Азаматтық құқық қабілеттілігі
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ІІ.Негізгі бөлім
1. Мерзімдердің түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Талап қою мерзімі ... ... ... ... ... ...7
1.3 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы кезіндегі уақыттың маңызы ... ... ... ... ... ..10
1.4 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі ... ... .12
1.5 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі ... ..17
1.6 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік.құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ...33
ІІ.Негізгі бөлім
1. Мерзімдердің түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Талап қою мерзімі ... ... ... ... ... ...7
1.3 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы кезіндегі уақыттың маңызы ... ... ... ... ... ..10
1.4 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі ... ... .12
1.5 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі ... ..17
1.6 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік.құқықтық салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ...33
Азаматтық кодекстің Жалпы бөлімінің 6 және 7 тараулары тиісінше Мерзімдерді есептеу және Талап мерзімі деп аталады. Мұнда мерзімнің ұғымы оның азаматтық айналымдағы орны мен түрлері тағы басқа ұығмдары нақтылана көрсетілген. Уақыттың тылсымдығы оны тоқтатуды мүмкін еместігін біз есейе келе ұғынамыз. Ал азаматтық құқық категорияларының санатына жататын мерзім жөніндегі менің тақырыбыма арналған зерттеулер мүлде жоқ. Сірә, біздің отанымыздың азаматтық құқық ғалымдары көбінесе шарттарға, мәмілелерге тағы басқа қазіргі нарық заманында алдыңғы қатарда тұрған нормаларға көп көңіл бөлген де шығар. Бірақ осылардың барлығы да белгілі бір мерзім аясында өтетіні хақ.
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"' аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен — Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру, сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір байыта түседі.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге болмайды.
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"' аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен — Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру, сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір байыта түседі.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге болмайды.
Нормативтік құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше бөлімдері. Алматы, Юрист, 2003 ж.
Арнайы әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Юрист, 2005.
2.«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28 қыркүйектегі № 2464 Конституциялық заңы. Алматы: Юрист, 2005.
3.«Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы № 2529 Конституциялық Заңы. Алматы: Юрист, 2005.
4. «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 маусымдағы № 6-1 Заңы. Алматы: Юрист, 2005.
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 269-ХІП. (Жалпы бөлім). Алматы: Юрист, 2005.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409-1 (Ерекше бөлім). Алматы: Юрист, 2005.
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі (Ас¬тана, 1999 жылғы 13 шілде № 411-1). Алматы: Юрист, 2005.
8.Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999 ж.
9.Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Ерекше бөлім. 1-2 томдар, Алматы, 2003 г.
10.Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері.Атамұра. Алматы.
11.Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Жеті Жарғы. Алматы. 2001.
12.Мемлекет және құқық негіздері. Жеті Жарғы.Алматы.2001.
13.Қазақстан Республикасы құқықығының негіздері Алматы.2003.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен толықтырулар 07.10.98ж.) Алматы: Жеті-Жарғы.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше бөлімдері. Алматы, Юрист, 2003 ж.
Арнайы әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Юрист, 2005.
2.«Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 28 қыркүйектегі № 2464 Конституциялық заңы. Алматы: Юрист, 2005.
3.«Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 16 қазандағы № 2529 Конституциялық Заңы. Алматы: Юрист, 2005.
4. «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 маусымдағы № 6-1 Заңы. Алматы: Юрист, 2005.
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 269-ХІП. (Жалпы бөлім). Алматы: Юрист, 2005.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 1999 жылғы 1 шілдедегі № 409-1 (Ерекше бөлім). Алматы: Юрист, 2005.
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі (Ас¬тана, 1999 жылғы 13 шілде № 411-1). Алматы: Юрист, 2005.
8.Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, оқулық, Алматы, 1999 ж.
9.Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы, Ерекше бөлім. 1-2 томдар, Алматы, 2003 г.
10.Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері.Атамұра. Алматы.
11.Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы. Жеті Жарғы. Алматы. 2001.
12.Мемлекет және құқық негіздері. Жеті Жарғы.Алматы.2001.
13.Қазақстан Республикасы құқықығының негіздері Алматы.2003.
Жоспары:
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ.Негізгі бөлім
1. Мерзімдердің түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Талап қою
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1.3 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 10
1.4 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.5 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру
тәртібі ... ... ... ..17
1.6 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік-құқықтық
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .33
Кіріспе
Азаматтық кодекстің Жалпы бөлімінің 6 және 7 тараулары тиісінше
Мерзімдерді есептеу және Талап мерзімі деп аталады. Мұнда мерзімнің ұғымы
оның азаматтық айналымдағы орны мен түрлері тағы басқа ұығмдары нақтылана
көрсетілген. Уақыттың тылсымдығы оны тоқтатуды мүмкін еместігін біз есейе
келе ұғынамыз. Ал азаматтық құқық категорияларының санатына жататын мерзім
жөніндегі менің тақырыбыма арналған зерттеулер мүлде жоқ. Сірә, біздің
отанымыздың азаматтық құқық ғалымдары көбінесе шарттарға, мәмілелерге тағы
басқа қазіргі нарық заманында алдыңғы қатарда тұрған нормаларға көп көңіл
бөлген де шығар. Бірақ осылардың барлығы да белгілі бір мерзім аясында
өтетіні хақ.
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну
қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу
міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот
ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"'
аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған
саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден
табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты
аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен —
Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру,
сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда
белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың
құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір
байыта түседі.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы
немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты
зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа
мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни
Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге
болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу
керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ
міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын
дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою
мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа
мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Сондықтан осы категорияның маңызды екенін де ұмытуға болмас. Кез
келген оқиға немесе факті белгілі кезеңде болатынын бәріміз түсінеміз.
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері
Азаматтық құқықты жүзеге асыру немесе қорғау уақыт факторымен тығыз
байланысты. Кейбір сәттерде азаматтық заң азаматтық құқық қатынастарының
туындауын, өзгертілуін және тоқталылуын әрекетпен байланыстырады. Азаматтық
құқықта мерзім ұғымы заңдық салдармен байланысты сәт немесе шектеулі кезең
деп түсіндіріледі (АК-тің 172-бабы). Демек, заң табиғаты тұрғысынан алып
қарағанда, мерзім дегеніміз заңдық факт болып табылады.
Әдебиетте мерзімді оқиға деп аталатын, яғни адамдардың еркінен тыс
болатын құбылыстарды заңдық фактілер категориясына жатқызады.
Мерзім ұғымының екі мағынасы бар: белгілі мерзім немесе уақыттың
белгілі бір сәті. Мерзім мәселесі тек қана шаруашылық қызметте ғана емес
сонымен қатар мемлекеттің экономикасында да үлкен роль атқарады. Кез келген
әрекеттерді немесе өндірісті бағалау үшін мерзімнің сақталуы арқылы
бағалайды.
Мерзімдер азаматтық айналымды реттейді, шарттардың орындалуына ықпал
етеді.
2. Мерзімді есептеу тәртібі. Азаматтық заңда мерзімді есептеуге
байланысты арнайы белгіленген тәртіп бар (АК-тің 6-тарауы). Азаматтық
кодекстің 172-бабына сәйкес мерзім күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға
тиісті оқиғамен байланыстырылады. Осы бапта мерзімді тағайындау жолдары
көрсетілген, атап айтсақ бұл сол сәтті көрсететін уақыт (күнтізбелік күн),
белгілі уақыт кезеңі (жылдар, айлар, күндер және сағаттар) және сөзсіз
болуға тиісті оқиға дер едік. Құқықтарды жүзеге асыру мен міндеттемелерді
орындаудың мұндай мерзімдері белгіленген күннен басталады (мысалы,
навигацияның басталуы мен аяқталуы және т. б.).
Баптың толық мәтіні төмендегідей:
172-бап. Мерзімді белгілеу
1. Заңдармен, мәмілемен белгіленген не сот тағайындайтын мерзім
күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті оқиға көрсетіліп
белгіленеді.
2. Мерзім жылдармен, айлармен, апталармен, күндермен немесе
сағаттармен есептелетін уақыт кезеңі ретінде де белгіленуі мүмкін.
Егер мерзім кезеңмен белгіленсе, құқықты жүзеге асыру мен міңдеттемені
орындау мерзімі аяқталғанға дейінгі уақыттың кез келген сәтінде орындала
беруі мүмкін. Мысалы, мұрагер мұра ашылған сәттен бастап алты ай ішінде
мұраны қабылдау немесе одан бас тартуға шешім алуға құқылы.
Сөзсіз болуға тиісті оқиғаның салдары мерзімді белгілеуді талап етеді,
мәселен, бұған азаматтың қайтыс болуын айтуға болады. Азамат қайтыс болған
күннен бастап мұрагерлердің құқығы пайда болады және сол сәттен бастап
мұраны иелену немесе одан бас тарту құқығына ие және т.б.
Күнтізбелік күнмен көрсетілген мерзімді қолдану соншалықты қиындық
туғызбайды, өйткені, белгіленген уақыт мерзімнің басталғанын білдіреді. Дей
тұрғанмен, мерзім белгілі бір кезеңді қамтитын болған жағдайда оны есептеу
тәртібі заңға сәйкес белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 173-бабына орай уақыт кезеңімен белгіленетін
мерзімнің өтуі күнтізбелік күннен бастап немесе мерзімнің басталуы
белгіленген оқиға болғаннан кейінгі келесі күннен басталады. Бұл мерзімнің
өтуі затты тапсырған күннен емес, ертеңінен бастап есептеледі.
Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталу сәтін ғана емес, аяқталу
мерзімін де нақты айқындап алудың маңызы зор. Мерзімді есептеу мерзімді
бастаған күннің келесі күні басталса, аяқталу сәті мерзім басталған айдың
немесе аптаның соңғы күндерімен есептеледі.
Азаматтық кодекстің 174-бабында уақыт кезеңмен белгіленетін мерзімнің
аяқталуы былайша тұжырымдалған:
1) жылдармен есептелетін мерзім — мерзімнің соңғы жылының тиісті айы
мен күнінде бітеді. Жарты жылмен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады;
2) жыл тоқсандарымен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданынады. Бұл орайда бір тоқсан үш айға тең деп
есептеледі, ал тоқсандарды есептеу жыл басынан бастап жүргізіледі;
3) айлармен есептелетін мерзім — мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде
бітеді.
Жарты аймен белгіленетін мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде
қаралады да, он бес күнге тең болып есептеледі. Егер айлармен есептелетін
мерзімнің аяқталуы тиісті күн саны жоқ айға тура келсе, мерзім сол айдың
соңғы күнінде бітеді;
4) апталармен есептелетін мерзім — мерзімнің соңғы аптасының тиісті
күнінде бітеді.
Кейде айдың аяқталуы әртүрлі келеді, мәселен, бір жылы ақпан айы 29-
ында бітуі мүмкін, кейінгі жылы ондай болмауы мүмкін, немесе мерзім
басталғанда айдың 31-і болуы мүмкін, ал ол біткенде 30-ы болуы мүмкін,
ондайда тиісті айдың соңғы күні біткенде мерзім аяқталған деп есептеледі.
Егер мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге тура келсе, содан
кейінгі ең таяу жұмыс күні мерзімнің аяқталған күні болып саналады.
Мерзімнің бітуімен белгілі бір дәрежеде заңдық салдарға байланысты,
заң әрекетті мерзімнің соңғы күнінен аяқталу керектігін міндеттейді.
Азаматтық кодекстің 176-бабының талаптарына сәйкес, егер мерзім қандай да
бір әрекет жасауға белгіленген болса, ол әрекет мерзімнің соңғы күніндегі
сағат жиырма төртке дейін орындалуы мүмкін (қарызды беру, мұрагердің мұраға
ие болуы). Мекемелер мен ұйымдардағы аяқталуға тиісті әрекеттерді бұл
ережеге бағындыра қою қиын, өйткені, мұндай ұйымдар мен мекемелерде
жұмыстың тоқтатылуы олардың жұмысты ресми тоқтатуымен есептеледі немесе
кейбір мекемелер жұмыс күні бітпесе де операцияларын белгілі бір уақытта
тоқтатып тастайды, айталық, нотариалдық кеңсе депозитке ақша салуды
қабылдауды күндізгі сағат 12-де аяқтайды.
Мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейінгі поштаға,
телеграфқа немесе өзге де байланыс мекемесіне тапсырылған жазбаша мәмілелер
мен хабарлама мерзімінде жасалған болып саналады. Мұндай әрекеттерді
жасауда соңғы күннің мерзімі жергілікті уақытпен есептеледі (АК-тің 176-
бабы).
3. Мерзімнің түрлері. Азаматтық құқықтық мерзімдерді әртүрлі негіздер
бойынша топтастыруға болады. Тағайындауына байланысты үш түрлі болады (17,
28, 178 баптар):
а) нормативтік;
ә) Шарттық (жақтардың келісімімен айқындалады, мысалы, 277-бап);
б) соттық (сот шешімімен қаралады).
Мерзімдер өзінің құқықтық табиғатына орай мынадай түрлерге бөлінеді:
1) азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі;
2) субьективті құқықты жүзеге асыру мерзімі;
3) үзіп тастау мерзімі;
4) кепілдік мерзімдер;
5) кінәрат қоятын мерзімдер;
6) азаматтық-құқықтық міндеттерді орындайтын мерзімдер;
7) азаматтық құқықтарды қорғайтын мерзімдер.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі дегеніміз уәкілетті тұлғаның
өзіне тиесілі міндеттер мен құқықтарды жүзеге асыруға кететін уақыты.
Субъективті құқықты жүзеге асыру мерзімі заңмен тағайындалады. Мысалы,
иелену мерзімі үшін белгілі бір мерзім тағайындалады (АК-тің 240-бабы).
Үзіп тастау мерзімі жоғарыда аталған мерзімдерден ерекшеленеді,
өйткені, ол белгілі бір құқықтарды тоқтатып тастайды. Мысалы, Азаматтық
кодекстің 216-бабында үлесті меншіктің қатысушылары, егер олар осы бапта
көрсетілген мерзім ішінде құқықтарын жүзеге асырмаса, сатып алудың басым
құқығынан айырылады.
Кепілдік мерзім дегеніміз — сатып алушының ұзақ уақыт бойы сақтауға
немесе пайдалануға арналған өнімдердің кемшілігін анықтап алуына берілетін
мерзім болып табылады. Ондай өнімді қабылдап алған кезде кемшілігін байқау
мүмкін болмай, кейін барып одан ақау шықса, онда сатып алушы сол ақауды
түзетуге, оны сапалы басқа тауармен ауыстыруға не затты қайтадан қабылдап,
ол үшін төленген соманы қайтарып алуға талап қоя алады, Кепілдік мерзімі
мемлекеттік стандартпен, бекітілген техникалық шарттармен немесе шартпен
белгіленеді.
Кінәрат мерзімі субьективті құқығын бұзған тұлға үшін заңмен
белгіленеді, осы бұзушылыққа байланысты талаптар ерікті түрде орындалады.
Заң кінәрат қойылған өтініштерді беру мерзімімен қатар берілген кінәратқа
жауап беру мерзімін де көрсетеді.
Міндеттемелерді орындау мерзімдері шартта екі жақтың келісімімен
тағайындалады. Бұл талапты орындау шартта қаралған тұлғалардың мүддесіне
орай міндетті саналады.
Азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері — Азаматтық кодекстің 7-
тарауында қаралған талап қою мерзімі болып табылады.
1.2 Талап қою мерзімі
Талап қою мерзімі — адам құқығының немесе заңмен қорғалатын мүдденің
бұзылуынан туындайтын талаптың қанағаттандырылуы мүмкін болатын уақыт
кезеңі. Сонымен, талап қою мерзімі дегеніміз бұл заңда белгіленген мерзім,
яғни бұл мерзім өткеннен кейін ақы талап ету құқығы жойылады, басқаша
айтқанда, құқықты еріксіз жүзеге асыру мүмкіндігі жойылады.
Талап қою мерзімін қолдану өте қажет, бұған бірсыпыра себептер бар —
бір жағынан, арада ұзақ уақыт өтіп кеткеннен кейін даулы құқықты анықтау
сот органдарына қиын жұмыс, екіншіден, іс жүзінде ұзақ уақыт бойы болып
келген қатынастарды бұзу шаруашылық жағдайына бірқатар іркіліс тудырып,
тиімсіз салдарға әкелуі ықтимал.
Талап қоюды реттеу нормалары өктем (императивті) сипатта болады. Яғни
тараптар талап қоюшылықты келісіммен өзгерте алмайды, бекітілген талап қою
мерзімі мен оны есептеу тәртібін бұрмалауға жол берілмейді. Талап қою
мерзімдері жалпы және арнаулы болып бөлінеді. Талап қоюдың жалпы мерзімі үш
жыл болып белгіленеді. Талаптардың жекелеген түрлері үшін заң құжаттарымен
талап қоюдың жалпы мерзіммен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым
ұзақ арнаулы мерзімдері белгіленуі мүмкін. Мысалы, арнайы (қысқартылған)
мерзімдер көлік заңдарында қаралған (ҚР-ның темір жолдарының Уақытша
Уставының 155, 156 баптары). Заңды талап мерзімдерінің арнаулы мерзімдері
де қолданынады. Мысалы, АК-тің 159-бабының 9 және 10 -тармақтарыңда
көзделген негіздер бойынша талап қою мерзімі зорлық немесе қорқыту
ықпалымен мәміле жасалып, сол зорлық немесе қорқыту тоқтатылған күннен
бастап не талап қоюшы мәмілені жарамсыз деп тануға негіз болып табылатын
өзге де мән-жайларды білген немесе білуге тиіс болған күннен бастап бір жыл
болады. Осы арада бір айта кететін жәйт, шетелдерде талап қоюдың жалпы
мерзімдері ұзақтау келеді.
2. Талап қою мерзімі қолданылмайтын талаптар. Талап қою мерзімі
Азаматтық құқық қатынастарында заңда қаралған мынадай жағдайлардан
басқасының бәрінде қолданынады, яғни Азаматтық кодекстің 187-бабына сәйкес:
1) заң құжаттарында көзделгеннен басқа реттерде материалдық емес игіліктер
мен мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау туралы талаптарға; 2)
салымшылардың банкіге банктік салымдарды беру туралы талаптарына; 3)
азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптарға қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі өтіп кеткеннен
кейін қойылған талаптар талап қойылған соң үш жылдан асырмай
қанағаттандырылады; 4) егер меншік иесінің немесе өзге заң иеленушінің өз
құқығының кез келген бұзылуы иеліктен айыруға байланысты болмаса (АК-тің
264-265 баптары), олардың осы құқық бұзушылықты жою туралы талабына; 5) заң
құжаттарында белгіленген реттерде басқа талаптарга да қолданылмайды.
Жоғарыда айтқанымыздай, талаптардың тізбесі үлгі ретінде келтіріліп
отыр. Заң актілерімен бұдан басқа да талаптарға талап қою мерзімі
қолданылмайтын жағдайлар тәртіптелуі мүмкін.
3. Талап қою мерзімінің есептелуі.
Талап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе
білуге тиіс болған күннен басталады (АК-тің 180-бабы). Тап осы сәттен
бастап жәбірленушінің әрі материалдық әрі азаматтық іс жүргізу тұрғысынан
талап-арыз беру құқығы пайда болады. Материалдық талап ету құқылы дегеніміз
белгілі бір азаматтық құқықты еріксіз түрде, яғни міндеткер жақтың
ықтиярынан тыс орындату. Құқықты еріксіз түрде орындату тиістілі сот арқылы
алу әдісімен жүзеге асады. Әйткенмен, өзінің құқығын сотқа арызданбай-ақ
еріксіз орындататын реттер болады (мысалы, жүкті бермей ұстап қалып
тасымалдың ақысын сол жүктің құнынан алу). Сонымен бұзылған кұқықты еріксіз
түрде қайта орындатуға Заңның беретін мүмкіншілігі материалдық мағынасында
талап ету құқығын құрады. Бұл мағынасындағы талап ету құқығын сот арқылы
қорғау құқығымен шатастырмау керек. Талап қою мерзімі материалдық талап ету
құқығын жояды, бірақ азаматтық іс жүргізу құқығын жоя алмайды. Талап ету
мерзімі өтіп кетсе де сот Азаматтық істі қарауына алуға міндетті, бірақ оны
қарау кезінде талап қою мерзімі өтіп кеткендігі анықталған жағдайда ғана
сот талапкердің талабын қанағаттандырудан бас тартады.
4. Талап қою мерзімінің өтуін тоқтата тұру, үзіліс жасау және қалпына
келтіру.
Айталық, заңда көрсетілген белгілі бір жағдайға сәйкес талап қою
мерзімінің тоқтатылуы дегеніміз сол жағдайдың алатын мезгіліне тең уақытқа
талап мерзімінің созылуы болып табылады. Басқаша айтканда, осы жағдайға
кеткен уақыт талап қою мерзімінің есебіне кірмейді. Осындай әсер ететін
жағдайларға АК-тің 182-бабы төмендегілерді жатқызады:
1) егер талап қоюға төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға
(бой бермейтін күш) кедергі жасаса;
2) міндеттемелердің бұл түрін орындау Қазақстан Республикасы
Президентінің жариялауымен кейінге қалдырылуына байланысты (мораторий)
болса;
3) егер талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
-бөлімшелер құрамында болса;
4) егер әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуын тоқтатуға
байланысты тоқтатыла тұрады.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын
толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің өтуі азаматтың
зейнетақы төлемдерін тағайындау (немесе жүзеге асыру туралы не жәрдемақы
тағайындау туралы тиісті ұйымдарға жолдануына байланысты зейнетақы
төлемдері тағайыңдалғанға) немесе жүзеге асырылғанға не жәрдемақы
тағайындалғанға, болмаса зейнетақы төлемдерін тағайыңдаудан немесе
жәрдемақы тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады (АК-тің 182-
бабының 1-тармағы).
Аталған жағдайлардың кез келген талап мерзімі соңғы алты ай ішінде
пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе тоқтатыла тұрады, ал, егер бұл
мерзім алты айдан аспаса талап мерзімінің өтуі кезінде тоқтатыла тұрады.
(АК-тің 182-бабының 2-тармағы).
Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар тоқтатылған күннен бастап
талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған
бөлігі алты айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап
мерзіміне дейін ұзартылады (АК-тің 182-бабының 3-тармағы).
Жақтардың белгілі бір жасаған әрекеттері талап қою мерзімінің өтуіңде
үзіліс жарияланады. Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан
басталады; үзіліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді (АК-тің
183-бабының 2-тармағы). Талап қою мерзімі екі жағдайда, яғни белгіленген
тәртіппен талап қойылуы немесе борышты не өзге міндеттерді мойындауын
дәлелдейтін міндетті тұлғаның әрекетінің аяқталуына байланысты үзіледі.
Ерекше жағдайларда талап қоюдың өтіп кеткен мерзімін қалпына келтіру
қажеттігі туындауы мүмкін. Мұндай мәселені шешуді Азаматтық кодекс сотқа
жүктейді: талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (ауыр науқас,
дәрменсіз халде болу және т.б.) бойынша талап қою мерзімі өтіп кетуінің
себебін сот орынды деп таныған кезде, азаматтың бұзылған құқығы қорғалуға
тиіс. Талап қою мерзімінің өтіп кету себептері орынды болып, егер ол талап
мерзімінің соңғы алты айы ішінде орын алған болса, ал егер бұл мерзім алты
айға тең немесе алты айдан аз болса талап мерзімінін өтуі кезінде
танылады.
5. Талап қою мерзімі біткеннен кейінгі салдар. Талап қою мерзімі өтіп
кеткен соң барып талап қою соттың бұл талаптан бас тарту туралы шешім
шығаруына негіз болады. Азаматтық кодекстің 186-бабында талап қою мерзімі
біткеннен кейін міндеттерді атқару көрсетілген. Шын мәнінде талап қою
мерзімі біткеннен кейін барып өз міндетін атқарған борышқордың немесе өзге
де міндетті адамның сол міндетті атқарған кезінде талап мерзімінің өтіп
кеткенін білмейтіні кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда оның өзі атқарған
нәрсесін қайтаруды талап етуге құқығы жоқ. Азаматтық кодекстің 186-
бабындағы осы норма жаңалық болып табылады, демек сол арқылы талап қою
мерзімінің өтіп кетуі мүліктік салдарға айтарлықтай әсер етеді. Ендігі
жерде жаңа Кодекс бойынша борышқор талап мерзімі біткеннен кейін міндетін
орындай береді, талап қою мерзімінің бітуіне қарамастан дебиторлық және
несие қарыздарын ерікті түрде жабуға жол беріледі. Соған сәйкес заңды
тұлғалар талап қоюға тиісті несие берушілердің талап етпейтін қарыздарын
мемлекеттік бюджетке аудару міндетінен құтылады.
1.3 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың маңызы
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтарды құқық қабілеттілігі
заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында
азаматтарды құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі
танылған.
құқық қабілеттілігінің бастатлуы үшін уақыттың анау айтарлық маңызы
жоқ, себебі ол объективті сипатта. Құқық қабілеттігі бар екендігі тұлғаға
мәміле жасау үшін немесе оларды сотта қорғау үшін толық еркіндік бермейді,
өйткені бұл бар болғаны істің жартысы деуге болады. Енді екінші жартысы ол
әрекет қабілеттілігі. Мұнда уақыт маңызды роль атқарады, себебі белгілі
уақыт кезеңінің басталуы оған заңдық маңызы бар әрекеттерді жүзеге асыруға
еркіндік береді.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен Азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орыңдауға қабілеттілігі болып
табылады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтың құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша бірге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның
өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға
тілек білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтың құқық қабілеттілігі оның жасы
мен психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтық құқық пен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқық қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматта құқық қабілеттілік
болғанымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сөйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабының 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін
некелесуге рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған
кезден бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады. Қазақстанда
"Неке және отбасы туралы" Заң бойынша некеге тұруға 18 жастан бастап рұқсат
етіледі. Егер дәлелді себептер болған жағдайда Мемлекеттік тіркеу орны
бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін. ("Неке және отбасы туралы" Заң,
10бап).
Қысқасы заң кей кезде әрекет қабілеттігі жоғарыда көрсетілге мерзімнен
бұрын басталатын кездерге де рұқсат береді. Мысалы: некеге тұрумен қатар
еңбек шартын жасап жұмысқөа тұруда да бұған жол беріледі.
1.4 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі
Іс жүргізу мерзімдерін есептеу тәртібі ҚІЖК-тің 54-бабында белгіленген.
Мерзімдер сағаттармен, тәуліктермең, айлармен және жылдармен есептеледі.
ҚІЖК-тін 54-бабынан мерзімді "есептеу" және иерзімнін "өтуі" мәнінің бірдей
емес екенін көреміз. Мерзімнің өтуі іс жүргізу әрекеті жүзеге асырылғаннан
кейін белгілі бір уақыт өткенін немесе өтіп жатқанын білдіреді, оны
есептеуге болады. Ал мерзімді есептеу ден қойылып отырған уақытқа оны
сағаттармен, тәуліктермен, айлармен және жылдармен есептеудің заңда
белгіленген ережелерін қолдануға болатынын білдіреді.
Іс жүргізу мерзімдерін есептеудің өзіндік ерекшелігі күндер мен тәуліктер
арасындағы айырмашылықта. Мұның алдында, мерзім-кезеңдердің маңызына
сипаттама берген кезде, біз заң шығарушының "күн", "бір күн ішінде",
"келесі күні" сияқты ұғымдарды пайдаланғанын атап көрсеткен болатынбыз
(ҚІЖК-тің 209, 212-баптары) және т.т. Сонымен бірге ҚІЖК-тін 54-бабының 1-
бөлігіңде мерзімдер сағаттармен, тәуліктермен, айлармен, жылдармен
есептелетіні айқын атап көрсетілген. Бұл бапта мерзімнің күнмен
есептелетіні айтылмаған. "Күн" ұғымының мазмұнын, сірә, тәуліктің
жергілікті уақыт бойынша сағат жиырма екіден алтыға дейінгі бөлігін
құрайтын "түнгі уақыт" ұғымымен қамтылмаған тәуліктің бір бөлігі деп түсіну
қажет шығар. Жалпы ереже бойынша мерзімді тәулікпен есептеу кезінде ол
соңғы тәуліктегі жиырма төрт сағатта бітеді.
Мерзімдер есептеу механизмін түсінудің практикалық манызы бар, әйтпеген
жағдайда заң талаптарының өрескел бұзылуы мүмкін. Осыған байланысты
мерзімнің өтуі басталатын сағатпен тәулік есепке альшбайтынын, бұған ұстау
кезіндегі мерзімдерді есептеудің қатысы жоқ екенін ескеру қажет. Бұл
нұсқаға мерзімнің өтуі іс жүзіңде оны есептеуден бұрын басталатыңын
бітдіреді. Атап айтқаңда, Р.Х.Якупов былай деп атап көрсетеді: "мерзімдерді
есептеудің мұндай тәртібін заң шығарушы кездей-соқ белгілемеген.
Сағаттармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт толық емес сағат, ал
тәуліктермен және айлармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт — толық
емес тәулік болуы мүмкін. Сондықтан сағаттармен, соңдай-ақ тәуліктермен
және айлармен есептелетін мерзімнің соңғы сәтін белгілеу мерзім бітетін
минуттарды және тіпті секунттарды есептеумен қиындатылған болар еді.
Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде осындай дәл есептеулер жасау мүлдем
жөнсіз. Мерзімдер есептеудің қабылданған жүйесі есетеуді жеңілдетеді".
Мерзімдерді дұрыс есептеудің маңызды екенін регламенттелуінде іс-қимыл
жасалатын уақыт атап көрсетілген бірқатар нормалар дәлелдейді. Мәселен,
қылмыс жасады деген күдік келтірген адамды ұстау хаттамасында ол ұсталған
сағат, минут, күн, жыл және ай, хаттама жасалған уақыт көрсетілуі қажет
(ҚІЖК-тің І34-бабы).
Сағатпен есептелетін мерзімдер. Бұл мерзімдер белгіленген категорияларға
жатқызылады, олар: 1 сағат (ҚІЖК-тің 212-бабы); 3 сағат (ҚІЖК-тін. 134-
бабы); 4сағат (ҚІЖК-тің212-бабы); 6 сағат (ҚІЖК-тің 150-бабы); 24 сағат
(ҚІЖК-тің 232-бабы); 48 сағат (ҚІЖК-тің 496,497-баптары); 72 сағат (ҚІЖК-
тің 136-бабы).
Заңда іс жүргізу әрекеттерін жергілікті уақыт бойынша сағат 22-ден 6-ға
дейінгі түнгі уақытта (кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларды қоспағанда)
жүзеге асырудан тартыңу көзделген. Сөйтіп, түнгі уақыттың ұзақтығы 8
сағатқа, ал күңдізгі уақыттан ұзактығы 16 сағатка тең. Демалу және үзіліс
жасау уақыты көрсетілген нормаларды орындау кезінде осы жағдайларды ескеру
қажет. Мысалы, ҚІЖК-тің 370-бабында былай делінген: "Жұмыс уақыты аяқталған
соң, соңдай-ақ жұмыс күні ішінде сот (судья) демалу үшін кенесу бөлмесінен
шығып, үзіліс жасауға құқылы". Ондай уақыт деп түнгі уақытты немесе
ұзақтығы әдетте 8 сағат болатын жұмыс күні деген ұғымға жатпайтын кез
келген уақытты таңуға болады. Сонымең бірге соттың қысқа үзіліс жариялауы
мүмкін.
Сағатпен есептелетін ең көп қолданылатын мерзім 24 сағатқа тең. Бұл
мерзім ҚІЖК-тің бірқатар баптарыңда атап керсетілген. Мысалы, қылмыс туралы
арыз бойынша шешім ол берілген күннен бастап жиырма төрт сағаттаға
кешіктірмей қабылдануға тиіс. Мәселен, егер арыз 2 сәуірде 12 сағат 20
минутта келіп түскен болса, бұл мерзімнің өтуі 2 сәуірдегі 13 сағаттан
басталып, 3 сәуірдегі 13 сағатта аяқталады. Ал мерзімнін өтуі басталатын
сағат есепке атылбайды. Бұл жағдайда ол — 12 сағат.
Заңмен 48 және 72 сағаттық іс жүргізу мерзімдері сирек белгіленеді.
Белгілі бір іс-әрекеттерді "кідіріссіз", "дереу" немесе "тез арада"
орындауды ңұскайтын нормалардағы белгісіз мерзімдер біршама қиындықтар
туғызады. Мұндай нұсқаулар, мысалы, ҚІЖК-тін 142, 216, 222, 235, 237-
баптарында бар. Мәселен, ҚІЖК-тің 216-бабынын 2-бөлігінде былай деп атап
керсетілген: . "Егер сезікті ұсталған немесе күзетпен қамауға алынған
болса, ол өз айғақтарын корғаушының қатысуымен баяндауға құқылы.
Қорғаушының қатысуын тез арада қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайда
тергеуші оның қатысуын сезікті ұсталғаннан немесе ол күзетпен қамауға
алынғаннан кейінгі жиырма төрт сағаттан кешіктірмей қамамасыз етуге
міндетті". Қарапайым талдау "кідіріссіз", "тез арада" ұғымдарымен
белгіленетін мерзім қалай болғанда да жиырма төрт сағаттан аз уақытты
кұрайтынын көрсетеді. Сонымен бірге "кідіріссіз", "тез арада", "дереу"
сөздерінің тікелей түсінігі бойынша белгілі бір іс-әрекеттерді тікелей
құқықтық негіздер пайда болған сәтте орындау керек. Бірақ бірқатар
жағдайларда ол мүмкін болмайды. Осыған байланысты, А. П. Гуляевтің пікірі
бойынша іс-әрекет 24 сағаттан кешіктірілмей орындалуға тиіс. Сонымен,
"дереу" сөзінің әдеттегі ұғымы бұл мерзімнің ҚІЖК-тегі қазіргі ұғымына
сәйкес келеді.
Тәулікпен және күнмен есептелетін мерзімдер. Бұдан бұрын атап
көрсетілгеніндей, мерзім есептеудегі күн 24 сағат деп саналады, мерзім
тәулікпен есептелгенде ол соңғы тәуліктердегі 24 сагат ішінде бітеді.
Күндер мен тәуліктер есептеудегі негізгі айырмашылық міне, осында.
"Күн" мен "тәулік" ұғымдарының үйлеспейтінін бір нормаларда тәуліктік
мерзімдердің, өзге нормаларда — күндермен есептелетін мерзімдердің
белгіленуі сияқты фактілер дәлелдейді. Мысалы, ҚІЖК-тің 212-бабына сәйкес
жауап алудың бір күн ішіндегі жалпы ұзақтығы сегіз сағаттан аспауға тиіс".
Жауап алу жалпы ереже бойынша күндізгі уақытта жүргізілетінін ескергенде,
күн ұғымына, сірә, жергілікті уақыт бойынша сағат алтыдан жиырма екіге
дейінгі уақыт кіруге тиіс болар. Сонымен бірге, кейінге қалдыруға болмайтын
жағдайларда, жауап алуды түнгі уақытта да жүргізуге болады. Бұл жағдайларда
күн ұғымына жауап алу басталған сағаттан кейінгі сағаттан бастап
есептелетін 24 сағат кіреді.
Мерзімдерді тәуліктермен және күндермен есептеу тәртібіне түсініктер
енгізу қажет екенін ҚІЖК-тің әңгіме мерзім-кез жайында болған кездегі
қатынастарды реттейтін бірсыпыра нормалары дәлелдейді. Мысалы, ҚІЖК-тің 209-
бабына сәйкес "айдап әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні
тағылады". Бұдан бұрын қаралған ережедегідей күн жауап алу басталған
сағаттан кейінгі сағаттан бастап есептелетін 24 сағатгы қамтиды. Күндізгі
уақытқа келер болсақ, бұл жерде айыпталушыға тағылған айыптың мәнін
мүмкіндігінше ертерек білу құқығын жүзеге асыруға оның мүдделі екенін
ескеру керек.
Келтірілген мысалдарға орай А. П. Гуляевтін мына бір ескертуі зейін
қоярлық: "Заң шығарушының бірдей уақыт аралығы үшін "жиырма төрт сағат"
және "тәуліктік мерзім" деген түрлі терминдер қолдануы, сірә, кездейсоқ
болмаса керек. Бірдей уақыт аралығын белгілеу үшін түрлі термиңдер қолдана
отырып, зан шығарушы аталған мерзімдерді есептеудің түрлі тәртібін
белгілеген. Мұндай тұжырымның дұрыс екенін ұсталған адамды қамауға алуға
немесе оны босатуға рұқсат беру туралы мәселені прокурордың шешуі үшін,
мысалы, айып тағу үшін көзделгеніндей екі тәулік емес, ал кырық сегіз сағат
белгіленген де көрсетеді. Сонымен, тәуліктік мерзім, біздің ойымызша,
тәуліктермен есептелетін мерзімдердің бір бөлігі болып табылады. Мұның өзі
тәуліктік мерзімді есептеу кезінде мерзімнің өтуі басталатын тәуліктер
есепке альшбайтынын білдіреді". Заң шығарушы Іс жүзінде "жиырма төрт
сағат", "бір күн", "жетпіс екі сағат", "үш тәулік" сияқты және т.б.
мерзімдерді бір мезгілде колданады. Орнына, маңызына және құқықтық
салдарына байланысты әр түрлі іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру
мерзімдерін саралауға мүмкіндік беретін ерекше мән міне, осында.
Айлармен және жылдармен есептелетін мерзімдер. ҚІЖК-тің 54-бабына сәйкес
ай мен жыл күнтізбе бойынша есептеледі; мерзімді айлармен немесе жылдармен
есептеу кезінде мерзім соңғы айдың тиісті күнінде аяқталады. Ал егер айлар
бойынша есептелген мерзім тиісті күні болмайтындай айға келетін болса,
мерзім сол айдың соңғы күні аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы жұмыс күні
емес (демалыс, мереке) күнге келсе, одан кейінгі бірінші жұмыс күні
мерзімнің ақырғы күні болып саналады. Бұл ереже ұстау, қамауға алу, үйінде
қамауда ұстау және медициналық немесе арнаулы оқу-тәрбие мекемесінде болу
оқиғаларына қатысты емес.
Қылмыстық іс жүргізу заңында айлармен есептелетін мерзімдер көзделген; 1
ай (мысалы, ҚІЖК-тің 184-бабы). 2 ай (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 1-
бөлігі), 3 ай (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 2-бөлігі), 9 ай (мысалы, ҚІЖК-
тің 153-бабының 3-бөлігі). Ұзақтығы 1 жыл іс жүргізу мерзімі ҚІЖК-тің 153-
бабының 4-бөлігінде көзделген.
Мерзімнің ескіруін белгілеу кезіңде іс жүргізу мерзімдерін есептеудің
кейбір ерекшеліктері бар. Мәлім болып отырғандай, егер ҚК-те белгіленген
ескіру мерзімі өткен болса қылмыстық іс қозғауға болмайды (ҚІЖК 37-бап, 1-
бөлік, 4-тармақ), сонымен бірге, ақтау үкімін жаңадан ашылған мән-жайлар
бойынша қайта қарауға тек қылмыстық жауаптылыққа тарту мерзімі ескіруінің
заңда белгіленген мерзімдері ішінде және жаңа мән-жайлар ашылған күннен
бастап бір жылдан кешіктірмей жол беріледі (ҚІЖК-тің 473-бабы). ҚК-тін 69-
бабына сәйкес мерзімнін ескіруі жылдармен есептеледі: кішігірім қылмыс
жасалған күннен бастап 2 жыл; орташа қылмыс жасалған күннен бастап 5 жыл;
ауыр қылмыс жасалған күннен бастап 10 жыл; аса ауыр қылмыс жасалған күннен
бастап —15 жыл.
Мерзімнің ескіруін үзу және тоқтата тұру қылмыс үшін заңда көзделген
жазаның сипаты мен мерзімнін материалдық-кұқықтық регламенттелуіне
байланысты іс жүргізу мерзімі сол қылмыс жасалған күннен бастап есептеледі.
Заң шығарушы, егер мерзімнің бітуі жұмыс күні емес күнге келсе, мерзім
есептеудің жалпы тәртібін белгілеген. Бұл жерде демалыс немесе мереке
күнінен кейінгі бірінші жұмыс күні ақырғы күн деп саналады. Демалыс күндері
деп тек мереке күңдері, сенбі мен жексенбі саналуға тиіс. Бұл жағдай
маңызды, өйткені құқық корғау органдарында "құбылмалы кесте" дейтін
пайдаланылады, сол кезде демалыс күні аптадан кез келген күнге келеді.
Сөйтіп, мерзімді есептеу үшін тек жұмыс күні емес деп белгіленген сенбіні,
жексенбіні және мереке күндерін ғана есепке алу маңызды.
Бұл ережені сағаттармен есептелетін мерзімдерге қолдануға болмайды.
Әйтпеген жағдайда, А. П. Гуляевтің әділ атап көрсеткеніндей: "аталған
ережені занда белгіленген барлық мерзімдерге қатысты ету мерзімдерді
сағатпен есептеуді қандайда болсын мәннен жиі айырған болар еді".
Зан шығарушы адамға қамауға алу түріндегі іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шараларын қолдану кезіндегі мерзімдер есептеу тәртібін арнайы керсеткен.
Мәселен, ҚІЖК-тін 153-бабына сәйкес (11-6) қамауға алудын мерзімі
айыпталушы (сезікті) қамауда ұсталған кезден бастап прокурор істі сотқа
жолдағанға дейін саналады. Адамды сезікті ретінде ұстау уақыты, соттың
шешімі бойынша үйде қамауда ұстау және медициналық мекемеде мәжбүрлі түрде
болу уақыты қамауға алу мерзіміне есептеледі. Айыпталушының және оның
қорғаушысының қылмыстық істің материалдарымен танысу уақыты қамауға алу
мерзімін есептеу кезінде есепке алынбайды. Қамауға алу мерзімдерін
регламенттеу ерекше маңызды, өйткені әнгіме адамның жеке басына
тиіспеушілік, азамат пен адамға әуел бастан тиесілі құқықты еркін жүзеге
асыру сияқты іс жүргізу әрекеттері жайында болып отыр.
Ғылыми пікірталастар
РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің (1990 ж.) теориялык, моделін
әзірлеушілер өз кезінде іс жүргізу мерзімдерінің әлеуметтік-құқықтық мәнін
жаңаша ұғынуға әрекет жасады. Атап айтқанда модель авторлары іс жүргізу
мерзімдерінің құқық кепілдіктерінің бір түрі деп түсінілуіне көбірек көңіл
бәлген. Мәселен, РСФСР ҚІЖК-тің 341-бабын-да мынадай ереже берілген:
"Мерзімдерді есептеу кезінде мерзімнің өтуі басталатын сағат пен тәулік
есепке алынбайды, бірақ бұл ұстау, қамауға әлу, үйінде қамауда ұстау және
медициналық мекемеде болу кезіндегі мерзімдерді есептеуге қатысты емес".
Соңғы ескертпе мерзімнің аяқталуы мерзімнің аяқталуы жұмыс күні емес күнге
келген жағдайларға қатысты. Мұның мәнісі аталған модельдің 342-бабында
түсіндірілген: "Адамды ұстау, қамауға алу, үйінде қамауда ұстау және
медициналық мекемеге орналастыру кезінде мерзім сол шаралар іс жүзінде
қолданылған кезден (сағаттан) бастап еселтеледі".
Теориялық модель авторларының көзқарасы олардың қылмыстық іс жүргізу
институттары жүйесіне, категориялар мен ұғымдарға қатысты ізденістерінің
адамгершілік сипатын қылмыстық сот ісін жүргізуде адам құқықтарын күшейтуге
ұмтылушылық бар екенін дәлелдейді.
Қылмыстық істерді біріктіру мен бөлектеу кезінде тергеу мерзімін есептеу
тәртібі туралы мәселе айтыс-тартысты болды. Қазақстан Республикасы ҚІЖК-тің
48-бабына сәйкес тергеу барысында бір іс жүргізуде бір немесе бірнеше
қылмыс жасады деп бірнеше адамды айыптау бойынша, немесе бір адам өзара
ұқсас не бір пиғылды бірнеше қылмыс жасаған жағдайда істерді біріктіруге
болады.Бұрын қолданылған ҚІЖК-те мерзімдерді есептеу жөнінде әлдебір
нұсқаулар болған жоқ. Атап айтқанда, И. Е. Быховский, А. Пюбавин, В.
Шимановский есеп жүргізу нүктесі етіп бастапқыда қозғалған іс мерзімі
алынуға, ал біріктірілген өзге істерді қозғау мерзімдері бұрын қозғалған
істер шегіндегі жеке іс жүргізу мерзімдері ретінде қаралуға тиіс деп
санайды. Бұл көзқарасқа А. П. Гуляев дау айтып, бірқатар іс жүргізу
жағдайлары бойынша мерзім есептеудің басқа тәртібі болуы мүмкін деп
санайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмаған қылмысты істі кінәлі адам
әшкереленген іспен біріктірген кезде біріктірілген іс бойынша тергеу
мерзімін екінші қылмыстық іс қозғалған кезден бастап есептеген жөн.
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген ҚІЖК-інде бұл мәселе барынша
толық реттелген (48-баптың 4-бөлігі) және де отандық қылмыстық іс жүргізу
құқығы шегінде айтыс-тартыс туғызып отырған жоқ.
1.5 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі
Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі ҚІЖК-тің 56-
бабында регламенттелген. Жалпы ереже бойынша дәлелді себептермен өткізіп
алынған мерзім мүдделі адамдардың өтініші бойынша, анықтаушының,
тергеушінің, прокурордың немесе іс жүргізіп отырған судьяның қаулысымен
қалпына келтірілуі мүмкін. Дәлелді себептер жеңу немесе кейінге қалдыру
мүмкін емес оқиғалар болуы мүмкін, мысалы, ауыр сырқат, табиғат апаты,
жұмыс бастылық және т.т. Осы айтылғанға орай егер шағым немесе өзге құжат
мерзім өткенге дейін почтамен, жеделхатпен, ал қамаудағы адамдар үшін — бас
бостандығынан айыру орындарынын әкімшілігі арқылы жіберілген болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ.Негізгі бөлім
1. Мерзімдердің түрлері
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Талап қою
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1.3 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 10
1.4 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.5 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру
тәртібі ... ... ... ..17
1.6 Қылмыстық процесте мерзімді өткізіп алудың іс жүргізушілік-құқықтық
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .33
Кіріспе
Азаматтық кодекстің Жалпы бөлімінің 6 және 7 тараулары тиісінше
Мерзімдерді есептеу және Талап мерзімі деп аталады. Мұнда мерзімнің ұғымы
оның азаматтық айналымдағы орны мен түрлері тағы басқа ұығмдары нақтылана
көрсетілген. Уақыттың тылсымдығы оны тоқтатуды мүмкін еместігін біз есейе
келе ұғынамыз. Ал азаматтық құқық категорияларының санатына жататын мерзім
жөніндегі менің тақырыбыма арналған зерттеулер мүлде жоқ. Сірә, біздің
отанымыздың азаматтық құқық ғалымдары көбінесе шарттарға, мәмілелерге тағы
басқа қазіргі нарық заманында алдыңғы қатарда тұрған нормаларға көп көңіл
бөлген де шығар. Бірақ осылардың барлығы да белгілі бір мерзім аясында
өтетіні хақ.
Іс жүргізу мерзімдерін осылайша бір мағыналы, шын мәнінде дұрыс түсіну
қылмыстық іс жүргізу заңында тұжырымдалған қылмыстык сот ісін жүргізу
міндеттерімен байланысты. Атап айтқанда, КІЖК-тің 8-бабында қылмыстық сот
ісін жүргізу міндеттерінің бірі ретінде "қылмыстарды тез және толық ашу"'
аталған.
Сонымен, ғалымдардың көпшілігі іс жүргізу мерзімтдерінің мәнін мынаған
саяды: сот ісінің тез жүргізілуін қамтамасыз ету құралы;
сот ісінің белгілі бір қарқынмен жүргізілуін реттеудің
ұйымдық құралы.
Қаралып отырған категорияның неғұрлым кең ұғымын біз Ю. В. Кореневскийден
табамыз, ол қылмыстық сот ісін жүргізудегі іс жүргізу мерзімдері — ақиқатты
аныктау, іске қатысушы адамдардың құқықтарын қорғау (бөліп көрсеткен —
Б.Т.) мақсаттарында қандай да болсын іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру,
сот процестерінің тәрбиелеу, алдын алу мүмкіндіктерін арттыру үшін занда
белгіленген уақыт. Іс жүргізу мерзімдеріне сот ісіне қатысушылардың
құқықтарын қорғау сияқты белгінің берілуі олардың мәндік жағын едәуір
байыта түседі.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің ағымы азаматтың зейнетақы
немесе жәрдемақы тағайындау туралы тиісті органға жолдануына байланысты
зейнетақы немесе жәрдемақы тағайындалғанға не оларды тағайындаудан бас
тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады. Жоғарыда керсетілген негіздерден басқа
мән-жайлар талап қою мерзімінің тоқтатылуына әкеліп соқтырмайды, яғни
Азаматтық Кодекстің 182-ші бабына кеңейтілген мағынада түсініктеме беруге
болмайды.
Талап қою мерзімінің өтуіндегі үзілісті тоқтату мерзімінен айыра білу
керек.
Талап қою мерзімнің өтуі белгіленген тәртіппен талап қою, сондай-ақ
міндеткер адамның борышты немесе өзге міңдеттерді мойындағандығын
дәлелдейтін әрекеттер жасауы арқылы үзіледі. Үзілістен кейін талап қою
мерзімінің өтуі қайтадан басталады, үзіліске дейін өткен уақыт жаңа
мерзімге есептелмейді. Басқа сөзбен айтқанда, жаңа мерзім пайда болады.
Сондықтан осы категорияның маңызды екенін де ұмытуға болмас. Кез
келген оқиға немесе факті белгілі кезеңде болатынын бәріміз түсінеміз.
1.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдердің ұғымы мен түрлері
Азаматтық құқықты жүзеге асыру немесе қорғау уақыт факторымен тығыз
байланысты. Кейбір сәттерде азаматтық заң азаматтық құқық қатынастарының
туындауын, өзгертілуін және тоқталылуын әрекетпен байланыстырады. Азаматтық
құқықта мерзім ұғымы заңдық салдармен байланысты сәт немесе шектеулі кезең
деп түсіндіріледі (АК-тің 172-бабы). Демек, заң табиғаты тұрғысынан алып
қарағанда, мерзім дегеніміз заңдық факт болып табылады.
Әдебиетте мерзімді оқиға деп аталатын, яғни адамдардың еркінен тыс
болатын құбылыстарды заңдық фактілер категориясына жатқызады.
Мерзім ұғымының екі мағынасы бар: белгілі мерзім немесе уақыттың
белгілі бір сәті. Мерзім мәселесі тек қана шаруашылық қызметте ғана емес
сонымен қатар мемлекеттің экономикасында да үлкен роль атқарады. Кез келген
әрекеттерді немесе өндірісті бағалау үшін мерзімнің сақталуы арқылы
бағалайды.
Мерзімдер азаматтық айналымды реттейді, шарттардың орындалуына ықпал
етеді.
2. Мерзімді есептеу тәртібі. Азаматтық заңда мерзімді есептеуге
байланысты арнайы белгіленген тәртіп бар (АК-тің 6-тарауы). Азаматтық
кодекстің 172-бабына сәйкес мерзім күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға
тиісті оқиғамен байланыстырылады. Осы бапта мерзімді тағайындау жолдары
көрсетілген, атап айтсақ бұл сол сәтті көрсететін уақыт (күнтізбелік күн),
белгілі уақыт кезеңі (жылдар, айлар, күндер және сағаттар) және сөзсіз
болуға тиісті оқиға дер едік. Құқықтарды жүзеге асыру мен міндеттемелерді
орындаудың мұндай мерзімдері белгіленген күннен басталады (мысалы,
навигацияның басталуы мен аяқталуы және т. б.).
Баптың толық мәтіні төмендегідей:
172-бап. Мерзімді белгілеу
1. Заңдармен, мәмілемен белгіленген не сот тағайындайтын мерзім
күнтізбелік күнмен немесе сөзсіз болуға тиісті оқиға көрсетіліп
белгіленеді.
2. Мерзім жылдармен, айлармен, апталармен, күндермен немесе
сағаттармен есептелетін уақыт кезеңі ретінде де белгіленуі мүмкін.
Егер мерзім кезеңмен белгіленсе, құқықты жүзеге асыру мен міңдеттемені
орындау мерзімі аяқталғанға дейінгі уақыттың кез келген сәтінде орындала
беруі мүмкін. Мысалы, мұрагер мұра ашылған сәттен бастап алты ай ішінде
мұраны қабылдау немесе одан бас тартуға шешім алуға құқылы.
Сөзсіз болуға тиісті оқиғаның салдары мерзімді белгілеуді талап етеді,
мәселен, бұған азаматтың қайтыс болуын айтуға болады. Азамат қайтыс болған
күннен бастап мұрагерлердің құқығы пайда болады және сол сәттен бастап
мұраны иелену немесе одан бас тарту құқығына ие және т.б.
Күнтізбелік күнмен көрсетілген мерзімді қолдану соншалықты қиындық
туғызбайды, өйткені, белгіленген уақыт мерзімнің басталғанын білдіреді. Дей
тұрғанмен, мерзім белгілі бір кезеңді қамтитын болған жағдайда оны есептеу
тәртібі заңға сәйкес белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 173-бабына орай уақыт кезеңімен белгіленетін
мерзімнің өтуі күнтізбелік күннен бастап немесе мерзімнің басталуы
белгіленген оқиға болғаннан кейінгі келесі күннен басталады. Бұл мерзімнің
өтуі затты тапсырған күннен емес, ертеңінен бастап есептеледі.
Мерзімді дұрыс есептеу үшін оның басталу сәтін ғана емес, аяқталу
мерзімін де нақты айқындап алудың маңызы зор. Мерзімді есептеу мерзімді
бастаған күннің келесі күні басталса, аяқталу сәті мерзім басталған айдың
немесе аптаның соңғы күндерімен есептеледі.
Азаматтық кодекстің 174-бабында уақыт кезеңмен белгіленетін мерзімнің
аяқталуы былайша тұжырымдалған:
1) жылдармен есептелетін мерзім — мерзімнің соңғы жылының тиісті айы
мен күнінде бітеді. Жарты жылмен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданылады;
2) жыл тоқсандарымен есептелетін мерзімге айлармен есептелетін
мерзімнің ережелері қолданынады. Бұл орайда бір тоқсан үш айға тең деп
есептеледі, ал тоқсандарды есептеу жыл басынан бастап жүргізіледі;
3) айлармен есептелетін мерзім — мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде
бітеді.
Жарты аймен белгіленетін мерзім күндермен есептелетін мерзім ретінде
қаралады да, он бес күнге тең болып есептеледі. Егер айлармен есептелетін
мерзімнің аяқталуы тиісті күн саны жоқ айға тура келсе, мерзім сол айдың
соңғы күнінде бітеді;
4) апталармен есептелетін мерзім — мерзімнің соңғы аптасының тиісті
күнінде бітеді.
Кейде айдың аяқталуы әртүрлі келеді, мәселен, бір жылы ақпан айы 29-
ында бітуі мүмкін, кейінгі жылы ондай болмауы мүмкін, немесе мерзім
басталғанда айдың 31-і болуы мүмкін, ал ол біткенде 30-ы болуы мүмкін,
ондайда тиісті айдың соңғы күні біткенде мерзім аяқталған деп есептеледі.
Егер мерзімнің соңғы күні жұмыс істемейтін күнге тура келсе, содан
кейінгі ең таяу жұмыс күні мерзімнің аяқталған күні болып саналады.
Мерзімнің бітуімен белгілі бір дәрежеде заңдық салдарға байланысты,
заң әрекетті мерзімнің соңғы күнінен аяқталу керектігін міндеттейді.
Азаматтық кодекстің 176-бабының талаптарына сәйкес, егер мерзім қандай да
бір әрекет жасауға белгіленген болса, ол әрекет мерзімнің соңғы күніндегі
сағат жиырма төртке дейін орындалуы мүмкін (қарызды беру, мұрагердің мұраға
ие болуы). Мекемелер мен ұйымдардағы аяқталуға тиісті әрекеттерді бұл
ережеге бағындыра қою қиын, өйткені, мұндай ұйымдар мен мекемелерде
жұмыстың тоқтатылуы олардың жұмысты ресми тоқтатуымен есептеледі немесе
кейбір мекемелер жұмыс күні бітпесе де операцияларын белгілі бір уақытта
тоқтатып тастайды, айталық, нотариалдық кеңсе депозитке ақша салуды
қабылдауды күндізгі сағат 12-де аяқтайды.
Мерзімнің соңғы күніндегі сағат жиырма төртке дейінгі поштаға,
телеграфқа немесе өзге де байланыс мекемесіне тапсырылған жазбаша мәмілелер
мен хабарлама мерзімінде жасалған болып саналады. Мұндай әрекеттерді
жасауда соңғы күннің мерзімі жергілікті уақытпен есептеледі (АК-тің 176-
бабы).
3. Мерзімнің түрлері. Азаматтық құқықтық мерзімдерді әртүрлі негіздер
бойынша топтастыруға болады. Тағайындауына байланысты үш түрлі болады (17,
28, 178 баптар):
а) нормативтік;
ә) Шарттық (жақтардың келісімімен айқындалады, мысалы, 277-бап);
б) соттық (сот шешімімен қаралады).
Мерзімдер өзінің құқықтық табиғатына орай мынадай түрлерге бөлінеді:
1) азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі;
2) субьективті құқықты жүзеге асыру мерзімі;
3) үзіп тастау мерзімі;
4) кепілдік мерзімдер;
5) кінәрат қоятын мерзімдер;
6) азаматтық-құқықтық міндеттерді орындайтын мерзімдер;
7) азаматтық құқықтарды қорғайтын мерзімдер.
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімі дегеніміз уәкілетті тұлғаның
өзіне тиесілі міндеттер мен құқықтарды жүзеге асыруға кететін уақыты.
Субъективті құқықты жүзеге асыру мерзімі заңмен тағайындалады. Мысалы,
иелену мерзімі үшін белгілі бір мерзім тағайындалады (АК-тің 240-бабы).
Үзіп тастау мерзімі жоғарыда аталған мерзімдерден ерекшеленеді,
өйткені, ол белгілі бір құқықтарды тоқтатып тастайды. Мысалы, Азаматтық
кодекстің 216-бабында үлесті меншіктің қатысушылары, егер олар осы бапта
көрсетілген мерзім ішінде құқықтарын жүзеге асырмаса, сатып алудың басым
құқығынан айырылады.
Кепілдік мерзім дегеніміз — сатып алушының ұзақ уақыт бойы сақтауға
немесе пайдалануға арналған өнімдердің кемшілігін анықтап алуына берілетін
мерзім болып табылады. Ондай өнімді қабылдап алған кезде кемшілігін байқау
мүмкін болмай, кейін барып одан ақау шықса, онда сатып алушы сол ақауды
түзетуге, оны сапалы басқа тауармен ауыстыруға не затты қайтадан қабылдап,
ол үшін төленген соманы қайтарып алуға талап қоя алады, Кепілдік мерзімі
мемлекеттік стандартпен, бекітілген техникалық шарттармен немесе шартпен
белгіленеді.
Кінәрат мерзімі субьективті құқығын бұзған тұлға үшін заңмен
белгіленеді, осы бұзушылыққа байланысты талаптар ерікті түрде орындалады.
Заң кінәрат қойылған өтініштерді беру мерзімімен қатар берілген кінәратқа
жауап беру мерзімін де көрсетеді.
Міндеттемелерді орындау мерзімдері шартта екі жақтың келісімімен
тағайындалады. Бұл талапты орындау шартта қаралған тұлғалардың мүддесіне
орай міндетті саналады.
Азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері — Азаматтық кодекстің 7-
тарауында қаралған талап қою мерзімі болып табылады.
1.2 Талап қою мерзімі
Талап қою мерзімі — адам құқығының немесе заңмен қорғалатын мүдденің
бұзылуынан туындайтын талаптың қанағаттандырылуы мүмкін болатын уақыт
кезеңі. Сонымен, талап қою мерзімі дегеніміз бұл заңда белгіленген мерзім,
яғни бұл мерзім өткеннен кейін ақы талап ету құқығы жойылады, басқаша
айтқанда, құқықты еріксіз жүзеге асыру мүмкіндігі жойылады.
Талап қою мерзімін қолдану өте қажет, бұған бірсыпыра себептер бар —
бір жағынан, арада ұзақ уақыт өтіп кеткеннен кейін даулы құқықты анықтау
сот органдарына қиын жұмыс, екіншіден, іс жүзінде ұзақ уақыт бойы болып
келген қатынастарды бұзу шаруашылық жағдайына бірқатар іркіліс тудырып,
тиімсіз салдарға әкелуі ықтимал.
Талап қоюды реттеу нормалары өктем (императивті) сипатта болады. Яғни
тараптар талап қоюшылықты келісіммен өзгерте алмайды, бекітілген талап қою
мерзімі мен оны есептеу тәртібін бұрмалауға жол берілмейді. Талап қою
мерзімдері жалпы және арнаулы болып бөлінеді. Талап қоюдың жалпы мерзімі үш
жыл болып белгіленеді. Талаптардың жекелеген түрлері үшін заң құжаттарымен
талап қоюдың жалпы мерзіммен салыстырғанда қысқартылған немесе неғұрлым
ұзақ арнаулы мерзімдері белгіленуі мүмкін. Мысалы, арнайы (қысқартылған)
мерзімдер көлік заңдарында қаралған (ҚР-ның темір жолдарының Уақытша
Уставының 155, 156 баптары). Заңды талап мерзімдерінің арнаулы мерзімдері
де қолданынады. Мысалы, АК-тің 159-бабының 9 және 10 -тармақтарыңда
көзделген негіздер бойынша талап қою мерзімі зорлық немесе қорқыту
ықпалымен мәміле жасалып, сол зорлық немесе қорқыту тоқтатылған күннен
бастап не талап қоюшы мәмілені жарамсыз деп тануға негіз болып табылатын
өзге де мән-жайларды білген немесе білуге тиіс болған күннен бастап бір жыл
болады. Осы арада бір айта кететін жәйт, шетелдерде талап қоюдың жалпы
мерзімдері ұзақтау келеді.
2. Талап қою мерзімі қолданылмайтын талаптар. Талап қою мерзімі
Азаматтық құқық қатынастарында заңда қаралған мынадай жағдайлардан
басқасының бәрінде қолданынады, яғни Азаматтық кодекстің 187-бабына сәйкес:
1) заң құжаттарында көзделгеннен басқа реттерде материалдық емес игіліктер
мен мүліктік емес өзіндік құқықтарды қорғау туралы талаптарға; 2)
салымшылардың банкіге банктік салымдарды беру туралы талаптарына; 3)
азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
туралы талаптарға қолданылмайды. Алайда, талап қою мерзімі өтіп кеткеннен
кейін қойылған талаптар талап қойылған соң үш жылдан асырмай
қанағаттандырылады; 4) егер меншік иесінің немесе өзге заң иеленушінің өз
құқығының кез келген бұзылуы иеліктен айыруға байланысты болмаса (АК-тің
264-265 баптары), олардың осы құқық бұзушылықты жою туралы талабына; 5) заң
құжаттарында белгіленген реттерде басқа талаптарга да қолданылмайды.
Жоғарыда айтқанымыздай, талаптардың тізбесі үлгі ретінде келтіріліп
отыр. Заң актілерімен бұдан басқа да талаптарға талап қою мерзімі
қолданылмайтын жағдайлар тәртіптелуі мүмкін.
3. Талап қою мерзімінің есептелуі.
Талап қою мерзімінің өтуі адам құқық бұзушылық туралы білген немесе
білуге тиіс болған күннен басталады (АК-тің 180-бабы). Тап осы сәттен
бастап жәбірленушінің әрі материалдық әрі азаматтық іс жүргізу тұрғысынан
талап-арыз беру құқығы пайда болады. Материалдық талап ету құқылы дегеніміз
белгілі бір азаматтық құқықты еріксіз түрде, яғни міндеткер жақтың
ықтиярынан тыс орындату. Құқықты еріксіз түрде орындату тиістілі сот арқылы
алу әдісімен жүзеге асады. Әйткенмен, өзінің құқығын сотқа арызданбай-ақ
еріксіз орындататын реттер болады (мысалы, жүкті бермей ұстап қалып
тасымалдың ақысын сол жүктің құнынан алу). Сонымен бұзылған кұқықты еріксіз
түрде қайта орындатуға Заңның беретін мүмкіншілігі материалдық мағынасында
талап ету құқығын құрады. Бұл мағынасындағы талап ету құқығын сот арқылы
қорғау құқығымен шатастырмау керек. Талап қою мерзімі материалдық талап ету
құқығын жояды, бірақ азаматтық іс жүргізу құқығын жоя алмайды. Талап ету
мерзімі өтіп кетсе де сот Азаматтық істі қарауына алуға міндетті, бірақ оны
қарау кезінде талап қою мерзімі өтіп кеткендігі анықталған жағдайда ғана
сот талапкердің талабын қанағаттандырудан бас тартады.
4. Талап қою мерзімінің өтуін тоқтата тұру, үзіліс жасау және қалпына
келтіру.
Айталық, заңда көрсетілген белгілі бір жағдайға сәйкес талап қою
мерзімінің тоқтатылуы дегеніміз сол жағдайдың алатын мезгіліне тең уақытқа
талап мерзімінің созылуы болып табылады. Басқаша айтканда, осы жағдайға
кеткен уақыт талап қою мерзімінің есебіне кірмейді. Осындай әсер ететін
жағдайларға АК-тің 182-бабы төмендегілерді жатқызады:
1) егер талап қоюға төтенше және бұл жағдайда болмай қоймайтын оқиға
(бой бермейтін күш) кедергі жасаса;
2) міндеттемелердің бұл түрін орындау Қазақстан Республикасы
Президентінің жариялауымен кейінге қалдырылуына байланысты (мораторий)
болса;
3) егер талапкер немесе жауапкер соғыс жағдайына көшірілген әскери
-бөлімшелер құрамында болса;
4) егер әрекет қабілеттілігі жоқ адамның заңды өкілі болмаса;
5) тиісті қатынасты реттейтін заңдардың қолданылуын тоқтатуға
байланысты тоқтатыла тұрады.
Азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянның орнын
толтыру туралы талаптар бойынша талап қою мерзімінің өтуі азаматтың
зейнетақы төлемдерін тағайындау (немесе жүзеге асыру туралы не жәрдемақы
тағайындау туралы тиісті ұйымдарға жолдануына байланысты зейнетақы
төлемдері тағайыңдалғанға) немесе жүзеге асырылғанға не жәрдемақы
тағайындалғанға, болмаса зейнетақы төлемдерін тағайыңдаудан немесе
жәрдемақы тағайындаудан бас тартылғанға дейін тоқтатыла тұрады (АК-тің 182-
бабының 1-тармағы).
Аталған жағдайлардың кез келген талап мерзімі соңғы алты ай ішінде
пайда болса немесе бұрынғысынша қала берсе тоқтатыла тұрады, ал, егер бұл
мерзім алты айдан аспаса талап мерзімінің өтуі кезінде тоқтатыла тұрады.
(АК-тің 182-бабының 2-тармағы).
Тоқтата тұруға әкеліп соқтырған мән-жайлар тоқтатылған күннен бастап
талап қою мерзімінің өтуі одан әрі жалғасады. Бұл орайда мерзімнің қалған
бөлігі алты айға дейін, ал егер талап қою мерзімі алты айдан аспаса — талап
мерзіміне дейін ұзартылады (АК-тің 182-бабының 3-тармағы).
Жақтардың белгілі бір жасаған әрекеттері талап қою мерзімінің өтуіңде
үзіліс жарияланады. Үзілістен кейін талап қою мерзімінің өтуі қайтадан
басталады; үзіліске дейін өткен уақыт жаңа мерзімге есептелмейді (АК-тің
183-бабының 2-тармағы). Талап қою мерзімі екі жағдайда, яғни белгіленген
тәртіппен талап қойылуы немесе борышты не өзге міндеттерді мойындауын
дәлелдейтін міндетті тұлғаның әрекетінің аяқталуына байланысты үзіледі.
Ерекше жағдайларда талап қоюдың өтіп кеткен мерзімін қалпына келтіру
қажеттігі туындауы мүмкін. Мұндай мәселені шешуді Азаматтық кодекс сотқа
жүктейді: талапкердің жеке басына байланысты мән-жайлар (ауыр науқас,
дәрменсіз халде болу және т.б.) бойынша талап қою мерзімі өтіп кетуінің
себебін сот орынды деп таныған кезде, азаматтың бұзылған құқығы қорғалуға
тиіс. Талап қою мерзімінің өтіп кету себептері орынды болып, егер ол талап
мерзімінің соңғы алты айы ішінде орын алған болса, ал егер бұл мерзім алты
айға тең немесе алты айдан аз болса талап мерзімінін өтуі кезінде
танылады.
5. Талап қою мерзімі біткеннен кейінгі салдар. Талап қою мерзімі өтіп
кеткен соң барып талап қою соттың бұл талаптан бас тарту туралы шешім
шығаруына негіз болады. Азаматтық кодекстің 186-бабында талап қою мерзімі
біткеннен кейін міндеттерді атқару көрсетілген. Шын мәнінде талап қою
мерзімі біткеннен кейін барып өз міндетін атқарған борышқордың немесе өзге
де міндетті адамның сол міндетті атқарған кезінде талап мерзімінің өтіп
кеткенін білмейтіні кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда оның өзі атқарған
нәрсесін қайтаруды талап етуге құқығы жоқ. Азаматтық кодекстің 186-
бабындағы осы норма жаңалық болып табылады, демек сол арқылы талап қою
мерзімінің өтіп кетуі мүліктік салдарға айтарлықтай әсер етеді. Ендігі
жерде жаңа Кодекс бойынша борышқор талап мерзімі біткеннен кейін міндетін
орындай береді, талап қою мерзімінің бітуіне қарамастан дебиторлық және
несие қарыздарын ерікті түрде жабуға жол беріледі. Соған сәйкес заңды
тұлғалар талап қоюға тиісті несие берушілердің талап етпейтін қарыздарын
мемлекеттік бюджетке аудару міндетінен құтылады.
1.3 Азаматтық құқық қабілеттілігі және әрекет қабілеттігі туындауы
кезіндегі уақыттың маңызы
Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құқық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті (азаматтық құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтарды құқық қабілеттілігі
заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық кодекстің 13-бабында
азаматтарды құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін тең дәрежеде екендігі
танылған.
құқық қабілеттілігінің бастатлуы үшін уақыттың анау айтарлық маңызы
жоқ, себебі ол объективті сипатта. Құқық қабілеттігі бар екендігі тұлғаға
мәміле жасау үшін немесе оларды сотта қорғау үшін толық еркіндік бермейді,
өйткені бұл бар болғаны істің жартысы деуге болады. Енді екінші жартысы ол
әрекет қабілеттілігі. Мұнда уақыт маңызды роль атқарады, себебі белгілі
уақыт кезеңінің басталуы оған заңдық маңызы бар әрекеттерді жүзеге асыруға
еркіндік береді.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен Азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орыңдауға қабілеттілігі болып
табылады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтың құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтың құқық қабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша бірге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның
өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға
тілек білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтың құқық қабілеттілігі оның жасы
мен психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтық құқық пен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқық қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматта құқық қабілеттілік
болғанымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сөйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабының 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа жеткенге дейін
некелесуге рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған
кезден бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады. Қазақстанда
"Неке және отбасы туралы" Заң бойынша некеге тұруға 18 жастан бастап рұқсат
етіледі. Егер дәлелді себептер болған жағдайда Мемлекеттік тіркеу орны
бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін. ("Неке және отбасы туралы" Заң,
10бап).
Қысқасы заң кей кезде әрекет қабілеттігі жоғарыда көрсетілге мерзімнен
бұрын басталатын кездерге де рұқсат береді. Мысалы: некеге тұрумен қатар
еңбек шартын жасап жұмысқөа тұруда да бұған жол беріледі.
1.4 Іс жүргізі мерзімдерін есептеу тәртібі
Іс жүргізу мерзімдерін есептеу тәртібі ҚІЖК-тің 54-бабында белгіленген.
Мерзімдер сағаттармен, тәуліктермең, айлармен және жылдармен есептеледі.
ҚІЖК-тін 54-бабынан мерзімді "есептеу" және иерзімнін "өтуі" мәнінің бірдей
емес екенін көреміз. Мерзімнің өтуі іс жүргізу әрекеті жүзеге асырылғаннан
кейін белгілі бір уақыт өткенін немесе өтіп жатқанын білдіреді, оны
есептеуге болады. Ал мерзімді есептеу ден қойылып отырған уақытқа оны
сағаттармен, тәуліктермен, айлармен және жылдармен есептеудің заңда
белгіленген ережелерін қолдануға болатынын білдіреді.
Іс жүргізу мерзімдерін есептеудің өзіндік ерекшелігі күндер мен тәуліктер
арасындағы айырмашылықта. Мұның алдында, мерзім-кезеңдердің маңызына
сипаттама берген кезде, біз заң шығарушының "күн", "бір күн ішінде",
"келесі күні" сияқты ұғымдарды пайдаланғанын атап көрсеткен болатынбыз
(ҚІЖК-тің 209, 212-баптары) және т.т. Сонымен бірге ҚІЖК-тін 54-бабының 1-
бөлігіңде мерзімдер сағаттармен, тәуліктермен, айлармен, жылдармен
есептелетіні айқын атап көрсетілген. Бұл бапта мерзімнің күнмен
есептелетіні айтылмаған. "Күн" ұғымының мазмұнын, сірә, тәуліктің
жергілікті уақыт бойынша сағат жиырма екіден алтыға дейінгі бөлігін
құрайтын "түнгі уақыт" ұғымымен қамтылмаған тәуліктің бір бөлігі деп түсіну
қажет шығар. Жалпы ереже бойынша мерзімді тәулікпен есептеу кезінде ол
соңғы тәуліктегі жиырма төрт сағатта бітеді.
Мерзімдер есептеу механизмін түсінудің практикалық манызы бар, әйтпеген
жағдайда заң талаптарының өрескел бұзылуы мүмкін. Осыған байланысты
мерзімнің өтуі басталатын сағатпен тәулік есепке альшбайтынын, бұған ұстау
кезіндегі мерзімдерді есептеудің қатысы жоқ екенін ескеру қажет. Бұл
нұсқаға мерзімнің өтуі іс жүзіңде оны есептеуден бұрын басталатыңын
бітдіреді. Атап айтқаңда, Р.Х.Якупов былай деп атап көрсетеді: "мерзімдерді
есептеудің мұндай тәртібін заң шығарушы кездей-соқ белгілемеген.
Сағаттармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт толық емес сағат, ал
тәуліктермен және айлармен есептелетін мерзім өте бастайтын уақыт — толық
емес тәулік болуы мүмкін. Сондықтан сағаттармен, соңдай-ақ тәуліктермен
және айлармен есептелетін мерзімнің соңғы сәтін белгілеу мерзім бітетін
минуттарды және тіпті секунттарды есептеумен қиындатылған болар еді.
Қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде осындай дәл есептеулер жасау мүлдем
жөнсіз. Мерзімдер есептеудің қабылданған жүйесі есетеуді жеңілдетеді".
Мерзімдерді дұрыс есептеудің маңызды екенін регламенттелуінде іс-қимыл
жасалатын уақыт атап көрсетілген бірқатар нормалар дәлелдейді. Мәселен,
қылмыс жасады деген күдік келтірген адамды ұстау хаттамасында ол ұсталған
сағат, минут, күн, жыл және ай, хаттама жасалған уақыт көрсетілуі қажет
(ҚІЖК-тің І34-бабы).
Сағатпен есептелетін мерзімдер. Бұл мерзімдер белгіленген категорияларға
жатқызылады, олар: 1 сағат (ҚІЖК-тің 212-бабы); 3 сағат (ҚІЖК-тін. 134-
бабы); 4сағат (ҚІЖК-тің212-бабы); 6 сағат (ҚІЖК-тің 150-бабы); 24 сағат
(ҚІЖК-тің 232-бабы); 48 сағат (ҚІЖК-тің 496,497-баптары); 72 сағат (ҚІЖК-
тің 136-бабы).
Заңда іс жүргізу әрекеттерін жергілікті уақыт бойынша сағат 22-ден 6-ға
дейінгі түнгі уақытта (кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларды қоспағанда)
жүзеге асырудан тартыңу көзделген. Сөйтіп, түнгі уақыттың ұзақтығы 8
сағатқа, ал күңдізгі уақыттан ұзактығы 16 сағатка тең. Демалу және үзіліс
жасау уақыты көрсетілген нормаларды орындау кезінде осы жағдайларды ескеру
қажет. Мысалы, ҚІЖК-тің 370-бабында былай делінген: "Жұмыс уақыты аяқталған
соң, соңдай-ақ жұмыс күні ішінде сот (судья) демалу үшін кенесу бөлмесінен
шығып, үзіліс жасауға құқылы". Ондай уақыт деп түнгі уақытты немесе
ұзақтығы әдетте 8 сағат болатын жұмыс күні деген ұғымға жатпайтын кез
келген уақытты таңуға болады. Сонымең бірге соттың қысқа үзіліс жариялауы
мүмкін.
Сағатпен есептелетін ең көп қолданылатын мерзім 24 сағатқа тең. Бұл
мерзім ҚІЖК-тің бірқатар баптарыңда атап керсетілген. Мысалы, қылмыс туралы
арыз бойынша шешім ол берілген күннен бастап жиырма төрт сағаттаға
кешіктірмей қабылдануға тиіс. Мәселен, егер арыз 2 сәуірде 12 сағат 20
минутта келіп түскен болса, бұл мерзімнің өтуі 2 сәуірдегі 13 сағаттан
басталып, 3 сәуірдегі 13 сағатта аяқталады. Ал мерзімнін өтуі басталатын
сағат есепке атылбайды. Бұл жағдайда ол — 12 сағат.
Заңмен 48 және 72 сағаттық іс жүргізу мерзімдері сирек белгіленеді.
Белгілі бір іс-әрекеттерді "кідіріссіз", "дереу" немесе "тез арада"
орындауды ңұскайтын нормалардағы белгісіз мерзімдер біршама қиындықтар
туғызады. Мұндай нұсқаулар, мысалы, ҚІЖК-тін 142, 216, 222, 235, 237-
баптарында бар. Мәселен, ҚІЖК-тің 216-бабынын 2-бөлігінде былай деп атап
керсетілген: . "Егер сезікті ұсталған немесе күзетпен қамауға алынған
болса, ол өз айғақтарын корғаушының қатысуымен баяндауға құқылы.
Қорғаушының қатысуын тез арада қамтамасыз ету мүмкін болмаған жағдайда
тергеуші оның қатысуын сезікті ұсталғаннан немесе ол күзетпен қамауға
алынғаннан кейінгі жиырма төрт сағаттан кешіктірмей қамамасыз етуге
міндетті". Қарапайым талдау "кідіріссіз", "тез арада" ұғымдарымен
белгіленетін мерзім қалай болғанда да жиырма төрт сағаттан аз уақытты
кұрайтынын көрсетеді. Сонымен бірге "кідіріссіз", "тез арада", "дереу"
сөздерінің тікелей түсінігі бойынша белгілі бір іс-әрекеттерді тікелей
құқықтық негіздер пайда болған сәтте орындау керек. Бірақ бірқатар
жағдайларда ол мүмкін болмайды. Осыған байланысты, А. П. Гуляевтің пікірі
бойынша іс-әрекет 24 сағаттан кешіктірілмей орындалуға тиіс. Сонымен,
"дереу" сөзінің әдеттегі ұғымы бұл мерзімнің ҚІЖК-тегі қазіргі ұғымына
сәйкес келеді.
Тәулікпен және күнмен есептелетін мерзімдер. Бұдан бұрын атап
көрсетілгеніндей, мерзім есептеудегі күн 24 сағат деп саналады, мерзім
тәулікпен есептелгенде ол соңғы тәуліктердегі 24 сагат ішінде бітеді.
Күндер мен тәуліктер есептеудегі негізгі айырмашылық міне, осында.
"Күн" мен "тәулік" ұғымдарының үйлеспейтінін бір нормаларда тәуліктік
мерзімдердің, өзге нормаларда — күндермен есептелетін мерзімдердің
белгіленуі сияқты фактілер дәлелдейді. Мысалы, ҚІЖК-тің 212-бабына сәйкес
жауап алудың бір күн ішіндегі жалпы ұзақтығы сегіз сағаттан аспауға тиіс".
Жауап алу жалпы ереже бойынша күндізгі уақытта жүргізілетінін ескергенде,
күн ұғымына, сірә, жергілікті уақыт бойынша сағат алтыдан жиырма екіге
дейінгі уақыт кіруге тиіс болар. Сонымен бірге, кейінге қалдыруға болмайтын
жағдайларда, жауап алуды түнгі уақытта да жүргізуге болады. Бұл жағдайларда
күн ұғымына жауап алу басталған сағаттан кейінгі сағаттан бастап
есептелетін 24 сағат кіреді.
Мерзімдерді тәуліктермен және күндермен есептеу тәртібіне түсініктер
енгізу қажет екенін ҚІЖК-тің әңгіме мерзім-кез жайында болған кездегі
қатынастарды реттейтін бірсыпыра нормалары дәлелдейді. Мысалы, ҚІЖК-тің 209-
бабына сәйкес "айдап әкелінген айыпталушыға айып айдап әкелінген күні
тағылады". Бұдан бұрын қаралған ережедегідей күн жауап алу басталған
сағаттан кейінгі сағаттан бастап есептелетін 24 сағатгы қамтиды. Күндізгі
уақытқа келер болсақ, бұл жерде айыпталушыға тағылған айыптың мәнін
мүмкіндігінше ертерек білу құқығын жүзеге асыруға оның мүдделі екенін
ескеру керек.
Келтірілген мысалдарға орай А. П. Гуляевтін мына бір ескертуі зейін
қоярлық: "Заң шығарушының бірдей уақыт аралығы үшін "жиырма төрт сағат"
және "тәуліктік мерзім" деген түрлі терминдер қолдануы, сірә, кездейсоқ
болмаса керек. Бірдей уақыт аралығын белгілеу үшін түрлі термиңдер қолдана
отырып, зан шығарушы аталған мерзімдерді есептеудің түрлі тәртібін
белгілеген. Мұндай тұжырымның дұрыс екенін ұсталған адамды қамауға алуға
немесе оны босатуға рұқсат беру туралы мәселені прокурордың шешуі үшін,
мысалы, айып тағу үшін көзделгеніндей екі тәулік емес, ал кырық сегіз сағат
белгіленген де көрсетеді. Сонымен, тәуліктік мерзім, біздің ойымызша,
тәуліктермен есептелетін мерзімдердің бір бөлігі болып табылады. Мұның өзі
тәуліктік мерзімді есептеу кезінде мерзімнің өтуі басталатын тәуліктер
есепке альшбайтынын білдіреді". Заң шығарушы Іс жүзінде "жиырма төрт
сағат", "бір күн", "жетпіс екі сағат", "үш тәулік" сияқты және т.б.
мерзімдерді бір мезгілде колданады. Орнына, маңызына және құқықтық
салдарына байланысты әр түрлі іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру
мерзімдерін саралауға мүмкіндік беретін ерекше мән міне, осында.
Айлармен және жылдармен есептелетін мерзімдер. ҚІЖК-тің 54-бабына сәйкес
ай мен жыл күнтізбе бойынша есептеледі; мерзімді айлармен немесе жылдармен
есептеу кезінде мерзім соңғы айдың тиісті күнінде аяқталады. Ал егер айлар
бойынша есептелген мерзім тиісті күні болмайтындай айға келетін болса,
мерзім сол айдың соңғы күні аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы жұмыс күні
емес (демалыс, мереке) күнге келсе, одан кейінгі бірінші жұмыс күні
мерзімнің ақырғы күні болып саналады. Бұл ереже ұстау, қамауға алу, үйінде
қамауда ұстау және медициналық немесе арнаулы оқу-тәрбие мекемесінде болу
оқиғаларына қатысты емес.
Қылмыстық іс жүргізу заңында айлармен есептелетін мерзімдер көзделген; 1
ай (мысалы, ҚІЖК-тің 184-бабы). 2 ай (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 1-
бөлігі), 3 ай (мысалы, ҚІЖК-тің 153-бабының 2-бөлігі), 9 ай (мысалы, ҚІЖК-
тің 153-бабының 3-бөлігі). Ұзақтығы 1 жыл іс жүргізу мерзімі ҚІЖК-тің 153-
бабының 4-бөлігінде көзделген.
Мерзімнің ескіруін белгілеу кезіңде іс жүргізу мерзімдерін есептеудің
кейбір ерекшеліктері бар. Мәлім болып отырғандай, егер ҚК-те белгіленген
ескіру мерзімі өткен болса қылмыстық іс қозғауға болмайды (ҚІЖК 37-бап, 1-
бөлік, 4-тармақ), сонымен бірге, ақтау үкімін жаңадан ашылған мән-жайлар
бойынша қайта қарауға тек қылмыстық жауаптылыққа тарту мерзімі ескіруінің
заңда белгіленген мерзімдері ішінде және жаңа мән-жайлар ашылған күннен
бастап бір жылдан кешіктірмей жол беріледі (ҚІЖК-тің 473-бабы). ҚК-тін 69-
бабына сәйкес мерзімнін ескіруі жылдармен есептеледі: кішігірім қылмыс
жасалған күннен бастап 2 жыл; орташа қылмыс жасалған күннен бастап 5 жыл;
ауыр қылмыс жасалған күннен бастап 10 жыл; аса ауыр қылмыс жасалған күннен
бастап —15 жыл.
Мерзімнің ескіруін үзу және тоқтата тұру қылмыс үшін заңда көзделген
жазаның сипаты мен мерзімнін материалдық-кұқықтық регламенттелуіне
байланысты іс жүргізу мерзімі сол қылмыс жасалған күннен бастап есептеледі.
Заң шығарушы, егер мерзімнің бітуі жұмыс күні емес күнге келсе, мерзім
есептеудің жалпы тәртібін белгілеген. Бұл жерде демалыс немесе мереке
күнінен кейінгі бірінші жұмыс күні ақырғы күн деп саналады. Демалыс күндері
деп тек мереке күңдері, сенбі мен жексенбі саналуға тиіс. Бұл жағдай
маңызды, өйткені құқық корғау органдарында "құбылмалы кесте" дейтін
пайдаланылады, сол кезде демалыс күні аптадан кез келген күнге келеді.
Сөйтіп, мерзімді есептеу үшін тек жұмыс күні емес деп белгіленген сенбіні,
жексенбіні және мереке күндерін ғана есепке алу маңызды.
Бұл ережені сағаттармен есептелетін мерзімдерге қолдануға болмайды.
Әйтпеген жағдайда, А. П. Гуляевтің әділ атап көрсеткеніндей: "аталған
ережені занда белгіленген барлық мерзімдерге қатысты ету мерзімдерді
сағатпен есептеуді қандайда болсын мәннен жиі айырған болар еді".
Зан шығарушы адамға қамауға алу түріндегі іс жүргізушілік мәжбүрлеу
шараларын қолдану кезіндегі мерзімдер есептеу тәртібін арнайы керсеткен.
Мәселен, ҚІЖК-тін 153-бабына сәйкес (11-6) қамауға алудын мерзімі
айыпталушы (сезікті) қамауда ұсталған кезден бастап прокурор істі сотқа
жолдағанға дейін саналады. Адамды сезікті ретінде ұстау уақыты, соттың
шешімі бойынша үйде қамауда ұстау және медициналық мекемеде мәжбүрлі түрде
болу уақыты қамауға алу мерзіміне есептеледі. Айыпталушының және оның
қорғаушысының қылмыстық істің материалдарымен танысу уақыты қамауға алу
мерзімін есептеу кезінде есепке алынбайды. Қамауға алу мерзімдерін
регламенттеу ерекше маңызды, өйткені әнгіме адамның жеке басына
тиіспеушілік, азамат пен адамға әуел бастан тиесілі құқықты еркін жүзеге
асыру сияқты іс жүргізу әрекеттері жайында болып отыр.
Ғылыми пікірталастар
РСФСР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің (1990 ж.) теориялык, моделін
әзірлеушілер өз кезінде іс жүргізу мерзімдерінің әлеуметтік-құқықтық мәнін
жаңаша ұғынуға әрекет жасады. Атап айтқанда модель авторлары іс жүргізу
мерзімдерінің құқық кепілдіктерінің бір түрі деп түсінілуіне көбірек көңіл
бәлген. Мәселен, РСФСР ҚІЖК-тің 341-бабын-да мынадай ереже берілген:
"Мерзімдерді есептеу кезінде мерзімнің өтуі басталатын сағат пен тәулік
есепке алынбайды, бірақ бұл ұстау, қамауға әлу, үйінде қамауда ұстау және
медициналық мекемеде болу кезіндегі мерзімдерді есептеуге қатысты емес".
Соңғы ескертпе мерзімнің аяқталуы мерзімнің аяқталуы жұмыс күні емес күнге
келген жағдайларға қатысты. Мұның мәнісі аталған модельдің 342-бабында
түсіндірілген: "Адамды ұстау, қамауға алу, үйінде қамауда ұстау және
медициналық мекемеге орналастыру кезінде мерзім сол шаралар іс жүзінде
қолданылған кезден (сағаттан) бастап еселтеледі".
Теориялық модель авторларының көзқарасы олардың қылмыстық іс жүргізу
институттары жүйесіне, категориялар мен ұғымдарға қатысты ізденістерінің
адамгершілік сипатын қылмыстық сот ісін жүргізуде адам құқықтарын күшейтуге
ұмтылушылық бар екенін дәлелдейді.
Қылмыстық істерді біріктіру мен бөлектеу кезінде тергеу мерзімін есептеу
тәртібі туралы мәселе айтыс-тартысты болды. Қазақстан Республикасы ҚІЖК-тің
48-бабына сәйкес тергеу барысында бір іс жүргізуде бір немесе бірнеше
қылмыс жасады деп бірнеше адамды айыптау бойынша, немесе бір адам өзара
ұқсас не бір пиғылды бірнеше қылмыс жасаған жағдайда істерді біріктіруге
болады.Бұрын қолданылған ҚІЖК-те мерзімдерді есептеу жөнінде әлдебір
нұсқаулар болған жоқ. Атап айтқанда, И. Е. Быховский, А. Пюбавин, В.
Шимановский есеп жүргізу нүктесі етіп бастапқыда қозғалған іс мерзімі
алынуға, ал біріктірілген өзге істерді қозғау мерзімдері бұрын қозғалған
істер шегіндегі жеке іс жүргізу мерзімдері ретінде қаралуға тиіс деп
санайды. Бұл көзқарасқа А. П. Гуляев дау айтып, бірқатар іс жүргізу
жағдайлары бойынша мерзім есептеудің басқа тәртібі болуы мүмкін деп
санайды. Мысалы, қылмыс жасаған адам анықталмаған қылмысты істі кінәлі адам
әшкереленген іспен біріктірген кезде біріктірілген іс бойынша тергеу
мерзімін екінші қылмыстық іс қозғалған кезден бастап есептеген жөн.
Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген ҚІЖК-інде бұл мәселе барынша
толық реттелген (48-баптың 4-бөлігі) және де отандық қылмыстық іс жүргізу
құқығы шегінде айтыс-тартыс туғызып отырған жоқ.
1.5 Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі
Іс жүргізу мерзімдерін ұзарту мен қалпына келтіру тәртібі ҚІЖК-тің 56-
бабында регламенттелген. Жалпы ереже бойынша дәлелді себептермен өткізіп
алынған мерзім мүдделі адамдардың өтініші бойынша, анықтаушының,
тергеушінің, прокурордың немесе іс жүргізіп отырған судьяның қаулысымен
қалпына келтірілуі мүмкін. Дәлелді себептер жеңу немесе кейінге қалдыру
мүмкін емес оқиғалар болуы мүмкін, мысалы, ауыр сырқат, табиғат апаты,
жұмыс бастылық және т.т. Осы айтылғанға орай егер шағым немесе өзге құжат
мерзім өткенге дейін почтамен, жеделхатпен, ал қамаудағы адамдар үшін — бас
бостандығынан айыру орындарынын әкімшілігі арқылы жіберілген болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz