімен, мемлекеттің күштеу шарасынсыз іске асады. Бірақ
соғыс жағдайы кезінде жұмыс істеу немесе басқа жұмысқа ауысу мемлекеттің
күштеу шарасымен жүзеге асады. Керісінше, жұмысқа тұрып, белгілі бір
қызметті атқарып жатқан тұлғаларға әр уақытта мемлекеттің күштеу шарасы
қолданылуы мүмкін.
Осы төрт белгіні бірге алып қараған кезде, біз заңды қатынастардың
қоғамдық қатынастың ерекше түрі екенін байқадық. Қорытындылай келе, біз
құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілеріне қарап, оны басқа қоғамдық
қатынастардан айыра аламыз, яғни құқықтық қатынас дегеніміз – құқықпен
реттелген нақты тұлғалар арасындағы, субъектілердің өзара жүріс-тұрысы
заңмен бекітілген және олардың жүзеге асуы мемлекеттің күштеу шарасымен
қамтамасыз етілетін қатынас. Барлық қоғамдық қатынастар құқықтық қатынас
болып қалыптасқаннан кейін, соңғысына тән барлық белгілерді өзіне алады.
Бірақ мемлекет тек қана құүқықтық қатынастардың орындалуына мүдделі емес,
алға қойған мақсат пен нысанаға жетуге және оларды шешуге қатысты барлық
қоғамдық қатынастардың орындалуына мүдделі. Осы қатынастардың бәрі құқықтық
қатынас болуы міндетті емес, сондықтан құқықтық қатынас басқа қоғамдық
қатынастардың жүзеге асырылуының міндетті және жалғыз тәсілі емес. Бірақ
соны да, біраз қоғамдық қатынастарды жүзеге асыру үшін, олар міндетті түрде
заңмен реттелуі керек, бұл осы қоғамдық қатынастардың сипатымен ғана
түсіндірілмейді, сонымен бірге құқықтық қатынастардың ерекшелігімен
түсіндіріледі. Біз білеміз, құқықтық қатынастардың ерекшелігі мынада, нақты
тұлғалардың арасында заңды түрде бекітілген өзара жүріс-тұрысы, олар
мемлекеттің құқықтық нормаларымен реттеледі, ал оларды жүзеге асыру,
мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Заңды сипатты алуға тиіс
және міндетті қоғамдық қатынастардың жүзеге асуы мемлекет мүддесіне сәйкес
мына жағдайларда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, егер ол нақты тұлғалардың
арасындағы қатынас болса, егер олардың қатысушыларының жүріс-тұрысы заңды
түрде бекітілсе және егер де осы жүріс-тұрыстың нақтылығы мемлекеттің
күштеу шарасымен қамтамасыз етілсе. Қандай қоғамдық қатынастар жүзеге
асырылуы үшін құқықтық реттеуді қажет ететіндігін абстрактылы түрде шешуге
болмайды.
Қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерінің құқықтық қатынасқа
айналуының себептерін, олардың әрқайсысына нақты талдау жасау жолымен
анықтауға болады. Қоғамдық қатынас қажеттігіне байланысты құқықтық нысанда
(формада) алынған да, ол әрдайым құқықтық қатынас болып табылмайды, ол тек
қана белгілі бір құқық салсымен реттелетін қатынас болып табылады.
Сондықтан барлық құқықтық қатынастардың жалпы белгілермен қатар, ол өзі
реттелетін саласына байланысты, өзіне ғана ерекше белгілерге ие болады.
Осындай ерекше белгілер азаматтық-құқықтық қатынастарға да тән, олар осы әр
түрлі құқықтық саласының жиынтығының арасынан азаматтық құқық нормаларымен
реттелген қатынастарды айқындауы қажет.
Құқықтық қатынастардың бір түрі ретінде азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қатынасқа тоқталайық, яғни азаматтық-құқықтық қатынас дегеніміз
оның қатысушы жақтарының құқықтары мен міндеттері заңды тепе-теңдік
әдісімен, азаматтық-құқықтық нормаларымен. Реттелетін қоғамдағы қатынас.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық қоғамдық қатынас сияқты тұлғалардың өзара
қарым-қатынасы болып табылады. Ол кем дегенде екі субъектілердің әрқайсысы
не құқыққа не міндетке ие болады, немесе бұл екі жақта құқықтық қатынас
болса, онда субъектілерінің әрқайсысы құқықтыр мен міндеттерге бір
мезгілден ие болады.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық құқықтық қатынастарға тән жалпы
белгілерімен қатар тек өзіне тән ерекшеліктерге ие. О.С.Иоффе “Советтік
азаматтық құқықтық қатынастар” деген еңбегінде, азаматтық-құқықтық
қатынасқа тоқталып, оның құрылысындағы ерекшеліктерді ашқан. Сондықтан да,
осы азаматтық-құқықтық қатынастарды басқа құқықтық қатынастардан айыратын
сыртқы белгілерге тоқталайық.
Бірінші белгі, азаматтық құқықты қорғау тәсілі болып табылады.
Егер бұл құқықтырды жүзеге асыруға міндетті жақ кедергі жасаса, онда
азаматтық талап тәртібімен олардың еркінен тыс және еркіне қарсы жүзеге
асырылуы мүмкін. Бірақ сол тәртібімен қорғау арқылы азаматтық құқықтарға
бірдей қолданылмайтын және оларға ғана тән емес. Кейбір азаматтық-құқықтар
әкімшілік тәртіппен қорғалады және керісінше әкімшілік құқықтан туындайтын
құқықтық қатынастар сот тәртібімен қорғалуы мүмкін.
Екінші белгі, азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болу
негіздері. Азаматтық-құқықтық қатынастарды әдеттегідей, өзінің пайда болу
негізі ретінде қатысушыларының өз еркімен көңіл білдіруін айтамыз. Бұл
белгі де бірінші белгі сияқты барлық азаматтық қатынастарға жалпы және
соларға ғана тән болуы мүмкін емес. Себебі азаматтық-құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Құқық пен азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық құқықтық заңнама.
1.1. Құқық қайнар көзінің түсінігі мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Азаматтық құқық қайнар көзінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Азаматтық құқықтық
заңнамалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 18
1.4.Азаматты құқықтық нормативтік актілердің жүйесі мен нормативік актінің
заңды күшіне енуін ресми
жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
1.5. Азаматтық заңдардың уақыт бойынша әрекет етуі мен азаматтық заңнаманың
кеңістік пен тұлғаларға әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.6.Азаматтық заңнамаларды қолдану (заңдардың ұқсастығына қарай
қолданылуы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2 Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын құрайтын заңдар мен
нормативтік актілер.
2.1. Заңдар (заңнамалық
актілер) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .37
2.2. Азаматтық заңнаманы құрайтын кейбір нормативтік
актілер ... ... ... ... ... ...45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-
61
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі нарықтық экономикаға өту
кезеңіндегі еліміздің маңызды және ірі заңдарының бірі болып табылады.
Конституцияға сүйене отырып, Азаматтық кодекс нарықтық экономика кезеңінде
мынадай құқықтық негіздерді анықтайды: меншіктің түрлерін пайдалану
механизмі мен теңдігі, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың құқықтық
формалары, шарт бостандығы, кәсіпкерлердің шауашылық байланыстарындағы өз
контрагенттерін өз бетінше анықтау.
Қазақстандық заң шығарушылар азаматтық құқықтың жалпы негіздерін
сақтай отырып (жалпы ережелер, азаматтық құқықтың субьектілері, меншік,
міндеттемелік құқық), Азаматтық кодексте нарықтық қатынастарға қызмет
ететін норамаларды, шарт кепілдігі, мүліктік жауапкершілікті арттыруға
бағытталған жаңа азаматтық-құқықтық институттардың жүйесін енгізді.
Азаматтық кодекстің қабылдануы көптеген маңызды заңдардың қабылдануына
негіз болды. Көптеген ондай заңдар қазіргі таңда қабылданып қызмет етуде,
ал қалғандарының жобалары дайындалып талқылануда. Қазақстандық азаматтық
құқықтық заңнамалардың қалыптасуында нормалардың қолданылуы мен сот
практикасының маңызы зор.
Осындай себептерге байланысты азаматтық құқық қайнар көздерінің
сапалық, сандық өзгерістерге алып келгенін білеміз. Қазіргі таңдағы
экономикалық, әлеуметтік қатынастардың формаларына байланысты көптеген
азаматтық құқық институттарының және ғылымының өзгерістеруін талап етеді.
Азаматтық құқық қайнар көдерінің бүгінгі күндегі өзектілігі өте
маңызды. Еліміздің нормативті-заңнамаларының базасы жаңаруы, жаңа заңдар
қабылдануы қайнар көздерді өзгертті.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы үлкен тәжірибесі бар елдердің
халықаралық жеке құқығындағы нормаларды зерттеуді талап етеді, өйткені
қоғамдық құрылым соған бейімделуіді қажет ететінін түсінеміз. Қазіргі таңда
Қазақстан халықаралық қоғамдастықтың мүшесі болуға ұмтылып отырғанда, біз
сол қоғамның талаптарына сәйкес болуымыз керек. Сондықтан да халықаралық
құқықтың ролі артып, азаматтардың құқығын қорғау, оның ішінде азаматтардың
құқығы өзекті мәселе болып қала береді.
Азаматтық құқықтың қайнар көзі ғылымда өзара байланысты аспектілер
бойынша екі категорияға бөлінеді. Біріншіден, оларға қоғамдық құбылыста
құқықты тудыратын обьективті факторлар жатады. Мұндай факторларға қоғам
өміріндегі материалдық жағдайлар, әлуметтік топтардың мен мемлекеттік
кластардың экономикалық, саяси, және әлеуметтік қажеттіліктері жатады. Бұл
жерде сөз құқықтың қайнар көзінің материалдық мағынасы туралы сөз болады.
Екіншіден, құқық қайнар көзі ретінде заң, жарлық, қаулы мен басқада
нормативті-заң құжаттарын қалыптастырушы мемлекеттік органдардың өкілетті
қызметі мен байланыстырады.
Айтыла кететін бір жәйт, бұл қайнар көз туралы екінші категориялы
түсініктің ғылымда ғана емес күнделікті өмірде, тәжірибеде азаматтық
құқықтық қатынастарға қатысушылардың нақты субьектілеріне байланысты,
нормалардың қалыптасу мазмұны маңызды екенін түсіндіріледі. Дипломдық
жұмыстың бағыты:
1. Азаматтық құқықтың қайнар көздерін қоса алғанда құқықтың қайнар
көзерінің түсінгін анықтау.
2. Қазақстанда азаматтық құқықтың қайнар көзі ретінде Азаматтық
кодекстің алатын орыны.
3. Халықаралық жеке құқық нормаларының әсерін анықтау.
4. Азаматтық құқықтың нармативтік актілер жүйесі мен Азаматтық
заңнаманың түсінігін анықтау.
5. Азаматтық құқықтың қайнар көздері жүйесіндегі салт-дәстүрдің, заңның,
заң күші бар актілердің, министрліктер мен жергілікті атқарушы
органдардың актілерінің орынын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - азаматтық құқықтың қайнар көздерін
анықтамасы, түсінігі, қалыптасуы мен жалпы құқыққа әсер етуі.
Зерттеу пәні - азаматтық құқықтың қайнар көздері.
Зерттеу обьектісі - заңдар, заңнамалық актілер, заң күші бар
нормативтік актілер, жергілікті атқарушы органдардың нормативті құқықты
актілері, кешенді нормативті актілер, халықаралық құқық нормалары,
халықаралық шарттар, азаматтық айналымдағы салт-дәстүр нормалары мен сот
тәжірибесі.
Зерттеу денгейі - жұмысты жазу барысында түрлі әдеби қайнар көздер,
Азаматтық кодекс, заңдар мен нормативтік актілер, ғылыми-тәжірибелік
әдебиеттер, заңгерлердің теориялық-зерттеу еңбектері қолданылды.
Зерттеу әдісі – жалпы теориялық, салыстырмалы, тарихи, аналитикалық,
дедуктивті.
Зерттеудің хронологиялық кезіңі - 1994 жылдар мен бүгінгі күнге дейін
аралықты алады.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнің
бөлімшелерінен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 Құқық қайнар көзінің түсінігі, азаматтық құқықтың бастаулары, азаматтық
құқықтық заңнама.
1.1 Құқық қайнар көзінің түсінігі мен тарихы.
Құқықтың қайнар көзі ретінде құқық нормаларының түсінігі мен оларды
қалыптастыру әдістері түсіндіріледі.
Әдет бойынша құқық қайнар көзері болып құқықтық әдет-ғұрып, сот
практикасы, заңдар, діни нормалар қарастырылады.
Соңғы жылдары құқықтың қайнар көзі ретінде тек сыртқы формаларын ғана
емес қоғамдық қатынастарды, қатысушы субьектілер мен олардың қызметін,
нормативтік-құқықтық актілердің түсінігі мен ұйымдастырылу түрлерін айтатын
болды.
Құқытануда қайнар көз ұғымы ежелден қалыптасқан. Оның қалыптасуы
Рим құқығына байланысты. Көптеген елдерде “қайнар көздер” ұғымын бірнеше
мағынада түсіндіреді, оны:
1) құқық нормаларының мазмұны ретінде;
2) құқық нормаларының құрылу (қалыптасу) тәсілі мен нысаны ретінде;
3) құқықты тану ретінде.
Құқық қайнар көзінің мазмұны қоғам өмірінің материялдық жағдайы болып
есептеледі.
Заң оқулықтарында “құқықтың қайнар көзі” дегенде мына сауалдардан
бастау табатындығын көрсетеді, ол: қай құқық нормасынан, қандай бағытпен
және қандай жолдармен қалыптасады деген. Сондықтан тарихи негіздерін
міндетті түрде қарастыруымыз қажет. Ал оның бастаулары ежелгі Римде
қалыптасқан.
Рим құқығында қайнар көздің мынадай түрлері кездеседі:
1) Әдеттік құқық ( әдет-ғұрып);
2) Заңдар;
3) Магистраттық құқық;
4) Заңгерлердің іс-әрекеті;
5) Мемлекет басшысының ( императордың) қаулылары;
Оларға жеке-жеке тоқталғанымыз дұрыс болар.
I. Әдеттегі құқық – тәжірибеде кездесетін нормалар, яғни бұл адамдардың
жүріс-тұрыстарының ережелері. Адамдар арасындағы қоғамдық қарым-
қатынастарды реттеуде әдет-ғұрып мінез-құлықтың неғұрлым көне әрі қуатты
нормативі болып табылады. Көне Рим дәуіріндегі әдет-ғұрыптардың нормалары
мен институттары түгелдей заң нормасынан аспаған. Тек қана мемлекеттік
билігі бар қоғамның мүддесіне сай заң нормасына айналған. Яғни заңды күші
бар саяси өкімет жол берген әдет-ғұрыптар ғана құқықтық әдет-ғұрыпқа
айналған. Әдетте олар арнайы еш жерде тіркелмеген. Олардың көбінің түп-
тамыры сонау көне заманға кетеді. Ұрпақтан ұрпаққа ауысқан.
II. Заңдар. Рим құқығының мәдениетінде негізгі құқық ретінде
қарастырады. Заңның заң екендігін білдіру үшін ол арнайы органнан шығуы
тиіс болды және оны халық орындауға міндетті болатын. Заңдарға қаулылар
жатты, олардың өзіне тән мазмұндары мен тәртіптері көзделетін.
III. Магистраттық құқық ( магистраттар эдикттері). Рим мемлекетінің
саяси дәстүрінде ежелгі кездерде әкімшілік функцияны атқаратын арнайы
мамандар болған жоқ. “Эдикт” деген термин магистраттың ауызша хабарлауы
дегенді білдіреді. Ал магистраттың өзі Рим мемлекетінде - мемлекет
қызметшісін білдірген. [1]
Римдік тарихшы Тит Ливий “Fons omnis publici privatigue juris” деп
аталатын XII таблицаны, барлық көпшілік және құқықтардың қайнар көзі деп
атады.
Рим құқығында құқықтың қалыптасуында ерекше бір түрі - магистраттар
эдикті. “Эдикт” деген термин diko (айтамын) деген мағынаны білдіреді.
Алғашқы кезеңдерде эдик магистраттар тарапынан белгілі бір мәселені шешуді
алдын-ала оның тәртіптері ауызша айтылып қойды. Кейін келе эдикт арнайы
бағдарламалары түрінде жазбаша жарияланатын болды.
Магистраттар өздері шығарған эдиктінде олардың жұмыстарының негізі неге
сүйенетін қандай жағдайда талап қойылатыны міндетті түрде көрсетілуі тиіс
болды.
Әр бір эдикт магистрат кезінде және соны шығарған магистартқа міндетті
сипатта болды. Бірақ әр бір эдиктінің ережелері өзгермей сақталып келе
берді. Өйткені магистрантардың барлығы үстем таптың мүддесін қорғап, соған
бейімдеп эдиктіні шығарды.
Әсіресе, магистрат преторлардың (бұлар қалалық және Римдік азаматтар
мен перегриндердің арасындағы дауларды шешеді) және курильдік эдиктердің
(бұлар жергілікті саудаға байланысты дауды шешті) маңызы зор болды.
Б.э.д. III - ғасырда Римде сауда қатынасы жоғары дәрежеде дамыды.
Цивильдік құқықтың бұрынғы қалыптасқан нормалары ол қатынастардың реттеу
қажеттілігін өтей алмады. Сондықтан ондай қажеттіліктер магистраттар
эдиктілері арқылы жоюға заңдар шығаруға оларды өзгертуге құқығы болмады.
Магистрат немесе претор соттық қызметінің басқарушысы ретінде цивильдік
нормалардың маңызын көрсетіп оны пайдаланды. Сонымен бірге қажет емес деп
тапқан нормаларды пайдаланбауға құқылы болды.
Соттық магистраттардың құқық жасаушылық қызметтері біртіндеп дамыды.
Алғаш преторлар цивильдік құқықтық нормаларының іске асырылуына жол ашып,
оған ықпал етіп, оның орындалуына көмектесті. Кейін олар эдикт арқылы
цивильдік нормаларды толықтыратын мүмкіндігіне ие болды.
Сонымен преторлық эдикт цивильдік құқықтың нормаларын жоймады, оны жаңа
нормаларымен толықтырып отырды. Яғни, цивильдік құқықтың жаңа институттарын
қалыптастырды.
Құқық мазмұнының бастауы қоғамдағы өмірдің материялдық жағдайы болып
табылады. Мәселен, құлиеленушілік қоғамда осы қоғамның өмір жағдайы Рим
құқығы нормасының мазмұны болып табылды.
Рим құқығы нормасының қалыптасу түрі, оның тарихына мыналар жатады:
1. Әдеп құқығы;
2. Заң (ұлттық жиналыстың қаулылары, сенат қаулылары, императорлық
конституция) магистраттар эдикті, заңгерлер әрекеті.
Сонымен бірге “Рим құқығының қайнар көзі” Рим құқығын танудың
бастаулары ретінде түсіндіріледі. Оған мысалы, заңдық ескерткіштер ретінде
Юстинианның кодификациясы, Рим заңгерлерінің шығарамалары, Рим
тарихшыларының шығармалары жатады. Олар Тита Ливия б.э.- I ғасыр, Цицерон
б.э.д. I ғасыр т.б. [2]
Рим құқығын танудың негізгі қайнар көздері бізге жеткен бұрынғы ағаш,
тал және ондағы басқа да жазбалар болып табылады.
Рим құқығындағы маңызды қайнар көзінің бірі Папирустар. Тарих ғылымында
оны зерттеу үшін арнайы ғылым саласы - папирология қалыптасқан. Рим
құқығының қайнар көздерін мынадай 3- топқа бөлінді.
1. әдет құқығы және заң;
2. магистраттар эдикті;
3. заңгерлер қызметі.
Заңгерлікпен айналысу Ежелгі Римде ең көрнекті қызмет болып
есептелетін. Білімді заңгер сол заманның өзінде құқық жағынан кеңестер
беріп, сот мәжілістерінде қатысып, ғылым мен білім саласында да еңбек етіп
жүрген.
Мемлекеттік - саяси мәдениеттің тұрақтануына байланысты, монарх
өзінің билігін көрсету үшін түрлі қаулылар шығара бастады, Рим құқығы
үшін бұл да қайнар көз ретінде кірді. Қаулының мынадай түрлері қолданылды:
1) Эдикт немесе жарлық – бұған барлық нормалар тұтастай реттелінген (жеке
немесе жариялы сала).
2) Мандат – мемлекет қызметкерлеріне жүктелген қаулы, көбінесе жеке немесе
қылмыстық құқық салаларына арналған.
3) Рескрипт – жеке тұлғалардың сауалдарына императордың жіберген жауабы.
4) Декрет – императордың сот шешімі.
Римдік заңгерлер қоғамда жоғары беделге ие болып, үстем таптың қатарына
жатты. Олардың қызмет жағдай жоғары орында тұрды. Заңгерлердің ақыл-
кеңестері нормаларды түсіндірулерінің маңызы зор болды. Заңгерлердің құқық
жасаушылық қызметтері б.э. III ғ. Классикалық деңгейге жетті. Негізгі
өкілдері Цицерон, Аквиллия, Галла, Муция, Манилия, Капитон, Ульпиан, Гая
т.б.
Императорлық кезеңде нормативтік материалдардың әр түрлі сипатта болуы
оларды жүйелеуді қажет етті. Нормаларды алғашқы кодификациялау әрекеті III
ғасырдың соңында жүргізілді. Жеке заңгерлер императорлық Конституция
жинағын жасады. [3]
V ғасырдың төртінші жартысында алғашқа ресми кодификация жасалынды.
Император Феодосий II (Codex Thedosianus) (Феодосиев кодексі)
Константиннің кезіндегі нормалардан бастап бәрін жүйелеп жинақтады. Ол 16
кітаптан тұрды және Феодосив Новелл деп аталды.
Юстинианның еңбегінде (б.э. 6 ғасыр) құқық жазылған және жазылмаған
болып екіге бөлініп көрсетіледі. Жазылған құқық - бұл мемлекеттік органдар
шығарған немесе бекітткен заңдар және басқа да нормативтер. Жазылмаған
құқық - бұл өмірде өзінен-өзі қалыптасқан нормалар. Егер адамдардың белгілі
бір мінез-құлық ережелері мемлекет тарапынан танылып қорғалмаса, ол жай
тұрмыстық әдеп болып саналады. Егер ол мемлекет тарапынан танылып қорғалса,
онда ол әдет құқығының нормалары болып табылады.
Әдет құқығы - Рим құқығының қалыптасуының ежелгі нормасы. Әдет
құқығының нормалары Рим құқығында терминдер арқылы белгіленеді.
Ежелгі дәуірде жазылған заңдар болмады. Шаруашылықтың қарапайымдылығы,
жалпы мемлекеттік қоғамдық қатынастардың күрделі болмауы заңды қажет
етпеді. Оларды реттеуді әдет құқығы нормалары іске асыра алды.
Кейін келе, мемлекеттің нығаюы, қоғамдық қатынастардың күрделенуі әдет
құқығының нормаларынан реттеу қабілеттігінің жетімсіздігін байқатты.
Императорлық кезінде әдет құқығының нормалары заңдарға орын берді. Өйткені
орасан үлкен аймақта әдет- ғұрыптың өзінің бір болуы мүмкін емес еді.
Жергілікті жерлердегі қалыптасқан әдет нормалары орталықтан басқарудың
талаптарына қайшы келе берді.
Әдет нормалары көп уақыттан бері қолданылуына байланысты маңызды болса
да заңнан күшті бола алмады. Яғни, императорлық кезеңде әдет нормаларының
біршама жүйеленіп заңдарға айналдырылды.
Республикалық кезеңде заңдар халық жиналысы арқылы қалыптасты. Сонымен
бірге Римде көп заңдар болмады. Құқықтың қалыптасуының Римдік ерекшелігі
болды. Олар магистраттардың эдикті және заңгерлер әрекеті арқылы анықталып
отырды.
Кодификация (сұрыптау) – қоғамдық қатынастардың айтарлықтай ауқымды
саласын реттеуші және әдетте құқықтың белгілі бір саласын, қосалқы саласын
құрайтын қолданыстағы күллі қалыпты материалды терең де жан-жақты талдау
және қайта қарау негізінде жүзеге асырылатын белгіні түсіндірді.
Юстиниан кодификасиясы – император Юстиниан кезінде VI ғ. қалыптасты.
Негізгі мақсаты Рим құқығын жаңа мемлекетке өтуіне сай жетілдіру болып
табылған. Рим құқығы ескірген нормалардан көптеген институттар пайда болып,
өзгертіліп, толықтырылды.
Юстиниан жинағының негізгі бөлігін бірнеше комиссиядан құралған
беделді заңгерлер құрастырған (529-534 жж). Алғашқыда Юстиниан жарлығы үш
бөліктен тұрды:
1. Рим жеке құқығының оқулығы (Институция);
2. Рим заңгерлерінің еңбектерінің жинағы (Дигестер немесе грекше Пандекттер
).
3. Жарғылар жинағи Рим императоры Адрияннан (б.э. II ғ) бастап Юстинианға
дейін, бұған әкімшілік, қылмыстық, қаржылық, шіркеулік және жеке құқықтар
кірген.
4. Жоғарда қарастырлған құқық қайнар көзінің тарихы қазіргі күндегі
нормалардың қалыптасуы үшін маңызды болып табылады. [4]
Енді біз қоғамның дамуы мен қалыптасқан құқық қайнар көздерінің
ерекшеліктеріне тоқталайық.
Құқық қайнар көзінің материалдық мағынасы қоғамдық қатынастардың
дамуымен тығыз байланысты. Оларға өмірдің материалдық өндірісі,
экономикалық-шаруашылық байланыстардың жүйесі, меншіктің түріне байланысты
құқықтың пайда болуы мен әрекет етуі жатады. Жеке меншікке құқық адамның
барлық құқықтарының бастау болады.
Құқықтың қайнар көзі ретінде ең бірінші құқықтық сананы түсінуіміз
керек. Олай болуына құқықтық нормалардың заңи мағынада жасалуы, яғни
мемлекеттің еркін білдіру болып табылады. Ашып айтатын болсақ құқықтың
түрін мемлекет қандай әдіспен қалыптастыратындығы, оның қоғам мүшелерінің
санасына жеткізуі. Бұл әдіс терминологиялық деп аталады. Енді құқық
формаларына тоқала кетейік.
Рим құқығында қайнар көзің қалыптасумен біз құқықтық әдет-ғұрыптық
бастауларын білеміз. Жалпы құқықтық әдет-ғұрып дегеніміз – тұрақты
қатынастардың қалыпты қайталануынан қалыптасқан тәртіп ережелері. Тұрақты
қатынастарға отбасылық, жер, мүліктік қатастарды айтуға болады, өйткені бұл
қатынастар қоғам мен адамның дамуында маңызды орын алады. Мысалы мұндай
нормалар әр халықтың мақал-мәтелдерінен көрінеді. Жаңа зерттеулер бойынша
жер, мұрагерлік, отбасылық құқық нормалрында әдет-ғұрып номаларынан
қалыптасқан заңдар Африканың мемлекеттерінде, Азияда, Латын Америкасында
кездеседі. Мемлекет әдет-ғұрыпқа өзінің көзқарасын түрлі формада байқатады.
Мысалы: біреулеріне тиім салады, ал біреулерін дамытуды қолдап отырады. [5]
Қазақстандық заң шығарушылар қоғамның қызығушылығы үшін сауда-саттық
қарым қатынастарды халықаралық шарттармен реттеуде қалыптасқан әдет-ғұрып
нормаларын пайдаланатын жағдайларда кездеседі. Өйткені әлгі күнге дейін
ағылшын соттарында істі қарау кезінде тарихи қайнар көздерге де сілтемелер
жасап отыратын жағдайлар орын алады.
Құқықтың қайнар көзі ретінде, оның ішінде азаматтық құқықтағы
шаруашылықты жедел басқару ұғымы мен нормалары заңгер А.В. Венедиктовтың
шаруашылықты социалистік формада ұйымдастыруға байланысты қалыптасқан. Ал
шарттарды құқықтың қайнар көзі деп тануымыз үшін оның мазмұнында заңи
нормалардың болуы талап. Азаматтық құқық саласында халықаралық шарттардың
атқаратын ролі өте зор, өйткені халықаралық шарт дегеніміз- мемлекеттер мен
халықаралық құқық субьектілерінің арасындағы ортақ қызығушылығы көрсетілген
өзара құқықтар мен міндеттерді белгілеген келісім болып табылады. Бұл
туралы Вен конвенциясының 2- бабынан көруге болады.
Нормативті-құқықтық акті, бұл ең негізгі және құқық фомасының
жаңарған түрі. Ол үкіметтің нормативтік мазмұнындағы актісі. Нормативтік
акті жеке істер бойынша мазұнында нормалар қалыптасқан қайнар көз болып
қана қоймай, істі шешеді.
1.2 Азаматтық құқық қайнар көзінің түсінігі.
Азаматтық құқықтың қайнар көзі болып Азаматтық заңдар жатады. Азаматтық
заңдарға Қазақстан Республикасының АК-тің 1-ші бабында көрсетілген
қатынастарды реттейтін заңдар жатады. Бұл жерде 1-ші баптың 3-ші тармағында
көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және мүліктік емес
сипатта болғанымен, отбасылық, еңбек қатынастары мен табиғи ресурстарды
пайдалану және айналадағы ортаны қорғау жөніндегі қатынастарды арнайы
салалық заңдар реттейді. Ал азаматтық заңдар тек сол арнайы заңдармен
реттелмеген жағдайларда ғана сол қатынастарға қолданылады. Сонымен бірге
билік жағынан бағыныштағы тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі
мен бюджеттік қатынастарға заң құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық
заңдар қолданылмайды.
Азаматтық құқық пен азаматтық заң терминдері өзара байланысты
болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық
құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын білдірсе, азаматтық
заңнама – сол нормалар көрсетілген құқықтық актілердің жиынтығы болып
табылады. [6]
Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен
бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларына
жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы).
Барлық азаматтық заңдар Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында
барлық субъектілерге бірдей қолданылады. Қандай да бір министрліктер, басқа
да орталық атқарушы органдар мен жергілікті атқарушы органдар өз
бастамасымен азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін актілер шығаруға
құқығы жоқ. Бұл органдар тек заңдарға бағынышты туынды актілер шығара
алады.
Азамттық құқықтың нормалары диспозитивті және императивті болып
бөлінеді.
-Императивті нормаға мазмұны нақты қатаң нұсқаулық сипаттағы және
тараптардың ұйғаруымен өзгертуге жатпайтын нормалар жатады. Егер қатысушы
тараптар өзара келісіп басқа шарттар жасасса, ол шарттар жарамсыз болып
табылады.
-Диспозитивтік нормаға тараптардың тиісті мәселе бойынша келісімдері
болмаған ретте, оның орнын толтыру үшін қолданылатын нормалар жатады
(шартта көзделген ретте). Яғни диспозитивтік норманың мазмұны тараптардың
шарт еркіндігі қағидасына негізделген болып табылады. [7]
Азаматтық құқықтың қайнар көздері заңдар, басқа да нормативтік
құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге
бөлінетіні жоғарыда айтылды.
Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтық құқықтық қатынастар
төмендегі заңдармен реттеледі. Солардың ішінде Азаматтық Кодекстің орны
бөлек. Қазақстан Республикасының АК-нің жалпы бөлімі 1994 жылы 27
желтоқсанда қабылданып, оған бірнеше өзгертулер енді. Сонымен азаматтық
құқықтың нормалары заңда және басқа да заң актілерінде орын алады.
Қазақстан Республикасының “Нормативтік актілер туралы” заңында барлық
нормативтік құқықтық актілер заңдық күштері бойынша айқындалған.
Нормативтік құқықтық актілердің ішінде Конституцияның ең жоғарғы күші бар.
Оның нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық
қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен оның 6-шы бабында
Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тең негізде танылатындығы және
қорғалатындығы айтылған.
Конституцияның 26-шы бабында азаматтардың жеке меншігі туралы мәселелер
жан-жақты көрсетілген. Сонымен бірге Конституцияда азаматтардың телефонмен
сөйлесу, хат-хабар алысу, құпиялықпен, ар-намыс пен абыройы, оның
бостандығы мен оған ешкімнің қол сұқпау құқығы сияқты мүліктік емес
құқықтары көрсетілген.
Конституциядан кейін, 1994 жылы қабылданып, 1995 жылы 1-ші наурызда
күшіне енген азаматтық кодекстің (жалпы бөлімі) заңдық күші бар. Оның
ерекшелігі сонда, нарықтық экономика жағдайындағы азаматтық айналымының
нормативтік қоры қалыптасқан. Қазақстан Республикасының “Нормативтік
құқықтық актілер туралы” заңы бойынша заң актілеріне мыналар жатады:
Конституциялық заң, ҚР Президентінің конституциялық заң күші бар жарлығы,
кодекс, заң, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы,
Қазақстан Республикасы Парламентінің қаулысы, Сенат пен мәжіліс қаулысы.
Күші бойынша нормативтік актілер жүйесінде заңға тәуелді нормативтік
құқықтық актілері заң актілерінен кейін тұрады.
Президенттің заң күші бар жарлығы мен қатар жай жарлықтары да бар.
Оларда азаматтық құқықтың нормалары болып табылады. Үкімет қаулылары да
заңға тәуелді нормативтік актілеріне жатады. Олардың көпшілігі азаматтық
құқықтың нормалары болып табылады. Сонымен бірге азаматтық құқықтық
нормаларына министрліктің, мемлекеттік ведомствалар мен комитеттердің жалпы
орталық атқарушы органдардың нормативтік актілері де жатады.
“Нормативтік құқықтық актілер туралы” заңынды орны көрсетілмесе де
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі мен Жоғарғы сот Пленумының
азаматтық заңдарды талдау мен түсіндіруге байланысты нормативтік қаулылары
азаматтық құқықтың қайнар көзіне жатады. Бұл құқықтық құжаттардың жалпыға
бірдей заңды күші бар.
Азаматтық кодекстің 3-ші бабының 4-ші тармағында азаматтық қатынастар
заңдарға қайшы келмейтін әдет нормаларымен, соның ішінде іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет нормаларымен де реттелетіндігі айтылған. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдетті қолдану мүмкіндігі АК-тің 272-ші бабында да көрсетілген.
Бұл кәсіпкерлік қызмет барысындағы қалыптастырылған ереже. Іскерлік қызмет
өрісіндегі әдет ережелерінің маңыздылары Халықаралық сауда палатасының
ұсынысымен жинақталған. Әдет нормалары заңға қайшы келмеуі тиіс, сондықтан
ол диспозитивтік мазмұнда болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-ші бабында көрсетілгендей
барлық заңдар, халықаралық шарттар мерзімді басылымдарда басылады.
Қазақстан Республикасының “Нормативтік актілері туралы” заңының 31-ші
бабында көрсетілгендей Қазақстан Республикасының заң актілері Парламент
жаршысында, Егеменді Қазақстан (Казахстанская правдада), Заң журналарында
және Заң газетінің басылымдарында ресми түрде жариялатындығы көрсетілген.
Конституцияның 62-ші бабында Парламенттің заңдар қабылдайтындығы, оның
қаулыларының Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатындығы
көрсетілген. Бірақ оны шығарған орган оның күшін кейбір аймақтар бойынша
шектеуі мүмкін. Азаматтық заңдардың күші сонымен бірге оның қолданылу
топтары бойынша да анықталады.
Арнайы заңда көрсетілгендей нормативтік құқықтық актілер төмендегідей
сатылардан тұрады. Ең басында Қазақстан Республикасының Конституциясы, одан
кейін: конституциялық заңдар; кодекстер; заңдар және Президенттің заң күші
бар Жарлықтары; Президенттің нормативтік жарлықтары; Парламенттің
нормативтік қаулылары; Үкіметтің нормативтік қаулылары; орталық атқарушы
органдардың нормативтік қаулылары (Заңның 4- ші бабы).
Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-шы бабына сәйкес күші
жағынан әр түрлі актілердің нормалары бір-бірімен қайшы болса, онда күші
басым актінің нормалары қолданылады. Егер күші бірдей актілер арасында
қайшылық болса онда күшіне кейін енген акті қолданылады.
Қазақстан таныған халықаралық құқық нормалары, қатысушысы Қазақстан
Республикасы болып табылатын барлық халықаралық шарттар (конвенциялар)
отандық заңдардың алдында басымдыққа ие. Бұл жағдайда тек қана
Конституцияның 3-ші бабының 4-ші тармағына сәйкес мемлекетаралық келісім
шарттар ратификацияланған жағдайда ғана басымдыққа ие болады.
Азаматтық заң нормаларын дұрыс түсіну үшін, оны дұрыс қолдану үшін оның
негізгі мазмұнын ашу қажет. Яғни норманың нағыз мән мазмұны айқын ашу
заңдық термині бойынша түсіндіру деп аталады. Заңдарды түсіндіру
мәселесімен сол құқықты қолдануға қатысы бар мемлекеттік мекемелер, соттар
және азаматтар да айналысады. Түсіндіру ресми және бейресми түрде болады.
Құқықтық актілердегі құқықтық нормалар іске асырылғанда, соның ішінде
соларды қолданғанда, оларды ресми түсіндірудің міндетті сипаты болады
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Конституция нормаларына
ресми түсіндірме береді, ал заңға тәуелді актілердің ресми түсіндірмесін
оларды қабылдаған (шығарған) органдар мен лауазымды адамдар береді.
Заңды түсіндірудің мақсаты - тиісті норманы пайдалану барысында оны
дұрыс қолдануға, іске асырылу барысында кемшіліктерге ұрындырмау болып
табылады. Жоғарыда айтылған номативтік актілер Азаматтық құқықтың қайнар
көздері болып табылады.
1.3 Азаматтық құқықтық заңнамалар.
Азаматтық заңнама дегенміз - әртүрлі заң күші бар нормативтік
құқықтық актілердің жиынтығы. Сонымен қатар көп жағдайда оларды қамтитын
нормативтік актілер тек азаматтық құқықтық нормалардан ғана емес кешенді
және салалық табиғаты бар нормативтік актілерден пайда болуы мүмкүн.
Азаматтық кодекстің өзі азаматтық заңнаманы құрайтын жария құқық
нормаларынан құралған. Заң шығарушылар азаматық заңнаманы қалыптастыруда
салалық ерекшеліктерге емес, мазмұндалу ерекшеліктерін көбірек қарастырған.
Мұнымен айтайын дегеніміз, азаматтық құқықтық қатынастар жария құқық пен
жеке құқықтың нормаларын пайдалану арқылы қалыптасатындығында. Азаматтық
заңнаманың негізгі ерекшеліктеріне, онда диспозитивтік нормалардың көбірек
қолданылуында. Қатысушылар өздерінің әрекеттерінде басқаша мүмкүндіктерді
қарастырмаған жағдайда заңнамалардағы басқа нормалардың өздері күшіне ене
алтындай болуы. Бұл нормаларды толықтаушы нормалар деп те атасақ болады.
Мұндай нормаларды көбіне мүліктік айналымдағы шарттық қатынастарда жиі
кездестіреміз. Диспозитивтік нормалардың ерекшелігіде осында, яғни егер
шартпен қарастырылмаса деген ережеге сәйкес заң нормалары қажет болғанда
өз қызметтерін жүзеге асыра бастайды.
Азаматтық заңнамадағы императивті нормалар өзінің қалыпты
мазмұнынымен көпшілікке міндетті болып қалыптасады. Мысалы: субьектілердің
құқықтық жағдайын анықтағанда, азаматтық құқықтық қатынастардың
обьектілерінің режимінде, заттық құқықтың мазмұны императивті нормалардан
қалыптасады. Азаматтық заңнаманың құрамына кіретін нормативті актілердің
жиынтығы заңнамалардың ішіндегі басымдылығын көруге болады. Оның осындай
салмағы азаматтық құқықтық реттеудің пәнінің қиындығы мен кеңдігінде.
Заңдарға көп мөлшерде өзгерістер мен толықтырулар көптеп енетін болса
оны қайта редакциялап баспадан шығару керек, ал ескісі өзінің күшін
жоғалтады. Заңнаманы жүйелеудің бірден бір әдісі, ол заңдарды
кодификациялау, бұл жағдайда ескі заңдардың күші жойылады. Кодекстің
ерекшелігі, оның белгілі бір жүйе бойынша қолданылатын саланың ерекшелігіне
байланысты жалпы ережелер қалыптастырылып, тиісті саланың негізгі
заңнамасына айналтындығында.
Азаматтық құқықта кодификация жалпы (салалық) немесе жеке сипатта
болуы мүмкүн. Біріншісінде, Азаматтық кодексте осы құқық саласының негізгі
нормалары мен институттары қамтылады.
Екіншісінде, кодекс түрінде қабылданып, тек кішігірім топтардың қоғамдық
қатынастарын реттеуге арналған болуы мүмкүн. Мысалы: Қазақстан
Республикасының еңбек кодексі, орман кодексі, су кодексі т.б.
Азаматтық құқықтың нормалары дифференцияланып баптарда орналасқан, осы
баптар азаматтық құқықтың қайнар көзі болып табылады. Ал үкіметтің
орындаушы органдары заң шығарушы бола алмайды, олардың нормативтік
актілерінің тек заң күші болады. Сонымен азаматтық құқықтың нормалары
заңдарда және заң күші бар нормативтік актілерде қалыптасады екен. Бұл
нормативтік актілердің барлығы өзінің заң күшіне қарап ирархиялық жүйе
бойынша орналасады. Қаншалықты актінің күші көп болса оның жүйедегі орыны
жоғары болады. Мұндай азаматтық заңнамалардың орналасуы тек теориялық емес
тәжірибелік маңызына сәйкес келеді. Азаматтық заңнаманың нормативтік
актілерінің көптігіне орай кейде бір мәселені әр түрлі нормалармен шешуге
тура келетін жағдайлар да болады. Ол кезде заңды күші жоғары тұрған
нормалар қолданылады.
Мысалы: қонақ үйлердегі тұрғындардың бағалы заттары мен ақшалары
жоғалған жағдайда жауапкершілікте болмаймыз деген бір жақты ескертпесі
азаматтық кодексте көрсетілген нормаларға қарама қайшы келеді, әрине мұндай
жағдайда біз қонақ үйдің ескертпесіне емес, тек азаматтық кодектің
нормаларына сүйенуге міндеттіміз.
Еліміз егемендік алып құқықтық мемлекетті қалыптастыра бастаған
кезеңдерде советтік заңнамаларды қатар қолданған кездер болды. Мұндайда
заңнамалар саяси бағыттарға бейімделіп, жаңара бастаған болатын. Сол кезде
Азаматтық кодекстің қажеттілігі туындап оны тез арада қалыптастыру керек
болды. Енді біз азаматтық заңнаманың негізі болып табылатын Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің қалыптасу себептері мен маңыздылығына
тоқталуға міндеттіміз. [8]
Сонымен Азаматтық кодексте Қазақсатан Республикасының жеке азаматтық
құқықтар ғана емес жалпы азаматтық заңдардың пайда болуы үшін негіз салады.
Қазақстан Республикасының 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданып, 1995
жылдың 1 наурызында күшіне енген Азаматтық кодексі нарықтық экономика
жағдайында дамып келе жатқан құқықтық реттеу үшін негіз болып табылатын
мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттеуші кодификацияланып жүйе
құрған заң болып табылады.
Қазақстанда қазіргі Азаматтық кодекс қабылданғанға дейін 1964 жылы
қабылданған Қазақ ССР-нің Азаматтық кодексі қолданылып келді. Ол сол
кезеңнің саяси құрылымына сәйкес орталықтан басқару арқылы командалық-
бұйрық беру жүйесі мен жеке меншікпен жеке кәсіпкерлікке тиім салу
қағидасымен реттелетін нормалардан тұратын еді. [9]
Қазақстанның барлық азаматтық заңнамасы соның ішінде Казақ ССР-нің
Азаматтық кодексі жалпы одақтық азаматтық заңнамаға тәуелді болып ешқандай
өз еркі бойынша, әрекет ете алмады.
Бұндайда экономиканы мемлекеттік реттеуді басқару жүйесі одақтас
республикалардың ыдырауымен Қазақстан Республикасының түбегейлі
экономикалық реформасының арқасында қарама-қашылықтарға тап болды. Сол
кездегі Қазақ ССР - нің Азаматтық кодексі көмектесудің орнына азаматтық
қатынастарды қиындықтарға ұшыратты. Оған енгізілген өзгертулер мен
толықтырулар пайдасыз болып оның жалпы негізін жаңарту мәселесі туындады.
Оның жаңару қажеттілігі Қазқстандық заңгер мамандардың тезарады егеменді
жаңа Қазақстан Республикасының экономикалық саяси көзқарастарына сай
келетін, нормалары қалыптасқан заңдарды қабылдап алу мәселесі алдарында
тұрды. Заң шығарушы Азаматтық кодексті қабылдар алдын ол: меншік туралы,
шаруашылық қызметтің бостандығы мен кәсіпкерлікті дамыту туралы,
акционерлік қоғамдар мен шаруашылық серіктестіктер туралы, шет ел
инвеститиясы туралы, кәсіпорындар туралы, бәсекелестік пен монопольия
туралы заңдарды жаңа экономикалық жағдайларға бейімдеп қабылдады. [10]
Бірақ олардың ортақ кемшіліктері: асығыс ақылдаспай қабылдануы
көптеген заң нормаларындағы олқылықтарға әкелді. Сөйтіп сол кезеңге лайықты
заңнамалық база қажет болды. Ол кезде жаңа Азаматтық кодекс қабылданғанға
дейін азаматтық заңнаманың негізін ССРО азаматтық заңнамалары құрап 1991
жылдан бастап 1993 жылдардағы аралықта заңдар біршама азаматтық
қатынастарыды реттеуде тиімділік көрсетпеді.
1994 жылдың аяғында жаңа Азаматтық кодексі (жалпы бөлімі) дайындалып
оның қабылдануымен қолданыстағы азаматтық заңнамалар өз күшін жойды. Ал
1999 жылы Азаматтық кодекстің ерекше бөлімі қабылданды.
Азаматтық кодекс құқықтық қатынастардың пайда болуын, анықтамасын,
мазмұнын; қатысушылардың өзара құқықтары мен міндеттері, оларды қорғау,
азаматтық құқықтарыды бұзғаны үшін жауапкершіліктерді қамтыды. Осылайша
азаматтық қатынастардың жекелеген түрлерінің ерекшеліктеріне байланысты
қалыптасқан нормаларға сүйенетін болды.
Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
азаматтардың барлық құқықтарын қалыптастыру мен қорғауда өте жақсы қызмет
атқарып келеді.
1.4 Азаматты құқықтық нормативтік актілердің жүйесі мен нормативік актінің
заңды күшіне енуін ресми жариялау
Азаматтық-құқықтық нормативтік актілер, әдетте азаматтық заңнамалар
болып ирархиялық қағида бойынша белгілі бір жүйені құрайды. Бұл жүйенің
мазмұны барлық нормативтік актілер мен заңдардан жоғары тұратын күші бар
Конституцияның нормаларымен анықталып қойған. Азаматтық құқықтық актілер
өзінің заң күшіне байланысты үш топқа бөлінеді:
- заң шығарушы болып табылатын Парламенттің қабылдаған жоғарғы заң күші бар
заңдар мен нормативтік актілері;
- заң күші бар Президенттің жарлықтары мен Үкіметтің қаулылары;
- министрліктер мен ведмствалардың, атқарушы органдардың шығарған
нормативтік-құқықтық актілері;
Аталған топтағы заңдар мен нормативтік құқықтық актілер өздерінің
өкілетті органдары арқылы заң күші анықталады. Заңнамаларды қалыптастыру
тәртібінің сақталуына байланысты, азаматтық заңнаманың нақты, қарама-
қайшылықсыз жүйеге айландырып, кездесетін заңдардағы көптеген жағдайларды
шешуде қажет.
Азаматтық құқықтың пәніне жататын қоғамдық қатынастарды реттеу
азаматтық-құқықтық нормативтік актілер арқылы жүзеге асады. Көп жылдық
тәжірибе көрсеткендей заң күші бар нормативтік актілер тұрақсыз болып
келеді, өйткені мүліктік және мүліктік емес қатынастардың даму динамикасы
өте тез қарқындауда. Осындай әлеуметтік-экономикалық тұрақсыз жағдайларда
азаматтық заңдарда өзгертулер мен толықтыруларға толып жатыр.
Жалпы теориялық негіздерге байланысты азаматтық заңдар мен олардың
мәтіні міндетті түрде жарялануды қажет етеді. Яғни заң шығарушы азаматтық
нормалардың жариялық сипатын осылай көрсетеді. Ал енді біз жалпы азаматтық
заңдар мен нормативтік актілерді жариялаудың жалпы ережесін қарастырамыз.
Барлық заңдар, Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын
халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары
мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілердің ресими
жариялануы оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады. Қазақстан
Республикасы Парламентінің Жаршысы және Қазақстан Республикасының
Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы ресми
басылымдар болып табылады.
Нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялауды Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен конкурстық негізде мұндай
құқық алған мерзімді баспа басылымдары жүзеге асырады.
Нормативтік құқықтық актілерді ресми мәтіндерін кейіннен жариялауды
баспа басылымдары Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілейтін тәртіппен және
олар жариялайтын мәтіндер Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық
актілерінің эталондық бақылау банкіне сәйкестік сараптамасынан өткізілген
жағдайда жүзеге асырады.
Құқықты қолдану тәжірибесінде нормативтік құқықтық актілердің ресми
жарияланымдары пайдаланылуы тиіс. Нормативтік құқықтық актілердің бей ресми
жариялануына олар ресми жарияланғаннан кейін ғана жол беріледі.
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтары, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларын жариялау Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында таратылатын мерзімді баспа басылымдарында ғана жүзеге асырылады.
Кейбір заңдарда тікелей оның заң күшіне ену тәртібі көрсетіліп қояды.
Ондай тәртіптер мысалы: жаңа заңның қабылдануын немесе жалпы қалыптасқан
мерзімдерден кеш мерзімді қарастыруы мүмкүн. Кейбір заңнамаларға өзгеріс
енгізетін кодекстер мен маңызды заңдар қабылданғанда кіріспе заңдар
қабылдануы мүмкүн. Мысалы: Қазақстан қатысатын халықаралық шарттарды,
ратификациялайтын заң шыққаннан кейін күшіне енеді.
Азаматтық құқықтық қатынастарды реттеу үшін жарияланған жергілікті
атқарушы органдардың мәтіні міндетті түрде жарияланбаса да кейбіреулерін
міндетті мемлкеттік тіркеуден өткізу қажет болады. Егер нормативтік
актілердің мазмұнында мемлкеттік құпия сақталатын жағдайлар қарастырылса
көпшілікке жарияланбайды. Заңдардың көпшілікке жариялану талабы олардың заң
күшіне енудің тағы бір міндеті, өйткені тиісті ақпарат құралдарында
жарияланбаған нормаивтік актілердегі құқықтар мен міндеттері азаматтық
дауларды қарауда қолданылмайды.
Соңғы кездері қабылданған жаңа заң мәтіндерінде ескі заңның күшін
жоятындығы туралы нормалар қалыптасытыруды қойды, бірақ бұл жалпы заңдардың
қабылдану талаптарының бұзылғандығы емес.
1.5 Азаматтық заңдардың уақыт бойынша әрекет етуі мен азаматтық заңнаманың
кеңістік пен тұлғаларға әсер етуі.
Азаматтар мен заңды тұлғалар әр түрлі қызметтер жасау кезінде
өзара әр түрлі қоғамдық қатынасқа, яғни құқықтық қатынасқа түседі. Құқықтық
қатынас –құқық нормаларымен реттелу нәтижесінде пайда болған қоғамдық
қатынастың бір түрі. Қоғамдық-қатынасты азаматтық-құқық нормаларымен
реттеудің нәтижесінде, олар заңды сипат алып, азаматтық-құқықтық қатынасқа
айналады.
Азаматтық-құқықтық қатынас – бұл азаматтық-құқық нормаларымен
реттелген қоғамдық қатынас. Осы азаматтық-құқықтық қатынасқа түсінік бермес
бұрын, алдымен құқықтық қатынастың мағынасын ашайық.
Құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың пайда болу тәсілі немесе
өмір сүру жағдайы болып табылады. Егер қоғамдық-қатынастар бастапқыда
өзімен-өзі өмір сүрсе, кейінірек құқықтық-қатынасқа айналады да, соңында
заңды сипатын жоғалтып, қоғамдық ретінде сақталады, сонда бұндай жағдайда
құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастың қайта пайда болу тәсілі ретінде
көрініп тұр. Қоғамдық қатынастар оқтын-оқтын белгілі сыртқы жағдайлар
жиынтығының әсерінен пайда болады және жойылады, бірақ бұнда әрдайым
құқықтық қатынасретінде пайда болады, құқықтық қатынас заңды сипатын
жоғалтқан жағдайда, онымен бір уақытта ол да жоғалады, бұл кезде құқықтық
қатынас қоғамдық қатынастың өмір сүру жағдайы ретінле көрініп тұр.
Құқықтық қатынас қоғамдық қатынастың қозғалыс жағдайы және нақтылау
әдісі болып табылады. Қоғамдық қатынас, өзі өмір сүруінің әр түрлі
сатысында заңды дайындықты қажет ететін, құқықтық қатынастың қозғалысын
амалдандыру арқылы, құқықтық қатынастар бір мезгілде субъективтік құрамды
да және осы қатынастың қатысушыларының бір-бірінің алдындағы міндеттерін де
нақтылау тәсілі ретінде көрінеді.
Сонымен қоғамдық қатынастың ерекше түрі ретінде онымен байланысын
қарап, біз құқықты қатынасты қоғамдық қатынастардың өмір сүру және өзгеру
жағдайы, қозғалыс және нақтылау тәсілі, бекіт амалы ретінде болатынын
байқадық.
Сонымен қатар, құқықтық қатынастардың өзіне тән ерекшеліктері мен
белгілері бар, соларға байланысты ол жоғарыда айтылған қызметтерді
орындауға қабілетті болады.
1. Барлық құқықтық қатынастар әрдайым нақты тұлғалар арасында қатынас
ретінде болады. Барлық құқықтық қатынастың қатысушылары әрдайым нақты
белгілі болады, себебі олар әрдайым нақты тұлғалар және олардың
арасындағы қатынас заңды сипатта болады. Керісінше басқа қоғамдық
қатынастардың қатысушылары әрдайым нақты анықталмайды, себебі олар
анықталған тұлғалар ғана болмай, анықталмаған адамдар тобы болуы мүмкін
және олардың арасындағы қатынастың заңды сипаты жоқ. Мысалы: еңбектік-
құқықтық қатынаста жұмыс берген мекеме сол жұмысты жасауға міндетті
тұлғалардан жұмысты орындауды талап етеді. Керісінше, ерікті қоғамдық
жұмыстар (сенбілік) жүргізу үшін, оған анықталмаған тұлғалар тобы қатысуы
мүмкін.
2. Барлық құқықтық қатынастар оның қатысушыларының өзара жүріс-тұрысын
заңды түрде бекітеді. Қандай да болмасын құқықтық қатынастың
қатысушыларының біреуі белгілі бір уақытқа дейін белгісіз болса да, осы
қатынастың субъектілері өзара байланысты қатынасқа түседі және бұл
қатынас заңды түрде бекітіледі. Керісінше,басқа қоғамдық қатынастың
қатысушылары бір-біріне деген міндетті қызметтерін өнегелі түрде
орындаулары мүмкін, бірақ бұл қатынастың заңды сипаты жоқ, сондықтан олар
заңды түрде бекітілмейді.
3. Барлық құқықтық қатынастар мемлекетпен белгіленген және бекітілген құқық
нормаларымен реттеледі. Сондықтан да қоғамдық қатынастар, мемлекет
белгіленген және бекіткен құқық нормаларымен реттелгендіктен құқықтық
қатынас болады және бұл құқықтық қатынастар қатысушылардың әрқайсысына
белгіленген міндеттерін нақты түрде анықтайды. Керісінше, жалпы және
нақты заң нормаларымен реттелмейтін қоғамдық қатынастар құқықтық
қатынастар болмайды. Ал олардың қатысушыларының міндеттері толық және
нақты сипат алмайды. Сондықтан да балаларының ата-анасына алимент төлеу
қатынасында, бір жағдайда заң нормаларымен реттеледі, ал екінші жағдайда
бұл реттерден тыс қалып тұр, бірінші жағдайда қатынастардың міндеттері
толық және анықталған сипат алып тұр, ал екінші жағдайда қатысушылардың
міндеттері субъектілердің әрқайсысының өз еркімен анықталады.
4. Барлық құқықтық қатынас өзінің өмір сүру барысында мемлекеттің күштеу
шарасымен қамтамасыз етіледі. Қоғамдық қатынас құқықтық қатынас болып
қалыптасқан уақыттан бастап, оның іске асуы мемлекеттің күштеу шарасының
көмегімен жүзеге асырылуына кепілдік береді. Керісінше, құқықтық қатынас
ретінде қалыптаспаған қоғамдық қатынас, егер де ол мемлекеттің
институттарына сәйкес болған жағдайда ғана артынан мемлекеттің күштеу
шарасының көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ оның пайда болу
кезеңінде оған бұндай кепілдік берілмейді, себебі ол мемлекеттің
қатысынсыз жүзеге асады. Мысалы: жұмысқа тұру және жұмыс орнын таңдау
азаматтардың өз еркімен, мемлекеттің күштеу шарасынсыз іске асады. Бірақ
соғыс жағдайы кезінде жұмыс істеу немесе басқа жұмысқа ауысу мемлекеттің
күштеу шарасымен жүзеге асады. Керісінше, жұмысқа тұрып, белгілі бір
қызметті атқарып жатқан тұлғаларға әр уақытта мемлекеттің күштеу шарасы
қолданылуы мүмкін.
Осы төрт белгіні бірге алып қараған кезде, біз заңды қатынастардың
қоғамдық қатынастың ерекше түрі екенін байқадық. Қорытындылай келе, біз
құқықтық қатынастардың өзіне тән белгілеріне қарап, оны басқа қоғамдық
қатынастардан айыра аламыз, яғни құқықтық қатынас дегеніміз – құқықпен
реттелген нақты тұлғалар арасындағы, субъектілердің өзара жүріс-тұрысы
заңмен бекітілген және олардың жүзеге асуы мемлекеттің күштеу шарасымен
қамтамасыз етілетін қатынас. Барлық қоғамдық қатынастар құқықтық қатынас
болып қалыптасқаннан кейін, соңғысына тән барлық белгілерді өзіне алады.
Бірақ мемлекет тек қана құүқықтық қатынастардың орындалуына мүдделі емес,
алға қойған мақсат пен нысанаға жетуге және оларды шешуге қатысты барлық
қоғамдық қатынастардың орындалуына мүдделі. Осы қатынастардың бәрі құқықтық
қатынас болуы міндетті емес, сондықтан құқықтық қатынас басқа қоғамдық
қатынастардың жүзеге асырылуының міндетті және жалғыз тәсілі емес. Бірақ
соны да, біраз қоғамдық қатынастарды жүзеге асыру үшін, олар міндетті түрде
заңмен реттелуі керек, бұл осы қоғамдық қатынастардың сипатымен ғана
түсіндірілмейді, сонымен бірге құқықтық қатынастардың ерекшелігімен
түсіндіріледі. Біз білеміз, құқықтық қатынастардың ерекшелігі мынада, нақты
тұлғалардың арасында заңды түрде бекітілген өзара жүріс-тұрысы, олар
мемлекеттің құқықтық нормаларымен реттеледі, ал оларды жүзеге асыру,
мемлекеттің күштеу шарасымен қамтамасыз етіледі. Заңды сипатты алуға тиіс
және міндетті қоғамдық қатынастардың жүзеге асуы мемлекет мүддесіне сәйкес
мына жағдайларда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін, егер ол нақты тұлғалардың
арасындағы қатынас болса, егер олардың қатысушыларының жүріс-тұрысы заңды
түрде бекітілсе және егер де осы жүріс-тұрыстың нақтылығы мемлекеттің
күштеу шарасымен қамтамасыз етілсе. Қандай қоғамдық қатынастар жүзеге
асырылуы үшін құқықтық реттеуді қажет ететіндігін абстрактылы түрде шешуге
болмайды.
Қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерінің құқықтық қатынасқа
айналуының себептерін, олардың әрқайсысына нақты талдау жасау жолымен
анықтауға болады. Қоғамдық қатынас қажеттігіне байланысты құқықтық нысанда
(формада) алынған да, ол әрдайым құқықтық қатынас болып табылмайды, ол тек
қана белгілі бір құқық салсымен реттелетін қатынас болып табылады.
Сондықтан барлық құқықтық қатынастардың жалпы белгілермен қатар, ол өзі
реттелетін саласына байланысты, өзіне ғана ерекше белгілерге ие болады.
Осындай ерекше белгілер азаматтық-құқықтық қатынастарға да тән, олар осы әр
түрлі құқықтық саласының жиынтығының арасынан азаматтық құқық нормаларымен
реттелген қатынастарды айқындауы қажет.
Құқықтық қатынастардың бір түрі ретінде азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қатынасқа тоқталайық, яғни азаматтық-құқықтық қатынас дегеніміз
оның қатысушы жақтарының құқықтары мен міндеттері заңды тепе-теңдік
әдісімен, азаматтық-құқықтық нормаларымен. Реттелетін қоғамдағы қатынас.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық қоғамдық қатынас сияқты тұлғалардың өзара
қарым-қатынасы болып табылады. Ол кем дегенде екі субъектілердің әрқайсысы
не құқыққа не міндетке ие болады, немесе бұл екі жақта құқықтық қатынас
болса, онда субъектілерінің әрқайсысы құқықтыр мен міндеттерге бір
мезгілден ие болады.
Азаматтық-құқықтық қатынас барлық құқықтық қатынастарға тән жалпы
белгілерімен қатар тек өзіне тән ерекшеліктерге ие. О.С.Иоффе “Советтік
азаматтық құқықтық қатынастар” деген еңбегінде, азаматтық-құқықтық
қатынасқа тоқталып, оның құрылысындағы ерекшеліктерді ашқан. Сондықтан да,
осы азаматтық-құқықтық қатынастарды басқа құқықтық қатынастардан айыратын
сыртқы белгілерге тоқталайық.
Бірінші белгі, азаматтық құқықты қорғау тәсілі болып табылады.
Егер бұл құқықтырды жүзеге асыруға міндетті жақ кедергі жасаса, онда
азаматтық талап тәртібімен олардың еркінен тыс және еркіне қарсы жүзеге
асырылуы мүмкін. Бірақ сол тәртібімен қорғау арқылы азаматтық құқықтарға
бірдей қолданылмайтын және оларға ғана тән емес. Кейбір азаматтық-құқықтар
әкімшілік тәртіппен қорғалады және керісінше әкімшілік құқықтан туындайтын
құқықтық қатынастар сот тәртібімен қорғалуы мүмкін.
Екінші белгі, азаматтық-құқықтық қатынастардың пайда болу
негіздері. Азаматтық-құқықтық қатынастарды әдеттегідей, өзінің пайда болу
негізі ретінде қатысушыларының өз еркімен көңіл білдіруін айтамыз. Бұл
белгі де бірінші белгі сияқты барлық азаматтық қатынастарға жалпы және
соларға ғана тән болуы мүмкін емес. Себебі азаматтық-құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz