Азаматтық құқықтық жауапкершілік туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі
1.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілік нысандары
2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың мәні және мазмұны
2.1 Сақтандыру түсінігі мен түрлері
2.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандыру ұғымы мен ерекшеліктері
3 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың жекелеген түрлері
3.1 Нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандырудың ерекшеліктері
3.2 Көлік құралдары иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың мәні және маңызы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі
1.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілік нысандары
2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың мәні және мазмұны
2.1 Сақтандыру түсінігі мен түрлері
2.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандыру ұғымы мен ерекшеліктері
3 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың жекелеген түрлері
3.1 Нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандырудың ерекшеліктері
3.2 Көлік құралдары иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандырудың мәні және маңызы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық- құқықтық жауапкершілік қолданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады. Азаматтық құқықта жауапгершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың құқығын қорғау жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін. Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қолдану үшін «жауапкершілік» түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Азаматтық құқық жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік иеленуші роль атқарады. Бұл туралы Азаматтық кодекстің екінші бөлімі «ерекше бөлімінде» жан- жақты қамтылған. Осы тұрғыдан алып салыстырғанда, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның ішінде әсіресе, мүліктің төлем мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен, азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А.Сухановтың пікірінше азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін. Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қолдану үшін «жауапкершілік» түсінігін анықтап алуымыз қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Азаматтық құқық жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік иеленуші роль атқарады. Бұл туралы Азаматтық кодекстің екінші бөлімі «ерекше бөлімінде» жан- жақты қамтылған. Осы тұрғыдан алып салыстырғанда, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның ішінде әсіресе, мүліктің төлем мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен, азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым Е.А.Сухановтың пікірінше азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ескерту-тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 122-бабы 2-тармағы.
2. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. Алматы: Заң әдебиеті.-2005.- 90-110 б
3. Гражданское право: Учеб. / Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. Алматы, 2000.
4. Басин Ю.Г. Принципы гражданского законодательства Республики Казахстан // Гражданский кодекс РК (Общая часть) – толкование и комментирование. Алматы, 1996. Вып. 1.
2. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. Алматы: Заң әдебиеті.-2005.- 90-110 б
3. Гражданское право: Учеб. / Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. Алматы, 2000.
4. Басин Ю.Г. Принципы гражданского законодательства Республики Казахстан // Гражданский кодекс РК (Общая часть) – толкование и комментирование. Алматы, 1996. Вып. 1.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі
1.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілік нысандары
2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың мәні және мазмұны
2.1 Сақтандыру түсінігі мен түрлері
2.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандыру ұғымы мен
ерекшеліктері
3 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың жекелеген түрлері
3.1 Нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандырудың
ерекшеліктері
3.2 Көлік құралдары иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандырудың мәні және маңызы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі
1.1. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түсінігі және ол туралы
пікірлер
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық-
құқықтық жауапкершілік қолданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес
жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы
болып табылады. Азаматтық құқықта жауапгершілік заңға және шартқа сәйкес
жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке
әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың құқығын қорғау
жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін.
Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қолдану үшін жауапкершілік түсінігін анықтап алуымыз
қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Азаматтық құқық жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін
барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі
туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік
иеленуші роль атқарады. Бұл туралы Азаматтық кодекстің екінші бөлімі
ерекше бөлімінде жан- жақты қамтылған. Осы тұрғыдан алып салыстырғанда,
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның ішінде әсіресе, мүліктің төлем
мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен,
азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік.
Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар
Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым
Е.А.Сухановтың пікірінше азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ескерту-
тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам,
қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын
тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге
қабілетті, жауапкершілікті адамдардың мінез- құлқын қалыптастыру құралы
болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі
бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай
отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе
шешім қабылдауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі.
Еркіндік шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін
мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу
кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде
экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен,
сауда–саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі
талап етіледі. Бұл процесс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне,
меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің
дербестігі мен тәуелсіздігі творчествалық белсенділік пен икемділікті
дамыта отырып, оның инициативасына, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға,
сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір
мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі
адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің
мұндай қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің
көрінісі ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады.
Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау
мен оның нәтижелері, өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі
жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас
құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып
қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды.[1]
сілтеме жұмыстың соңында тиісті пайдаланған әдебиеттер тізімі сәйкес келуі
тиіс
Жауапкершілік барлық құқық қатынастарына тән нәрсе. Азаматтық
құқықтық қатынастың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан
жауапкершілік жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде
қаралады. Бірақ та бұл арада айтылған мәселе міндеттемелерден тыс құқық
қатынастарына да қатысты. Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз – заңмен
немесе шартпен қаралған ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық
құқықтық қатынастардың субьектілеріне қолданылатын мүліктік өндіртіп алу
немесе мүліктік салмақ салу болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай
өкілетті тұлғаның мүліктік шығынының орнын толтыру да жатады.
Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормаларға санкцияны жүзеге асыруға түрткі болады. Ең алдымен, азаматтық-
құқықтық жауапкершілікте мемлекеттік және шарттық тәртіпті нығайтуда, осы
мақсаттың алдын алуда тәрбиелік маңызы айрықша. Азаматтық құқық қатынасының
субьектілері болып табылатын тараптар өзіне жүктелген міндеттерді
орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүліктік шығынға және жеке тұлғалар
мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын білуі тиіс әрі
өзінің міндетін бұзбауға күш салуы керек. Тәрбиелік жағын былай қойғанда,
егер, әлгі айтқан құқық бұзушылыққа жол берілетін болса, онда азаматтық-
құқықтық жауапкершілік оны қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.
Сондықтан да, борышқор өзі істеуге міндетті нәрсені орындамағанда ғана
емес, оны орындаудан өз бетімен бас тартқан кезде де оған жауапкершілік
бәрібір мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлікті өндіртіп алу
тәрізді өзіне тән жауапкершілік қасиеті болмаса, несие беруші міндеттемесін
орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның
іс-әрекетін өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай түседі.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзіне тән қасиеттері:
А) борышқордың міндеттемені бұзғанынан туындаған мүліктік шығындарды
несие берушіге қайтару;
Ә) борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын қадағалау;
Б) борышқорды міндеттемесін орындамағаны немесе тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жазалау;
В) белгілі бір дәрежеде несие берушінің міндеттемеге қатысуына
түрткі болу (өйткені, контрагенттің дұрыс болмауынан пайда болатын
шығынды өтеуді қамтамасыз етеді);
Г) борышқордың тәртіпсіздік фактілерін басқа тұлғалардың көзінше
айғақтау болып табылады[2]. сілтеме жұмыстың соңында тиісті пайдаланған
әдебиеттер тізімі сәйкес келуі тиіс
Ықпалы әр түрлі деңгейде бола тұрса да, міндеттемелердің бәрінде
жауапкершіліктің мұндай қасиеттері кездеседі. Мұндай жауапкершіліктің
қажеттілігі міндеттеменің бұзылмауын реттейтін заңнан ( мысалы,
міндеттемені бұзғаннан келетін залалдың орнын толтыру ), әр жақтың өзара
жасасқан шарттарынан, міндеттеменің келісілген жағдайларынан туындайды.
Жауапкершілікті белгілеу қосымша келісімдер арқылы да жүзеге асады. Мысалы,
оған міндеттеменің мерзімін бұзғаны үшін салынатын айыпқа орай жасалатын
келісімді жатқызуға болады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік – Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің
институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша азаматтық-құқықтық
қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер кездеседі.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік тудыратын жағдай оның негіздері
болып есептеледі. Ондай негіздергі ең алдымен заңда немесе шартта
көрсетілген құқықтарды бұзу жатады. Мысалы міндеттеме шартында көрсетіле
тұрса да тұлғаның оны орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы,
әлдекімге мүліктік залал келтіруі тәрізді жағдайларды айтуға болады.
Алайда жауапкершіліктің аталған негіздерінің бірі пайда болған кезде
оны белгілі бір тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкін емес. Ол үшін азаматтық-
құқық бұзушылыққа сәйкес келетін жалпы, типтік болып табылатын белгілі бір
жағдайларды айқындап алу қажет. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік тің мұндай
жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның құқыққа қайшы қылығы(іс-әрекеті не әрекетсіздігі);
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс-әрекеті мен оның келтірген
зиянының салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқық бұзушының кінәсі.[3] сілтеме жұмыстың соңында тиісті
пайдаланған әдебиеттер тізімі сәйкес келуі тиіс
Нақты тұлғаға азаматтық –құқықтық жауапкершілікті жүктеу үшін жалпы
ереже бойынша қажетті келтірілген негіздер жиынтығы-азаматтық-құқық
бұзушылықтың құрамы болып табылады. Көрсетілген негіздердің біреуі болмай
қалса, жауапкершілікке тарту мәселесі туындамайды. Бірақ та, кейбір
жағдайларда заң азаматтық құқықтағы құқық бұзушылық құрамының бар болуы
мүліктік жауапкершілікке тарту үшін жалпы талаппен санаспайды(мысалы,
жоғары қауіптілік көзін иеленуші заңды тұлға жәбірленушінің алдында кінәсіз
жауап береді(АК-тің 931-бабы)). Енді азаматтық құқық бұзушылықтың құрамының
әлгінде айтылған элементерінің әрқайсысына тоқтала кетелік.
Құқыққа қайшы тұлғалардың қылықтары- азаматтық жауапкершіліктің
негізі. Құқыққа қайшы тұлғаның қылығы дегеніміз заңға немесе шартқа сәйкес
емес теріс іс-әрекет болып табылады. Ол құқықтық қатынасқа түсетін екінші
жақтың мүліктік немесе мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын бұзуға әкеп
соғады. Азаматтық құқықта құқыққа қайшы тұлғаның қылығы обьектисһвті және
субъективті құқықтардың міндетті түрде бір мезгілде бұзылуын көрсетеді.
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы жауапкершілікке тартудың бірден бір
шарты болса, оны жауапкершіліктің заңдық негізі деп атайды. Тұлғаның
құқыққа қайшы қылығының жағдайы іс-әрекетте не әрекетсіздікте көрінуі
мүмкін. Мінез-құлықтың саналы түрде болуы обьективті жағдай, құқықтық
қатынасқа қатысушылардың құқық бұзушылығы оған қарамайды, сондықтан да
қылмыстық құқықта ол қылмыс құрамының обьективті жағын құрайды.
Бұл арада мәселенің екі жағына тоқтала кеткен жөн. Біріншіден,
заңдарды білмеу құқық бұзушыны ештеңеден арашалай алмайды. Әңгіме заңның
ұңғыл-шұңғылын жетік білуде емес, өмірде әрбір іс-әрекеттің бәрі заңдармен
қамтылмайды. Соныдқтан, тіпті заңгерлердің өздеріне де қайсыбір әс-
әрекеттерді құқыққа сыйымды екендігін айқындау оңайға түспейді. Демек бұл
саланың маманы еместерден ондай дәлдікті айқындауды талап етудің өзі ақылға
сыймайды.
Екіншіден, тәртіптің саналылықпен жүзеге асуы басқаға, яғни құқық
бұзушылық құрамының субъективті жағына, кінәлілік мәселесіне қатысты.
Құқыққа қайшылық пен кінәлілікті шатастыру заң әдебиеттеріндед е, сот
тәжірбесінде де кездеседі әлі кездесіп те жүр. Сонымен қатар
жауапкершілікке тартудың әрбір шарты қателіктерден ада болуы үшін әрқайсысы
міндетті түрде басқаларынан бөлек талдануы қажет. Жауаптылық туралы шешім
жоғарыда көрсетілген барлық қажетті негіздер түгел болғанда қолданылуға
тиіс, бірақ олардың бар болуы әрбір негіз бойынша бөлек қаралуы қажет.
Заңды, міндетті, бұйрықты орындамау, құқықты жүзеге асыру,
жәбірленушінің келісімі, қажетті қорғаныс және аса қажеттілік тәрізді
жағдайлар құқыққа қайшы тұлғаның қылығы болып есептелмейді. оның бәрі де
белгілі бір негіздерді сақтай отырып, саналы түрде атқаруды қажетсінеді, ал
олардың бұзылуы – құқыққа қайшылық, міне оның салдарынан жауапкершілік
мәселесі туындайды(қажетті қорғану және аса қажетті жағдайда зиян келтіру
туралы АК- тің 919-920баптарында қаралады).
Кінә- азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негізі. Жалпы заң ілімі
кінәні тұлға өзінің заң бұзу әрекетін (немесе әрекетсіздігін) жан-
дүниесімен, демек психологиялық тұрғыдан сезінуі деп түсіндіреді. Заңда оны
қылмысты істердегі кінә және азаматтық істердегі кінә деп екіге бөледі.
қылмыстық жауаптылыққа қасақана немесе абайсызда қылмыс жасаған адам
тартылады[4]. сілтеме жұмыстың соңында тиісті пайдаланған әдебиеттер тізімі
сәйкес келуі тиіс
Азаматтық заңдарда кінә мүліктік немесе мүліктік емес өзіндік
міндеттемелерді орындамау және тиісті дәрежеде орындамау тұрғысынан
көрінеді.
Кінә қасақан немесе абайсызда түрде болады.
Заңды біле тұра бұзу және оның келтіретін зиянды салдарын болжауда
қасақаналық болып саналады, ал абайсызда заңды бұзған тұлға заңды бұзғанын
тіпте сезінбейді және оның зиянға әкеліп соғаиһтын салдарын болжайда
алмайды. Бірақ ол нақтылы жағдайларды ескере отырып, мұны сезе де, болжай
да алуы керек еді. Кейде азаматтық қатынастарда тараптардың екі жағы да
кінәлі болуы мүмкін. Мұндай аралас кінә жағдайныда келтірілген зиянның
орнын толтыру жауаптылығы екі жаққа бірдей жүктеледі.
Азаматтық құқықта тұлға кінәсіз болса да жауапкершілікке тартылуы
мүмкін. Кінәсіз жауаптылық тек заңда көрсетілген жағдайларда ғана зиян
келтіруші бұл жөнінде кіәлә болмаса да жауап береді. Мысалы, қатерлі қауіп
көзі болып табылатын ұйымдар кіәсіз жағдайда да келтірілген шығынды өтеуге
міндетті. Керісінше, есі ауысқан адам, 14 жасқа жетпеген бала кінәлі болса
да келтірген зиян үшін жауап бермейді. АК-тің 359 бабы 1-тармағына сәйкес,
егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде орындау үшін өзіне байланысты
шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол кінәсіз деп танылады. Сөйтіп,
азаматтық құқықта тұлғаның өз қылығына заң кінәні субъективтік, психикалық
қатынас деп қарамайды, керісінше тұлғаның өз іс-әрекеті салдарынан болған
жайсыз нәтижелерді немесе ағаттықты қалпына кеотіруге мүмкін болатын шараны
алмағанына мән береді. Біздің заңымыздың тұжырымы бойынша нақты тұлғаның
қылығы істің шын болмысымен салыстырылуы керек, бұл орайда, тұлғаның
мүмкіндігі бола тұра өзіне тиесілі нәрсені орындамағаны есепке алынады.
АК-тің 359-бабының 1- тармағының жалпы нормасы кәсіпкерлік саласына
қолданылмайды. АК-тің 359-бабының 2-тармағында кәсіпкерлер үшін
диспозитивтік сипаттағы басқа жалпы ереже берілген: міндеттемені
орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған тұлға басқа кінәсі болмаса
да жауап береді. Демек кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде
міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындай алмаған кәсіпкерге
жоғары жауапкершілік жүктеледі. Мұндай кінәсіз жауапкершілік кәіпкерлікке
тән тәуекелге сүйенеді. Кәсіпкердің кінәсіз жауапкершілігі АК-тің 360-
бабынан шығады, ол міндеттемедегі кәсіпкерлік тәуекел деп аталады.
Аталған бапта былай делінген: Егер міндеттемеде кәсіпкердің тапсырысы
бойынша әлдебір жұмысты орындау көзделсе, оны пайдаланудың тиімсіз болу
тәуекелі кәсіпкерге жүктеледі. Жұмысты тиісті дәрежеде орындаған адам, егер
шартта өзге кәіспкерлік тәуекелді бөлу көзделмесе, орындау дәрежесіне
сәйкес ақы алуға құқылы.
Сонымен бірге, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда міндеттемедегі
кәсіпкер жауапкершілігінің өзі шексіз деуге болмайды. Егер кәпкерлік өзіне
жүктелген міндеттемені бой бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі
төтенше және тойтаруға болмайтын мән- жайлардың(дүлей құбылыста, соғыс
қимылдары және т.б.) әсерінен орындай алмағанын дәлелдей алса,
жауапкершіліктен құтылады. Мұндай жағдайда нарықта тауарлардың, жұмыстар
мен қызмет көрсетудің мүмкін болмай қалуы тәрізді жағдайлар есепке
алынбайды.
Заң немесе шарт арқылы жауапкершіліктің басқа негіздері мен одан
босатылудың жағдайлары қарастырылуы ықтимал. осылайша кәсіпкерлер шартқа
отырып, тек кінәға қатысты жауапкершілік жөнінде өзара келісімге келе
алады. Бірақ мұндай келісім болмаған жағдайда, АК-тің 359-бабының 2
тармағының жалпы нормасына жүгінуге болады.
АК-тің 359-бабының 3-тармағында мына жағдай ескерілген: міндеттемені
қасақана бұзғаны үшін жауапкершілікті жою немесе шектеу туралы алдын ала
жасалған келісім жарамсыз болып табылады.
АК-те(қылмыстық құқықтан айырмашылығы) кінәнің презумпциясы(кінәсіз
деп жорамалдау) қолданылады. құқық бұзушы қашан өзінің кінәсіз екендігін
дәлелдегенше кінәлі деп есептеледі. Кінәсіз деп жорамалдауды(презумпциясы)
бекіту мына жағдайларға негізделген:біріншіден, азаматтық айналымда
субъектінің қатысы жалпы еркіндікте болады. Мұндай еркіндік өзінің
әрекетінің қолайсыз салдары туындаған жағдайда тәуекел етуге мүмкіндік
береді, сонымен қатар жауапкершіліктен құтылу үшін өзінің кінәсіздігін
дәелдеуге көмектеседі. Екіншіден, азаматтық-құқықтық жауапкершілік жеке
құқықтық сипатқа ие, оның шаралары субъектіні жеке тұлға ретінде
бостандығына, ар – намысына тиіспейді. Бұл ретте кінәнің презумпциясы,
сондай-ақ, тұлғаның бостандығын шектемейді және оның ар-намысына, қоғамдағы
іскерлік беделіне нұқсан келтірмейді. Үшіншіден, әдетте шиеленісті жағдай
мен орынсыз килігу субъектілерінің бірінің құқыққа қайшылық әрекеттерінен
болады, даулы мәселені шешерде әр жақ тең жағдайда болуы шарт: жәбірленуші
жақ өзінің құқығымен мүддесі басқа субъектінің әрекетімен бұзылғанын
дәелдеуі тиіс, ал, соңғысы - өзінің кінәсіз әрекет еткенін дәлелдеуі керек.
Тұлғаның кінәсіз болуы оны жауапкершіліктен арашалайды.
Зиян- заңмен қорғалатын игілік атаулының кемуі. Егер зиян мүліктік
сипат алатын болса, оны залал деп атайды. Залалдың ақшалай баламасы шығын
делінеді.
АК-тің 9-бабында құқығы бұзылған адам, егер заңмен шартта аз
мөлшердегі шығын қаралмасы, өзіне келген залалды толық қалпына келтіруді
талап ете алатындығы бекітілген. Залалдың орнын толтыру жөніндегі норма
императивті тұрғыда келеді, ол барлық азаматтық құқықтық қатынастарға
жүреді және жақтардың шартында шығында келтіру құралды ма, жоқ па, оған
қарамай әрекет ете береді.
Мемлекеттік өкімет билігі органының, өзгеде мемлекеттік органның
заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды
адамдарының әрекеті(әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа немесе заңды тұлғаға
келтірілген залалды ҚР-сы немесе тиісінше әкімшілік аумақтық бөлініс өтеуге
тиіс(АК-тің 9-бабы, 5-тармағы).
Залалдар мынадай 2 түрге бөлінеді:
1)құқығы бұзылған тұлға жасаған немесе жасауға тиісті шығыстар, оның
мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы(нақты нұқсан);
2)сол тұлғаның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында
болатын, бірақ алынбай қалған табыстары(айырылып қалған пайда).
Мысалы, тасымалдау шарты бойынша мүлік бүлінсе немесе зақымдалса, онда
тасымалдаушы тек қана нақты нысан мөлшерінде шығынын төлейді. Ал айырылып
қалған пайдаға, мәселен, азаматқа жарақат немесе денсаулығына өзгедейзақым
келтірілген кезде жәбірленуші жоғалтқан немесе анық иелене алатын
табыс(кіріс), сондай-ақ денсаулыққа зақым келтіруден туындайтын
шығындар(емделуге, қосымша тамақтануға және т.б.) жатады.
Егер құқықты бұзған тұлға кейін кіріс түсіретін болса, онда құқығы
бұзылған тұлға өзге де айырылып қалған пайдасымен қоса түсуге тиісті
кірістен кем емес мөлшерде орын алған залалды қалпына келтіруді талап ете
алады.
Мүліктік емес зиянға тұлғаның дене кемтарлығ мен психикалық ауруына
байланысты моральдық, адамгершілік зардап, іскерлік беделге келетін залал,
біреудіңатын пайдаланып оған залал келтіру және т.б. жатады.
Мүліктік емес зиянның бұл түрі моральдық залалды қалпына келтіру
шарасын қолдану негізін туғызады. Ал, егер жарақат адамның еңбекке
қабілеттілігін төмендетіп не оны жойса, оның денсаулығын түзетуге, алмаған
жалақысын беруге бөлінетін шығындар әлгі айтқан мүліктік зиянды білдіреді.
Себепті байланыс-азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негізі.
Азаматтық жауапкершілікті анықтау үшін құқыққа қайшы іс-әрекет пен зиянның
арасында себепті байланыстың болуы да заңды.Бұл былай деген сөз: қандай бір
құқыққа қайшы іс-әрекет жасағандығы(немесе әрекетсіздігі) үшін
жауапкершілік жүктеуден сол зиянның болуы, сол іс-әрекеттің(немесе
әрекетсіздіктің) кездейсоқ бола қалған ғана іс емес, сол іс-әрекетке
байланысты(немесе әрекетсіздікке байланысты) дағдылы, қалыпты ретімен
туғандығын анықтау шарт.
Әрбір нақтылы істі қарағанда соттың міндеті: зиянның жасалуы алдында
болған оқиғалар тізбегінен қалыпты жағдайда, дағдылы жолымен зиян
келтіретін іс - әрекеттің біреуін ерекше бөліп шығару. Егер, құқық
бұзушылық пен зиянның пайда болуының арасында осындай қалыпты себепті
байланыстар барлығын анықтау мүмкін болмаса, бұл ретте зиян шектірушіге
жауапкершілік артуға дәлел жоқ.
Кейде құқыққа қайшы іс-әрекет пен зиянның арасындағы себепті
байланысты анықтау қиындыққа соқпайды(мәелен, мылтықты аңғырттықпен ұстап
біреу – міреуді өлтіріп алған реттерде). Бұл ерекше күрделі жағдайларда
себепті байланысты анықтау үшін сарапшының(дәрігерлік, техникалық, т.б.)
көмегі қажет болады. Мүмкін, зиянның болуына құқық бұзушының іс - әрекеті
ғана емес, жәбірленушінің өзінің іс-әрекеті де себеп болуы мүмкін. Бұл
ретте оқиғаның қалыпты жағдайында зиянның орын алуына іс- әрекеттердің
қайсысының шешуші рөл атқарғанын анықтау керек. Мысалы, АК-тің 935- бабына
сәйкес жәбірленушінің теріс пиғылы салдарынан пайда болған зиян өтеуге
жатпайды. Ал, егер жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы зиянның орын
алуына немесе ұлғаюына себеп болса, жәбірленуші мен зиян келтіруші
кінәсінің дәрежесіне қарай өтек мөлшері азайтылуы тиіс.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің түрлері.Жауапкершіліктің
түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға қолданылатын шара мен
оның сипаты бойынша айыруға болады. Негіздері бойынша жауапкершілік шартты
және шарттан тыс деп бөлінеді, яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге
асады. Бірінші жағдайда әр жақтың өзара шартынан, сондай- ақ басқа да
әрекеттерінен туындайтын құқықтық қатынастарға байланысты көрінеді.
Жақтардың мақсаты қоғамдық- пайдалы нәтижелерге қол жеткізу болып табылады,
бірақ, заң мен шар олардың мүмкін болатын құқық бұзушылығына орай
міндеттері мен жауапкершіліктерін қарастырады. сондықтан, мұндай қатынастар
бойныша жауапкершілік осы құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай
келетін іс- әрекеттерін сол нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да
бірдей әрі мейлінше қатал талаптар қойылады.
Шарттан тыс қатынастар құқыққа қайшы келетін екі жақтың бірінің
кездейсоқ әрекеттерімен сипатталады.Сол себепті, әлбетте, жауапкершілік
қатынастары өзгелерінен бөлек реттеледі, заң шығарушы жәбірленушіге
қарағанда құқық бұзушыға барынша қатаң қарайтыны табиғи нәрсе.
Егер құқық қатынасында жауапкершілік субъектілері бірнешеу болса,
онда жауапкершілік үлестік немесе ортақтасқан немесе субсидиарлы болып
есептеледі(АК-тің 287, 357-баптары). Құқықтық қатынастың екі жағының да
кінәсі болған жағдайда оны аралас кінә деп айтады. Егер бір жақта бірнеше
адамның кінәсі бар болатын болса, оны бірлескен кінә дейді.
Міндеттемеде тұлғалар көп болғанда, сондай-ақ міндеттемені орындау
үшінші жақпен жүзеге асырылатын жағдайда, регрестік талаптар бойынша
жауапкершілік туындайды(АК-тің 289- бабы).
Заң жауапкершілік шарасы бойынша залалдың толық өтелуін талап
етеді(АК-тің 9- бабы). Кейбір міндеттемелерде жауапкершіліктің борышқордан
белгілі бір затты жеке беру міндеті туралы түрі де кездесуі мүмкін(АК-тің
355-бабы). Мұндай шаралар негізінен алғанда, заңда немесе шартта әдейі
көрсетілмей-ақ қолданыла береді. Жауапкершіліктің басқа шаралары жалпы
ережеге сай келеді әрі заңның немесе шарттың арнайы көрсетуімен жекелеген
міндеттемеде қолданылады(мысалы, емһсеп айырысу құқық қатынастарында
кездеседі). Тағы бір шаралар бос міндеттемеге қосымша ретінде қарастырылады
және міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету құралы ретінде көрініп,
сонымен бір мезгілде жауапкершіліктің шарасы (өлшемі) болып табылады.
Сипаты жағынан жауапкершілік заттай және ақшалай болып келеді.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің мөлшері.Жауапкершіліктің мөлшері
жауапкершіліктің түріне және басқа да жағдайларға байланысты әрқалай
анықталады. Залалдың орнын толтыру кезінде өзгертілген бағаның қандай
деңгейде болу керектігі есепке алынуына байланысты ол мәселені шешуде
маңызды рөл атқарады. АК-тің 350-бабында мұндай шешім қарастырылған. Егер
заңдарда немесе шартта өзгеше көзделмесе, міндеттеме орындауға тиісті
жерде, залалды анықтаған кезде борышқор несие берушінің талабын
өзықтиярымен қанағаттандырған күнгі бағаға жүгінеді. Ал егер талап ерікті
түрде қанағаттандырылмаған жағдайда сол талап арыз берілген күнгі
қолданылған баға назарға алынады. Мән – жайларды негізге ала отырып, сот
шешім шығарған күгһні не нақты төлем төленген күні қолданылған бағаны
назарға ала келіп, залалдың орнын толтыру туралы талап қанағаттандыра
алады.
Залалдың құрамына несие берушінің алдын ала қолданған шаралары арқылы
айырылып қалған пайдасының мөлшерін анықтау үшін жұмсаған шығындары да
кіреді.
Залалдың орнын толтыру жәбірленушінің мүліктік жағдайын қалпына
келтіруді мақсат етеді. Әдетте, залал толық көлемде қалпына келтірілуге
тиіс(АК-тің 9-бабы). Осыған байланысты азаматтық құқықта залалдың толықтай
орнын толтыру принципі қаралған.
Жауапкершілік мөлшерін шектеу АК-тің 358-бабында қарастырылған, сондай-
ақ басқа да бірқатар құқықтық актілерді кездеседі. Егер міндеттемелердің
осы түрі немесе осындай құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мөлшері заңдарда
белгіленбеген болса, онда қосылу гһшарты бойынша немесе өзге шарт бойынша
борышқорды жауапкершілік мөлшері шектелуі мүмкін.
Егер міндеттеменің орындалмауы немесе тиісті дәрежеде орындалмауы екі
тараптың да кінәсінен болса, сот соған сәйкес борышқор жауапкершілігінің
көлемін азайтады. Сот, егер несие беруіші міндеттеменің орындалмауынан
немесе тиісті дәрежеде орындалмауынан келтірілген залал көлемінің ұлғаюына
қасақана немесе абайсызда себепкер болса, немесе олардың азаюына ақылға
қонымды шаралар қолданбаса, борышқор жауапкершілігінің мөлшерін де
азайтады(АК-тің 364-бабы).
Сот мұндай жағдайда міндеттемені орындамаудағы борышқордың да, несие
берушінің де әрекеттерін бағалайды, егер несие берушінің кінәсі жалпы
келетін залалдың ішіне енетін болса, онда оның үлесін шегеріп тастайды,
яғни борышқордың мойнындағы зиянның қалпына келтіру мөлшері азаяды.
Жақтардың кінәсінен мерзімді өткізіп алуды заң қарастырған (АК-тің 364-
366 баптары). Борышқордың мерзімді өткізіп алуы оны жауапкершілікке әкеп
соқтырады, міндеттемеде қаралмаған болса да ақшалай міндеттеме мен
міндеттілікке орай кездейсоқ орындай алмағаны үшін пайыз төлейді.(АК-тің
353-бабы).Егер несие беруші борышқор ұсынған талапты тиісті дәрежедегі
орындаудан бас тартса, немесе аяқталғанға дейін борышқор өз міндетін атқара
алмаған міндеттің мәнінен туындайтын әрекеттерді жасамаған болса, мерзімін
өткізіп алған болып танылады. Ол борышқорға келген залалды өтеуі тиіс, ал
борышқор мұндай жағдайда ақшалай қарыз бойынша мерзімді өткізіп алғаны
жөніндегі міндеттемеде қаралған пайызды төлеуге міндетті емес.
Заң шарттық қатынастар үшін әр жақтың мүліктік жағдайлары негізін
есепке ала отырып, залалды қалпына келтір мөлшерін төмендету мүмкіндігін
қарастырмайды. Шартқа отырған әрбір тұлға өзінің мүмкіндігін екшеп,
жауапкершілікті толықтай атқаруы тиіс. Әйтпесе, мәселе шарттан тыс
міндеттеме ретінде шешіледі.
Келтірілген залалдардың көрсетілген бағасынан жоғары ждеңгейде болатын
жауапкершіліктің өсірілген бағасынан жоғары деңгейде болатын
жауапкершіліктің өсірілген мөлшері заңда және шартта белгіленген
жағдайларда қолданылады.
Жауапкершілікті түсінуде көп жағдайда ретроспективті көзқарас белең
алады, сондықтан да ол тәртіптің бұзылуы, санкциясы жүзеге асыру
(мемлекеттік мәжбүрлеу) ретінде ұғындырылады. Оның үстіне тәртіп
бұзушылықтағы жауапкешіліктің мән-маңызын ұғынуда екі бағыт тілге тиек
етіледі. Бұл мәселеге қалам тартқан авторлар заңды жауапкершілік тәртіп
бұзушылар үшін қосымша ауыртпалық түсіру мен (қолайсыз жеке және мүліктік
зардаптар) міндетін орындауға мәжбүрлеу деп болжайды, ең бастысы – ол
жауапкершілік, сондықтан заңдық, жауапкершілікте –міндет, алайда ол
мәжбүрлеу арқылы орындалады. Осыдан кейін заңдық жауапкершілік адамға
тәртіп бұзуға жол бергенге дейін болмайды деген қорытынды жасалады.
Жауапкершілікті ретроспиктивті көзқарас ретінде түсінудің
гносеологиялық себептері неде? Қоғамдық ой-пікір дәстүрінде жауапкершілік
жазалаумен, құн алумен байланыстырылады. Құқықтық ұғымда қоғамдық пікір мен
ғылым неліктен міндеттеуге, жазалауға, мемлекеттік мәжбүрлеу, қылмыстық-
құқықтық шараларға жүгінеді?
Құқық тек жарлық пен тиым салынғын тенденцияларға тән қарапайым
құбылыс болғаны ма?
Бірден және кездейсоқ пайда болмаған бұл сауалдарға жауапты
жауапкершілік теориясындағы қиғаштық себептерін мемлекеттік құбылыстың
тарихи тәжірибелерінен, басқарудың өміршеңдік, биліктік-әкімшілік,
бюрократтық тәсілдерінің белең алу практикасынан іздеу керек.
Біздің құқықтық жүйеміздің қазіргі реформалары ең алдымен оны
орнықтыру тәсілдерін жаңғыртуды көздейді. Бұл жерде ең басты гуманизм
әділеттілік бастауларын нығайту адамдарға деген құрмет сезімін
қалыптастыру, олардың заң алдындағы құқықтары мен бостандығын, теңдіктерін
қатаң сақтау, әркімнің өз әрекеті үшін жауапкершілігінің заңдылығын
мойындау.
Заңдылықты нормативті-мәжбүрлеуді шектен тыс арттырудан сақ болған
жөн. Құқықты тар ауқымда ұғыну-құқықтың демократиялық, акдамгершілік,
гуманистік потенциялының жан-жақты ашылуын барлық қоғамдық соның ішінде
құқықтық құбылыстарды орталықтандыруды қамтамасыз ете алмайды.
Нақты алғанда құқық күрделі құбылыс. Оның мазмұнында адамдардың
еркін олардың творчестволық дербестігінің мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін
компоненттер маңызы мен құқықтың мінез-құлқын механизміне ықпал ету
мүмкіндік беретін ынталандыру және еркін беру нормаларының үлес салмағы
арттырылуда.
Сонымен, заңдық жауапкершілік міндеттерді орындалмағаны үшін
санкцияларды, айып салуды, жазалауды күшейту жолымен емес, адамдардың
келісім-шарт міндеттері мен заңдылықты қатаң сақтаудағы позитивті
жауапкершілігін, салалы қатынастарын күшейту жолымен жүргізген жөн. Бұл
жауапкершілікті өркен жайдыратын нақты тарихи даму жолы.
Қ. Мұздытаев атап көрсеткендей жауапкершілік ретроспиктивті бағыттан
перспективті көрінеді. Бұл ретте адамдардың болашақ іс-әрекетінің
нәтижелерін алдын-ала аңғару қабілеті емес, олардың қоршаған ортаны қайта
жаңғыртуға белсенді қатысу жөніндегі ұмтылыстары да есепке алынады. Бұл
жағдайда біз заңды жауапкершілікті моральдық, ішкі жауакершілікпен
шатастыруға қарсымыз. Тек позитивті заңдық жауапкершіліктің бір-бірімен
тығыз байланысты моральдық құқықтың негізі болатынына көңіл аударғымыз
келеді.
Позитивті заңдық жауапкершілікті негіздеуге және оның табиғатын ашып
көрсетуге көшпес бұрын құқықтық тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру ісінде
және азаматтық-құқықтық белсенділікті қалыптастыруда
методологиялық маңызға ие жауапкершілік ұғымына жан-жақты тоқталып өтейік.
Бірден-ақ ашығын айтайын, жауапкершілік ұғымы күштеу мен және
жазалаумен сәйкес келмейді. Сонымен бірге, цивилистердің өзі азаматтық
құқықтың жауапкершілікті құқық бұзушылықтың және санкцияны іске асырудың
салдары немесе мемлекеттік күшпен қорқыту ретінде түсінбегені жөн. Сонымен
бірге қазірге дейін цивилистердің өзі азаматтық құқықтың жауапкершіліктің
белгіленуі деп жазалауды, құқық бұзушылыққа жол бергені үшін сотқа
тартылуды таниды және оны санкциялармен, адамдардың мүдделеріне нұсқан
келтіру мен тығыз байланыстырады. Олардың пікірі бойынша тәрбиелік ықпалын
ерекшеліктерді құқықтық тәртіп бұзуға мемлекет пен қоғамның айыптауын
адамдарға сезіндіру болып табылады. Кейбіреулер азаматтық-құқықтық
жауапкершілікте мемлекеттік органдар құқық бұзушыға қолданатын құқықтық
нормаларды сақтауға мәжбүрлеу шаралары ретінде бағалайды. Мәжбүрлеу
жауапкершіліктің маңызды белгісі.
Әрине, мәжбүрлеудің мүмкіндігі заңдық жауапкершіліктен міндетті
түрде тыс тұрады (сондықтан бұл категориялар бір-біріне сәйкес келмейді),
мәжбүрлеу жауапкершіліксіз де бола алады (мысалы реквизация),
жауапкершіліктің мәжбүрлеусіз де жүзеге асуы мүмкін.
Профессор В.М. Хвостов құқықтық мәжбүрлеуді дөрекі, механикалық
мағынада түсінбеу қажеттілігіне көңіл аудара келсе, істің мәніне баға
бергенде құқық нормасын оның бір түрі ретінде санкция тұрған жаза
қорқынышынан атқарылатын мінез-құлық тәртібі деп, есептемеу қажет. Құқық
нормасын оның тасасында қалып қоятын талабы міндетті болып толып табылатын
жоғары биліктің құдіреті беделді адамдар тұрғанда ғана мәжбүрлеу сипатына
ие болатынын айтады.
Екінші жағынан, мәжбүрлеуді мемлекеттік аппаратының араласуынсыз
жүзеге асыруға болады. Бұл жағдай бірнеше кезекте азаматтық–құқықтық
қатынас нормаларында әділеттілікті талап етеді. Мысалы, азаматтық – құқық
мәжбүрлеуге қарағанда ықпалды келеді, міндеттердің орындалуын қамтамасыз
етудің заңдық құралы болып табылады.Азаматтық-құқықтық қажеттіліктің
құқықтық үлес сипаты болғандықтан және құқықтық үлестің қатысты
құқықтық қатынастарын екі келетіндігінен азаматтың міндеттердіорындауда
басты ынталандырушы күш мәжбүрлеу емес,субъектінің құқықтық қатынастарда
субъективті құқықтық жүзеге асыруға ынтасы болып табылады.Қатынастарда
азаматтық-құқықтық ықпал ету механизмі, - деп жазады В.Ф. Яковлев, -
құқықтық қатынас субъектілерінің мүліктік мүдделері тікелей пайдаланумен
сипатталады. Ынталандырудың заңдық құралы адамдардың субъективиті
құқықитағы үлесі, қабылданатын міндеттердің эквиваленті болып табылады.
Азаматтық құқық субъектілерінің құқықтық белсенділігін азаматтық
нормаларына тән болып келетін мемлекеттік мәжбүрлеудің бүркемелі сипатын
ашуға болмайтыны да міне, сондықтан.
Қазіргі жағдайда міндетті белгілеу мен жазаны нақты орындаумен
байланысы жоқ қылмыстық жауапкершіліктің сондай формаларын кең қолдануға
айқын перспектива ашылып отыр. Қылмыстық жазаны, қоғамдық ықпал ету
шараларымен ақырында ауыстырудың жаза қолдану аясын тарылтудың
диалектикалық процесі қылмыстық жауапкершілік ақтау кезінде жүзеге асырылуы
мүмкін.
Сонымен жауапкершілікті жазалау мен салыстыруға болмайды. Біздің
зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай, респонденттердің 63 проценті
жауапкершіліктің жазалаусыз, мәжбүрлеусіз болатынына сенімді. Заңдық
жауапкершілік құқықтық нормаларды орындамағаны үшін жаза қолдануға немесе
құқықты мінез-құлықты, азаматтық-құқықтық белсенділікті ынталандыру
мақсатымен орнықтырылады.
П.А. Варул мен И.Н. Грязин заңдық жауапкершілік тұрғысынан келгенде
жауапкершілікті арттыру қажеттігі өз міндеттерін түбегейлі орындамаған
немесе орындамаған кінәлі адамдарды қатаң жазалау қажеттігін білдіреді.
Мұндай жаза, ақтық нәтижеде қоғамның әрбір мүшесінің өз міндеттерін жақсы
орындауда мемлекеттік масштабта қамтамасыз етілуі тиіс. Сонымен, әңгіме
жауапкершіліктің тиімділігі жөнінде болып отыр. Мұндай қорытынды тарихи
практикамен әрдайым сәйкес келе бермейді.
Мысалы, еңбек тәртібін нығайту жөніндегі 1940 жылғы заңдарды, нақты
айтқанда 1940 жылғы 26 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңес президиумының Сегіз
сағаттық жұмыс күнімен, жеті күндік жұмыс аптасына көшу туралы
жұмысшылармен қызметкерлердің кәсіпорындар мен мекемелерден өз беттерінше
кетуіне тиым салу туралы жарлығын қолдану тәжірибиесі қатаң жазалау
жүйесінің еңбекшілердің инициативасы мен дербестігінің тиімді жұмыс
істеуін әлсірететін жауапсыздыққа әкеліп соғатын, жазаланғандардың өшігі
түсетінін, бұрынғыдан да үлкен тәртіпсіздіктерге жол берілетіндігін
көрсетті. Кәсіпорындар басшылары өздеріне артық жауапкершілік алмауы үшін
мәселерді өз бетінше шешуден қашқақтайды.
Көріп отырғанымыздай адамдардың жеке бостандықтарына нұсқан
келтірген жазалау жауапсыздыққа әкеліп соғады. Азаматтардың жауапкершілігі
олдардың еркін мінез-құлықтан тыс жауапкершілік те жоқ.
Осыған байланысты Е.В.Черныхтың адамдардың жауапкершілігі мен
жауапсыздығы соңынан келетін зардаптардан емес, олардың іс-әрекеттерінен
көрінеді деген пікірмен толық келісуге болады. Іс-әрекеті сипаты қандай
болса, оның зардаптары да сондай. Егер адамның мінез-құлқы қалыпты болса,
жазалау жөнінде мәселе қойылмайды, себебі ол жауапты әрі жағымды мағынаға
ие. Позитивті жауапкершіліктің салдары жазалауға ұшырайды. Жауапкершіліктің
теріс аспектісі тәртіптің бұзылуынан көрінеді.
Бұл жерде оның салдарынан жазалау, жауапкершілікке тарту, тәртіп
бұзушыға шара қолдану болып табылады. Заң шығарушының бірінші орынға
жазалауды жауапкершілік ктегориясын қоятыны сондықтан.
Жауапкершілік пен жазалаудың арақатынасы жөніндегі мәселені
қорытындылай келе қызіргі жағдайда жауапкершіліктің заңдылық идеясына көңіл
аудару қажет. Жауапкершіліктің заңдылығы жөніндегі ереже жалпы құқықтық
сипатқа ие және заңдылықтың маңызды принциптерінің бірі болып табылады.
Жауапкершіліктің заңдылығы бірде-бір құқық бұзушылықтың табылмай қалуғы
тиіс емес екендігін және олардың әрқайсысы үшін жауапты адамдардан есеп
талап етілетіндігі білдіреді. Мұндай есептің нәтижесінде жауапты адамның
мінез-құлқы айыпталу мен жазалауға, жауапкершілік шараларын қолдануға
лайықтылығы көрінеді.
Оның үстіне өз іс-әрекуеттеріне есеп беру міндеттілігі кейбір
жағдайда тікелей заңда қарастырылады. (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексі,272 бап), кейбір ретте құқықтық негізгі принциптерінен туындайды.
Сонымен, заңдық жауаптылық - өз іс-әрекеттеріне есеп беру құқықтық
реттелетін міндеттілік.Респонденттердің 59 пайызы осындай қорытындыға
келеді.
О.Э. Лейст жауапшылықтың мұндай ұғымымен келіспейтіндігін
білдіреді.Ол міндеттілігі арқылы жауап беру, есептеу мүліктік
жауапкершіліктің мазмұнын аша алмайды, себебі келісім-шарт міндеттемелерін
бұзушы немесе мүлікті ұғым зиян келтіруші жәбірлеуші алдында жасаған
зиянды әрекеттері үщін есеп беріп қана қоймай шығынның орнын толтыруға,
айып төлеуге заң алдында жауапты.Істің шын мәнінде келгенде негізделген
айып тағылып отырғанда келісім-шарт бұзушының немесе зиян келтірушінің
жәбірленушіге жауап ретінде өзінің қызыметі, жеткен жетістіктері,
қиыншылықтары, кемшіліктері жіберілгендігі, құқық бұзушылықтың жай күйі
жөнінде құлаш-құлаш есеп беріп отырып, ал жәбірленушінің шығынды қайтарып
алу үшін сотқа немесе арбитражға берудің орнына қарсы жақты есебін оқып,
отырумен шектеліп қалуы дұрыс па? - дейді.
О.Э.Лейст жауаптылық жөніндегі біздің ұғымызды түбірімен әжуалдауға
тырысады: есеп жазылды жауапкершілікті мойындадың, сонымен іс бітті. Бұл
жөнінде не деуге болады.
Алайда, біріншіден біз кең ауқымды жауапкершілікті теріске
шығармаймыз, олай етсек кең ауқымды жауапкершіліктің ғана барлығы жөнінде
ұғым қалыптасады. Жауапкершілікті проблемасындағы негізгі кемшілік оның
құқық бұзушыларға қолданылытын іс-әрекет шаралары болып табылады.Айталық
шығын мен айыпты өндіру азаматтық құқықтық жауапкершілік шарасы. Ықпал ету
шарасын қолдану көп жағдайда жауапкердің іс-әрекетіне есеп беруіне тікелей
байланысты әрі міндетті. Үшіншіден, жауапкершіліктің тәрбиелік-ескертпелік
маңызы жөнінде ұмытпау керек.
Жауапкершіліктің тәрбиелік мүмкіндіктерін адамның есеп беру отыру
мүмкіндігі туғызылған жағдайда ғана нақты пайдалануға болады. Есепті талап-
жауапкершіліктің негізгі белгісі әрі маңызды. Есеп берілгеннен кейін
жазалау немесе айыптау жүргізіле ме, жоқ па бұл басқа мәселе. Біздің
қызметіміздегі басты кемшілік сол, есеп беріп отырудың жиі талап
етілмейтіндігі. Бұл жауапсыздыққа әкеліп соғады.
Осы ретте кімге есеп беру керек деген мәселе төңірегінде ойланып
көрейік. Бұған жауап ретінде әрбір саналы азамат ең алдымен мінез-құлқы
туралы өз-өзіне есеп беріп отыруы тиіс деген В.А. Тарховтың тұжырымымен
толық келісеміз. Бұл жеке адамдардың іске жауапкершілік қатынастарының
даму процесін таңдау кезінде принципті маңызды мәнге ие болады.
Бұл жерде жауапкершіліктің екі түрін назарда ұстаймыз: қоғам
(мемлекет) алдындағы жауапкершілік және үлкен рухани құндылыққа ие адамның
өз-өзіне жуапкершілігі. Бірінші жағдайда жауапкершіліктің мақсаттары,
реформалары мен шаралары мемлекетпен бекітіліп қолданылады (сырттай
бақылау). Екіншіден, жауапкершілік жеке адамның өз-өзін ұстап жүру
қабілетіне, өзінің өмірдегі орны мен ролін терең сезінуіне, нақтылап
айтқанда индивидтің өзінің мінез-құлқын іштей реттеп отыру механизміне
тікелей байланысты. Жауапкершіліктің көрсетілген түрлері бір қатар жағдайда
дербес болса да өзара диалектикалық тығыз бірлікте.
Оның үстіне ішкі бақылауы жақсы дамыған адамдар қазіргі жағдайда
бейімділігін танытады. Олар, белсенді, конструктивті мінез-құлқы тұрақты.
Керісінше, сыртқы бақылауға бейімделгіш адамдарда құқықтық белсенділік пен
жауапкершіліктің төменгі дәрежесі, азаматтық позициясының солқылдақтығы
аңғарылады. Міне, сондықтан құқықтық тәрбие қызметінде азаматтардың мінез-
құлқының жауапкершілігін қалыптастыру мәселесін шеше отырып, ішкі бақылауды
күшейтуге қол жеткізу қажет. Соңғысы өзіне есеп беруді нығайтусыз жеке
адамдардың бірінші кезекте өзіне, өз-әрекеттеріне есеп беру міндеттерін
орындап отыруынсыз мүмкін емес.
Баршаға мәлім, кез-келген заңдық міндет қандай да бір болмасын өзге
объектінің (азаматтың, органның, мемлекеттің) құқығымен тікелей байланысты.
Оның алдында жауапты адам жеке міндеттер орындауға тиісті мінез-құлқына
есеп беріп отыру керек. Есепті талап ету-тәрбиенің маңызды құралы,
жауаптылықтың заңдылығы. Есеп беру барысында міндеттілікті орындауды
қамтамасыз етуде, міндетті адам мен қоршаған ортаның ықпалында шара қолдану
аясы айқындалады.Жоғарыда айтылғындардың негізінде жауапкершілік белгілерін
бөліп қарауға болады. Олардың, түпкі мәні, біріншіден жауапкершіліктің
мемлекетпен белгіленіп, бекітілуінде құқықтық нормалармен қарастырылуында
жатыр. Екіншіден, адамнан есеп беруді тек заң құқығы бар азаматтан ғана
талап ете алады. Басқа адамдардың түрлі сылтаулармен есеп беруді талап етуі
заңды жауапқа жатпайды.
Кез-келген құқықтық міндеттіліктің заңдық жауапкершілікпен
негізделіп отыруы тиіс екендігін естеріңізге саламыз.Онсыз міндеттілек
белгісі - бір мінез-құлық қажеттігі сипатын жоғалтады.Осыдан келіп мынадай
қорытынды шығаруғы болады: құқықтық міндеттілік және оны нығайтатын
жауапкершілік – бұл бірдей емес. Жауапкершілік – бұл да міндеттілік, алайда
әрдайым өзге міндеттіліктермен жалғастырылып отырады. Мысалы, заңдарды
сақтау міндеттілігі оларды сақтауына есеп беріп отыру міндеттілігімен
нығайтылып жатады.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік құқық бұзушылықты жою шарасы
ретінде қолданылады. Азамматтық құқықтық қатынастың дұрыс қалыптасуы
үшін тараптар міндеттерін орындап отырады. Егер де міндеттеме
орындалмаса, немесе тиісінше орындалмаса, онда міндеттеме бұзылады
деп келтіріп қоймай, сонымен ақша-тауар қатынасына әсер
етеді. Құқық бұзушылықтың алдын алу және зиянды нәтиже болмау үшін
азаматтық құқықта міндеттемені бұзғаны үшін санкция ретінде азаматтық
құқықтық жауапкершілік қолданаылады.
Алайда кейбір санкция түрлерінде азаматтық құқықтық
жауапкершілік туындай бермейді. Егер де міндеттеменің
орындалмауы салдарынан мүлік қайтарылмаса, онда мәжбүрлеу шараларын
қолдану арқылы борышқордан мүлік алынып қойылып несие берушіге
айтарылады. Іс-әрекеттің орындалуы үшін, қатынастың дұрыс қалыптасуы үшін
мәжбүрлеу жүзеге асырылса да бұндай санкцияны азаматтық құқықтық
жауапкершілік ретінде қарастыруға болмайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік ретінде құқық бұзушыға
қосымша міндет жүктеумен байланысқан санкцияларды түсіну керек.
Яғни, құқық бұзушыға жауапкершілік жүктелінеді. Бұл міндеттер құқық
бұзушыға қосымша азаматтық құқықтық міндеттеме жүктеуі мүмкін немесе
оған тиісті азаматтық субъективті құқығынан айырылады. Егер де
тараптар мәміле жасасқан кезде мәміле алдау жолымен жасалған болса, онда
алданған тарап әміле жасау құқығынан айырылады. Мәміле азаматтық
заңдылықты бұзу жолымен жасалынбаған болса, бұндай шаралар қолданылмас
еді. Құқық бұзушыға қосымша міндет жүктейтін санкция түрі
азаматттық қатынастағы қатысушыларға әсер етеді және құқық бұзушылықтың
алдын алуға көмектеседі.
Сонымен, азаматтық құқықтың жауапкершілік ретінде құқық бұзушыға
қосымша азаматтық құқықтың міндет жүктейтін немесе оған тиесілі
азаматтық құқығынан айыратын санкция түрлерін түсіну қажет.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі заң ғылымындағы дау
тудыратын сұрақтың бірі. Кейбір автордар позитивті жауапкершілікті
бөліп қатыстырады. Бұндай жауапкершілік міндеттеменің орындалуымен
сәйкес келіп жатады. Әзірге міндеттеменің орындалуы көп кездеседі,
алайда жауапкершілікке шектеулі немесе керісінше, жауапкершіліктің
туынды міндеттемені орындаудан босатады.
С.Н. Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе қоғамдық
мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар борышқордың өзіне жүктелген
міндеттемені орындауын түсіндіреді.
Қорғау шаралары ретінде құқық бұзушылықтың алдын алу және
тоқтату, ал егер ол болмаса жағдайды қалпына келтіру санкция түрлерін
жатқызуға болады. Бұндай қорғау шараларына құқықты мойындау:
міндеттемені орындауға мәжбүрлеу, дау туғызған мәмілені жарамсыз деп
тану, құқық бұзатын жағдайды қалпына келтіру және т.б. жатады. Азаматтық
құқықтың жауапкершілікте осындай тұжырымға келу құқық бұзушының
кінәсінен тәуелсіз жүзеге асырылуы мүмкін.
Жауапкершілік термині әртүрлі аспектіде қолданылады. Жеке айтатын
болсақ: әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық
жауапкершілікті кездестіруге болады.
Әлеуметтік жауапкершілік түсінігі жалпылама ұқсас. Онымен
қоғамдағы болып жатқан жауапкершіліктің барлық түрі қамтылады. Осы
тұрғыдан қарағанда рухани, экономикалық юридистикалық жауапкершілік - тек
әлеуметтік жауапкершіліктің түрі ғана.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып,
әлеуметтік психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы
жауапкершілік түсінігіне ұқсастыруға тырысады. В.А. Тархованың
пікірі бойынша: өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып
міндеттеменің реттелу құқығы- юридистикалық жауапкершілік , -дейді.
Юридистикалық жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік
түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оның тәжірибелік мағынасынан
айырады.
Қоғамдық өмірде рухани жауапкершілік категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат
қылықты қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді. Әдебиеттерде және
заңдылықтарда экономкалық жауапкершілік түсінігі екі түрлі
мағынада қолданылады. Барлығынан бұрын ол Мүлікті жауапкершілік
түсінігімен астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш жоқ. Нарықтық
экономикаға өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің экономикалық әдіске
өту,осындай түсінікті құқыққа сиымды етіп көрсетеді. Яғни нарықтық
қатынастарды реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпаламен экономикалық
әдістердің заңмен бекітілуі экономикалық жауапкершілікті құқық бұзушыға
мүліктік ықпал ету шарасы ретінде экономикалық жауапкершілікті
юридистикалық жауапкершіліктің бір түріне айналдырады.
Заң әдебиеттерінде экономикалық жауапкершілік түсінігіне
юридистикалық жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға
тырысады.
Бұл жағдайда әкімшілік-құқықтық шара туралы сөз болып, ал
азаматтық құқықтық жауапкершілік түсінігі қарастырылмады. Алайда,
нарықтық экономика жағдайында экономикалық жауапкершілік түсінігі
мағынасын жоғалтады.Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық
жауапкершілікті құрайтын, өзіне тиісті барлық белгісімен
юридистикалық жауапкершіліктің бір түрін құрайды.
Юридисдикалық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі
тән: юридистикалық жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын
мемлекттік мәжбүрлеуге ықпал ететін шаралардың тек бір түрі;
екіншіден, ол құқықтың бұзылуына жол берген тарапқа ғана қолданылады;
үшіншіден, құқық бұзушыға тек қана мемлекеттік немесе басқа
құзіретті орган қолданады; төртіншіден, жауапкершілікті қолдану үшін
юридистикалық жауапкершілік болып табылатын құқық бұзушыға қолданатын
санкция заңымен белгіленуі керек.
Юридистикалық жауапкершілік құқық бұзушыға қолданатын
мемлекеттік мәжбүрге ықпал ету шараларының ерекше бір түрі
ретінде саналады. Сонымен қатар адамдардың іс-әрекетіне әсер етет
ін басқа да тәсілдермен ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мәжбүрлеуші
шара -ретіндегі реттеуші сипатқа ие болатын, бірақ юридистикалық
жауапкершілік бола алмайтын оперативті ықпал ету шаралары болып
табылады.
Жоғарыда көрсетілгендей юридистикалық жауапкершілікті азаматтық
құқықта ерекшеліктері бар. Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші
азаматтық құқықтық пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы
құқық жүйесі ретінде азаматтық құқықтың қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді
мүліктік сипатқа ие болып, мүліктік қатынастарды қүрайды.
Азаматтық қүқық бойынша жауапкершілік қүқық бұзушыға қолданылатын
экономикалық ықпал ету қызметін орындай отырып, қоғамдық
қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің бірі болып
табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды,
сонымен қатар тікелей мүліктік емес қатынастарды да реттейді.Осы
уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік
сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни ол үшін
жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың
немесе ұйымдардың жеке мүліктік емес құқықтарын бұзу, тиімсіз
мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп соғуы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... 3
1 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі
1.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілік нысандары
2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың мәні және мазмұны
2.1 Сақтандыру түсінігі мен түрлері
2.2 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандыру ұғымы мен
ерекшеліктері
3 Азаматтық құқықтық жауапкершілікті сақтандырудың жекелеген түрлері
3.1 Нотариустардың азаматтық құқықтық жауапкершілігін сақтандырудың
ерекшеліктері
3.2 Көлік құралдары иелерінің азаматтық құқықтық жауапкершілігін
міндетті сақтандырудың мәні және маңызы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі
1.1. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түсінігі және ол туралы
пікірлер
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық-
құқықтық жауапкершілік қолданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес
жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы
болып табылады. Азаматтық құқықта жауапгершілік заңға және шартқа сәйкес
жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы жауапкершілікке
әкеліп соғады. Азаматтарды және заңды тұлғалардың құқығын қорғау
жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Алайда, жауапкершілік заңнан немесе шарттан тыс көзделуі мүмкін.
Жауапкершілік заң шеңберінен аспауы тиіс. Азаматтық-құқықтық
жауапкершілікті қолдану үшін жауапкершілік түсінігін анықтап алуымыз
қажет. Жауапкершілік туралы ғалымдардың әртүрлі пікірі қалыптасқан.
Азаматтық құқық жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін
барлық жағдайларды қарастырған. Алайда қоғамның даму барысында түсінігі
туралы теориялар мен тұжырымдардың жаңа түсінігіне бастама болады.
Азаматтық-құқықтық белсенділік қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік
иеленуші роль атқарады. Бұл туралы Азаматтық кодекстің екінші бөлімі
ерекше бөлімінде жан- жақты қамтылған. Осы тұрғыдан алып салыстырғанда,
азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның ішінде әсіресе, мүліктің төлем
мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік функциясы айырықша мәнге ие.
Зерттеу тақырыбымыздың мақсаты мен мазмұны ескере отырып, негізінен,
азаматтық- құқық жауапкершіліктің тәрбиелік аспектілерін қаралап көрелік.
Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар
Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.Диденко, О.Ихсанов және ресейлік ғалым
Е.А.Сухановтың пікірінше азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің ескерту-
тәрбиелік функциясының айқындаушы маңызы зор.
Бәрімізге мәлім, жауапкершілік әлеуметтік өмір аясында адам,
қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдарын
тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге
қабілетті, жауапкершілікті адамдардың мінез- құлқын қалыптастыру құралы
болып табылады. Олай болса, жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі
бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай
отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе
шешім қабылдауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі.
Еркіндік шектелген, шектелілген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін
мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу
кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде
экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен,
сауда–саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі
талап етіледі. Бұл процесс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне,
меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің
дербестігі мен тәуелсіздігі творчествалық белсенділік пен икемділікті
дамыта отырып, оның инициативасына, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға,
сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір
мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі
адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің
мұндай қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің
көрінісі ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады.
Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау
мен оның нәтижелері, өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі
жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас
құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып
қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды.[1]
сілтеме жұмыстың соңында тиісті пайдаланған әдебиеттер тізімі сәйкес келуі
тиіс
Жауапкершілік барлық құқық қатынастарына тән нәрсе. Азаматтық
құқықтық қатынастың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан
жауапкершілік жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде
қаралады. Бірақ та бұл арада айтылған мәселе міндеттемелерден тыс құқық
қатынастарына да қатысты. Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз – заңмен
немесе шартпен қаралған ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық
құқықтық қатынастардың субьектілеріне қолданылатын мүліктік өндіртіп алу
немесе мүліктік салмақ салу болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай
өкілетті тұлғаның мүліктік шығынының орнын толтыру да жатады.
Жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық жағдайында құқықтық
нормаларға санкцияны жүзеге асыруға түрткі болады. Ең алдымен, азаматтық-
құқықтық жауапкершілікте мемлекеттік және шарттық тәртіпті нығайтуда, осы
мақсаттың алдын алуда тәрбиелік маңызы айрықша. Азаматтық құқық қатынасының
субьектілері болып табылатын тараптар өзіне жүктелген міндеттерді
орындамауы қоғамдық қатынастарды бұзып, мүліктік шығынға және жеке тұлғалар
мен бүкіл қоғамды қолайсыз жағдайларға әкеп соқтыратынын білуі тиіс әрі
өзінің міндетін бұзбауға күш салуы керек. Тәрбиелік жағын былай қойғанда,
егер, әлгі айтқан құқық бұзушылыққа жол берілетін болса, онда азаматтық-
құқықтық жауапкершілік оны қайта қалпына келтіруді қамтамасыз етеді.
Сондықтан да, борышқор өзі істеуге міндетті нәрсені орындамағанда ғана
емес, оны орындаудан өз бетімен бас тартқан кезде де оған жауапкершілік
бәрібір мойындатылады. Азаматтық құқықтық қосымша мүлікті өндіртіп алу
тәрізді өзіне тән жауапкершілік қасиеті болмаса, несие беруші міндеттемесін
орындаудан жалтарған борышқорға жазалау шарасын қолдана алмайды және оның
іс-әрекетін өз дәрежесінде реттеп отыруы қиындай түседі.
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзіне тән қасиеттері:
А) борышқордың міндеттемені бұзғанынан туындаған мүліктік шығындарды
несие берушіге қайтару;
Ә) борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын қадағалау;
Б) борышқорды міндеттемесін орындамағаны немесе тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жазалау;
В) белгілі бір дәрежеде несие берушінің міндеттемеге қатысуына
түрткі болу (өйткені, контрагенттің дұрыс болмауынан пайда болатын
шығынды өтеуді қамтамасыз етеді);
Г) борышқордың тәртіпсіздік фактілерін басқа тұлғалардың көзінше
айғақтау болып табылады[2]. сілтеме жұмыстың соңында тиісті пайдаланған
әдебиеттер тізімі сәйкес келуі тиіс
Ықпалы әр түрлі деңгейде бола тұрса да, міндеттемелердің бәрінде
жауапкершіліктің мұндай қасиеттері кездеседі. Мұндай жауапкершіліктің
қажеттілігі міндеттеменің бұзылмауын реттейтін заңнан ( мысалы,
міндеттемені бұзғаннан келетін залалдың орнын толтыру ), әр жақтың өзара
жасасқан шарттарынан, міндеттеменің келісілген жағдайларынан туындайды.
Жауапкершілікті белгілеу қосымша келісімдер арқылы да жүзеге асады. Мысалы,
оған міндеттеменің мерзімін бұзғаны үшін салынатын айыпқа орай жасалатын
келісімді жатқызуға болады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік – Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің
институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша азаматтық-құқықтық
қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер кездеседі.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік тудыратын жағдай оның негіздері
болып есептеледі. Ондай негіздергі ең алдымен заңда немесе шартта
көрсетілген құқықтарды бұзу жатады. Мысалы міндеттеме шартында көрсетіле
тұрса да тұлғаның оны орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы,
әлдекімге мүліктік залал келтіруі тәрізді жағдайларды айтуға болады.
Алайда жауапкершіліктің аталған негіздерінің бірі пайда болған кезде
оны белгілі бір тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкін емес. Ол үшін азаматтық-
құқық бұзушылыққа сәйкес келетін жалпы, типтік болып табылатын белгілі бір
жағдайларды айқындап алу қажет. Азаматтық-құқықтық жауапкершілік тің мұндай
жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның құқыққа қайшы қылығы(іс-әрекеті не әрекетсіздігі);
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс-әрекеті мен оның келтірген
зиянының салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқық бұзушының кінәсі.[3] сілтеме жұмыстың соңында тиісті
пайдаланған әдебиеттер тізімі сәйкес келуі тиіс
Нақты тұлғаға азаматтық –құқықтық жауапкершілікті жүктеу үшін жалпы
ереже бойынша қажетті келтірілген негіздер жиынтығы-азаматтық-құқық
бұзушылықтың құрамы болып табылады. Көрсетілген негіздердің біреуі болмай
қалса, жауапкершілікке тарту мәселесі туындамайды. Бірақ та, кейбір
жағдайларда заң азаматтық құқықтағы құқық бұзушылық құрамының бар болуы
мүліктік жауапкершілікке тарту үшін жалпы талаппен санаспайды(мысалы,
жоғары қауіптілік көзін иеленуші заңды тұлға жәбірленушінің алдында кінәсіз
жауап береді(АК-тің 931-бабы)). Енді азаматтық құқық бұзушылықтың құрамының
әлгінде айтылған элементерінің әрқайсысына тоқтала кетелік.
Құқыққа қайшы тұлғалардың қылықтары- азаматтық жауапкершіліктің
негізі. Құқыққа қайшы тұлғаның қылығы дегеніміз заңға немесе шартқа сәйкес
емес теріс іс-әрекет болып табылады. Ол құқықтық қатынасқа түсетін екінші
жақтың мүліктік немесе мүліктік емес игіліктері мен құқықтарын бұзуға әкеп
соғады. Азаматтық құқықта құқыққа қайшы тұлғаның қылығы обьектисһвті және
субъективті құқықтардың міндетті түрде бір мезгілде бұзылуын көрсетеді.
Тұлғаның құқыққа қайшы қылығы жауапкершілікке тартудың бірден бір
шарты болса, оны жауапкершіліктің заңдық негізі деп атайды. Тұлғаның
құқыққа қайшы қылығының жағдайы іс-әрекетте не әрекетсіздікте көрінуі
мүмкін. Мінез-құлықтың саналы түрде болуы обьективті жағдай, құқықтық
қатынасқа қатысушылардың құқық бұзушылығы оған қарамайды, сондықтан да
қылмыстық құқықта ол қылмыс құрамының обьективті жағын құрайды.
Бұл арада мәселенің екі жағына тоқтала кеткен жөн. Біріншіден,
заңдарды білмеу құқық бұзушыны ештеңеден арашалай алмайды. Әңгіме заңның
ұңғыл-шұңғылын жетік білуде емес, өмірде әрбір іс-әрекеттің бәрі заңдармен
қамтылмайды. Соныдқтан, тіпті заңгерлердің өздеріне де қайсыбір әс-
әрекеттерді құқыққа сыйымды екендігін айқындау оңайға түспейді. Демек бұл
саланың маманы еместерден ондай дәлдікті айқындауды талап етудің өзі ақылға
сыймайды.
Екіншіден, тәртіптің саналылықпен жүзеге асуы басқаға, яғни құқық
бұзушылық құрамының субъективті жағына, кінәлілік мәселесіне қатысты.
Құқыққа қайшылық пен кінәлілікті шатастыру заң әдебиеттеріндед е, сот
тәжірбесінде де кездеседі әлі кездесіп те жүр. Сонымен қатар
жауапкершілікке тартудың әрбір шарты қателіктерден ада болуы үшін әрқайсысы
міндетті түрде басқаларынан бөлек талдануы қажет. Жауаптылық туралы шешім
жоғарыда көрсетілген барлық қажетті негіздер түгел болғанда қолданылуға
тиіс, бірақ олардың бар болуы әрбір негіз бойынша бөлек қаралуы қажет.
Заңды, міндетті, бұйрықты орындамау, құқықты жүзеге асыру,
жәбірленушінің келісімі, қажетті қорғаныс және аса қажеттілік тәрізді
жағдайлар құқыққа қайшы тұлғаның қылығы болып есептелмейді. оның бәрі де
белгілі бір негіздерді сақтай отырып, саналы түрде атқаруды қажетсінеді, ал
олардың бұзылуы – құқыққа қайшылық, міне оның салдарынан жауапкершілік
мәселесі туындайды(қажетті қорғану және аса қажетті жағдайда зиян келтіру
туралы АК- тің 919-920баптарында қаралады).
Кінә- азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негізі. Жалпы заң ілімі
кінәні тұлға өзінің заң бұзу әрекетін (немесе әрекетсіздігін) жан-
дүниесімен, демек психологиялық тұрғыдан сезінуі деп түсіндіреді. Заңда оны
қылмысты істердегі кінә және азаматтық істердегі кінә деп екіге бөледі.
қылмыстық жауаптылыққа қасақана немесе абайсызда қылмыс жасаған адам
тартылады[4]. сілтеме жұмыстың соңында тиісті пайдаланған әдебиеттер тізімі
сәйкес келуі тиіс
Азаматтық заңдарда кінә мүліктік немесе мүліктік емес өзіндік
міндеттемелерді орындамау және тиісті дәрежеде орындамау тұрғысынан
көрінеді.
Кінә қасақан немесе абайсызда түрде болады.
Заңды біле тұра бұзу және оның келтіретін зиянды салдарын болжауда
қасақаналық болып саналады, ал абайсызда заңды бұзған тұлға заңды бұзғанын
тіпте сезінбейді және оның зиянға әкеліп соғаиһтын салдарын болжайда
алмайды. Бірақ ол нақтылы жағдайларды ескере отырып, мұны сезе де, болжай
да алуы керек еді. Кейде азаматтық қатынастарда тараптардың екі жағы да
кінәлі болуы мүмкін. Мұндай аралас кінә жағдайныда келтірілген зиянның
орнын толтыру жауаптылығы екі жаққа бірдей жүктеледі.
Азаматтық құқықта тұлға кінәсіз болса да жауапкершілікке тартылуы
мүмкін. Кінәсіз жауаптылық тек заңда көрсетілген жағдайларда ғана зиян
келтіруші бұл жөнінде кіәлә болмаса да жауап береді. Мысалы, қатерлі қауіп
көзі болып табылатын ұйымдар кіәсіз жағдайда да келтірілген шығынды өтеуге
міндетті. Керісінше, есі ауысқан адам, 14 жасқа жетпеген бала кінәлі болса
да келтірген зиян үшін жауап бермейді. АК-тің 359 бабы 1-тармағына сәйкес,
егер борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде орындау үшін өзіне байланысты
шаралардың барлығын қолданғанын дәлелдесе, ол кінәсіз деп танылады. Сөйтіп,
азаматтық құқықта тұлғаның өз қылығына заң кінәні субъективтік, психикалық
қатынас деп қарамайды, керісінше тұлғаның өз іс-әрекеті салдарынан болған
жайсыз нәтижелерді немесе ағаттықты қалпына кеотіруге мүмкін болатын шараны
алмағанына мән береді. Біздің заңымыздың тұжырымы бойынша нақты тұлғаның
қылығы істің шын болмысымен салыстырылуы керек, бұл орайда, тұлғаның
мүмкіндігі бола тұра өзіне тиесілі нәрсені орындамағаны есепке алынады.
АК-тің 359-бабының 1- тармағының жалпы нормасы кәсіпкерлік саласына
қолданылмайды. АК-тің 359-бабының 2-тармағында кәсіпкерлер үшін
диспозитивтік сипаттағы басқа жалпы ереже берілген: міндеттемені
орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған тұлға басқа кінәсі болмаса
да жауап береді. Демек кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру кезінде
міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындай алмаған кәсіпкерге
жоғары жауапкершілік жүктеледі. Мұндай кінәсіз жауапкершілік кәіпкерлікке
тән тәуекелге сүйенеді. Кәсіпкердің кінәсіз жауапкершілігі АК-тің 360-
бабынан шығады, ол міндеттемедегі кәсіпкерлік тәуекел деп аталады.
Аталған бапта былай делінген: Егер міндеттемеде кәсіпкердің тапсырысы
бойынша әлдебір жұмысты орындау көзделсе, оны пайдаланудың тиімсіз болу
тәуекелі кәсіпкерге жүктеледі. Жұмысты тиісті дәрежеде орындаған адам, егер
шартта өзге кәіспкерлік тәуекелді бөлу көзделмесе, орындау дәрежесіне
сәйкес ақы алуға құқылы.
Сонымен бірге, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруда міндеттемедегі
кәсіпкер жауапкершілігінің өзі шексіз деуге болмайды. Егер кәпкерлік өзіне
жүктелген міндеттемені бой бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі
төтенше және тойтаруға болмайтын мән- жайлардың(дүлей құбылыста, соғыс
қимылдары және т.б.) әсерінен орындай алмағанын дәлелдей алса,
жауапкершіліктен құтылады. Мұндай жағдайда нарықта тауарлардың, жұмыстар
мен қызмет көрсетудің мүмкін болмай қалуы тәрізді жағдайлар есепке
алынбайды.
Заң немесе шарт арқылы жауапкершіліктің басқа негіздері мен одан
босатылудың жағдайлары қарастырылуы ықтимал. осылайша кәсіпкерлер шартқа
отырып, тек кінәға қатысты жауапкершілік жөнінде өзара келісімге келе
алады. Бірақ мұндай келісім болмаған жағдайда, АК-тің 359-бабының 2
тармағының жалпы нормасына жүгінуге болады.
АК-тің 359-бабының 3-тармағында мына жағдай ескерілген: міндеттемені
қасақана бұзғаны үшін жауапкершілікті жою немесе шектеу туралы алдын ала
жасалған келісім жарамсыз болып табылады.
АК-те(қылмыстық құқықтан айырмашылығы) кінәнің презумпциясы(кінәсіз
деп жорамалдау) қолданылады. құқық бұзушы қашан өзінің кінәсіз екендігін
дәлелдегенше кінәлі деп есептеледі. Кінәсіз деп жорамалдауды(презумпциясы)
бекіту мына жағдайларға негізделген:біріншіден, азаматтық айналымда
субъектінің қатысы жалпы еркіндікте болады. Мұндай еркіндік өзінің
әрекетінің қолайсыз салдары туындаған жағдайда тәуекел етуге мүмкіндік
береді, сонымен қатар жауапкершіліктен құтылу үшін өзінің кінәсіздігін
дәелдеуге көмектеседі. Екіншіден, азаматтық-құқықтық жауапкершілік жеке
құқықтық сипатқа ие, оның шаралары субъектіні жеке тұлға ретінде
бостандығына, ар – намысына тиіспейді. Бұл ретте кінәнің презумпциясы,
сондай-ақ, тұлғаның бостандығын шектемейді және оның ар-намысына, қоғамдағы
іскерлік беделіне нұқсан келтірмейді. Үшіншіден, әдетте шиеленісті жағдай
мен орынсыз килігу субъектілерінің бірінің құқыққа қайшылық әрекеттерінен
болады, даулы мәселені шешерде әр жақ тең жағдайда болуы шарт: жәбірленуші
жақ өзінің құқығымен мүддесі басқа субъектінің әрекетімен бұзылғанын
дәелдеуі тиіс, ал, соңғысы - өзінің кінәсіз әрекет еткенін дәлелдеуі керек.
Тұлғаның кінәсіз болуы оны жауапкершіліктен арашалайды.
Зиян- заңмен қорғалатын игілік атаулының кемуі. Егер зиян мүліктік
сипат алатын болса, оны залал деп атайды. Залалдың ақшалай баламасы шығын
делінеді.
АК-тің 9-бабында құқығы бұзылған адам, егер заңмен шартта аз
мөлшердегі шығын қаралмасы, өзіне келген залалды толық қалпына келтіруді
талап ете алатындығы бекітілген. Залалдың орнын толтыру жөніндегі норма
императивті тұрғыда келеді, ол барлық азаматтық құқықтық қатынастарға
жүреді және жақтардың шартында шығында келтіру құралды ма, жоқ па, оған
қарамай әрекет ете береді.
Мемлекеттік өкімет билігі органының, өзгеде мемлекеттік органның
заңдарға сай келмейтін құжат шығаруы, сондай-ақ осы органдардың лауазымды
адамдарының әрекеті(әрекетсіздігі) салдарынан азаматқа немесе заңды тұлғаға
келтірілген залалды ҚР-сы немесе тиісінше әкімшілік аумақтық бөлініс өтеуге
тиіс(АК-тің 9-бабы, 5-тармағы).
Залалдар мынадай 2 түрге бөлінеді:
1)құқығы бұзылған тұлға жасаған немесе жасауға тиісті шығыстар, оның
мүлкінің жоғалуы немесе зақымдануы(нақты нұқсан);
2)сол тұлғаның құқығы бұзылмаған болса, дағдылы айналым жағдайында
болатын, бірақ алынбай қалған табыстары(айырылып қалған пайда).
Мысалы, тасымалдау шарты бойынша мүлік бүлінсе немесе зақымдалса, онда
тасымалдаушы тек қана нақты нысан мөлшерінде шығынын төлейді. Ал айырылып
қалған пайдаға, мәселен, азаматқа жарақат немесе денсаулығына өзгедейзақым
келтірілген кезде жәбірленуші жоғалтқан немесе анық иелене алатын
табыс(кіріс), сондай-ақ денсаулыққа зақым келтіруден туындайтын
шығындар(емделуге, қосымша тамақтануға және т.б.) жатады.
Егер құқықты бұзған тұлға кейін кіріс түсіретін болса, онда құқығы
бұзылған тұлға өзге де айырылып қалған пайдасымен қоса түсуге тиісті
кірістен кем емес мөлшерде орын алған залалды қалпына келтіруді талап ете
алады.
Мүліктік емес зиянға тұлғаның дене кемтарлығ мен психикалық ауруына
байланысты моральдық, адамгершілік зардап, іскерлік беделге келетін залал,
біреудіңатын пайдаланып оған залал келтіру және т.б. жатады.
Мүліктік емес зиянның бұл түрі моральдық залалды қалпына келтіру
шарасын қолдану негізін туғызады. Ал, егер жарақат адамның еңбекке
қабілеттілігін төмендетіп не оны жойса, оның денсаулығын түзетуге, алмаған
жалақысын беруге бөлінетін шығындар әлгі айтқан мүліктік зиянды білдіреді.
Себепті байланыс-азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің негізі.
Азаматтық жауапкершілікті анықтау үшін құқыққа қайшы іс-әрекет пен зиянның
арасында себепті байланыстың болуы да заңды.Бұл былай деген сөз: қандай бір
құқыққа қайшы іс-әрекет жасағандығы(немесе әрекетсіздігі) үшін
жауапкершілік жүктеуден сол зиянның болуы, сол іс-әрекеттің(немесе
әрекетсіздіктің) кездейсоқ бола қалған ғана іс емес, сол іс-әрекетке
байланысты(немесе әрекетсіздікке байланысты) дағдылы, қалыпты ретімен
туғандығын анықтау шарт.
Әрбір нақтылы істі қарағанда соттың міндеті: зиянның жасалуы алдында
болған оқиғалар тізбегінен қалыпты жағдайда, дағдылы жолымен зиян
келтіретін іс - әрекеттің біреуін ерекше бөліп шығару. Егер, құқық
бұзушылық пен зиянның пайда болуының арасында осындай қалыпты себепті
байланыстар барлығын анықтау мүмкін болмаса, бұл ретте зиян шектірушіге
жауапкершілік артуға дәлел жоқ.
Кейде құқыққа қайшы іс-әрекет пен зиянның арасындағы себепті
байланысты анықтау қиындыққа соқпайды(мәелен, мылтықты аңғырттықпен ұстап
біреу – міреуді өлтіріп алған реттерде). Бұл ерекше күрделі жағдайларда
себепті байланысты анықтау үшін сарапшының(дәрігерлік, техникалық, т.б.)
көмегі қажет болады. Мүмкін, зиянның болуына құқық бұзушының іс - әрекеті
ғана емес, жәбірленушінің өзінің іс-әрекеті де себеп болуы мүмкін. Бұл
ретте оқиғаның қалыпты жағдайында зиянның орын алуына іс- әрекеттердің
қайсысының шешуші рөл атқарғанын анықтау керек. Мысалы, АК-тің 935- бабына
сәйкес жәбірленушінің теріс пиғылы салдарынан пайда болған зиян өтеуге
жатпайды. Ал, егер жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы зиянның орын
алуына немесе ұлғаюына себеп болса, жәбірленуші мен зиян келтіруші
кінәсінің дәрежесіне қарай өтек мөлшері азайтылуы тиіс.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің түрлері.Жауапкершіліктің
түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға қолданылатын шара мен
оның сипаты бойынша айыруға болады. Негіздері бойынша жауапкершілік шартты
және шарттан тыс деп бөлінеді, яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге
асады. Бірінші жағдайда әр жақтың өзара шартынан, сондай- ақ басқа да
әрекеттерінен туындайтын құқықтық қатынастарға байланысты көрінеді.
Жақтардың мақсаты қоғамдық- пайдалы нәтижелерге қол жеткізу болып табылады,
бірақ, заң мен шар олардың мүмкін болатын құқық бұзушылығына орай
міндеттері мен жауапкершіліктерін қарастырады. сондықтан, мұндай қатынастар
бойныша жауапкершілік осы құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай
келетін іс- әрекеттерін сол нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да
бірдей әрі мейлінше қатал талаптар қойылады.
Шарттан тыс қатынастар құқыққа қайшы келетін екі жақтың бірінің
кездейсоқ әрекеттерімен сипатталады.Сол себепті, әлбетте, жауапкершілік
қатынастары өзгелерінен бөлек реттеледі, заң шығарушы жәбірленушіге
қарағанда құқық бұзушыға барынша қатаң қарайтыны табиғи нәрсе.
Егер құқық қатынасында жауапкершілік субъектілері бірнешеу болса,
онда жауапкершілік үлестік немесе ортақтасқан немесе субсидиарлы болып
есептеледі(АК-тің 287, 357-баптары). Құқықтық қатынастың екі жағының да
кінәсі болған жағдайда оны аралас кінә деп айтады. Егер бір жақта бірнеше
адамның кінәсі бар болатын болса, оны бірлескен кінә дейді.
Міндеттемеде тұлғалар көп болғанда, сондай-ақ міндеттемені орындау
үшінші жақпен жүзеге асырылатын жағдайда, регрестік талаптар бойынша
жауапкершілік туындайды(АК-тің 289- бабы).
Заң жауапкершілік шарасы бойынша залалдың толық өтелуін талап
етеді(АК-тің 9- бабы). Кейбір міндеттемелерде жауапкершіліктің борышқордан
белгілі бір затты жеке беру міндеті туралы түрі де кездесуі мүмкін(АК-тің
355-бабы). Мұндай шаралар негізінен алғанда, заңда немесе шартта әдейі
көрсетілмей-ақ қолданыла береді. Жауапкершіліктің басқа шаралары жалпы
ережеге сай келеді әрі заңның немесе шарттың арнайы көрсетуімен жекелеген
міндеттемеде қолданылады(мысалы, емһсеп айырысу құқық қатынастарында
кездеседі). Тағы бір шаралар бос міндеттемеге қосымша ретінде қарастырылады
және міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету құралы ретінде көрініп,
сонымен бір мезгілде жауапкершіліктің шарасы (өлшемі) болып табылады.
Сипаты жағынан жауапкершілік заттай және ақшалай болып келеді.
Азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің мөлшері.Жауапкершіліктің мөлшері
жауапкершіліктің түріне және басқа да жағдайларға байланысты әрқалай
анықталады. Залалдың орнын толтыру кезінде өзгертілген бағаның қандай
деңгейде болу керектігі есепке алынуына байланысты ол мәселені шешуде
маңызды рөл атқарады. АК-тің 350-бабында мұндай шешім қарастырылған. Егер
заңдарда немесе шартта өзгеше көзделмесе, міндеттеме орындауға тиісті
жерде, залалды анықтаған кезде борышқор несие берушінің талабын
өзықтиярымен қанағаттандырған күнгі бағаға жүгінеді. Ал егер талап ерікті
түрде қанағаттандырылмаған жағдайда сол талап арыз берілген күнгі
қолданылған баға назарға алынады. Мән – жайларды негізге ала отырып, сот
шешім шығарған күгһні не нақты төлем төленген күні қолданылған бағаны
назарға ала келіп, залалдың орнын толтыру туралы талап қанағаттандыра
алады.
Залалдың құрамына несие берушінің алдын ала қолданған шаралары арқылы
айырылып қалған пайдасының мөлшерін анықтау үшін жұмсаған шығындары да
кіреді.
Залалдың орнын толтыру жәбірленушінің мүліктік жағдайын қалпына
келтіруді мақсат етеді. Әдетте, залал толық көлемде қалпына келтірілуге
тиіс(АК-тің 9-бабы). Осыған байланысты азаматтық құқықта залалдың толықтай
орнын толтыру принципі қаралған.
Жауапкершілік мөлшерін шектеу АК-тің 358-бабында қарастырылған, сондай-
ақ басқа да бірқатар құқықтық актілерді кездеседі. Егер міндеттемелердің
осы түрі немесе осындай құқық бұзушылық үшін жауапкершілік мөлшері заңдарда
белгіленбеген болса, онда қосылу гһшарты бойынша немесе өзге шарт бойынша
борышқорды жауапкершілік мөлшері шектелуі мүмкін.
Егер міндеттеменің орындалмауы немесе тиісті дәрежеде орындалмауы екі
тараптың да кінәсінен болса, сот соған сәйкес борышқор жауапкершілігінің
көлемін азайтады. Сот, егер несие беруіші міндеттеменің орындалмауынан
немесе тиісті дәрежеде орындалмауынан келтірілген залал көлемінің ұлғаюына
қасақана немесе абайсызда себепкер болса, немесе олардың азаюына ақылға
қонымды шаралар қолданбаса, борышқор жауапкершілігінің мөлшерін де
азайтады(АК-тің 364-бабы).
Сот мұндай жағдайда міндеттемені орындамаудағы борышқордың да, несие
берушінің де әрекеттерін бағалайды, егер несие берушінің кінәсі жалпы
келетін залалдың ішіне енетін болса, онда оның үлесін шегеріп тастайды,
яғни борышқордың мойнындағы зиянның қалпына келтіру мөлшері азаяды.
Жақтардың кінәсінен мерзімді өткізіп алуды заң қарастырған (АК-тің 364-
366 баптары). Борышқордың мерзімді өткізіп алуы оны жауапкершілікке әкеп
соқтырады, міндеттемеде қаралмаған болса да ақшалай міндеттеме мен
міндеттілікке орай кездейсоқ орындай алмағаны үшін пайыз төлейді.(АК-тің
353-бабы).Егер несие беруші борышқор ұсынған талапты тиісті дәрежедегі
орындаудан бас тартса, немесе аяқталғанға дейін борышқор өз міндетін атқара
алмаған міндеттің мәнінен туындайтын әрекеттерді жасамаған болса, мерзімін
өткізіп алған болып танылады. Ол борышқорға келген залалды өтеуі тиіс, ал
борышқор мұндай жағдайда ақшалай қарыз бойынша мерзімді өткізіп алғаны
жөніндегі міндеттемеде қаралған пайызды төлеуге міндетті емес.
Заң шарттық қатынастар үшін әр жақтың мүліктік жағдайлары негізін
есепке ала отырып, залалды қалпына келтір мөлшерін төмендету мүмкіндігін
қарастырмайды. Шартқа отырған әрбір тұлға өзінің мүмкіндігін екшеп,
жауапкершілікті толықтай атқаруы тиіс. Әйтпесе, мәселе шарттан тыс
міндеттеме ретінде шешіледі.
Келтірілген залалдардың көрсетілген бағасынан жоғары ждеңгейде болатын
жауапкершіліктің өсірілген бағасынан жоғары деңгейде болатын
жауапкершіліктің өсірілген мөлшері заңда және шартта белгіленген
жағдайларда қолданылады.
Жауапкершілікті түсінуде көп жағдайда ретроспективті көзқарас белең
алады, сондықтан да ол тәртіптің бұзылуы, санкциясы жүзеге асыру
(мемлекеттік мәжбүрлеу) ретінде ұғындырылады. Оның үстіне тәртіп
бұзушылықтағы жауапкешіліктің мән-маңызын ұғынуда екі бағыт тілге тиек
етіледі. Бұл мәселеге қалам тартқан авторлар заңды жауапкершілік тәртіп
бұзушылар үшін қосымша ауыртпалық түсіру мен (қолайсыз жеке және мүліктік
зардаптар) міндетін орындауға мәжбүрлеу деп болжайды, ең бастысы – ол
жауапкершілік, сондықтан заңдық, жауапкершілікте –міндет, алайда ол
мәжбүрлеу арқылы орындалады. Осыдан кейін заңдық жауапкершілік адамға
тәртіп бұзуға жол бергенге дейін болмайды деген қорытынды жасалады.
Жауапкершілікті ретроспиктивті көзқарас ретінде түсінудің
гносеологиялық себептері неде? Қоғамдық ой-пікір дәстүрінде жауапкершілік
жазалаумен, құн алумен байланыстырылады. Құқықтық ұғымда қоғамдық пікір мен
ғылым неліктен міндеттеуге, жазалауға, мемлекеттік мәжбүрлеу, қылмыстық-
құқықтық шараларға жүгінеді?
Құқық тек жарлық пен тиым салынғын тенденцияларға тән қарапайым
құбылыс болғаны ма?
Бірден және кездейсоқ пайда болмаған бұл сауалдарға жауапты
жауапкершілік теориясындағы қиғаштық себептерін мемлекеттік құбылыстың
тарихи тәжірибелерінен, басқарудың өміршеңдік, биліктік-әкімшілік,
бюрократтық тәсілдерінің белең алу практикасынан іздеу керек.
Біздің құқықтық жүйеміздің қазіргі реформалары ең алдымен оны
орнықтыру тәсілдерін жаңғыртуды көздейді. Бұл жерде ең басты гуманизм
әділеттілік бастауларын нығайту адамдарға деген құрмет сезімін
қалыптастыру, олардың заң алдындағы құқықтары мен бостандығын, теңдіктерін
қатаң сақтау, әркімнің өз әрекеті үшін жауапкершілігінің заңдылығын
мойындау.
Заңдылықты нормативті-мәжбүрлеуді шектен тыс арттырудан сақ болған
жөн. Құқықты тар ауқымда ұғыну-құқықтың демократиялық, акдамгершілік,
гуманистік потенциялының жан-жақты ашылуын барлық қоғамдық соның ішінде
құқықтық құбылыстарды орталықтандыруды қамтамасыз ете алмайды.
Нақты алғанда құқық күрделі құбылыс. Оның мазмұнында адамдардың
еркін олардың творчестволық дербестігінің мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін
компоненттер маңызы мен құқықтың мінез-құлқын механизміне ықпал ету
мүмкіндік беретін ынталандыру және еркін беру нормаларының үлес салмағы
арттырылуда.
Сонымен, заңдық жауапкершілік міндеттерді орындалмағаны үшін
санкцияларды, айып салуды, жазалауды күшейту жолымен емес, адамдардың
келісім-шарт міндеттері мен заңдылықты қатаң сақтаудағы позитивті
жауапкершілігін, салалы қатынастарын күшейту жолымен жүргізген жөн. Бұл
жауапкершілікті өркен жайдыратын нақты тарихи даму жолы.
Қ. Мұздытаев атап көрсеткендей жауапкершілік ретроспиктивті бағыттан
перспективті көрінеді. Бұл ретте адамдардың болашақ іс-әрекетінің
нәтижелерін алдын-ала аңғару қабілеті емес, олардың қоршаған ортаны қайта
жаңғыртуға белсенді қатысу жөніндегі ұмтылыстары да есепке алынады. Бұл
жағдайда біз заңды жауапкершілікті моральдық, ішкі жауакершілікпен
шатастыруға қарсымыз. Тек позитивті заңдық жауапкершіліктің бір-бірімен
тығыз байланысты моральдық құқықтың негізі болатынына көңіл аударғымыз
келеді.
Позитивті заңдық жауапкершілікті негіздеуге және оның табиғатын ашып
көрсетуге көшпес бұрын құқықтық тәрбие жұмыстарын тиімді ұйымдастыру ісінде
және азаматтық-құқықтық белсенділікті қалыптастыруда
методологиялық маңызға ие жауапкершілік ұғымына жан-жақты тоқталып өтейік.
Бірден-ақ ашығын айтайын, жауапкершілік ұғымы күштеу мен және
жазалаумен сәйкес келмейді. Сонымен бірге, цивилистердің өзі азаматтық
құқықтың жауапкершілікті құқық бұзушылықтың және санкцияны іске асырудың
салдары немесе мемлекеттік күшпен қорқыту ретінде түсінбегені жөн. Сонымен
бірге қазірге дейін цивилистердің өзі азаматтық құқықтың жауапкершіліктің
белгіленуі деп жазалауды, құқық бұзушылыққа жол бергені үшін сотқа
тартылуды таниды және оны санкциялармен, адамдардың мүдделеріне нұсқан
келтіру мен тығыз байланыстырады. Олардың пікірі бойынша тәрбиелік ықпалын
ерекшеліктерді құқықтық тәртіп бұзуға мемлекет пен қоғамның айыптауын
адамдарға сезіндіру болып табылады. Кейбіреулер азаматтық-құқықтық
жауапкершілікте мемлекеттік органдар құқық бұзушыға қолданатын құқықтық
нормаларды сақтауға мәжбүрлеу шаралары ретінде бағалайды. Мәжбүрлеу
жауапкершіліктің маңызды белгісі.
Әрине, мәжбүрлеудің мүмкіндігі заңдық жауапкершіліктен міндетті
түрде тыс тұрады (сондықтан бұл категориялар бір-біріне сәйкес келмейді),
мәжбүрлеу жауапкершіліксіз де бола алады (мысалы реквизация),
жауапкершіліктің мәжбүрлеусіз де жүзеге асуы мүмкін.
Профессор В.М. Хвостов құқықтық мәжбүрлеуді дөрекі, механикалық
мағынада түсінбеу қажеттілігіне көңіл аудара келсе, істің мәніне баға
бергенде құқық нормасын оның бір түрі ретінде санкция тұрған жаза
қорқынышынан атқарылатын мінез-құлық тәртібі деп, есептемеу қажет. Құқық
нормасын оның тасасында қалып қоятын талабы міндетті болып толып табылатын
жоғары биліктің құдіреті беделді адамдар тұрғанда ғана мәжбүрлеу сипатына
ие болатынын айтады.
Екінші жағынан, мәжбүрлеуді мемлекеттік аппаратының араласуынсыз
жүзеге асыруға болады. Бұл жағдай бірнеше кезекте азаматтық–құқықтық
қатынас нормаларында әділеттілікті талап етеді. Мысалы, азаматтық – құқық
мәжбүрлеуге қарағанда ықпалды келеді, міндеттердің орындалуын қамтамасыз
етудің заңдық құралы болып табылады.Азаматтық-құқықтық қажеттіліктің
құқықтық үлес сипаты болғандықтан және құқықтық үлестің қатысты
құқықтық қатынастарын екі келетіндігінен азаматтың міндеттердіорындауда
басты ынталандырушы күш мәжбүрлеу емес,субъектінің құқықтық қатынастарда
субъективті құқықтық жүзеге асыруға ынтасы болып табылады.Қатынастарда
азаматтық-құқықтық ықпал ету механизмі, - деп жазады В.Ф. Яковлев, -
құқықтық қатынас субъектілерінің мүліктік мүдделері тікелей пайдаланумен
сипатталады. Ынталандырудың заңдық құралы адамдардың субъективиті
құқықитағы үлесі, қабылданатын міндеттердің эквиваленті болып табылады.
Азаматтық құқық субъектілерінің құқықтық белсенділігін азаматтық
нормаларына тән болып келетін мемлекеттік мәжбүрлеудің бүркемелі сипатын
ашуға болмайтыны да міне, сондықтан.
Қазіргі жағдайда міндетті белгілеу мен жазаны нақты орындаумен
байланысы жоқ қылмыстық жауапкершіліктің сондай формаларын кең қолдануға
айқын перспектива ашылып отыр. Қылмыстық жазаны, қоғамдық ықпал ету
шараларымен ақырында ауыстырудың жаза қолдану аясын тарылтудың
диалектикалық процесі қылмыстық жауапкершілік ақтау кезінде жүзеге асырылуы
мүмкін.
Сонымен жауапкершілікті жазалау мен салыстыруға болмайды. Біздің
зерттеулеріміз көрсетіп отырғандай, респонденттердің 63 проценті
жауапкершіліктің жазалаусыз, мәжбүрлеусіз болатынына сенімді. Заңдық
жауапкершілік құқықтық нормаларды орындамағаны үшін жаза қолдануға немесе
құқықты мінез-құлықты, азаматтық-құқықтық белсенділікті ынталандыру
мақсатымен орнықтырылады.
П.А. Варул мен И.Н. Грязин заңдық жауапкершілік тұрғысынан келгенде
жауапкершілікті арттыру қажеттігі өз міндеттерін түбегейлі орындамаған
немесе орындамаған кінәлі адамдарды қатаң жазалау қажеттігін білдіреді.
Мұндай жаза, ақтық нәтижеде қоғамның әрбір мүшесінің өз міндеттерін жақсы
орындауда мемлекеттік масштабта қамтамасыз етілуі тиіс. Сонымен, әңгіме
жауапкершіліктің тиімділігі жөнінде болып отыр. Мұндай қорытынды тарихи
практикамен әрдайым сәйкес келе бермейді.
Мысалы, еңбек тәртібін нығайту жөніндегі 1940 жылғы заңдарды, нақты
айтқанда 1940 жылғы 26 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңес президиумының Сегіз
сағаттық жұмыс күнімен, жеті күндік жұмыс аптасына көшу туралы
жұмысшылармен қызметкерлердің кәсіпорындар мен мекемелерден өз беттерінше
кетуіне тиым салу туралы жарлығын қолдану тәжірибиесі қатаң жазалау
жүйесінің еңбекшілердің инициативасы мен дербестігінің тиімді жұмыс
істеуін әлсірететін жауапсыздыққа әкеліп соғатын, жазаланғандардың өшігі
түсетінін, бұрынғыдан да үлкен тәртіпсіздіктерге жол берілетіндігін
көрсетті. Кәсіпорындар басшылары өздеріне артық жауапкершілік алмауы үшін
мәселерді өз бетінше шешуден қашқақтайды.
Көріп отырғанымыздай адамдардың жеке бостандықтарына нұсқан
келтірген жазалау жауапсыздыққа әкеліп соғады. Азаматтардың жауапкершілігі
олдардың еркін мінез-құлықтан тыс жауапкершілік те жоқ.
Осыған байланысты Е.В.Черныхтың адамдардың жауапкершілігі мен
жауапсыздығы соңынан келетін зардаптардан емес, олардың іс-әрекеттерінен
көрінеді деген пікірмен толық келісуге болады. Іс-әрекеті сипаты қандай
болса, оның зардаптары да сондай. Егер адамның мінез-құлқы қалыпты болса,
жазалау жөнінде мәселе қойылмайды, себебі ол жауапты әрі жағымды мағынаға
ие. Позитивті жауапкершіліктің салдары жазалауға ұшырайды. Жауапкершіліктің
теріс аспектісі тәртіптің бұзылуынан көрінеді.
Бұл жерде оның салдарынан жазалау, жауапкершілікке тарту, тәртіп
бұзушыға шара қолдану болып табылады. Заң шығарушының бірінші орынға
жазалауды жауапкершілік ктегориясын қоятыны сондықтан.
Жауапкершілік пен жазалаудың арақатынасы жөніндегі мәселені
қорытындылай келе қызіргі жағдайда жауапкершіліктің заңдылық идеясына көңіл
аудару қажет. Жауапкершіліктің заңдылығы жөніндегі ереже жалпы құқықтық
сипатқа ие және заңдылықтың маңызды принциптерінің бірі болып табылады.
Жауапкершіліктің заңдылығы бірде-бір құқық бұзушылықтың табылмай қалуғы
тиіс емес екендігін және олардың әрқайсысы үшін жауапты адамдардан есеп
талап етілетіндігі білдіреді. Мұндай есептің нәтижесінде жауапты адамның
мінез-құлқы айыпталу мен жазалауға, жауапкершілік шараларын қолдануға
лайықтылығы көрінеді.
Оның үстіне өз іс-әрекуеттеріне есеп беру міндеттілігі кейбір
жағдайда тікелей заңда қарастырылады. (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексі,272 бап), кейбір ретте құқықтық негізгі принциптерінен туындайды.
Сонымен, заңдық жауаптылық - өз іс-әрекеттеріне есеп беру құқықтық
реттелетін міндеттілік.Респонденттердің 59 пайызы осындай қорытындыға
келеді.
О.Э. Лейст жауапшылықтың мұндай ұғымымен келіспейтіндігін
білдіреді.Ол міндеттілігі арқылы жауап беру, есептеу мүліктік
жауапкершіліктің мазмұнын аша алмайды, себебі келісім-шарт міндеттемелерін
бұзушы немесе мүлікті ұғым зиян келтіруші жәбірлеуші алдында жасаған
зиянды әрекеттері үщін есеп беріп қана қоймай шығынның орнын толтыруға,
айып төлеуге заң алдында жауапты.Істің шын мәнінде келгенде негізделген
айып тағылып отырғанда келісім-шарт бұзушының немесе зиян келтірушінің
жәбірленушіге жауап ретінде өзінің қызыметі, жеткен жетістіктері,
қиыншылықтары, кемшіліктері жіберілгендігі, құқық бұзушылықтың жай күйі
жөнінде құлаш-құлаш есеп беріп отырып, ал жәбірленушінің шығынды қайтарып
алу үшін сотқа немесе арбитражға берудің орнына қарсы жақты есебін оқып,
отырумен шектеліп қалуы дұрыс па? - дейді.
О.Э.Лейст жауаптылық жөніндегі біздің ұғымызды түбірімен әжуалдауға
тырысады: есеп жазылды жауапкершілікті мойындадың, сонымен іс бітті. Бұл
жөнінде не деуге болады.
Алайда, біріншіден біз кең ауқымды жауапкершілікті теріске
шығармаймыз, олай етсек кең ауқымды жауапкершіліктің ғана барлығы жөнінде
ұғым қалыптасады. Жауапкершілікті проблемасындағы негізгі кемшілік оның
құқық бұзушыларға қолданылытын іс-әрекет шаралары болып табылады.Айталық
шығын мен айыпты өндіру азаматтық құқықтық жауапкершілік шарасы. Ықпал ету
шарасын қолдану көп жағдайда жауапкердің іс-әрекетіне есеп беруіне тікелей
байланысты әрі міндетті. Үшіншіден, жауапкершіліктің тәрбиелік-ескертпелік
маңызы жөнінде ұмытпау керек.
Жауапкершіліктің тәрбиелік мүмкіндіктерін адамның есеп беру отыру
мүмкіндігі туғызылған жағдайда ғана нақты пайдалануға болады. Есепті талап-
жауапкершіліктің негізгі белгісі әрі маңызды. Есеп берілгеннен кейін
жазалау немесе айыптау жүргізіле ме, жоқ па бұл басқа мәселе. Біздің
қызметіміздегі басты кемшілік сол, есеп беріп отырудың жиі талап
етілмейтіндігі. Бұл жауапсыздыққа әкеліп соғады.
Осы ретте кімге есеп беру керек деген мәселе төңірегінде ойланып
көрейік. Бұған жауап ретінде әрбір саналы азамат ең алдымен мінез-құлқы
туралы өз-өзіне есеп беріп отыруы тиіс деген В.А. Тарховтың тұжырымымен
толық келісеміз. Бұл жеке адамдардың іске жауапкершілік қатынастарының
даму процесін таңдау кезінде принципті маңызды мәнге ие болады.
Бұл жерде жауапкершіліктің екі түрін назарда ұстаймыз: қоғам
(мемлекет) алдындағы жауапкершілік және үлкен рухани құндылыққа ие адамның
өз-өзіне жуапкершілігі. Бірінші жағдайда жауапкершіліктің мақсаттары,
реформалары мен шаралары мемлекетпен бекітіліп қолданылады (сырттай
бақылау). Екіншіден, жауапкершілік жеке адамның өз-өзін ұстап жүру
қабілетіне, өзінің өмірдегі орны мен ролін терең сезінуіне, нақтылап
айтқанда индивидтің өзінің мінез-құлқын іштей реттеп отыру механизміне
тікелей байланысты. Жауапкершіліктің көрсетілген түрлері бір қатар жағдайда
дербес болса да өзара диалектикалық тығыз бірлікте.
Оның үстіне ішкі бақылауы жақсы дамыған адамдар қазіргі жағдайда
бейімділігін танытады. Олар, белсенді, конструктивті мінез-құлқы тұрақты.
Керісінше, сыртқы бақылауға бейімделгіш адамдарда құқықтық белсенділік пен
жауапкершіліктің төменгі дәрежесі, азаматтық позициясының солқылдақтығы
аңғарылады. Міне, сондықтан құқықтық тәрбие қызметінде азаматтардың мінез-
құлқының жауапкершілігін қалыптастыру мәселесін шеше отырып, ішкі бақылауды
күшейтуге қол жеткізу қажет. Соңғысы өзіне есеп беруді нығайтусыз жеке
адамдардың бірінші кезекте өзіне, өз-әрекеттеріне есеп беру міндеттерін
орындап отыруынсыз мүмкін емес.
Баршаға мәлім, кез-келген заңдық міндет қандай да бір болмасын өзге
объектінің (азаматтың, органның, мемлекеттің) құқығымен тікелей байланысты.
Оның алдында жауапты адам жеке міндеттер орындауға тиісті мінез-құлқына
есеп беріп отыру керек. Есепті талап ету-тәрбиенің маңызды құралы,
жауаптылықтың заңдылығы. Есеп беру барысында міндеттілікті орындауды
қамтамасыз етуде, міндетті адам мен қоршаған ортаның ықпалында шара қолдану
аясы айқындалады.Жоғарыда айтылғындардың негізінде жауапкершілік белгілерін
бөліп қарауға болады. Олардың, түпкі мәні, біріншіден жауапкершіліктің
мемлекетпен белгіленіп, бекітілуінде құқықтық нормалармен қарастырылуында
жатыр. Екіншіден, адамнан есеп беруді тек заң құқығы бар азаматтан ғана
талап ете алады. Басқа адамдардың түрлі сылтаулармен есеп беруді талап етуі
заңды жауапқа жатпайды.
Кез-келген құқықтық міндеттіліктің заңдық жауапкершілікпен
негізделіп отыруы тиіс екендігін естеріңізге саламыз.Онсыз міндеттілек
белгісі - бір мінез-құлық қажеттігі сипатын жоғалтады.Осыдан келіп мынадай
қорытынды шығаруғы болады: құқықтық міндеттілік және оны нығайтатын
жауапкершілік – бұл бірдей емес. Жауапкершілік – бұл да міндеттілік, алайда
әрдайым өзге міндеттіліктермен жалғастырылып отырады. Мысалы, заңдарды
сақтау міндеттілігі оларды сақтауына есеп беріп отыру міндеттілігімен
нығайтылып жатады.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік құқық бұзушылықты жою шарасы
ретінде қолданылады. Азамматтық құқықтық қатынастың дұрыс қалыптасуы
үшін тараптар міндеттерін орындап отырады. Егер де міндеттеме
орындалмаса, немесе тиісінше орындалмаса, онда міндеттеме бұзылады
деп келтіріп қоймай, сонымен ақша-тауар қатынасына әсер
етеді. Құқық бұзушылықтың алдын алу және зиянды нәтиже болмау үшін
азаматтық құқықта міндеттемені бұзғаны үшін санкция ретінде азаматтық
құқықтық жауапкершілік қолданаылады.
Алайда кейбір санкция түрлерінде азаматтық құқықтық
жауапкершілік туындай бермейді. Егер де міндеттеменің
орындалмауы салдарынан мүлік қайтарылмаса, онда мәжбүрлеу шараларын
қолдану арқылы борышқордан мүлік алынып қойылып несие берушіге
айтарылады. Іс-әрекеттің орындалуы үшін, қатынастың дұрыс қалыптасуы үшін
мәжбүрлеу жүзеге асырылса да бұндай санкцияны азаматтық құқықтық
жауапкершілік ретінде қарастыруға болмайды.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік ретінде құқық бұзушыға
қосымша міндет жүктеумен байланысқан санкцияларды түсіну керек.
Яғни, құқық бұзушыға жауапкершілік жүктелінеді. Бұл міндеттер құқық
бұзушыға қосымша азаматтық құқықтық міндеттеме жүктеуі мүмкін немесе
оған тиісті азаматтық субъективті құқығынан айырылады. Егер де
тараптар мәміле жасасқан кезде мәміле алдау жолымен жасалған болса, онда
алданған тарап әміле жасау құқығынан айырылады. Мәміле азаматтық
заңдылықты бұзу жолымен жасалынбаған болса, бұндай шаралар қолданылмас
еді. Құқық бұзушыға қосымша міндет жүктейтін санкция түрі
азаматттық қатынастағы қатысушыларға әсер етеді және құқық бұзушылықтың
алдын алуға көмектеседі.
Сонымен, азаматтық құқықтың жауапкершілік ретінде құқық бұзушыға
қосымша азаматтық құқықтың міндет жүктейтін немесе оған тиесілі
азаматтық құқығынан айыратын санкция түрлерін түсіну қажет.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің түсінігі заң ғылымындағы дау
тудыратын сұрақтың бірі. Кейбір автордар позитивті жауапкершілікті
бөліп қатыстырады. Бұндай жауапкершілік міндеттеменің орындалуымен
сәйкес келіп жатады. Әзірге міндеттеменің орындалуы көп кездеседі,
алайда жауапкершілікке шектеулі немесе керісінше, жауапкершіліктің
туынды міндеттемені орындаудан босатады.
С.Н. Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе қоғамдық
мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар борышқордың өзіне жүктелген
міндеттемені орындауын түсіндіреді.
Қорғау шаралары ретінде құқық бұзушылықтың алдын алу және
тоқтату, ал егер ол болмаса жағдайды қалпына келтіру санкция түрлерін
жатқызуға болады. Бұндай қорғау шараларына құқықты мойындау:
міндеттемені орындауға мәжбүрлеу, дау туғызған мәмілені жарамсыз деп
тану, құқық бұзатын жағдайды қалпына келтіру және т.б. жатады. Азаматтық
құқықтың жауапкершілікте осындай тұжырымға келу құқық бұзушының
кінәсінен тәуелсіз жүзеге асырылуы мүмкін.
Жауапкершілік термині әртүрлі аспектіде қолданылады. Жеке айтатын
болсақ: әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық
жауапкершілікті кездестіруге болады.
Әлеуметтік жауапкершілік түсінігі жалпылама ұқсас. Онымен
қоғамдағы болып жатқан жауапкершіліктің барлық түрі қамтылады. Осы
тұрғыдан қарағанда рухани, экономикалық юридистикалық жауапкершілік - тек
әлеуметтік жауапкершіліктің түрі ғана.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып,
әлеуметтік психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы
жауапкершілік түсінігіне ұқсастыруға тырысады. В.А. Тархованың
пікірі бойынша: өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып
міндеттеменің реттелу құқығы- юридистикалық жауапкершілік , -дейді.
Юридистикалық жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік
түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оның тәжірибелік мағынасынан
айырады.
Қоғамдық өмірде рухани жауапкершілік категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат
қылықты қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді. Әдебиеттерде және
заңдылықтарда экономкалық жауапкершілік түсінігі екі түрлі
мағынада қолданылады. Барлығынан бұрын ол Мүлікті жауапкершілік
түсінігімен астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш жоқ. Нарықтық
экономикаға өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің экономикалық әдіске
өту,осындай түсінікті құқыққа сиымды етіп көрсетеді. Яғни нарықтық
қатынастарды реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпаламен экономикалық
әдістердің заңмен бекітілуі экономикалық жауапкершілікті құқық бұзушыға
мүліктік ықпал ету шарасы ретінде экономикалық жауапкершілікті
юридистикалық жауапкершіліктің бір түріне айналдырады.
Заң әдебиеттерінде экономикалық жауапкершілік түсінігіне
юридистикалық жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға
тырысады.
Бұл жағдайда әкімшілік-құқықтық шара туралы сөз болып, ал
азаматтық құқықтық жауапкершілік түсінігі қарастырылмады. Алайда,
нарықтық экономика жағдайында экономикалық жауапкершілік түсінігі
мағынасын жоғалтады.Азаматтық-құқықтық жауапкершілік юридистикалық
жауапкершілікті құрайтын, өзіне тиісті барлық белгісімен
юридистикалық жауапкершіліктің бір түрін құрайды.
Юридисдикалық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі
тән: юридистикалық жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын
мемлекттік мәжбүрлеуге ықпал ететін шаралардың тек бір түрі;
екіншіден, ол құқықтың бұзылуына жол берген тарапқа ғана қолданылады;
үшіншіден, құқық бұзушыға тек қана мемлекеттік немесе басқа
құзіретті орган қолданады; төртіншіден, жауапкершілікті қолдану үшін
юридистикалық жауапкершілік болып табылатын құқық бұзушыға қолданатын
санкция заңымен белгіленуі керек.
Юридистикалық жауапкершілік құқық бұзушыға қолданатын
мемлекеттік мәжбүрге ықпал ету шараларының ерекше бір түрі
ретінде саналады. Сонымен қатар адамдардың іс-әрекетіне әсер етет
ін басқа да тәсілдермен ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік мәжбүрлеуші
шара -ретіндегі реттеуші сипатқа ие болатын, бірақ юридистикалық
жауапкершілік бола алмайтын оперативті ықпал ету шаралары болып
табылады.
Жоғарыда көрсетілгендей юридистикалық жауапкершілікті азаматтық
құқықта ерекшеліктері бар. Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші
азаматтық құқықтық пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы
құқық жүйесі ретінде азаматтық құқықтың қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді
мүліктік сипатқа ие болып, мүліктік қатынастарды қүрайды.
Азаматтық қүқық бойынша жауапкершілік қүқық бұзушыға қолданылатын
экономикалық ықпал ету қызметін орындай отырып, қоғамдық
қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің бірі болып
табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды,
сонымен қатар тікелей мүліктік емес қатынастарды да реттейді.Осы
уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік
сипатта болады деген пікір қалыптасты. Яғни ол үшін
жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы тиіс.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың
немесе ұйымдардың жеке мүліктік емес құқықтарын бұзу, тиімсіз
мүліктік сипаттағы жауапкершілікке әкеліп соғуы мүмкін.
Сонымен, азамат туралы жалған мәлімет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz