А.Байтұрсыновтың саяси және ағартушылық қызметін ғылыми түрде саралап, зерделеу
Кіріспе
1 Ахмет Байтұрсыновтың саяси қызметі
2 1918.1919 жылдары Кеңес өкіметіне қарсы саяси күштері
3 Қазақтың ақыны.
4 А.Байтұрсыновтың «қазақ» газетінің оқырмандарына арнау сөзі
Қорытынды.
1 Ахмет Байтұрсыновтың саяси қызметі
2 1918.1919 жылдары Кеңес өкіметіне қарсы саяси күштері
3 Қазақтың ақыны.
4 А.Байтұрсыновтың «қазақ» газетінің оқырмандарына арнау сөзі
Қорытынды.
XX ғасырдың басында қазақ даласындағы әлеуметтік-саяси жағдай күрделілене түсті. Бір жағынан патшалы Ресейдің отаршылдық саясаты күшейсе, екінші жағынан, жергілікті ұлықтардың озбырлығы да отқа май құя түскендей болды. Осы кезде бір топ қазақ оқығандары: А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев ұлт-азаттық қозғалыстың көш басшылары болып, халқын күрес жолына бастады.
Осы үркердей топтың ішінде Ахмет Байтұрсыновтың азаттық жолындағы күресте атқарған қызметі айрықша. Оның бүкіл саналы ғүмыры туған халқының бақытты болашағы үшін қызмет етуге арналған. Қазақ тарихындағы осы ұлы тұлғаның қоғамдық-саяси қызметі мен мемлекет қайраткері ретіндегі және ағартушылық саласында атқарған еңбегіне талдау жасап, бүгінгі күннің көзқарасымен баға беру, құнды жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
А.Байтұрсынов бастаған қазақ зиялыларының патшалық дәуірдегі және Кеңес өкіметі тұсындағы атқарған қызметіне ұзақ жылдар бойы зерттеушілер тарапынан қате пайымдау мен сыңаржақ тұжырым негізінде баға берілді. Тек 1988 жылы 4 қараша күні ақталғаннан кейін А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу және оған объективті тарихи тұрғыдан баға беру мақсатында ізденістер жүргізіліп, маңызды еңбектер жариялана бастады. Бүгінгі танда А.Байтұрсыновтың саяси-ағартушылық қызметін зерттеу маңызды әрі қажет дүние.
Сондықтан, XX ғасырдың І-ширегіндегі мәдени-ағарту және саяси мәселелер жөніндегі зерттеулерді салыстыра талдау жасау арқылы, осы саладағы Ахмет Байтұрсыновтың саяси және ағартушылық қызметін жаңа демократиялық тұрғыдан ашып көрсету тақырыбымыздың өзектілік болып тұр.
Осы үркердей топтың ішінде Ахмет Байтұрсыновтың азаттық жолындағы күресте атқарған қызметі айрықша. Оның бүкіл саналы ғүмыры туған халқының бақытты болашағы үшін қызмет етуге арналған. Қазақ тарихындағы осы ұлы тұлғаның қоғамдық-саяси қызметі мен мемлекет қайраткері ретіндегі және ағартушылық саласында атқарған еңбегіне талдау жасап, бүгінгі күннің көзқарасымен баға беру, құнды жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
А.Байтұрсынов бастаған қазақ зиялыларының патшалық дәуірдегі және Кеңес өкіметі тұсындағы атқарған қызметіне ұзақ жылдар бойы зерттеушілер тарапынан қате пайымдау мен сыңаржақ тұжырым негізінде баға берілді. Тек 1988 жылы 4 қараша күні ақталғаннан кейін А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу және оған объективті тарихи тұрғыдан баға беру мақсатында ізденістер жүргізіліп, маңызды еңбектер жариялана бастады. Бүгінгі танда А.Байтұрсыновтың саяси-ағартушылық қызметін зерттеу маңызды әрі қажет дүние.
Сондықтан, XX ғасырдың І-ширегіндегі мәдени-ағарту және саяси мәселелер жөніндегі зерттеулерді салыстыра талдау жасау арқылы, осы саладағы Ахмет Байтұрсыновтың саяси және ағартушылық қызметін жаңа демократиялық тұрғыдан ашып көрсету тақырыбымыздың өзектілік болып тұр.
1. Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов- Алматы: Қазак ССР «Білім»
қоғамы. 1990, 5-10 бет.
2. Шәріпов Ә., Дәуітов С. А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,
Жазушы 1998. 3-5 бет.
3. Шәріпов Ә., Дәуітов С. А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,
Жазушы 1989. 9-10 бет.
4. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 1- том.-
Алматы, « Алаш» 2003. - 7 - 11 бет.
5. М. Құл-Мұхаммед. Алаш ардагері Жақып Ақбаев. А., Жеті жарғы
1996. 54-55 бет.
6. Р. Нұрғалиев. - Алматы: «А.Б. Ақ жол» Жалын, 1991 4-11 б.
7. Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов - Алматы: Қазақ ССР
«Білім» қоғамы. 1990, 20-39 бет.
8. Қазақ тарихы. № 4-5, 1998 ж. 5-12 б.
9. Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов- Алматы: Қазақ ССР «Білім»
қоғамы. 1990, 46-50 бет.
10. «Жизнь национальностей» М, 1919, 3-августа.
11. ҚР ҮҚК-ң архиві, іс-124 том-2, 159 бет.
12. «Жизнь национальностей» 1919, 3-августа.
13. Сб.документов А., 1993 стр. 32-33.
14. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 21 1бет.
15. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 25 2бет.
16. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 250-25 1бет.
17. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 248бет.
18. Д.Локк Избр.финанс.Произв. М., 1960. т.2, с 87.
19. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 241бет.
20. Қазақ тарихы №5 1998, 54-60 б.
21. Қазақ ССР «Білім» қоғамы. Р.Сыздықова. А.Байтұрсынов
Алматы., 1990 40-50 6.
22. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. А., 1995 Санат 230 б. Саяси
элита және ұлт мүддесі. Ұлттық рухтың ұлы тілі . А., Ғылым 1999
195-210 беттер.
23. Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов- Алматы: Қазақ ССР «Білім»
қоғамы. 1990, 39-45 бет.
24. Д.Әшімханов. Бес арыс. А., «Жалын» 1992,180-205 б.
25. Д. Әшімханов Бес арыс. Алматы, «Жалын» 1992. 200-205 б.
26. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 2 том Ә-Г Алматы, 1999 73-
75 беттер.
27. Брайнин С, Шафиро Ш. Очерки по истории Алаш-орды,
приложение № 1, Каркаралинская кетиция. Алматы-Москва.
1935, стр. 95.
28. Р. Сыздықова А.Байтұрсынов. Алматы: Қазақ ССР «Білім»
қоғамы, 1990 ж.
29. Р. Нұрғалиев А.Байтұрсынов. Алматы: Жалын, 1991 ж.
30. Д.Әлімханов «Бес арыс» - Алматы: Жалын, 1992 ж.
31. Бес томдық шығармалар жинағы. 1- том. - Алматы, «Алаш»,
2003.- 408 бет.
32. Қазақ тарихы журналы. №4-№5. 1998 ж. Әшимова Б.
А.Байтұрсынов туғанына 125 жыл.
33. Шәріпов Ә, Дәуітов С. А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,
жазушы 1989 ж.
34. Қ. Мұқаметов. Бізге сауат ашқызған.
35. «Мысль» журнал 1997. №11. 77-80 бет.
36. А. Асқаров. Ұлы тұранның ұлдары. «Нұрлы әлем» Алматы
1998ж.
37. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 2-том. Алматы, 1999 ж.
38. Қайрат саңылақтары. Ұлттық сана үйтқысы. Алматы, 2001 ж.
қоғамы. 1990, 5-10 бет.
2. Шәріпов Ә., Дәуітов С. А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,
Жазушы 1998. 3-5 бет.
3. Шәріпов Ә., Дәуітов С. А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,
Жазушы 1989. 9-10 бет.
4. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. 1- том.-
Алматы, « Алаш» 2003. - 7 - 11 бет.
5. М. Құл-Мұхаммед. Алаш ардагері Жақып Ақбаев. А., Жеті жарғы
1996. 54-55 бет.
6. Р. Нұрғалиев. - Алматы: «А.Б. Ақ жол» Жалын, 1991 4-11 б.
7. Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов - Алматы: Қазақ ССР
«Білім» қоғамы. 1990, 20-39 бет.
8. Қазақ тарихы. № 4-5, 1998 ж. 5-12 б.
9. Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов- Алматы: Қазақ ССР «Білім»
қоғамы. 1990, 46-50 бет.
10. «Жизнь национальностей» М, 1919, 3-августа.
11. ҚР ҮҚК-ң архиві, іс-124 том-2, 159 бет.
12. «Жизнь национальностей» 1919, 3-августа.
13. Сб.документов А., 1993 стр. 32-33.
14. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 21 1бет.
15. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 25 2бет.
16. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 250-25 1бет.
17. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 248бет.
18. Д.Локк Избр.финанс.Произв. М., 1960. т.2, с 87.
19. А.Байтұрсынов Ақ жол. Алматы, 1991 241бет.
20. Қазақ тарихы №5 1998, 54-60 б.
21. Қазақ ССР «Білім» қоғамы. Р.Сыздықова. А.Байтұрсынов
Алматы., 1990 40-50 6.
22. М.Қойгелдиев. Алаш қозғалысы. А., 1995 Санат 230 б. Саяси
элита және ұлт мүддесі. Ұлттық рухтың ұлы тілі . А., Ғылым 1999
195-210 беттер.
23. Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов- Алматы: Қазақ ССР «Білім»
қоғамы. 1990, 39-45 бет.
24. Д.Әшімханов. Бес арыс. А., «Жалын» 1992,180-205 б.
25. Д. Әшімханов Бес арыс. Алматы, «Жалын» 1992. 200-205 б.
26. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 2 том Ә-Г Алматы, 1999 73-
75 беттер.
27. Брайнин С, Шафиро Ш. Очерки по истории Алаш-орды,
приложение № 1, Каркаралинская кетиция. Алматы-Москва.
1935, стр. 95.
28. Р. Сыздықова А.Байтұрсынов. Алматы: Қазақ ССР «Білім»
қоғамы, 1990 ж.
29. Р. Нұрғалиев А.Байтұрсынов. Алматы: Жалын, 1991 ж.
30. Д.Әлімханов «Бес арыс» - Алматы: Жалын, 1992 ж.
31. Бес томдық шығармалар жинағы. 1- том. - Алматы, «Алаш»,
2003.- 408 бет.
32. Қазақ тарихы журналы. №4-№5. 1998 ж. Әшимова Б.
А.Байтұрсынов туғанына 125 жыл.
33. Шәріпов Ә, Дәуітов С. А.Байтұрсынов шығармалары. Алматы,
жазушы 1989 ж.
34. Қ. Мұқаметов. Бізге сауат ашқызған.
35. «Мысль» журнал 1997. №11. 77-80 бет.
36. А. Асқаров. Ұлы тұранның ұлдары. «Нұрлы әлем» Алматы
1998ж.
37. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы 2-том. Алматы, 1999 ж.
38. Қайрат саңылақтары. Ұлттық сана үйтқысы. Алматы, 2001 ж.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың басында қазақ даласындағы әлеуметтік-
саяси жағдай күрделілене түсті. Бір жағынан патшалы Ресейдің отаршылдық
саясаты күшейсе, екінші жағынан, жергілікті ұлықтардың озбырлығы да отқа
май құя түскендей болды. Осы кезде бір топ қазақ оқығандары: А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев ұлт-азаттық қозғалыстың көш басшылары
болып, халқын күрес жолына бастады.
Осы үркердей топтың ішінде Ахмет Байтұрсыновтың азаттық жолындағы күресте
атқарған қызметі айрықша. Оның бүкіл саналы ғүмыры туған халқының бақытты
болашағы үшін қызмет етуге арналған. Қазақ тарихындағы осы ұлы тұлғаның
қоғамдық-саяси қызметі мен мемлекет қайраткері ретіндегі және ағартушылық
саласында атқарған еңбегіне талдау жасап, бүгінгі күннің көзқарасымен баға
беру, құнды жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
А.Байтұрсынов бастаған қазақ зиялыларының патшалық дәуірдегі және Кеңес
өкіметі тұсындағы атқарған қызметіне ұзақ жылдар бойы зерттеушілер
тарапынан қате пайымдау мен сыңаржақ тұжырым негізінде баға берілді. Тек
1988 жылы 4 қараша күні ақталғаннан кейін А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси
қызметін зерттеу және оған объективті тарихи тұрғыдан баға беру мақсатында
ізденістер жүргізіліп, маңызды еңбектер жариялана бастады. Бүгінгі танда
А.Байтұрсыновтың саяси-ағартушылық қызметін зерттеу маңызды әрі қажет
дүние.
Сондықтан, XX ғасырдың І-ширегіндегі мәдени-ағарту және саяси мәселелер
жөніндегі зерттеулерді салыстыра талдау жасау арқылы, осы саладағы Ахмет
Байтұрсыновтың саяси және ағартушылық қызметін жаңа демократиялық тұрғыдан
ашып көрсету тақырыбымыздың өзектілік болып тұр.
Тақырыбымызды өзекті ететін тағы бір мәселе, ол А.Байтұрсыновтың ақпан
революциясынан кейін құрылған "Алаш" партиясында қызмет ету кезінде
партияның бағдарламасын құруы. Бұл аталған партияның құрылудағы мақсаты
мен міндетін және қазақ халқына деген қажеттілігін айқындап береді.
Сонымен бірге Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсында қазақ мемлекет
қайраткерлері мен зиялыларын қоғамнан аластату мақсатымен "халық жауы"
ретінде құрту саясатын А.Байтұрсыновтың өмірбаяны және саяси қызметі арқылы
ұғынуға мүмкіншілік туады.
Тарихнама. Ахмет Байтұрсынов XX ғасырдың басында-ақ халыққа ағартушылық,
ғылыми-зерттеушілік, ақындық, журналистік қызметі мен кеңінен таныс болды.
Ол ғылым мен ілімнің, әдебиет пен жалпы мәдениеттің салаларында ел
игілігіне айналған асыл мұра қалдырды.
Осыған қарамастан оның ардақты есімі мен сан қырлы еңбегі жөнінде 20-80
жылдар аралығында сөз сөйлеу мүмкін болмады. Себеп — оның сталиншіл
әкімшіл-әміршіл жүйе ұйымдастырған саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жалған
жаламен "халық жауы" аталып, атылып кеткені еді. Тек 50 жылдан астам
уақыттан кейін Республика прокурорының наразылық білдіруі бойынша Қазақ
КСР Жоғарғы соты М.Жұмабаевты, А.Байтұрсыновты және Ж.Аймауытовты олардың
іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқтығына орай, қайтыс болғаннан кейін толық
ақтады 1. А.Байтұрсыновтың ақталған уақыты - 1988 жыддың 4 қараша күні
деп көрсетілген 2.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің комиссиясы жеке адамға табыну
кезінде жазықсыз жазаға ұшыраған және социалистік заңдылықты бұрмалаудың
құрбаны болған А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың, Ж.Аймауытовтың
қоғамдық-саяси, ғылыми- педагогикалық және әдеби қызметі жөніндегі
тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру қажет деп санайды.
М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың творчестволық мұрасына
талдау жасай келіп, комиссия оны қалың көпшілікке кеңінен жария етуді лайық
деп табады, осыған орай Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы
істері жөніндегі мемлекеттік комитетіне, Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл
білімі, М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институттарына олардың
таңдамалы шығармалары мен ғылыми еңбектерін басып шығаруды тапсыру қажет
деп есептейді. Міне, осыдан кейін ғана Байтұрсыновты зерттеушілер бірінші
кезекте оның ғылыми жәнс әдеби еңбектерін ал кейіннен, яғни 90 жылдардың
ортасынан бастап саяси қызметін халыққа кеңінен таныстыра бастады.
Дегенмен де, Кеңес өкіметінің алғашқы кезінде де А.Байтұрсынов жайлы кейбір
еңбектер мен мақалалар жарық көрген. Атап айтқанда, А.Байтұрсыновтың ғылыми
еңбектері туралы орыс ғалымы, профессор А.Самойлович өзінің "Литература
Востока" атты 1919 жылы жарық көрген еңбегінде әділ әрі бағалы пікірлер
айтқан 3.
А.Байтұрсыновтың ғалым, қоғам қайраткері ретіндегі өмірі, шығармашылығы,
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектері, негізінен, оның туғанына
елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланған. "Ақжол" газетінің 1923 жылғы 4-
ақпан күні жарияланған нөмірінде Мұхтар Әуезов А.Байтұрсыновтың атқарған
еңбектеріне әділ баға берген 4.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тарихындағы орнын, оның
әлеуметтік-қоғамдық істерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан
адамның бірі — Сәкен Сейфуллин. Ол "Еңбекші Қазақ" газетінің 1923 жылдың 30-
қантар күнгі санында "Ахмет Байтұрсынов елуге толды" атты арнайы
мақаласын жариялады, онда: "Ахмет Байтұрсынов - қарапайым кісі
емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан, өз заманында патша арам
құлықты атарман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын
жыртып, даусын шығарған кісі, өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде,
қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын
жыртып, ұлттық арын жақтаған, патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың
ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губернаторда, сотта күшін сатып тілмаш
болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына
жанын аямай қызмет қылды", - деп жаза келіп, "Қырық мысал", "Маса"
кітаптарын, "Қазақ" газетіне редакторлық еткен еңбектерін, Алаш кезеңін,
артынан Компартияға кіргенін түгел шолып айтады да, мынадай тұжырым
жасайды: "Қалай болса да жазушысы азғана, әдебиеті нашар қазақ жарлыларына
оқу һәм тіл құралдарымен қылған қызметі таудай ... Елуге келген Ақанды шын
көңілден құттықтап, өмірінің ұзақ болуын тілеймін"5.
Бұдан кейінгі уақыттарда, сталинизм қылышынан қан тамған зұлмат
жылдарда, репрессиялар басталған кезде "байтал түгіл бас қайғы" дейтін
күндер туды. Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін, оның
тарихтағы орнын көрсетпек түгіл, атын атаудың өзі-қылмыс, азамат басын
жұтатын, абақтыға апарар жолға айналды.
Қазақстанда осы қиын кездің өзінде де түркі танушылар
тарапынан оқта-текте ол туралы бірен-саран пікірлер айтылып қалып жүрді.
Соның ішінде академик А.Н.Кононовтың Мәскеуде 1974жылы шыққан "Отандық
түркологтардың библиографиялық сөздігі" кітабында А.Байтұрсыновтың
өмір жолы, әлеуметтік-қоғамдық қызметі, басты еңбектері нақты
айтылып, ол "араб алфавиті негізінде жетілген синтаксисі, әдебиет
теориясы мен мәдениет тарихы оқулықтарын жазды" деп тарихи
түрғыдан әділ көрсетілді. 6 \
А.Байтұрсынов ақталғаннан кейін ол туралы еңбектер мен
зерттеулер көбейді. Мәселен, 1990 жылы Алматыда Рәбиға Сыздықованың "Ахмет
Байтұрсынов" атты кітабы басылып шықты. Мұнда А.Байтұрсыновтың
өмірбаяны, жазған оқулық кітаптары, аудармалары жайлы "Қазақ"
газетіндегі қызметі жөнінде жазылған7. 1992 жылы Алматыда Самырат
Кәкішевтың 'Ахаң туралы ақиқат атты" еңбегі басылып шықты. Бұл кісі
Ахметтің бауыры Кәкіштің ұлы, Байтұрсынның ең кіші немересі болатын. Ол
өзінің еңбегінде Ахметтің әкесі Байтұрсынның басынан өткен қиындықтардың
оның ұрпақтарына жалғасқанын баяндайды. Мұнда Ахметтің өмір жолын, еткен
еңбектерін, түрмедегі ауыр халін және оның өмірінің соңы қандай қасіретпен
аяқталғанын естелік түрінде айтып өтеді 8.
Сонымен бірге 1992 жылы Алматыда "Бес Арыс" атты естелік. эсселер және
зерттеу мақалалар басылып шықты. Мұнда А.Байтұрсыновпен қоса, "халық жауы"
деген жаламен репрессияға ұшыраған Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатовтар жайлы да жазылған. Бүл кітапта А.Байтұрсыновтың өмірі мен
творчествосы жайлы жазылған еңбектер енген. Жинақ Д.Әшімхановтың
құрастыруымен жарық көрген, мұнда М.Әуезовтың, С.Сейфулиннің, Т.Қожакеевтың
т.б. мақалалары жарияланған 9.
Осы жылы Алматыда А.Байтұрсыновтың 'Тіл тағылымы" атты кітабы басылып
шықты. Мұнда Р.Сыздықованың Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметіне
қысқаша шолуы және А.Байтұрсыновтың қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты
еңбектері енген.
Ал Ахмет Байтұрсыновтың саяси қызметі жөніндегі мәліметтер бірнеше
кітаптарда баяндалады 10.
А.Байтұрсынов жөніндегі көптеген газет-журналдарда әртүрлі мақалалар
басылған. Атап айтқанда, "Жұлдыз" жүрналының 1989 жылғы 6-нөмірінде Ғалым
Ахмедовтың "Ахаңның өмір кезеңдері атты мақаласында өзінің Орынборда оқып
жүргенде көрген, ескі жазба, архивтерде кездестірген, А.Байтұрсыновтың
замандастарынан естіген кейбір жұртшылық біле бермейтін жайларды баяндап
өткен.
Мұнда Байтұрсыновтың өмір жолын, көрген қиындықтарын, "Қазақ" газетінде
редакторлық еткен жылдарын, 24 әріптен түратын қазақ алфавитін жасап
шығарып, жазуымызды жеңілдеткені жөнінде айтылады. Сонымен бірге мүнда
А.Байтұрсыновтың елуге толған мерейтойы жөнінде айтылған кейбір жайттарды
терістейді, яғни Байтұрсыновтың мерейтойында ешқандай да шіріген жұмыртқа
лақтырып А.Байтұрсыновты сахнадан қумағанын, тіпті көрермен қауым өздерінің
шын ықылас ниеттерін білдірген мерейтой болғанын дәлелдейді.
Сонымен бірге "Қазақстан коммунисі" журналының 1991 жылғы 1-санында "Қазақ"
газеті жайында мақала басылған.
А.Байтұрсынов жайлы көптеген мақалалар 1998 жылы, яғни 125 жасқа толған
кезінде басылды. Мәселен, Ақиқат журналының осы жылғы 3-нөмірінен 12-
нөміріне дейін "Қазақ" газетінің көптеген материалдары басылып шықты 11.
Мақсаты, міндеті:
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты аяулы да ардақты азамат А.Байтұрсыновтың
саяси және ағартушылық қызметін ғылыми түрде саралап, зерделеу.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындайды:
А.Байтұрсыновтың "Алаш" партиясы мен Алашорда өкіметін құру
жолындағы саяси қызметін талдау;
Кеңес өкіметі тұсындағы саяси қызметіне баға беру;
XX ғасыр басындағы ұлт және жер мәселесі, оқу-ағарту ісі,
мемлекеттік құрылыс туралы келелі ойлар қозғап, ұран көтерген
"Қазақ" газеті және ондағы Ахмет Байтұрсыновтың еңбегіне баға
беру;
Қазақ тіліндегі тұңғыш оқулықтар авторы ретінде Ахмет
Байтұрсыновтың ағартушылық қызметін саралап, зерделеу;
Халық ағарту комиссары ретінде атқарған қызметіне баға беру.
Қазақстанды Ресейге қосылуының аяқталуы отаршылық саясаттың
күшеюіне үлкен жол ашты. Ресейде капитализмнің басқа аумақтарға
ұмтылуына мүмкіндік туды. Аймақтарды отарлау орыс тарихының
реформаға дейінгі жағдайына қарағанда, капиталистік кезеңінде кеңінен
жүргізіле басталды.
Ресей капитализмінің отаны ретінде Қазақстанда негізінен өнеркәсіптің
екі саласы, жергілікті шикізаттар саласы дамыды. Бұлар тау-кен өндірушісі
және кен-зауыт өнеркәсібі, сондай-ақ ауыл шаруашылық, көбінесе мал
өнімдерін ұқсату жөніндегі өнеркәсіп. Тау-кен өнер кәсібі кеңіді. Алтайды
және Орталық Қазақстанда дамыды. Онда түсті металдар мен көмір кен орындары
игеріле бастады. Әрине бұл өнеркәсіптің жоспарлы дамуы болған жоқ. Кен
орындары және кәсіпкерлерге сатылды, олар 20 жылдан пайдаланып кен қоры
азайысымен, ол кен орындарын тастап кетті. ХІХғ. аяғында Алтайда
А.Демидовтың зауыттарымен кеніштері пайда болды, ол қайтыс болғаннан кейін
кен құрамында күмістің табылуына байланысты "Кабинеттің (патша әулетінің )
меншігіне өтті. Бұл өнеркәсіп орындарында басыбайлы шаруалардың еңбегі
пайдаланылды, артта қалған техника қолданылды. 1897ж. Зырянда байыту
фабрикасын салу, неғұрлым жетілген өндіріс техникамен техналогиясын
қолданды.
Орталық Қазақстанда көмір және түсті металдар кен орындарын
пайдалану неғұрлым табысты болды. Оларға XIX ғасырдың 30 жылдарда орыс
кәсіптік капиталы назар аударған болатын, бұған мұнда патша әулетінің
монополиясының болуы да ықпал етті.
1834 жылы Көпес С.И.Попов Қарқаралы уезінде Богословск күміс-қорғасын
және баска да бай кен орындарын игере бастады. 1839 жылы ол қорғасын мен
күміс балқытуға арналған Благодатно-Степановский зауытын, ал 1849 жылы
Александровск (Баянауыл) зауытын салды. Жиырма жылдан сәл астам уакыт
пайдаланғаннан кейін екі зауытта өз жұмысын тоқтатты. С.И.Поповтың мұрагері
1858-1859 ж.ж. Новониколаевск күміс-қорғасын (Богословск кен орын
негізінде) салды.
XIX ғасырдың 40 жылдары көпестер И.Ушаков, А.Рязанов, Н.Зотов жергілікті
байлардан Қарағанды көмір кенішін, Успенск мыс кеніші бар алқабын,
Жезқазған мен Спаск-Вознесенск кенді аудандарын арзанға сатып алып, мыс
өндірумен айналысты. С.А.Попов (С.И.Поповтың немересі) 1887-1888 ж.ж.
Қарқаралыга жакын жерде Косьмо-Демьянск,
Балкаш келінін, жағалауына жақын жерде Степановск зауыттарының негізін
қалады.
Бұл өнеркәсіп орындарының бәрін кәсіпкерлер жергілікті
қаражаттары мен тәжірибесі болмай, өндіріс техникасы төмен және білікті
жұмысшылары жоқ жағдайда салып пайдаланды.
Олардың иелерінің көпшілігі оңай пайда тауып кетті де, ақыр аяғында
күйзеліске ұшырады.
XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикасы жалпы-ресейлік экономикаға
системасына барынша тартылды. Қазақстан еңбекшілерін отаршылық қанау
күшейді, оның табиғат байлықтарын аямай пайдланушылық кең өріс алды.
Капиталистік қатынастардың казақ даласына енуі көшпелі және жартылай
көшпелі мал өсірушілікпен айналысатын қазақ ауылда патриархалдық -
феодалдық катынастардың процессін тездетті. Өлкеде өнеркәсіптің жаңа
салалары пайда болды. Қоғамдық еңбек бөлінісі одан әрі дамып, жұмысшы табы
қалыптасты. Қазакстанның экономикасына шет елдерден капитал әкеліне
бастады. Капиталистер өлкеде, Ресейдің орталық аудандарына шикізат пен азық-
түлікті жеткізіп тұруды камтамасыз ететін өндіріс тарауларының
өркендетілуіне ғана жол берілді.
Орыс капиталы мен шетел капиталы көбінесе кен қазу өнеркәсібіне
жұмсалды. Қазақстан Ресей капиталистік өнеркәсібі үшін зат өткізу рыногы
және шикізат алудың көзі болды. Мұнымен бірге Қазақстан капиталистік
өндіріске барған сайын күшті тартыла түсті. Орыс капиталистері енді
өздерінің капиталдарын отарларға шығарып, бұларда-өнеркәсіп өндірісін
ұйымдастыруды тиімдірек деп есептеді.
Олар үшін Қазақстанда капитал жұмсау жағдайы өте-мөте қолайлы болған
еді. Орасан байтақ жер, кен байлығы, арзан жұмысшы күші, жаңа темір жолдар
салуға мүмкіндік болуы-шеттен капитал әкеліп, көптеген пайда табудың осы
қажетті шарттарының бәрі болды.
Бірақта Қазақстанның өнеркәсібі ол кезде әлі де өте нашар дамыған еді.
Өнеркәсіптің негізгі түрі кен өндірісі болды. Дегенмен, мұнай да азғантай
ғана рудниктер, шахталар мен заводтар болды, оның бер жағында бұлардың
техникалық базасы нашар еді. Ауылшаруашылық шикізатын алғаш өндейтін
кәсіпорындар тез өсті. Бұлар: диірмендер, шарап қайнату, май шыжғыру, сабын
қайнату, былғары илеу, май айыру заводтары, жүн жуу кәсіпорындары т.б. Бұл
кәсіпорындардың бәрінде қол еңбегі басым болды. Машиналар мен механикалық
двигательдер өндіріске баяу енгізілді.
Өнеркәсіптің нашар өркендеуінің басты себептері елдің экономика жағынан
жалпы артта қалғандығы және патша үкіметі мен орыс капиталистердің
отарлаушылық саясаты болды.
XX ғасырдың басында шетел капиталы-Қазакстанға қарай ұмтылды. Патша
өкіметі, импералистік мемлекеттерден тәуелді болғандықтан, әрі
орыс өнекәсібіне, әрі Ресейдің шеткері аймақтарының байлықтарына шетел емін-
еркін жол ашты. Қазақстандағы түсті және асыл металдардың, көмір және
мұнайдың бай кен орындарын иеленіп алған патша мен оның сыбайластары шетел
капиталистеріне сатып отырды. 1896 жылы Зыряновск кен орны "Зыряновскінің
кен өнеркәсіп қоғамын" кұрған капиталистерінің колына берілді. 1904 жылы
Австрияның князі Турни Гаксис, партия ордасындағы өзінің байланысын
пайдаланып, бүкіл Алтайдағы кен орындарын концессияға алды. Дәл сол жылы
Қарағанды көмір кендері, Успенскінің мыс руднигі және Спасскінің мыс қорыту
заводы француздың бұрынғы Президентінің баласы Карно деген капиталисіне
концессияға берілді.
АҚШ империалистері де Қазақстанның байлықтарына қол созды. Американдар
"Спасск қоғамы" акцияларының иесі болды. Американ капиталисі мен миллиардер
Морган "Орыс-Азия" корпорациясының мүшелері болды, бұл корпорация
Қазакстанда екі "ҚЫЗ" қоғамын кұрды, бұл қоғамдарға Риддердегі полиметал
кен орындары мен Екібастұз көмір ауданын пайдалануды монополиялап алған
еді.
Шетел капиталистері мемлекеттік аппаратпен тығыз байланысты болды.
Патшаның ең ірі ұлықтары пара алып, шетелдіктерге Қазақстандағы және
еліміздің басқа да аудандарындағы пайдалы кендердің ең бай кен орындарын
алуына көмектесіп отырды. Мәселен, Романовтардың князімен Статский толық
советник Федоров концессиялар беруде делдалдық етіп араға жүргені үшін
ағылшын капиталисі Урквеер Ган "Риддердің акционерлік қоғамының" акциялары
түрінде үлкен пара алған.
Шетел капиталы көбінесе кен шығару өнеркәсібіне ұмтылды. Шетел
капиталистерін өте-мөте тарта түскен нәрселер, түсті металдар, алтын,
көмір, мұнай болды. Концессиялардың көпшілігі нағыз жалдаптық сипатта
болды.
Табиғат байлықтары рәсуәлік әдістермен пайдаланылды. Капиталистердің
жабдыққа өндірісті механизациялауға жұмсаған шығындары болмашы ғана болды.
Орыс және шетел капиталистері өнеркәсіп пен кен байлық орындарын өте
арзан бағаға сатып алды. Мысалы: Спасск-Вознесенский руднигін-228 сом 57
тиынға, Успенсск руднигін-86 сомға, Жезқазған 100 сомға, Саранск 114 сомға,
Қарағанды-көмір шахталары Ушаков деген көпеске 255 сомға сатылған.
Осы кезде химия өнеркәсібінің негізі салына бастады. Шымкентте 1882
жылы Сантонин зауыты салынып, оның өнімдері Англияға, Америкаға,
Германияға, Индияға, Жапонияға шығарылды.
Айта кететін елеулі өзгеріс, ол өлкеде қала тұрғындарының саны едәуір
өсті. Мәселен, Семей қаласында 1903 жылы 27334 адам тұрса, 1909 жылы-31382,
ал 1914 жылы 35000 жан тұрды. Қала тұрғындарының саны негізінен Ресейден
көшіп келген қоныс аударушылар есебінен өсті. Құрамына қарай олар қанаушы
әкімдерге, дворяндар, офицерлер, саудагер және жай еңбекшілерге бөлінді.
Петропавл қаласында 21750 адам тұрды, 66 кәсіпорындарында 1375 жұмысшы
болды. 1879 жылы орнатылған Қостанайда 18 жылдың ішінде қала тұрғындары 2,5
есе өсіп, 14,3 мыңға жетті. Қала тұрғындары Павлодарда, Қарқаралыда,
Көкшетауда, Ақтөбе, Зайсан, Шымкент, Әулие-ата өсті.
Капитализм Қазақстанның ауыл шаруашылығында да өркендеді. Орыс
шаруаларының қоныс аударып көшіп келуінің өлкенің ауыл шаруашылығының
жағдайына әсерін тигізді. Ресейде XX ғасырдың басында өрістей түскен
шаруалар қозғалысы патша үкіметі мен орыс помещиктерінің зәресін алды: олар
бұл жағдайдан шаруаларды елдің шеткері аймақтарына қоныс аударуы арқылы
кұтылуға жол іздей бастады. 1901 жылы патша үкіметі жеке адамдарға қазақ
жерлерін кесіп беру туралы заң шығарды. 1904 жылы шаруаларды Ресейдің
орталығынан шеткері аймақтарына қоныс аударту істерінің бәрін басқаратын
Қоныс аудару басқармасы құрылды.
1904 жылы 6 маусымда патша үкіметі "Село тоғышарлары мен жер иеленуші
мещандардың өз ықтиярларымен қоныс аударуы туралы" заң шығарды. Қоныс
аудару баскармасы қазақтардың жерлерінен жер кесіп алды, сөйтіп қоныс
аударту қорын толықтырып отырды. Қоныс аударылып келгендердің басым
көпшілігі жаңа жерлерге күйзеліп келді, материалдық жәрдем керек етті.
Қоныс аудару басқармасының чиновниктері жерді сататын болған. Әсіресе "өз
бетімен" келген қоныс аударғандардың күйі өте-мөте ауыр еді.
Қазақ ауылында да капиталистік қатынастардың дамуы күшейе түсті. Заттай
шаруашылық ыдырап, ауылға капиталистік қатынастардың енуіне байланысты
кәсіп іздеушілік онан әрі өрістеді. Кедейленген шаруалар табыс іздеп
ауылдан калаға, селоға, рудниктерге, зауыттарға кетіп жатты. Шет кәсіп
іздеген кедейлердің өзінің жұмысшы күшін сатуы зор маңызы бар құбылыс
болды, өйткені мұның өзі Қазақстанда капитализмнің дамуын көрсетті.
Осы кезеңде Қазақстанның солтүстік және батыс аудандарында жер өңдеу
үшін соқа, косилка, сеялка, молотилка, ат тырмаларын және басқаларын
қолданып отырған. Ірі қалаларда ауыл шаруашылық құ-ралдарымен, машиналармен
жабдықтап тұрған көше сауда базалары мен коймаларын салды.
Шикізаттарды, ауылшаруашылық өнімдерін Ресейдің өнеркәсіп орталықтарына
шығару үшін темір жолдар салынды. Ақмола облысының Петропавл, Омбы уездері
арқылы Транссібір магистралы өтті. 1902-1905 жылдары Орынбор-Ташкент темір
жолы негізінен Қазақстан жерінен өтті.
Темір Жолдарға таяу аудандарда қазақ шаруашылықтары товар-ақша
катынастарына барған сайын тартыла берді. Мұның өзі әсіресе Ақтөбе,
Қостанай, Петропавл уездерінде орын алды. Семей облысында темір жол
болмағандықтан су жолы пайдаланылған.
XX Ғасырдың басында өлкеде әлеуметтік өзгерістер болды. Осы кезде
елімізде 4147,8 мың адам тұрды, оның 3392,7 мыңы немесе 81,7-і қазақтар
болды. 1914 жылы өлке халқының жалпы саны 5910,0 мың адамға жетті, олардың
3845,2 мыңы немесе 65,1-і казактар еді. Халықтың өсімі өзге жағдайлардан
басқа, негізінен алғанда, әсіресе Столипиндік афарлық реформадан кейін
Ресейден Ақмола, Жетісу, Торғай облыстарына жаппай ағылып келген қоныс
аударушылар есебінен көбейді. Осының нәтижесінде өлке халқы бұрынғыдан да
көп ұлтты бола түсті.
Қазақстанның экономикасының жалпы өркендеуі товар өндірісінің одан әрі
өсуі, сауданың ұлғаюы, жергілікті рыноктердің бүкіл россиялық рыноктың
системасына қосылуы, өнеркәсіп орындарының өсуі, теміржолдардын салынуы,
банктердің кұрылуы капиталистік катынастардың дамуын дәлелдеді. Қазақстанда
жұмысшы табы қалыптаса бастады. Қазақ жұмысшылары барлық жұмысшылардың 60-
70-і болды, ал алтын кендерде, тұз кәсіптерінде, шахталар мен рудниктерде
90 процентке жетті. Қазақ ауылы жұмыс күші ретінде кедейлерді көп беріп
отырды. Семейдің вице-губернаторының хабарына карағанда, 1901 жылы
Екібастұз шахталарына кәсіп іздеп жұмысшылардың өздері келе бастады, кейде
тіпті 100-200 адамға дейін келетін болды, кейбір жұмысшылар семьяларымен
келді. Күзге қарай Екібастұзға бұл арадан жұмыс табамын деп әуреленген аш-
жалаңаш 5 мың адам жиналды. Мұндай жағдай басқа да жерлерде байқалды.
Кәсіпорындарда әйелдер мен балалар еңбегі де пайдаланылды.
Сондай бола тұрса да, XX ғасырдың басында Қазақстанда өнеркәсіп
жұмысшыларының саны аз ғана болған еді. XX ғасырдың алғашқы он жылының
аяғында өлкенің ірі өнеркәсіп орындарында, толық емес мәліметтер бойынша,
16,5 мың тұрақты жұмысшы болды.
Капиталистер Қазакстанның жоғарғы өндірістік мамандықты игеруіне жол
бермеді, олардың еңбегін "қара" жұмыстарға, анағұрлым ауыр жұмыстарға
пайдаланды. Маман жұмысшылар мұнда Оралдан, Ресейдің баска да өнеркәсіп
орындарынан келген орыс жұмысшылары еді. Орыс жұмысшылары қазақтардың
өндірістік прогрессияны игеруіне көмектесіп отырды.
1918-1919 жылдары Кеңес өкіметіне қарсы саяси күштерімен одақтас болып,
Қазақстанда болшевизмге қарсы күресумен шектелмей, бұл күрестің барысында
күш салмағы қарсыластар жағына ауа бастаған. 1919 жылдың көктемінде Алаш
басшылығының келісімімен Кеңес өкіметі жағына шыққан. В.И.Лениннің
ұйғаруымен А.Байтұрсынұлы 1919 жылы жазда құрылған қазақ өлкесін басқару
жөніндегі жоғары кеңестік ұйым Қазақ революциялық мақсаттарға пайдалану
үшін күшті тартып алып отырады. Қазақ халқы отарлық езгіні әлеуметтік-
экономикалық салада ғана емес, рухани салада да бірдей көтереді.
Ә.Бөкейханов төңірегіне топтасқан зиялылар ең алдымен, А.Байтұрсынұлы мен
М.Дулатов өздерінің әдеби шығармаларының беттерінде демократиялық мәндегі
ұлттық тең құқықтылық, халықтың мәдениетін көтеру, отаршылдардың жер мен
суды тартып алуына наразылық білдіру сияқты әлеуметтік-саяси мәне бар
мәселелерді көрсетеді. 10
Бұған А. Байтұрсынұлының Масасы (1911), М.Дулатовтың Оян қазағы
(1909) дәлел бола алады. Ұлттық мәні бар саяси-әлеуметтік және мәдениеттік
мәселелерді көтеріп, шешуде мерзімі баспасөздің атқарар қызметінің
маңыздылығын А. Байтұрсынұлы жақсы түсінді. Сондықтан да ол шын мәніндегі
жалпы ұлттық газет шығару ісіне көп күш жұмсады. Ә.Бөкейхановтың бағыт
беруімен А. Байтұрсынұлының басшылығымен, М.Дулатовтың
қосшылығымен, озық ойлы, халық қамын ойлаған жекелеген дәулетті адамдардың
демеушілігімен 1913 жылдан бастап Орынборда жалпы ұлттық би
ресми қазақ газеті шыға бастады. Оның бірінші санында жарияланған
оқырмандарға арнап А.Байтұрсынұлы газеті халықтың көзі, құлағы һәм тілі
деп анықтай келіп, оның жұртым деп халықтың арын арлап, зарын зарлап,
халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін
шоқытпасқа тырысады, - деген тұжырымы арқылы газеттің қоғамда алатын
орнын, оның саяси маңызын барынша айқындап береді.
1918 жылы 2 наурызда Кеңес өкіметі оны жапқанға дейін 265 саны жарық
көрді. Алаш редакторлық еткен қазақ газетінің төңірегіне топтасқан
білімпаз азаматтар оның беттерінде жарияланған жер, ұлт мәселесі, оқу-
ағарту ісі, мемлекеттік құрылыс сияқты маңызды мәселелер жөніндегі
мақалалар арқылы, кейде ыммен, кейде ашық айтылған пікірлері арқылы патша
өкіметінің орталық саясатын сынап, оған демократиялық мазмұндағы талаптар
қоюмен қатар халықтың саяси санасын тәрбиеледі. Міржақыптың Оян
қазағындағы, Ахметтің Масасындағы ұлттық намысты қайрау, халық санасын
ояту идеялары қазақтың беттерінде нақтыландыра, өткерлендіріле түсті.
Газет 1917 жылы шілдеде дүниеге келген ұлттық демократиялық партияны
дайындауда сан қырлы, салиқалы жұмыстар атқарды. Партия Россияда 1917 жылы
ақпан революциясы жеңіске
9 Қазақ тарихы. № 4-5,1998 ж. 3-10 б.
10 Қазақ тарихы. № 4-5,1998 ж. 5-12 б.
жеткеннен кейінгі елде орын алған саяси хал - ахуал берген мүмкіндіктер
жағдайында 1917 жыл 12-26 шілдеде Орынбор қаласында өткен бірінші бүкіл
қазақтық съезде құрылды. Бұл партияға Алаш деген ат берілді. Партия
бағдарламасының жобасын жасауға, Ахаңмен бірге Әлихан Бөкейханов,
М.Дулатов, Е.Ғумарова,
Е.Тұрмұханбетов, Ғ.Жүндібаев, Ғ.Бірімжанов қатынасты. Петроградта қазан
революциясы жеңіске жетіп, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнау процесі жүріп
жатқан кезінде А. Байтұрсынұлының белсенді араласуымен дайындалған Алаш
партиясы бағдарламасының жобасы қазақ газетінің 1917 жылғы 21 қарашадағы
санында жарияланды. Социалистік идеялары, оның ішінде большевизм оның ту
етіп ұстаған Кеңес өкіметінің саясатын қабылдамаған Алаш қайраткерлері
дайындаған бұл саяси құжат 10 бабтан тұрады да, онда Алаш партиясының
мемлекеттік құрылыс, жергілікті бостандық, жер, дін, сот, оқу-білім
мәселелері жөніндегі мақсат -міндеттері тұжырымдалды. 1919 жылдың тамызында
жарияланған Қазақтар және революция деген мақаласында былай негіздеді:11
Қазақтарға февраль революциясы қаншалықты түсінікті болса, Октябрь
Социалистік революциясы соншалықты түсініксіз көрінді.
Екіншісінің түсініксіз болуын оп-оңай ұғындыруға болады:
қазақтарда капитализм де, топтық жіктелу де жоқ, тіпті жеке
меншіктің өзін басқа халықтардағыдай айдар тағып ажырату қиын:
көптеген пайдалану бұйымдары оларға қауымдық дәулет болып
саналады Қазақтардың күнкөріс жағдайына және жеке меншік
заттарда белгілі меже болмауына байланысты Қазақ халқына
әзірше социалистік қоғамға деген мұқтаждық қажет болмай отыр.12
1917 жылы 5-17 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен Бүкілқазақтық екінші
съезінде қабылдаған 10 мәселенің ішіндегі ең маңыздылары бүкіл қазақ
жерлерін біріктіретін Алаш автономиясын және Халықтық милиция атанған
Алаш автономиясының қарулы күштерін жасақтау жөнінде қабылданған шешімдер
болды. Алаш автономиясы мен Алашорда өкіметінің құрылуын қазан төңкерісі
мен большевиктік билік әкелген анархияға қарсы тосқауыл ретінде түсінген А.
Байтүрсынүлы большевиктік үстемдіктің Қазақстандағы алғашқы қадамдарына
мынадай баға берді: Россияның орталық аудандарында большевиктік
қозғалыстың қалай өткендігі қазақтарға белгісіз, шет аймақтарға ол барлық
жерде зорлау, қиянат жасау және ерекше диктаторлық өкімет билігімен қатар
жүргізіледі. Егер бұрын патша чиновниктері аталған адамдар тобы қазақтарды
ешбір шектеусіз езіп-жаншыған болса, енді мұндай әрекеттерді большевиктер
коммунистердің тобы жүргізіп отыр. Алашорда Кеңес өкіметін мойындамай 1919
жылы жазда басталған азамат соғысы жағдайында оған қарсы ашық күреске
шыққан күштермен одақтасты. (сібір үкіметімен, Орал казачествосымен,
Орынбор, Колчак басқ.) 1919 жылғы
11 Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов А.Қазақ ССР. Білім қағаны. 1990. 20-
39 бет.
Жизн националыюстей М, 1919,3-августа
көктемде Алашорда, бір жағынан Колчак үкіметімен байланысты түгелдей үзбей
отырып екінші жағынан, Кеңес өкіметімен байланысын жандандыруға мәжбүр
болды.
А.Байтұрсынұлы, алдымен, Қазақстанның далалық өлкесіндегі Кеңес
өкіметінің комиссары Ә.Жанкелдинмен байланыс орнатып, одан кейін Москваға
барып, Ресей Федерациясының ұлт істері жөніндегі халық комиссары
И.Сталинмен келіссөздер жүргізеді. Саяси хал-ахуалдың дамуындағы осындай
өзгерістер келіссөз жүргізу үшін Москваға барған А.Байтұрсынұлының жағдайын
айтарлықтай қиындатты. Осыған қарамастан А.Байтұрсынұлы большевиктердің
Алашордамен байланысқа барып, қазақ халқының тағдыры жөнінде келіссөздер
жүргізу қажеттігін дәлелдеуге көп күш жұмсады.
Кеңес үкіметі Қазақ халқының Ресей Федерациясы құрамындағы
автономиялық мемлекетін ұйымдастыру ісін басқаратын орган құру туралы
шешімге келді. 1919 жылы шілденің 10 күні В.И.Ленин Қырғыз өлкесін
басқаратын революциялық комитет жөніндегі уақытша ережеге қол қойды.
Қазревкомның мүшелігіне алғашында А.Байтұрсынов, С.Пестковский енгізіліп,
кейін әр кезде оның құрамында Б.Қаратаев, М.Тұнғаншин, Б.Қаралдин,
Т.Седелвинков, Т.Әлібеков т.б. болды. Қазревком төрағасының орынбасары және
ішкі істер бөлімінің меңгерушісі болып сайланған А.Байтұрсынұлы көп
кешікпей Жизнь национальностей газетінде (Москва) Революция және
Қазақтар (Революция и Киргизы) деген мақала жариялады. Онда басқа
мәселелермен катар Алаш партиясымен Алашорда үкіметі жетекшілерінің саяси
көзқарас ерекшеліктерін түсіндіретін тұжырымдар жасады. Мен, - осы
жолдарды жазушы, - деді өз мақаласында
А.Байтұрсынұлы, - патша үкіметі кезінде қазақтың ұлттық саясатын
жүргізуді басқарған және патша үкіметіне қарсы күрескен қазақ
интелегенттерінің өкіліне Алашордашылардың торғайлық тобының делегаты
ретінде Орталық Советтік Россияға келіссөз жүргізуге келген мен...
Россия халықтары құқығы Деклорациясына сәйкес қазақ мәселесіне
ықыласпен зер салғандықтың куәсі болдым. Колчак билігінен Совет үкіметін
ортағырақ көруіміз қате еместігін өз жолдастарыма айтып, оларды
тыныштандырғым келеді.
А. Байтұрсынұлының Кеңес өкіметі жағына шығуын
және оның Қазреволюциясының мүшелігіне тағайындалып қызметін
большевиктер саяси науқанға айналдырып жіберді. Белгілі әскер
және саяси кызметкер М.Фрунзенің ұсынысымен Ресей коммунистік
партиясының мүшелігіне қабылданды. Орынборда шығып тұрған
Известия Киргизского края атты большевиктік газеттің сол жылы
сәуірдің 15 күнгі санында арнайы мақала жарияланып,
А.Байтұрсынұлы сияқты аса ірі қайраткер және
әдебиетшінің бейбіт ұлттың либерализмнен Қазан революциясын
және Совет өкіметін тануға дейін кезеңдерден өтіп халықаралық
коммунизм келуін партияның ірі жеңісі және оның қазақтар
арасындағы ықпалының өсуінің жақсы көрінісі,- деп бағалады. А.Байтұрсынұлы
болса коммунистік партияға бір жылдай ғана мүше болған болатын. ҚР ұлттық
қауіпсіздік комитетінде сақталған А.Байтұрсынұлының 1929 жылы маусымның 2
күні ОГГТУ тергеушісіне берген жауабында осы жөнінде былай делінген: Мен,
дейді ол,-партиядан 1921 жылғы тазалау барысында енжарлығым үшін шығып
қалдым.
Менің енжарлығым ғылыми жұмысқа тереңдей берілгендіктен және жалпы
алғанда саясатқа аз көңіл аударғандығымнан көрінді.
А.Байтұрсынұлының осы бағыттарда атқарған сан - салалы қызметінің ең
маңыздылары оның, біріншіден, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының
этникалық территориясының тұтастығы негізінде Кеңестік реформада болса да
қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру үшін жүргізген айқасы, екіншіден, Алаш
қозғалысының басшылыры мен қатардағы мүшелеріне Кеңес өкіметі
тарапынан кешірім (амнестия) жасау үшін жүргізген күрес болды.
Қазревкомның 1919 ж 41, ал 1920ж 50 мәжілісі өтті.
А.Байтұрсынұлының сол мәжілістерінің басым көпшілігінде
баяндамалар жасағанына, жарыс сөздерге қатысқанына, ұсыныстар
енгізгендігіне, қабылдайтын шешімдердің жобасын дайындағанына,
ал жекелеген мәжілістерге төрағалық жасағандығы көрсетілген.
А.Байтұрсынұлы Қазревкомның мәжілісінде көбінесе, Ресей
құрамында құрылуы тиісті Қазақ автономиялы КСР-ң шекараларын
анықтауға, оның әкімшілік - териториялық құрылымын
қалыптастыруға, жергілікті басқару жүйесін қажетті жетекші кадрлармен
жасақтауға, оқу - ағарту және мерзімді баспасөз жүйесін реттеуге, ұлттық
демократиялық интелегенция тағдырын шешуге арналған мәселелерді талқылау
ісінде үлкен белсенділік көрсетіп оларға байланысты ұлттық мақсат
-мүдделерге сай келетін қарарлар мен заңдылық мәні бар құжаттар
қабылдануына атсалысты. Бұл ретте оның сол кезде Сібір ревкомның құрамында
болған Ақмола мен Семей облыстарын, Челябі губерниясына қараған Қостанай
уезін, Түркістан автономиялы КСР-на қосу үшін жүргізген қажырлы, табанды
күресі дәлел.
1919 жылы 27 қазанында Қазревкомның кеңейтілген мәжілісі
болып, онда Қазақ халқын біріктіру және оны Кеңес өкіметі жағына
шығару, туралы мәселе талқыланды. Мәжілісте
А.Байтұрсынұлы мынадай ұсыныстар жасады:
1) Кеңес өкіметі қазақ халқына жалған емес, іс-жүзіндегі өзін - өзі
билейтін автономия беретіндігіне оның көзін жеткізсін.
2) Ақтардың жағында қызылдарға қарсы күресіп
жатқан Алашорданың Торғайлық және Оралдық тобына олардың Кеңес өкіметі
жағына шығатын жағдайда кешірім жасалатындығы жариялансын.
А.Байтұрсынұлы осы республиканың үкіметі Халық комиссарлар Кеңесінің
құрамына өтіп, оқу-ағарту комиссары болып сайланды, ол 1922 жылдан оқу-
ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми орталықты басқарады. Ол Бүкіл
россиялық Орталық Атқару Комитеті мен Қазақ Республикасы Орталық Атқару
Комитетіне мүше болады.
Азамат соғысы Кеңестердің жеңісімен аяқталып, Кеңестік негіздегі Қазақ
автономиялы Республикасы құрылып, Алаш қозғалысы тарих сахнасынан күштеп
келтірілген жағдайда оның басында болған ұлттық-демократиялық зиялы қауым
Кеңес өкіметі мен коммунистік идеалогияға қарсы күресті рухани салаға
ауыстарып, күрестің бейбіт жолдарын таңдады. А.Байтұрсынұлы Ғылыми және
практикалық білімінің жиынтығын бойына сіңірген халық қана айбарлы да бай
болады деп санады. Ә.Бөкейхановтың Қазақстанда тұрып, қызмет атқаруына
мүмкіндік болмай, Москваға ауып кеткен жағдайында Қазақстандағы күннен -
күнге бел алып келе жаткан әкімшіл-әміршіл мемлекеттік билікке қарсы рухани
күрестің көсемінің ролын А.Байтұрсынұлы атқарды. 1917 -1920 жылдар
аралығында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Шоқай және олардың сенімді
серіктері Кеңес өкіметіне сөзбен де, қарумен де қарсы шықса, 20 жылдары
ұлттық -демократиялық қазақ зиялыларының А.Байтұрсынұлы бастаған серкелері
таталитарлық жүйеге қарсы рухани майданда бетпе-бет келді. Енді сталиндік
әміршіл-әкімшіл көш басында А.Байтұрсынұлы бар бұрынғы Алаш қозғалысының
жетекшілерін, белсенді мүшелері мен жақтастарын Кеңес өкіметіне жау,
Буржуазияшыл ұлтшылдар, Террорлық әрекеттерді дайындаушылар деген
айыптар тағып, 1928 жылдан бастап түрмелерге жапты, 1930 және 1932 жылы екі
сот процесінің үкімімен олар ұзақ мерзімдерге конц лагерлерге айдалды,
басқа өлкелерге жер аударылды. Одан елге оралғандары 1937-1938 жылдары
Үлкен террордың құрбандары болды. 1937 жылы 8 қазанда ұсталып халық
жауы деген жалған жазамен ату жазасына кесілді. А.Байтұрсынұлы өмір жолы
өте ауыр қасыретпен өткен болатын. Ол гуманитарлық және қоғамдық
ғылымдардың әмбебап белгілері, әдебиет теоретигі, аса ірі түркі танушы
ғалым, ақын, аудармашы, Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі, белгілі қоғам
қайраткері, халқымыздың ұлы перзенті ретінде танылған ғұламаның бірі.
А.Байтұрсынұлының осыдан 80 ж бұрын сайлау кезінде ру-руға, партияларға,
жікке бөлінген қазақ қоғамына ашына сынағаны бүгінгі күні де өзінің мәнін
жоймағанына қайран қалады. Ахаң құқықтық мемлекетте өкіметті, әсіресе ең
жоғарғы орган парламентті қалыптастыруда қазақ елінің аса ұқыптылық,
көрегенділік, танытуын талап етіп, кәсіптік негізде заң шығаратын, билік
жүргізетін адамдарды сайлауды жан тәнімен жақтайды. Ол былай деп жазды:
пайдалы адамды сайлау менен зарарды адамды сайлау арасында ешбір парық
болмаса, жұрт неге
азаяды? Яки жақынын сайлап, бар мақсаты табылғандай
көрінді сайлау көп үшін берген нәрсе, көп пайдасын көздеп сайланса, яғни
мынау -халыққа тынышты, пайдалы, зарарсыз адам деп, тексеріп, таңдап
сайласа, сайлау дұрыс өз мағынасында болғаны.
Халықтың пайдасы, зарары қаралмайды, мынау туғаным-тұқымдасым я құда-
құрмаласым деп, яки мынау анадан пәлендей сомын артық беріп тұр ғой деп
сайланса, ол сайлау емес, құр талас, я сауда.
А. Байтұрсынұлы айтқандай: анау өзіміздің ауылдың кісісі, біздің
елдің жігіті деген желеумен қазақтың өзі алтыбақан ала ауыз болып жатқанда
парламентке депутат болуға аты да, заты да, білімі де сай келмейтін
адамдардың өтуін көрсетеді. Ол парламенттің кәсіптік негізінде құрылуына
сол заманның өзінде -ақ мән беріп өзінің ойын былайшы қорытады: Мал
бағатындар мал бағуын жақсы білуі керек, ел бағатындар ел бағуын жақсы
білуі керек. Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білуі керек
Өте орынды көзқарасының тағы бір көрінісі- парламенттегі кездейсоқ
сайланған, ұлт мүддесіне қарсы ұлы державалық санамен уланған кейбір
депутаттардың арандатушылық қимыл-әрекеттері. Қазақтың дүнияда болған
-болмағаны мен жұмысы жоқ депутаттар қазақ үшін ойланып бастарын ауыртпайды
депутаттардың көбі я сондай басын ауыртпайтындардан, я тегі басқа жұртқа
күн тумасын дейтіндерден. Олар көп болған соң, олардың дегені болып шыққан
закон қазақты не аудармақшы?!
Иә, Ахаң дәл қазіргі қазақ елінің парламентіндегі кейбір жағымсыз
көріністерге баға берген.
Әр халықтың бұрыннан жүріп келе жатқан дағдылы жолы бар, ол жолда
түзеткенде жарамды жеріне тимей, жарамсыз жерін ғана өзгерту керек. Олай
етпесе, ойып салған жолымен жұрттың көбі жүрмей, бұрынғы дағдылы жолмен
кете береді. Әсіресе көзі ашылып, көңіліне сәуле түспеген қараңғы халық
болса, ондай жаңадан салған жат жолмен жүру оған тым қиын, сондықтан
законның түп үлгісі бар болғанымен, әркімнің бойына қарай киім пішкен
сияқтың, әр халықтың қалпына, салтына, мінезіне қарай закон шығарылады.
Білмей шығарған закон халықтың түзелуіне емес, бұзылуына себепші болады
А.Байтұрсынов мемлекеттегі ең маңызды мәселе ретінде жеке адамдардың
құқықтық тендік идеясының нақтылы практикада іс-жүзіне асуына ерекше көңіл
бөледі. А.Байтұрсыновтың пікір жалпы аталмыш мағынасы мен Джон Локктың
қоғам мүшелері тек ғана қоғамның еркіне бағынуы тиіс идеясына біршама
жақын деп тұжырымдаған.
Ахаң уағыздаған заңнан күшті емес принципі заңның үстемдігін өмірдің
барлық саласында қаматамасыз ету идеясы мен тікелей сабақта.
А.Байтұрсынұлы Айқап журналында Б.Сыртанов,
Р.Марсеков, Ж.Сейдалин сияқты ірі қайраткерлердің жалпы
халықтық съезд шақырып, бас қосу арқылы қазақ қоғамының саяси,
экономикалық әлеуметтік жағдайларды талқылау қажеттігі
туралы ұсыныстарына өзінің қарсылығын білдіреді. Оның
тұжырымы съезд шақыруға жалпы қазақ елі
барлық жағынан дайын емес еді, ешқандай программа жоқ. Патша өкіметіне
қарсы күрес жүргізу үшін тәуелсіздікке жетуге қажетті ұлттың рухани
күштерін аман сақтап қалу ауадай кажет екенін дәлелдейді. Ахаң бас қосудың
орнына басымызды сақтарға орын таба алмай жүрмелік. От пен суды қазақ
тілсіз жау дейді оларға қарсылық үшінші тілсіз жау бар. Мұндайда қазақ
ақылшыларының тыныш отырып, тыңғылықты жұмыс істеп аман елге қайтуы
екіталай, - деп қорытындылайды. 2 Құқықтық мемлекет құру үшін білім,
кәсіптік дайындық, байлық, күштілік, ұлттық бірлік қажет деп қорытынды
жасайды. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек.
(ІІ-тарау. Қазақтың ақыны).
2.1.
Қазақтың ақыны.
1927 ж. Смағүл Садуақасов А.Байтұрсыновты профессионал ақындығымен
қатар ірі қоғам қайраткері және ғалым деп таныды. А.Байтұрсыновтың өлең
жазып не баспа сөз беттерінде, не жеке басылым түрінде көрінбегендігінен,
М.Әуезовтың сөзімен айтқанда, [жұртшылыққа] бұрынғы уақыттағы жас буынның
әлсіз ойын тербеткен жүрекке жылы, тәтті өлеңдерін ести алмай кеткендіктен
айтылған сөз болуы керек. Себебі, А.Байтұрсыновтың ақындық таланты да,
беріп кеткен поэтикалық мұрасы да оның өте күшті, дарынды, ойлы ақын
екендігін танытады. Оның өлеңдері қырық мысал, маса деген аттармен
Санкт- Петербург, Қазан, Орынбор қалаларында 1912-1922 жылдарға дейін
бірнеше рет жарияланған.13
А.Байтұрсыновтың поэзиясына, ақындығына Абай үлгісі қатты әсер еткені
сезіледі. Ол әсер, ең алдымен поэзияда әлеуметтік тақырыпты көтеруде көзге
түседі. А.Байтұрсыновтың жарияланған поэтикалық мұрасының ішінде махаббат
лирикасы жоқ, замандастар
арасында (әсіресе қазақтарда) жиі кездесетін әзіл-оспақ өлеңдері де жоқ.
А.Байтұрсыновтың поэзиясының өзегі. Ақынға Абай әсері ішкі мазмұны жағынан
ғана емес, өлең техникасы жағынан да тигенін көреміз.
А.Байтұрсынов өзінің Жиған-терген деген өлеңін осы үлгіде жазған.
А.Байтұрсыновтың ақындық поэзиясы осындай: үні әлеуметтік, идеясы
гуманистік-демократтық. А.Байтұрсынұлының қазақ елінің тарихында зор
бетбұрыс жасаған өзгерістердің ұйтқысы болғаны баршаға мәлім. Ұлт ұстазының
жан-жақты қоғамдық-саяси қызмет мен ел тарихында алатын орнын көрсету
тарихшылар еңбектерінде оң шешімін тапқан. Солардың ішінен т.ғ.докторы
М.Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы, академик М.Қозыбаевтың А.Байтұрсынұлы-
XX ғасырдың ұлы реформаторы, ғасыр қасыретін арқалаған арыстар , Саяси
әлита және ұлт мүддесі атты ғылыми зерттеулерін ерекше атап өту қажет.
Күрескер азамат қалың қазақ бұқарасының мұң-мұқтажын көздеген ойларға
толы мақалалар, өлеңдер жазады. Бүкіл саналы ғұмырын халықтың білімін,
рухани санасын көтеруге намысын маса боп шағып оятуға арнайды.
А.Байтұрсынов адамдық деген ұғымға ең алдымен үлкен
13 Қазақ ССР Білім қоғамы. Р.Сыздықова. А.Байтүрсынов Алматы.,1990 40-50
б.
адамгершілікті, адалдықты, қалтқысыз еңбекті сыйғызатын тәрізді. Сондықтан
ол қай заманда да, қай ортада бар арам ниеттілерді қарақан басының
пайдасына әрекеттенушілерді, күншілдерді, тоқмейілсінгендерді кешірмейді.
Ахметке жала жуып, түрмеге отырғызғандарға айтқан. Дәл осы сөзді ол 1929 ж.
да, 1937 ж да айтқан болар еді, өйткені бұл жылдарда көрген әділетсіздігі
де-беймаралдықтың, заңсыздықтың сол заңсыздықтарға жол берген өз ауылыны,
өз елінің адамдары болатын. Мұндайларға өзі беретін әділ төрелігін де ашып
айтты.
Көң тасыған көк есектер, бәріңе
Қалдырмастан жағалай жас-кәріңе
Үрім-бұтақ нәсіліңе қалғандай
Нық басылар кетпейтін мөр тәніңе.
Бұл- Сталин, Берия, Ежов, Голощекиндерге айтылған тарих сөзі. Асықпаңдар,
Артымызда қазы бар,
Тергеп талай сүйектерің қазылар
- деп түбінде әділеттің, шындықтың жеңетініне, болашаққа сенімін қоса
білдіреді. А.Байтұрсынов өзінің азаматтық парызын өтеу жолындағы
табандылығын, мақсаткерлігін мына өлең жолында аша түседі:
Мен өлсемде өлемін жөніменен
Тәннен басқа немді алар өлім менің,
Өлген күні апарып тығары көр,
Мен жоқ болмаған тығылып тәнім менен
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.
Жұрт ұқпаса, ұқпасын-жабықпаймын,
Ел бір күншіл менікі ертеңгі үшін!
-деп, туған халқының, бір күнгісін ғана емес, ертеңгі-болашағы үшін іс-
әрекеттерге тер төгіп жүргенін айтады. Бүл алысқа, биікке
самғаған қыранның - үлкен қаираткердщ сөзі.15
Гуманист ақынның зорлық - зомбылық, қуғын-сүргін атаулыға қаны қас.
1914 жылы басталған дүниежүзілік бірінші соғыс қызу жүріп жатқанда,
1915ж А.Байтұрсынов
Жер жүзі қызыл қанға боялып тұр,
Ес кетіп, ескі намыс оянып тұр.
Үлгілі Европа ұлттарынан
Үлгі ал деп айтуға ауыз ұялып тұр
- деп жазды. Бүл жерде оның орыс тіліне қарсы болғандығын жеткізеді.
1916 жылы жазылған туған тілім деген өлеңінде:
Балықтай жүзіп адам құс боп ұшқан,
Түндігің ашулы түр күн батыстан.
Ғылым мен кереметтің күшін тапқан
Нұр кірер білім -өнер мол жақ тұстан -
15 Р. Сыздықова. Ахмет Байтүрсынов- Алматы: Қазақ ССР Білім қоғамы. 1990,
39-45 бет.
деп европа тілдері-халықаралық қор екендігін ашып айтты. А.Байтұрсынұлы
қазақ халқының байы мен жарлы - - жалшы тобының жүгін ашып, бүл екі тап
қатар тұрғанда, жарлы табын байлар табы жұмысқа жегіп қойып, борсықша сора
беретіндігін айтқан жоқ. Қазақ қашқын байға, кедейге болмай намысын бірдей
жыртты, арын бірге жоқтады. А.Байтұрсынов надандықпен күресіп, патша
үкіметінің әділетсіз үкім - зорлығымен күресіп, Крылов деген
орыстың жазушысының 40 мысалын қазақ тіліне аударды.16
Ол 40 мысалдың әрқайсысына сол патша заманының әлсіз тұрмысынан алып,
қазаққа патша үкіметінің істейтін жәбірлігін айтып, өзінен мысалдар
келтіреді.
Қазақ халқының арын, намысын жоқтап Маса есілді өлең кітаптарын
жазып шығарды. Одан соң Орынборда Қазақ деген газет шықты. Қазақтың
бастауыш мектептеріне арнап Оку һәм тіл құралдарын жазып шығарды.
Коммунистерше жалпы байлардың құлдығында жүрген жарлылардың ғана арын,
намысын жоқтамаса да, коммунистерше жалпы байларға оқ атып, жалпы
жарлылардың таяғын соқпаса да, Ахметтің халыққа бүл істеген қызметтері зор
қызмет.
А.Байтұрсынұлы ұлтын шын сүйетін шын ұлтшыл. Ұлтын сүюдің зорлығынан,
1917 ж. патша түсіп, революция болғанда, казақтың бұрыннан арсыз, намыссыз
оқығандары ұлтшыл бола қалып Алаш партиясын ашқанда, бір қазақ үшін сол
сұмдармен бірге Алаш партиясында болды.
Ахмет сол ұлт қамы үшін коммунистік партия құрамына да кірді. 1925
жылы 15-19 апрельде жаңа астанамызда Қазақ АССР-ы Советтерінің V съезі
шақырылды. Сонда Ахаң тағы бір ерлік көрсетіп, халқымызға өзінің тарихи
қазақ деген атын қайтаруды, республикамызды Қазақтың Автономиялық
Социалистік Республикасы деп атауды ұсынды. Ол алдымен қазақтың қалай
қырғыз атанып кеткені жөнінде мынадай қысқаша болжам айтты:
Ерте күндерде өздерімен адас болып кетіп қала ма деген қызғаныштықпен
ол заманның жуан білегі болған казақ-орыс бұзды ма, болмаса табаны жоқ
тарихтың онан да үлкен бір өзгерісі бұзды ма, әйтеуір, басқа жұрттардың
аузында біз қырғыз деп аталынғанбыз да кеткенбіз.
Ахметті өткен ғасырдағы үш ағартушы - Шоқан, Ыбырай, Абайдың ісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың басында қазақ даласындағы әлеуметтік-
саяси жағдай күрделілене түсті. Бір жағынан патшалы Ресейдің отаршылдық
саясаты күшейсе, екінші жағынан, жергілікті ұлықтардың озбырлығы да отқа
май құя түскендей болды. Осы кезде бір топ қазақ оқығандары: А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Жұмабаев ұлт-азаттық қозғалыстың көш басшылары
болып, халқын күрес жолына бастады.
Осы үркердей топтың ішінде Ахмет Байтұрсыновтың азаттық жолындағы күресте
атқарған қызметі айрықша. Оның бүкіл саналы ғүмыры туған халқының бақытты
болашағы үшін қызмет етуге арналған. Қазақ тарихындағы осы ұлы тұлғаның
қоғамдық-саяси қызметі мен мемлекет қайраткері ретіндегі және ағартушылық
саласында атқарған еңбегіне талдау жасап, бүгінгі күннің көзқарасымен баға
беру, құнды жақтарын көрсету тақырыптың маңыздылығын арттыра түседі.
А.Байтұрсынов бастаған қазақ зиялыларының патшалық дәуірдегі және Кеңес
өкіметі тұсындағы атқарған қызметіне ұзақ жылдар бойы зерттеушілер
тарапынан қате пайымдау мен сыңаржақ тұжырым негізінде баға берілді. Тек
1988 жылы 4 қараша күні ақталғаннан кейін А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси
қызметін зерттеу және оған объективті тарихи тұрғыдан баға беру мақсатында
ізденістер жүргізіліп, маңызды еңбектер жариялана бастады. Бүгінгі танда
А.Байтұрсыновтың саяси-ағартушылық қызметін зерттеу маңызды әрі қажет
дүние.
Сондықтан, XX ғасырдың І-ширегіндегі мәдени-ағарту және саяси мәселелер
жөніндегі зерттеулерді салыстыра талдау жасау арқылы, осы саладағы Ахмет
Байтұрсыновтың саяси және ағартушылық қызметін жаңа демократиялық тұрғыдан
ашып көрсету тақырыбымыздың өзектілік болып тұр.
Тақырыбымызды өзекті ететін тағы бір мәселе, ол А.Байтұрсыновтың ақпан
революциясынан кейін құрылған "Алаш" партиясында қызмет ету кезінде
партияның бағдарламасын құруы. Бұл аталған партияның құрылудағы мақсаты
мен міндетін және қазақ халқына деген қажеттілігін айқындап береді.
Сонымен бірге Кеңестік тоталитарлық жүйе тұсында қазақ мемлекет
қайраткерлері мен зиялыларын қоғамнан аластату мақсатымен "халық жауы"
ретінде құрту саясатын А.Байтұрсыновтың өмірбаяны және саяси қызметі арқылы
ұғынуға мүмкіншілік туады.
Тарихнама. Ахмет Байтұрсынов XX ғасырдың басында-ақ халыққа ағартушылық,
ғылыми-зерттеушілік, ақындық, журналистік қызметі мен кеңінен таныс болды.
Ол ғылым мен ілімнің, әдебиет пен жалпы мәдениеттің салаларында ел
игілігіне айналған асыл мұра қалдырды.
Осыған қарамастан оның ардақты есімі мен сан қырлы еңбегі жөнінде 20-80
жылдар аралығында сөз сөйлеу мүмкін болмады. Себеп — оның сталиншіл
әкімшіл-әміршіл жүйе ұйымдастырған саяси қуғын-сүргінге ұшырап, жалған
жаламен "халық жауы" аталып, атылып кеткені еді. Тек 50 жылдан астам
уақыттан кейін Республика прокурорының наразылық білдіруі бойынша Қазақ
КСР Жоғарғы соты М.Жұмабаевты, А.Байтұрсыновты және Ж.Аймауытовты олардың
іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқтығына орай, қайтыс болғаннан кейін толық
ақтады 1. А.Байтұрсыновтың ақталған уақыты - 1988 жыддың 4 қараша күні
деп көрсетілген 2.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің комиссиясы жеке адамға табыну
кезінде жазықсыз жазаға ұшыраған және социалистік заңдылықты бұрмалаудың
құрбаны болған А.Байтұрсыновтың, М.Жұмабаевтың, Ж.Аймауытовтың
қоғамдық-саяси, ғылыми- педагогикалық және әдеби қызметі жөніндегі
тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру қажет деп санайды.
М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың творчестволық мұрасына
талдау жасай келіп, комиссия оны қалың көпшілікке кеңінен жария етуді лайық
деп табады, осыған орай Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы
істері жөніндегі мемлекеттік комитетіне, Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл
білімі, М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институттарына олардың
таңдамалы шығармалары мен ғылыми еңбектерін басып шығаруды тапсыру қажет
деп есептейді. Міне, осыдан кейін ғана Байтұрсыновты зерттеушілер бірінші
кезекте оның ғылыми жәнс әдеби еңбектерін ал кейіннен, яғни 90 жылдардың
ортасынан бастап саяси қызметін халыққа кеңінен таныстыра бастады.
Дегенмен де, Кеңес өкіметінің алғашқы кезінде де А.Байтұрсынов жайлы кейбір
еңбектер мен мақалалар жарық көрген. Атап айтқанда, А.Байтұрсыновтың ғылыми
еңбектері туралы орыс ғалымы, профессор А.Самойлович өзінің "Литература
Востока" атты 1919 жылы жарық көрген еңбегінде әділ әрі бағалы пікірлер
айтқан 3.
А.Байтұрсыновтың ғалым, қоғам қайраткері ретіндегі өмірі, шығармашылығы,
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектері, негізінен, оның туғанына
елу жыл толу мерейтойы тұсында жарияланған. "Ақжол" газетінің 1923 жылғы 4-
ақпан күні жарияланған нөмірінде Мұхтар Әуезов А.Байтұрсыновтың атқарған
еңбектеріне әділ баға берген 4.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тарихындағы орнын, оның
әлеуметтік-қоғамдық істерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан
адамның бірі — Сәкен Сейфуллин. Ол "Еңбекші Қазақ" газетінің 1923 жылдың 30-
қантар күнгі санында "Ахмет Байтұрсынов елуге толды" атты арнайы
мақаласын жариялады, онда: "Ахмет Байтұрсынов - қарапайым кісі
емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан, өз заманында патша арам
құлықты атарман-шабармандарының қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын
жыртып, даусын шығарған кісі, өзге оқыған мырзалар шен іздеп жүргенде,
қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын
жыртып, ұлттық арын жақтаған, патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың
ол уақыттағы кейбір оқығандары уез, губернаторда, сотта күшін сатып тілмаш
болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық жүргенде, Ахмет қазақ ұлтына
жанын аямай қызмет қылды", - деп жаза келіп, "Қырық мысал", "Маса"
кітаптарын, "Қазақ" газетіне редакторлық еткен еңбектерін, Алаш кезеңін,
артынан Компартияға кіргенін түгел шолып айтады да, мынадай тұжырым
жасайды: "Қалай болса да жазушысы азғана, әдебиеті нашар қазақ жарлыларына
оқу һәм тіл құралдарымен қылған қызметі таудай ... Елуге келген Ақанды шын
көңілден құттықтап, өмірінің ұзақ болуын тілеймін"5.
Бұдан кейінгі уақыттарда, сталинизм қылышынан қан тамған зұлмат
жылдарда, репрессиялар басталған кезде "байтал түгіл бас қайғы" дейтін
күндер туды. Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін, оның
тарихтағы орнын көрсетпек түгіл, атын атаудың өзі-қылмыс, азамат басын
жұтатын, абақтыға апарар жолға айналды.
Қазақстанда осы қиын кездің өзінде де түркі танушылар
тарапынан оқта-текте ол туралы бірен-саран пікірлер айтылып қалып жүрді.
Соның ішінде академик А.Н.Кононовтың Мәскеуде 1974жылы шыққан "Отандық
түркологтардың библиографиялық сөздігі" кітабында А.Байтұрсыновтың
өмір жолы, әлеуметтік-қоғамдық қызметі, басты еңбектері нақты
айтылып, ол "араб алфавиті негізінде жетілген синтаксисі, әдебиет
теориясы мен мәдениет тарихы оқулықтарын жазды" деп тарихи
түрғыдан әділ көрсетілді. 6 \
А.Байтұрсынов ақталғаннан кейін ол туралы еңбектер мен
зерттеулер көбейді. Мәселен, 1990 жылы Алматыда Рәбиға Сыздықованың "Ахмет
Байтұрсынов" атты кітабы басылып шықты. Мұнда А.Байтұрсыновтың
өмірбаяны, жазған оқулық кітаптары, аудармалары жайлы "Қазақ"
газетіндегі қызметі жөнінде жазылған7. 1992 жылы Алматыда Самырат
Кәкішевтың 'Ахаң туралы ақиқат атты" еңбегі басылып шықты. Бұл кісі
Ахметтің бауыры Кәкіштің ұлы, Байтұрсынның ең кіші немересі болатын. Ол
өзінің еңбегінде Ахметтің әкесі Байтұрсынның басынан өткен қиындықтардың
оның ұрпақтарына жалғасқанын баяндайды. Мұнда Ахметтің өмір жолын, еткен
еңбектерін, түрмедегі ауыр халін және оның өмірінің соңы қандай қасіретпен
аяқталғанын естелік түрінде айтып өтеді 8.
Сонымен бірге 1992 жылы Алматыда "Бес Арыс" атты естелік. эсселер және
зерттеу мақалалар басылып шықты. Мұнда А.Байтұрсыновпен қоса, "халық жауы"
деген жаламен репрессияға ұшыраған Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатовтар жайлы да жазылған. Бүл кітапта А.Байтұрсыновтың өмірі мен
творчествосы жайлы жазылған еңбектер енген. Жинақ Д.Әшімхановтың
құрастыруымен жарық көрген, мұнда М.Әуезовтың, С.Сейфулиннің, Т.Қожакеевтың
т.б. мақалалары жарияланған 9.
Осы жылы Алматыда А.Байтұрсыновтың 'Тіл тағылымы" атты кітабы басылып
шықты. Мұнда Р.Сыздықованың Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметіне
қысқаша шолуы және А.Байтұрсыновтың қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты
еңбектері енген.
Ал Ахмет Байтұрсыновтың саяси қызметі жөніндегі мәліметтер бірнеше
кітаптарда баяндалады 10.
А.Байтұрсынов жөніндегі көптеген газет-журналдарда әртүрлі мақалалар
басылған. Атап айтқанда, "Жұлдыз" жүрналының 1989 жылғы 6-нөмірінде Ғалым
Ахмедовтың "Ахаңның өмір кезеңдері атты мақаласында өзінің Орынборда оқып
жүргенде көрген, ескі жазба, архивтерде кездестірген, А.Байтұрсыновтың
замандастарынан естіген кейбір жұртшылық біле бермейтін жайларды баяндап
өткен.
Мұнда Байтұрсыновтың өмір жолын, көрген қиындықтарын, "Қазақ" газетінде
редакторлық еткен жылдарын, 24 әріптен түратын қазақ алфавитін жасап
шығарып, жазуымызды жеңілдеткені жөнінде айтылады. Сонымен бірге мүнда
А.Байтұрсыновтың елуге толған мерейтойы жөнінде айтылған кейбір жайттарды
терістейді, яғни Байтұрсыновтың мерейтойында ешқандай да шіріген жұмыртқа
лақтырып А.Байтұрсыновты сахнадан қумағанын, тіпті көрермен қауым өздерінің
шын ықылас ниеттерін білдірген мерейтой болғанын дәлелдейді.
Сонымен бірге "Қазақстан коммунисі" журналының 1991 жылғы 1-санында "Қазақ"
газеті жайында мақала басылған.
А.Байтұрсынов жайлы көптеген мақалалар 1998 жылы, яғни 125 жасқа толған
кезінде басылды. Мәселен, Ақиқат журналының осы жылғы 3-нөмірінен 12-
нөміріне дейін "Қазақ" газетінің көптеген материалдары басылып шықты 11.
Мақсаты, міндеті:
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты аяулы да ардақты азамат А.Байтұрсыновтың
саяси және ағартушылық қызметін ғылыми түрде саралап, зерделеу.
Бұл мақсаттан мынадай міндеттер туындайды:
А.Байтұрсыновтың "Алаш" партиясы мен Алашорда өкіметін құру
жолындағы саяси қызметін талдау;
Кеңес өкіметі тұсындағы саяси қызметіне баға беру;
XX ғасыр басындағы ұлт және жер мәселесі, оқу-ағарту ісі,
мемлекеттік құрылыс туралы келелі ойлар қозғап, ұран көтерген
"Қазақ" газеті және ондағы Ахмет Байтұрсыновтың еңбегіне баға
беру;
Қазақ тіліндегі тұңғыш оқулықтар авторы ретінде Ахмет
Байтұрсыновтың ағартушылық қызметін саралап, зерделеу;
Халық ағарту комиссары ретінде атқарған қызметіне баға беру.
Қазақстанды Ресейге қосылуының аяқталуы отаршылық саясаттың
күшеюіне үлкен жол ашты. Ресейде капитализмнің басқа аумақтарға
ұмтылуына мүмкіндік туды. Аймақтарды отарлау орыс тарихының
реформаға дейінгі жағдайына қарағанда, капиталистік кезеңінде кеңінен
жүргізіле басталды.
Ресей капитализмінің отаны ретінде Қазақстанда негізінен өнеркәсіптің
екі саласы, жергілікті шикізаттар саласы дамыды. Бұлар тау-кен өндірушісі
және кен-зауыт өнеркәсібі, сондай-ақ ауыл шаруашылық, көбінесе мал
өнімдерін ұқсату жөніндегі өнеркәсіп. Тау-кен өнер кәсібі кеңіді. Алтайды
және Орталық Қазақстанда дамыды. Онда түсті металдар мен көмір кен орындары
игеріле бастады. Әрине бұл өнеркәсіптің жоспарлы дамуы болған жоқ. Кен
орындары және кәсіпкерлерге сатылды, олар 20 жылдан пайдаланып кен қоры
азайысымен, ол кен орындарын тастап кетті. ХІХғ. аяғында Алтайда
А.Демидовтың зауыттарымен кеніштері пайда болды, ол қайтыс болғаннан кейін
кен құрамында күмістің табылуына байланысты "Кабинеттің (патша әулетінің )
меншігіне өтті. Бұл өнеркәсіп орындарында басыбайлы шаруалардың еңбегі
пайдаланылды, артта қалған техника қолданылды. 1897ж. Зырянда байыту
фабрикасын салу, неғұрлым жетілген өндіріс техникамен техналогиясын
қолданды.
Орталық Қазақстанда көмір және түсті металдар кен орындарын
пайдалану неғұрлым табысты болды. Оларға XIX ғасырдың 30 жылдарда орыс
кәсіптік капиталы назар аударған болатын, бұған мұнда патша әулетінің
монополиясының болуы да ықпал етті.
1834 жылы Көпес С.И.Попов Қарқаралы уезінде Богословск күміс-қорғасын
және баска да бай кен орындарын игере бастады. 1839 жылы ол қорғасын мен
күміс балқытуға арналған Благодатно-Степановский зауытын, ал 1849 жылы
Александровск (Баянауыл) зауытын салды. Жиырма жылдан сәл астам уакыт
пайдаланғаннан кейін екі зауытта өз жұмысын тоқтатты. С.И.Поповтың мұрагері
1858-1859 ж.ж. Новониколаевск күміс-қорғасын (Богословск кен орын
негізінде) салды.
XIX ғасырдың 40 жылдары көпестер И.Ушаков, А.Рязанов, Н.Зотов жергілікті
байлардан Қарағанды көмір кенішін, Успенск мыс кеніші бар алқабын,
Жезқазған мен Спаск-Вознесенск кенді аудандарын арзанға сатып алып, мыс
өндірумен айналысты. С.А.Попов (С.И.Поповтың немересі) 1887-1888 ж.ж.
Қарқаралыга жакын жерде Косьмо-Демьянск,
Балкаш келінін, жағалауына жақын жерде Степановск зауыттарының негізін
қалады.
Бұл өнеркәсіп орындарының бәрін кәсіпкерлер жергілікті
қаражаттары мен тәжірибесі болмай, өндіріс техникасы төмен және білікті
жұмысшылары жоқ жағдайда салып пайдаланды.
Олардың иелерінің көпшілігі оңай пайда тауып кетті де, ақыр аяғында
күйзеліске ұшырады.
XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикасы жалпы-ресейлік экономикаға
системасына барынша тартылды. Қазақстан еңбекшілерін отаршылық қанау
күшейді, оның табиғат байлықтарын аямай пайдланушылық кең өріс алды.
Капиталистік қатынастардың казақ даласына енуі көшпелі және жартылай
көшпелі мал өсірушілікпен айналысатын қазақ ауылда патриархалдық -
феодалдық катынастардың процессін тездетті. Өлкеде өнеркәсіптің жаңа
салалары пайда болды. Қоғамдық еңбек бөлінісі одан әрі дамып, жұмысшы табы
қалыптасты. Қазакстанның экономикасына шет елдерден капитал әкеліне
бастады. Капиталистер өлкеде, Ресейдің орталық аудандарына шикізат пен азық-
түлікті жеткізіп тұруды камтамасыз ететін өндіріс тарауларының
өркендетілуіне ғана жол берілді.
Орыс капиталы мен шетел капиталы көбінесе кен қазу өнеркәсібіне
жұмсалды. Қазақстан Ресей капиталистік өнеркәсібі үшін зат өткізу рыногы
және шикізат алудың көзі болды. Мұнымен бірге Қазақстан капиталистік
өндіріске барған сайын күшті тартыла түсті. Орыс капиталистері енді
өздерінің капиталдарын отарларға шығарып, бұларда-өнеркәсіп өндірісін
ұйымдастыруды тиімдірек деп есептеді.
Олар үшін Қазақстанда капитал жұмсау жағдайы өте-мөте қолайлы болған
еді. Орасан байтақ жер, кен байлығы, арзан жұмысшы күші, жаңа темір жолдар
салуға мүмкіндік болуы-шеттен капитал әкеліп, көптеген пайда табудың осы
қажетті шарттарының бәрі болды.
Бірақта Қазақстанның өнеркәсібі ол кезде әлі де өте нашар дамыған еді.
Өнеркәсіптің негізгі түрі кен өндірісі болды. Дегенмен, мұнай да азғантай
ғана рудниктер, шахталар мен заводтар болды, оның бер жағында бұлардың
техникалық базасы нашар еді. Ауылшаруашылық шикізатын алғаш өндейтін
кәсіпорындар тез өсті. Бұлар: диірмендер, шарап қайнату, май шыжғыру, сабын
қайнату, былғары илеу, май айыру заводтары, жүн жуу кәсіпорындары т.б. Бұл
кәсіпорындардың бәрінде қол еңбегі басым болды. Машиналар мен механикалық
двигательдер өндіріске баяу енгізілді.
Өнеркәсіптің нашар өркендеуінің басты себептері елдің экономика жағынан
жалпы артта қалғандығы және патша үкіметі мен орыс капиталистердің
отарлаушылық саясаты болды.
XX ғасырдың басында шетел капиталы-Қазакстанға қарай ұмтылды. Патша
өкіметі, импералистік мемлекеттерден тәуелді болғандықтан, әрі
орыс өнекәсібіне, әрі Ресейдің шеткері аймақтарының байлықтарына шетел емін-
еркін жол ашты. Қазақстандағы түсті және асыл металдардың, көмір және
мұнайдың бай кен орындарын иеленіп алған патша мен оның сыбайластары шетел
капиталистеріне сатып отырды. 1896 жылы Зыряновск кен орны "Зыряновскінің
кен өнеркәсіп қоғамын" кұрған капиталистерінің колына берілді. 1904 жылы
Австрияның князі Турни Гаксис, партия ордасындағы өзінің байланысын
пайдаланып, бүкіл Алтайдағы кен орындарын концессияға алды. Дәл сол жылы
Қарағанды көмір кендері, Успенскінің мыс руднигі және Спасскінің мыс қорыту
заводы француздың бұрынғы Президентінің баласы Карно деген капиталисіне
концессияға берілді.
АҚШ империалистері де Қазақстанның байлықтарына қол созды. Американдар
"Спасск қоғамы" акцияларының иесі болды. Американ капиталисі мен миллиардер
Морган "Орыс-Азия" корпорациясының мүшелері болды, бұл корпорация
Қазакстанда екі "ҚЫЗ" қоғамын кұрды, бұл қоғамдарға Риддердегі полиметал
кен орындары мен Екібастұз көмір ауданын пайдалануды монополиялап алған
еді.
Шетел капиталистері мемлекеттік аппаратпен тығыз байланысты болды.
Патшаның ең ірі ұлықтары пара алып, шетелдіктерге Қазақстандағы және
еліміздің басқа да аудандарындағы пайдалы кендердің ең бай кен орындарын
алуына көмектесіп отырды. Мәселен, Романовтардың князімен Статский толық
советник Федоров концессиялар беруде делдалдық етіп араға жүргені үшін
ағылшын капиталисі Урквеер Ган "Риддердің акционерлік қоғамының" акциялары
түрінде үлкен пара алған.
Шетел капиталы көбінесе кен шығару өнеркәсібіне ұмтылды. Шетел
капиталистерін өте-мөте тарта түскен нәрселер, түсті металдар, алтын,
көмір, мұнай болды. Концессиялардың көпшілігі нағыз жалдаптық сипатта
болды.
Табиғат байлықтары рәсуәлік әдістермен пайдаланылды. Капиталистердің
жабдыққа өндірісті механизациялауға жұмсаған шығындары болмашы ғана болды.
Орыс және шетел капиталистері өнеркәсіп пен кен байлық орындарын өте
арзан бағаға сатып алды. Мысалы: Спасск-Вознесенский руднигін-228 сом 57
тиынға, Успенсск руднигін-86 сомға, Жезқазған 100 сомға, Саранск 114 сомға,
Қарағанды-көмір шахталары Ушаков деген көпеске 255 сомға сатылған.
Осы кезде химия өнеркәсібінің негізі салына бастады. Шымкентте 1882
жылы Сантонин зауыты салынып, оның өнімдері Англияға, Америкаға,
Германияға, Индияға, Жапонияға шығарылды.
Айта кететін елеулі өзгеріс, ол өлкеде қала тұрғындарының саны едәуір
өсті. Мәселен, Семей қаласында 1903 жылы 27334 адам тұрса, 1909 жылы-31382,
ал 1914 жылы 35000 жан тұрды. Қала тұрғындарының саны негізінен Ресейден
көшіп келген қоныс аударушылар есебінен өсті. Құрамына қарай олар қанаушы
әкімдерге, дворяндар, офицерлер, саудагер және жай еңбекшілерге бөлінді.
Петропавл қаласында 21750 адам тұрды, 66 кәсіпорындарында 1375 жұмысшы
болды. 1879 жылы орнатылған Қостанайда 18 жылдың ішінде қала тұрғындары 2,5
есе өсіп, 14,3 мыңға жетті. Қала тұрғындары Павлодарда, Қарқаралыда,
Көкшетауда, Ақтөбе, Зайсан, Шымкент, Әулие-ата өсті.
Капитализм Қазақстанның ауыл шаруашылығында да өркендеді. Орыс
шаруаларының қоныс аударып көшіп келуінің өлкенің ауыл шаруашылығының
жағдайына әсерін тигізді. Ресейде XX ғасырдың басында өрістей түскен
шаруалар қозғалысы патша үкіметі мен орыс помещиктерінің зәресін алды: олар
бұл жағдайдан шаруаларды елдің шеткері аймақтарына қоныс аударуы арқылы
кұтылуға жол іздей бастады. 1901 жылы патша үкіметі жеке адамдарға қазақ
жерлерін кесіп беру туралы заң шығарды. 1904 жылы шаруаларды Ресейдің
орталығынан шеткері аймақтарына қоныс аударту істерінің бәрін басқаратын
Қоныс аудару басқармасы құрылды.
1904 жылы 6 маусымда патша үкіметі "Село тоғышарлары мен жер иеленуші
мещандардың өз ықтиярларымен қоныс аударуы туралы" заң шығарды. Қоныс
аудару баскармасы қазақтардың жерлерінен жер кесіп алды, сөйтіп қоныс
аударту қорын толықтырып отырды. Қоныс аударылып келгендердің басым
көпшілігі жаңа жерлерге күйзеліп келді, материалдық жәрдем керек етті.
Қоныс аудару басқармасының чиновниктері жерді сататын болған. Әсіресе "өз
бетімен" келген қоныс аударғандардың күйі өте-мөте ауыр еді.
Қазақ ауылында да капиталистік қатынастардың дамуы күшейе түсті. Заттай
шаруашылық ыдырап, ауылға капиталистік қатынастардың енуіне байланысты
кәсіп іздеушілік онан әрі өрістеді. Кедейленген шаруалар табыс іздеп
ауылдан калаға, селоға, рудниктерге, зауыттарға кетіп жатты. Шет кәсіп
іздеген кедейлердің өзінің жұмысшы күшін сатуы зор маңызы бар құбылыс
болды, өйткені мұның өзі Қазақстанда капитализмнің дамуын көрсетті.
Осы кезеңде Қазақстанның солтүстік және батыс аудандарында жер өңдеу
үшін соқа, косилка, сеялка, молотилка, ат тырмаларын және басқаларын
қолданып отырған. Ірі қалаларда ауыл шаруашылық құ-ралдарымен, машиналармен
жабдықтап тұрған көше сауда базалары мен коймаларын салды.
Шикізаттарды, ауылшаруашылық өнімдерін Ресейдің өнеркәсіп орталықтарына
шығару үшін темір жолдар салынды. Ақмола облысының Петропавл, Омбы уездері
арқылы Транссібір магистралы өтті. 1902-1905 жылдары Орынбор-Ташкент темір
жолы негізінен Қазақстан жерінен өтті.
Темір Жолдарға таяу аудандарда қазақ шаруашылықтары товар-ақша
катынастарына барған сайын тартыла берді. Мұның өзі әсіресе Ақтөбе,
Қостанай, Петропавл уездерінде орын алды. Семей облысында темір жол
болмағандықтан су жолы пайдаланылған.
XX Ғасырдың басында өлкеде әлеуметтік өзгерістер болды. Осы кезде
елімізде 4147,8 мың адам тұрды, оның 3392,7 мыңы немесе 81,7-і қазақтар
болды. 1914 жылы өлке халқының жалпы саны 5910,0 мың адамға жетті, олардың
3845,2 мыңы немесе 65,1-і казактар еді. Халықтың өсімі өзге жағдайлардан
басқа, негізінен алғанда, әсіресе Столипиндік афарлық реформадан кейін
Ресейден Ақмола, Жетісу, Торғай облыстарына жаппай ағылып келген қоныс
аударушылар есебінен көбейді. Осының нәтижесінде өлке халқы бұрынғыдан да
көп ұлтты бола түсті.
Қазақстанның экономикасының жалпы өркендеуі товар өндірісінің одан әрі
өсуі, сауданың ұлғаюы, жергілікті рыноктердің бүкіл россиялық рыноктың
системасына қосылуы, өнеркәсіп орындарының өсуі, теміржолдардын салынуы,
банктердің кұрылуы капиталистік катынастардың дамуын дәлелдеді. Қазақстанда
жұмысшы табы қалыптаса бастады. Қазақ жұмысшылары барлық жұмысшылардың 60-
70-і болды, ал алтын кендерде, тұз кәсіптерінде, шахталар мен рудниктерде
90 процентке жетті. Қазақ ауылы жұмыс күші ретінде кедейлерді көп беріп
отырды. Семейдің вице-губернаторының хабарына карағанда, 1901 жылы
Екібастұз шахталарына кәсіп іздеп жұмысшылардың өздері келе бастады, кейде
тіпті 100-200 адамға дейін келетін болды, кейбір жұмысшылар семьяларымен
келді. Күзге қарай Екібастұзға бұл арадан жұмыс табамын деп әуреленген аш-
жалаңаш 5 мың адам жиналды. Мұндай жағдай басқа да жерлерде байқалды.
Кәсіпорындарда әйелдер мен балалар еңбегі де пайдаланылды.
Сондай бола тұрса да, XX ғасырдың басында Қазақстанда өнеркәсіп
жұмысшыларының саны аз ғана болған еді. XX ғасырдың алғашқы он жылының
аяғында өлкенің ірі өнеркәсіп орындарында, толық емес мәліметтер бойынша,
16,5 мың тұрақты жұмысшы болды.
Капиталистер Қазакстанның жоғарғы өндірістік мамандықты игеруіне жол
бермеді, олардың еңбегін "қара" жұмыстарға, анағұрлым ауыр жұмыстарға
пайдаланды. Маман жұмысшылар мұнда Оралдан, Ресейдің баска да өнеркәсіп
орындарынан келген орыс жұмысшылары еді. Орыс жұмысшылары қазақтардың
өндірістік прогрессияны игеруіне көмектесіп отырды.
1918-1919 жылдары Кеңес өкіметіне қарсы саяси күштерімен одақтас болып,
Қазақстанда болшевизмге қарсы күресумен шектелмей, бұл күрестің барысында
күш салмағы қарсыластар жағына ауа бастаған. 1919 жылдың көктемінде Алаш
басшылығының келісімімен Кеңес өкіметі жағына шыққан. В.И.Лениннің
ұйғаруымен А.Байтұрсынұлы 1919 жылы жазда құрылған қазақ өлкесін басқару
жөніндегі жоғары кеңестік ұйым Қазақ революциялық мақсаттарға пайдалану
үшін күшті тартып алып отырады. Қазақ халқы отарлық езгіні әлеуметтік-
экономикалық салада ғана емес, рухани салада да бірдей көтереді.
Ә.Бөкейханов төңірегіне топтасқан зиялылар ең алдымен, А.Байтұрсынұлы мен
М.Дулатов өздерінің әдеби шығармаларының беттерінде демократиялық мәндегі
ұлттық тең құқықтылық, халықтың мәдениетін көтеру, отаршылдардың жер мен
суды тартып алуына наразылық білдіру сияқты әлеуметтік-саяси мәне бар
мәселелерді көрсетеді. 10
Бұған А. Байтұрсынұлының Масасы (1911), М.Дулатовтың Оян қазағы
(1909) дәлел бола алады. Ұлттық мәні бар саяси-әлеуметтік және мәдениеттік
мәселелерді көтеріп, шешуде мерзімі баспасөздің атқарар қызметінің
маңыздылығын А. Байтұрсынұлы жақсы түсінді. Сондықтан да ол шын мәніндегі
жалпы ұлттық газет шығару ісіне көп күш жұмсады. Ә.Бөкейхановтың бағыт
беруімен А. Байтұрсынұлының басшылығымен, М.Дулатовтың
қосшылығымен, озық ойлы, халық қамын ойлаған жекелеген дәулетті адамдардың
демеушілігімен 1913 жылдан бастап Орынборда жалпы ұлттық би
ресми қазақ газеті шыға бастады. Оның бірінші санында жарияланған
оқырмандарға арнап А.Байтұрсынұлы газеті халықтың көзі, құлағы һәм тілі
деп анықтай келіп, оның жұртым деп халықтың арын арлап, зарын зарлап,
халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін
шоқытпасқа тырысады, - деген тұжырымы арқылы газеттің қоғамда алатын
орнын, оның саяси маңызын барынша айқындап береді.
1918 жылы 2 наурызда Кеңес өкіметі оны жапқанға дейін 265 саны жарық
көрді. Алаш редакторлық еткен қазақ газетінің төңірегіне топтасқан
білімпаз азаматтар оның беттерінде жарияланған жер, ұлт мәселесі, оқу-
ағарту ісі, мемлекеттік құрылыс сияқты маңызды мәселелер жөніндегі
мақалалар арқылы, кейде ыммен, кейде ашық айтылған пікірлері арқылы патша
өкіметінің орталық саясатын сынап, оған демократиялық мазмұндағы талаптар
қоюмен қатар халықтың саяси санасын тәрбиеледі. Міржақыптың Оян
қазағындағы, Ахметтің Масасындағы ұлттық намысты қайрау, халық санасын
ояту идеялары қазақтың беттерінде нақтыландыра, өткерлендіріле түсті.
Газет 1917 жылы шілдеде дүниеге келген ұлттық демократиялық партияны
дайындауда сан қырлы, салиқалы жұмыстар атқарды. Партия Россияда 1917 жылы
ақпан революциясы жеңіске
9 Қазақ тарихы. № 4-5,1998 ж. 3-10 б.
10 Қазақ тарихы. № 4-5,1998 ж. 5-12 б.
жеткеннен кейінгі елде орын алған саяси хал - ахуал берген мүмкіндіктер
жағдайында 1917 жыл 12-26 шілдеде Орынбор қаласында өткен бірінші бүкіл
қазақтық съезде құрылды. Бұл партияға Алаш деген ат берілді. Партия
бағдарламасының жобасын жасауға, Ахаңмен бірге Әлихан Бөкейханов,
М.Дулатов, Е.Ғумарова,
Е.Тұрмұханбетов, Ғ.Жүндібаев, Ғ.Бірімжанов қатынасты. Петроградта қазан
революциясы жеңіске жетіп, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнау процесі жүріп
жатқан кезінде А. Байтұрсынұлының белсенді араласуымен дайындалған Алаш
партиясы бағдарламасының жобасы қазақ газетінің 1917 жылғы 21 қарашадағы
санында жарияланды. Социалистік идеялары, оның ішінде большевизм оның ту
етіп ұстаған Кеңес өкіметінің саясатын қабылдамаған Алаш қайраткерлері
дайындаған бұл саяси құжат 10 бабтан тұрады да, онда Алаш партиясының
мемлекеттік құрылыс, жергілікті бостандық, жер, дін, сот, оқу-білім
мәселелері жөніндегі мақсат -міндеттері тұжырымдалды. 1919 жылдың тамызында
жарияланған Қазақтар және революция деген мақаласында былай негіздеді:11
Қазақтарға февраль революциясы қаншалықты түсінікті болса, Октябрь
Социалистік революциясы соншалықты түсініксіз көрінді.
Екіншісінің түсініксіз болуын оп-оңай ұғындыруға болады:
қазақтарда капитализм де, топтық жіктелу де жоқ, тіпті жеке
меншіктің өзін басқа халықтардағыдай айдар тағып ажырату қиын:
көптеген пайдалану бұйымдары оларға қауымдық дәулет болып
саналады Қазақтардың күнкөріс жағдайына және жеке меншік
заттарда белгілі меже болмауына байланысты Қазақ халқына
әзірше социалистік қоғамға деген мұқтаждық қажет болмай отыр.12
1917 жылы 5-17 желтоқсанда Орынбор қаласында өткен Бүкілқазақтық екінші
съезінде қабылдаған 10 мәселенің ішіндегі ең маңыздылары бүкіл қазақ
жерлерін біріктіретін Алаш автономиясын және Халықтық милиция атанған
Алаш автономиясының қарулы күштерін жасақтау жөнінде қабылданған шешімдер
болды. Алаш автономиясы мен Алашорда өкіметінің құрылуын қазан төңкерісі
мен большевиктік билік әкелген анархияға қарсы тосқауыл ретінде түсінген А.
Байтүрсынүлы большевиктік үстемдіктің Қазақстандағы алғашқы қадамдарына
мынадай баға берді: Россияның орталық аудандарында большевиктік
қозғалыстың қалай өткендігі қазақтарға белгісіз, шет аймақтарға ол барлық
жерде зорлау, қиянат жасау және ерекше диктаторлық өкімет билігімен қатар
жүргізіледі. Егер бұрын патша чиновниктері аталған адамдар тобы қазақтарды
ешбір шектеусіз езіп-жаншыған болса, енді мұндай әрекеттерді большевиктер
коммунистердің тобы жүргізіп отыр. Алашорда Кеңес өкіметін мойындамай 1919
жылы жазда басталған азамат соғысы жағдайында оған қарсы ашық күреске
шыққан күштермен одақтасты. (сібір үкіметімен, Орал казачествосымен,
Орынбор, Колчак басқ.) 1919 жылғы
11 Р. Сыздықова. Ахмет Байтұрсынов А.Қазақ ССР. Білім қағаны. 1990. 20-
39 бет.
Жизн националыюстей М, 1919,3-августа
көктемде Алашорда, бір жағынан Колчак үкіметімен байланысты түгелдей үзбей
отырып екінші жағынан, Кеңес өкіметімен байланысын жандандыруға мәжбүр
болды.
А.Байтұрсынұлы, алдымен, Қазақстанның далалық өлкесіндегі Кеңес
өкіметінің комиссары Ә.Жанкелдинмен байланыс орнатып, одан кейін Москваға
барып, Ресей Федерациясының ұлт істері жөніндегі халық комиссары
И.Сталинмен келіссөздер жүргізеді. Саяси хал-ахуалдың дамуындағы осындай
өзгерістер келіссөз жүргізу үшін Москваға барған А.Байтұрсынұлының жағдайын
айтарлықтай қиындатты. Осыған қарамастан А.Байтұрсынұлы большевиктердің
Алашордамен байланысқа барып, қазақ халқының тағдыры жөнінде келіссөздер
жүргізу қажеттігін дәлелдеуге көп күш жұмсады.
Кеңес үкіметі Қазақ халқының Ресей Федерациясы құрамындағы
автономиялық мемлекетін ұйымдастыру ісін басқаратын орган құру туралы
шешімге келді. 1919 жылы шілденің 10 күні В.И.Ленин Қырғыз өлкесін
басқаратын революциялық комитет жөніндегі уақытша ережеге қол қойды.
Қазревкомның мүшелігіне алғашында А.Байтұрсынов, С.Пестковский енгізіліп,
кейін әр кезде оның құрамында Б.Қаратаев, М.Тұнғаншин, Б.Қаралдин,
Т.Седелвинков, Т.Әлібеков т.б. болды. Қазревком төрағасының орынбасары және
ішкі істер бөлімінің меңгерушісі болып сайланған А.Байтұрсынұлы көп
кешікпей Жизнь национальностей газетінде (Москва) Революция және
Қазақтар (Революция и Киргизы) деген мақала жариялады. Онда басқа
мәселелермен катар Алаш партиясымен Алашорда үкіметі жетекшілерінің саяси
көзқарас ерекшеліктерін түсіндіретін тұжырымдар жасады. Мен, - осы
жолдарды жазушы, - деді өз мақаласында
А.Байтұрсынұлы, - патша үкіметі кезінде қазақтың ұлттық саясатын
жүргізуді басқарған және патша үкіметіне қарсы күрескен қазақ
интелегенттерінің өкіліне Алашордашылардың торғайлық тобының делегаты
ретінде Орталық Советтік Россияға келіссөз жүргізуге келген мен...
Россия халықтары құқығы Деклорациясына сәйкес қазақ мәселесіне
ықыласпен зер салғандықтың куәсі болдым. Колчак билігінен Совет үкіметін
ортағырақ көруіміз қате еместігін өз жолдастарыма айтып, оларды
тыныштандырғым келеді.
А. Байтұрсынұлының Кеңес өкіметі жағына шығуын
және оның Қазреволюциясының мүшелігіне тағайындалып қызметін
большевиктер саяси науқанға айналдырып жіберді. Белгілі әскер
және саяси кызметкер М.Фрунзенің ұсынысымен Ресей коммунистік
партиясының мүшелігіне қабылданды. Орынборда шығып тұрған
Известия Киргизского края атты большевиктік газеттің сол жылы
сәуірдің 15 күнгі санында арнайы мақала жарияланып,
А.Байтұрсынұлы сияқты аса ірі қайраткер және
әдебиетшінің бейбіт ұлттың либерализмнен Қазан революциясын
және Совет өкіметін тануға дейін кезеңдерден өтіп халықаралық
коммунизм келуін партияның ірі жеңісі және оның қазақтар
арасындағы ықпалының өсуінің жақсы көрінісі,- деп бағалады. А.Байтұрсынұлы
болса коммунистік партияға бір жылдай ғана мүше болған болатын. ҚР ұлттық
қауіпсіздік комитетінде сақталған А.Байтұрсынұлының 1929 жылы маусымның 2
күні ОГГТУ тергеушісіне берген жауабында осы жөнінде былай делінген: Мен,
дейді ол,-партиядан 1921 жылғы тазалау барысында енжарлығым үшін шығып
қалдым.
Менің енжарлығым ғылыми жұмысқа тереңдей берілгендіктен және жалпы
алғанда саясатқа аз көңіл аударғандығымнан көрінді.
А.Байтұрсынұлының осы бағыттарда атқарған сан - салалы қызметінің ең
маңыздылары оның, біріншіден, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының
этникалық территориясының тұтастығы негізінде Кеңестік реформада болса да
қазақ мемлекеттігін қалпына келтіру үшін жүргізген айқасы, екіншіден, Алаш
қозғалысының басшылыры мен қатардағы мүшелеріне Кеңес өкіметі
тарапынан кешірім (амнестия) жасау үшін жүргізген күрес болды.
Қазревкомның 1919 ж 41, ал 1920ж 50 мәжілісі өтті.
А.Байтұрсынұлының сол мәжілістерінің басым көпшілігінде
баяндамалар жасағанына, жарыс сөздерге қатысқанына, ұсыныстар
енгізгендігіне, қабылдайтын шешімдердің жобасын дайындағанына,
ал жекелеген мәжілістерге төрағалық жасағандығы көрсетілген.
А.Байтұрсынұлы Қазревкомның мәжілісінде көбінесе, Ресей
құрамында құрылуы тиісті Қазақ автономиялы КСР-ң шекараларын
анықтауға, оның әкімшілік - териториялық құрылымын
қалыптастыруға, жергілікті басқару жүйесін қажетті жетекші кадрлармен
жасақтауға, оқу - ағарту және мерзімді баспасөз жүйесін реттеуге, ұлттық
демократиялық интелегенция тағдырын шешуге арналған мәселелерді талқылау
ісінде үлкен белсенділік көрсетіп оларға байланысты ұлттық мақсат
-мүдделерге сай келетін қарарлар мен заңдылық мәні бар құжаттар
қабылдануына атсалысты. Бұл ретте оның сол кезде Сібір ревкомның құрамында
болған Ақмола мен Семей облыстарын, Челябі губерниясына қараған Қостанай
уезін, Түркістан автономиялы КСР-на қосу үшін жүргізген қажырлы, табанды
күресі дәлел.
1919 жылы 27 қазанында Қазревкомның кеңейтілген мәжілісі
болып, онда Қазақ халқын біріктіру және оны Кеңес өкіметі жағына
шығару, туралы мәселе талқыланды. Мәжілісте
А.Байтұрсынұлы мынадай ұсыныстар жасады:
1) Кеңес өкіметі қазақ халқына жалған емес, іс-жүзіндегі өзін - өзі
билейтін автономия беретіндігіне оның көзін жеткізсін.
2) Ақтардың жағында қызылдарға қарсы күресіп
жатқан Алашорданың Торғайлық және Оралдық тобына олардың Кеңес өкіметі
жағына шығатын жағдайда кешірім жасалатындығы жариялансын.
А.Байтұрсынұлы осы республиканың үкіметі Халық комиссарлар Кеңесінің
құрамына өтіп, оқу-ағарту комиссары болып сайланды, ол 1922 жылдан оқу-
ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми орталықты басқарады. Ол Бүкіл
россиялық Орталық Атқару Комитеті мен Қазақ Республикасы Орталық Атқару
Комитетіне мүше болады.
Азамат соғысы Кеңестердің жеңісімен аяқталып, Кеңестік негіздегі Қазақ
автономиялы Республикасы құрылып, Алаш қозғалысы тарих сахнасынан күштеп
келтірілген жағдайда оның басында болған ұлттық-демократиялық зиялы қауым
Кеңес өкіметі мен коммунистік идеалогияға қарсы күресті рухани салаға
ауыстарып, күрестің бейбіт жолдарын таңдады. А.Байтұрсынұлы Ғылыми және
практикалық білімінің жиынтығын бойына сіңірген халық қана айбарлы да бай
болады деп санады. Ә.Бөкейхановтың Қазақстанда тұрып, қызмет атқаруына
мүмкіндік болмай, Москваға ауып кеткен жағдайында Қазақстандағы күннен -
күнге бел алып келе жаткан әкімшіл-әміршіл мемлекеттік билікке қарсы рухани
күрестің көсемінің ролын А.Байтұрсынұлы атқарды. 1917 -1920 жылдар
аралығында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Шоқай және олардың сенімді
серіктері Кеңес өкіметіне сөзбен де, қарумен де қарсы шықса, 20 жылдары
ұлттық -демократиялық қазақ зиялыларының А.Байтұрсынұлы бастаған серкелері
таталитарлық жүйеге қарсы рухани майданда бетпе-бет келді. Енді сталиндік
әміршіл-әкімшіл көш басында А.Байтұрсынұлы бар бұрынғы Алаш қозғалысының
жетекшілерін, белсенді мүшелері мен жақтастарын Кеңес өкіметіне жау,
Буржуазияшыл ұлтшылдар, Террорлық әрекеттерді дайындаушылар деген
айыптар тағып, 1928 жылдан бастап түрмелерге жапты, 1930 және 1932 жылы екі
сот процесінің үкімімен олар ұзақ мерзімдерге конц лагерлерге айдалды,
басқа өлкелерге жер аударылды. Одан елге оралғандары 1937-1938 жылдары
Үлкен террордың құрбандары болды. 1937 жылы 8 қазанда ұсталып халық
жауы деген жалған жазамен ату жазасына кесілді. А.Байтұрсынұлы өмір жолы
өте ауыр қасыретпен өткен болатын. Ол гуманитарлық және қоғамдық
ғылымдардың әмбебап белгілері, әдебиет теоретигі, аса ірі түркі танушы
ғалым, ақын, аудармашы, Алаш қозғалысы көсемдерінің бірі, белгілі қоғам
қайраткері, халқымыздың ұлы перзенті ретінде танылған ғұламаның бірі.
А.Байтұрсынұлының осыдан 80 ж бұрын сайлау кезінде ру-руға, партияларға,
жікке бөлінген қазақ қоғамына ашына сынағаны бүгінгі күні де өзінің мәнін
жоймағанына қайран қалады. Ахаң құқықтық мемлекетте өкіметті, әсіресе ең
жоғарғы орган парламентті қалыптастыруда қазақ елінің аса ұқыптылық,
көрегенділік, танытуын талап етіп, кәсіптік негізде заң шығаратын, билік
жүргізетін адамдарды сайлауды жан тәнімен жақтайды. Ол былай деп жазды:
пайдалы адамды сайлау менен зарарды адамды сайлау арасында ешбір парық
болмаса, жұрт неге
азаяды? Яки жақынын сайлап, бар мақсаты табылғандай
көрінді сайлау көп үшін берген нәрсе, көп пайдасын көздеп сайланса, яғни
мынау -халыққа тынышты, пайдалы, зарарсыз адам деп, тексеріп, таңдап
сайласа, сайлау дұрыс өз мағынасында болғаны.
Халықтың пайдасы, зарары қаралмайды, мынау туғаным-тұқымдасым я құда-
құрмаласым деп, яки мынау анадан пәлендей сомын артық беріп тұр ғой деп
сайланса, ол сайлау емес, құр талас, я сауда.
А. Байтұрсынұлы айтқандай: анау өзіміздің ауылдың кісісі, біздің
елдің жігіті деген желеумен қазақтың өзі алтыбақан ала ауыз болып жатқанда
парламентке депутат болуға аты да, заты да, білімі де сай келмейтін
адамдардың өтуін көрсетеді. Ол парламенттің кәсіптік негізінде құрылуына
сол заманның өзінде -ақ мән беріп өзінің ойын былайшы қорытады: Мал
бағатындар мал бағуын жақсы білуі керек, ел бағатындар ел бағуын жақсы
білуі керек. Бала оқытатындар бала оқытуын жақсы білуі керек
Өте орынды көзқарасының тағы бір көрінісі- парламенттегі кездейсоқ
сайланған, ұлт мүддесіне қарсы ұлы державалық санамен уланған кейбір
депутаттардың арандатушылық қимыл-әрекеттері. Қазақтың дүнияда болған
-болмағаны мен жұмысы жоқ депутаттар қазақ үшін ойланып бастарын ауыртпайды
депутаттардың көбі я сондай басын ауыртпайтындардан, я тегі басқа жұртқа
күн тумасын дейтіндерден. Олар көп болған соң, олардың дегені болып шыққан
закон қазақты не аудармақшы?!
Иә, Ахаң дәл қазіргі қазақ елінің парламентіндегі кейбір жағымсыз
көріністерге баға берген.
Әр халықтың бұрыннан жүріп келе жатқан дағдылы жолы бар, ол жолда
түзеткенде жарамды жеріне тимей, жарамсыз жерін ғана өзгерту керек. Олай
етпесе, ойып салған жолымен жұрттың көбі жүрмей, бұрынғы дағдылы жолмен
кете береді. Әсіресе көзі ашылып, көңіліне сәуле түспеген қараңғы халық
болса, ондай жаңадан салған жат жолмен жүру оған тым қиын, сондықтан
законның түп үлгісі бар болғанымен, әркімнің бойына қарай киім пішкен
сияқтың, әр халықтың қалпына, салтына, мінезіне қарай закон шығарылады.
Білмей шығарған закон халықтың түзелуіне емес, бұзылуына себепші болады
А.Байтұрсынов мемлекеттегі ең маңызды мәселе ретінде жеке адамдардың
құқықтық тендік идеясының нақтылы практикада іс-жүзіне асуына ерекше көңіл
бөледі. А.Байтұрсыновтың пікір жалпы аталмыш мағынасы мен Джон Локктың
қоғам мүшелері тек ғана қоғамның еркіне бағынуы тиіс идеясына біршама
жақын деп тұжырымдаған.
Ахаң уағыздаған заңнан күшті емес принципі заңның үстемдігін өмірдің
барлық саласында қаматамасыз ету идеясы мен тікелей сабақта.
А.Байтұрсынұлы Айқап журналында Б.Сыртанов,
Р.Марсеков, Ж.Сейдалин сияқты ірі қайраткерлердің жалпы
халықтық съезд шақырып, бас қосу арқылы қазақ қоғамының саяси,
экономикалық әлеуметтік жағдайларды талқылау қажеттігі
туралы ұсыныстарына өзінің қарсылығын білдіреді. Оның
тұжырымы съезд шақыруға жалпы қазақ елі
барлық жағынан дайын емес еді, ешқандай программа жоқ. Патша өкіметіне
қарсы күрес жүргізу үшін тәуелсіздікке жетуге қажетті ұлттың рухани
күштерін аман сақтап қалу ауадай кажет екенін дәлелдейді. Ахаң бас қосудың
орнына басымызды сақтарға орын таба алмай жүрмелік. От пен суды қазақ
тілсіз жау дейді оларға қарсылық үшінші тілсіз жау бар. Мұндайда қазақ
ақылшыларының тыныш отырып, тыңғылықты жұмыс істеп аман елге қайтуы
екіталай, - деп қорытындылайды. 2 Құқықтық мемлекет құру үшін білім,
кәсіптік дайындық, байлық, күштілік, ұлттық бірлік қажет деп қорытынды
жасайды. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек.
(ІІ-тарау. Қазақтың ақыны).
2.1.
Қазақтың ақыны.
1927 ж. Смағүл Садуақасов А.Байтұрсыновты профессионал ақындығымен
қатар ірі қоғам қайраткері және ғалым деп таныды. А.Байтұрсыновтың өлең
жазып не баспа сөз беттерінде, не жеке басылым түрінде көрінбегендігінен,
М.Әуезовтың сөзімен айтқанда, [жұртшылыққа] бұрынғы уақыттағы жас буынның
әлсіз ойын тербеткен жүрекке жылы, тәтті өлеңдерін ести алмай кеткендіктен
айтылған сөз болуы керек. Себебі, А.Байтұрсыновтың ақындық таланты да,
беріп кеткен поэтикалық мұрасы да оның өте күшті, дарынды, ойлы ақын
екендігін танытады. Оның өлеңдері қырық мысал, маса деген аттармен
Санкт- Петербург, Қазан, Орынбор қалаларында 1912-1922 жылдарға дейін
бірнеше рет жарияланған.13
А.Байтұрсыновтың поэзиясына, ақындығына Абай үлгісі қатты әсер еткені
сезіледі. Ол әсер, ең алдымен поэзияда әлеуметтік тақырыпты көтеруде көзге
түседі. А.Байтұрсыновтың жарияланған поэтикалық мұрасының ішінде махаббат
лирикасы жоқ, замандастар
арасында (әсіресе қазақтарда) жиі кездесетін әзіл-оспақ өлеңдері де жоқ.
А.Байтұрсыновтың поэзиясының өзегі. Ақынға Абай әсері ішкі мазмұны жағынан
ғана емес, өлең техникасы жағынан да тигенін көреміз.
А.Байтұрсынов өзінің Жиған-терген деген өлеңін осы үлгіде жазған.
А.Байтұрсыновтың ақындық поэзиясы осындай: үні әлеуметтік, идеясы
гуманистік-демократтық. А.Байтұрсынұлының қазақ елінің тарихында зор
бетбұрыс жасаған өзгерістердің ұйтқысы болғаны баршаға мәлім. Ұлт ұстазының
жан-жақты қоғамдық-саяси қызмет мен ел тарихында алатын орнын көрсету
тарихшылар еңбектерінде оң шешімін тапқан. Солардың ішінен т.ғ.докторы
М.Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы, академик М.Қозыбаевтың А.Байтұрсынұлы-
XX ғасырдың ұлы реформаторы, ғасыр қасыретін арқалаған арыстар , Саяси
әлита және ұлт мүддесі атты ғылыми зерттеулерін ерекше атап өту қажет.
Күрескер азамат қалың қазақ бұқарасының мұң-мұқтажын көздеген ойларға
толы мақалалар, өлеңдер жазады. Бүкіл саналы ғұмырын халықтың білімін,
рухани санасын көтеруге намысын маса боп шағып оятуға арнайды.
А.Байтұрсынов адамдық деген ұғымға ең алдымен үлкен
13 Қазақ ССР Білім қоғамы. Р.Сыздықова. А.Байтүрсынов Алматы.,1990 40-50
б.
адамгершілікті, адалдықты, қалтқысыз еңбекті сыйғызатын тәрізді. Сондықтан
ол қай заманда да, қай ортада бар арам ниеттілерді қарақан басының
пайдасына әрекеттенушілерді, күншілдерді, тоқмейілсінгендерді кешірмейді.
Ахметке жала жуып, түрмеге отырғызғандарға айтқан. Дәл осы сөзді ол 1929 ж.
да, 1937 ж да айтқан болар еді, өйткені бұл жылдарда көрген әділетсіздігі
де-беймаралдықтың, заңсыздықтың сол заңсыздықтарға жол берген өз ауылыны,
өз елінің адамдары болатын. Мұндайларға өзі беретін әділ төрелігін де ашып
айтты.
Көң тасыған көк есектер, бәріңе
Қалдырмастан жағалай жас-кәріңе
Үрім-бұтақ нәсіліңе қалғандай
Нық басылар кетпейтін мөр тәніңе.
Бұл- Сталин, Берия, Ежов, Голощекиндерге айтылған тарих сөзі. Асықпаңдар,
Артымызда қазы бар,
Тергеп талай сүйектерің қазылар
- деп түбінде әділеттің, шындықтың жеңетініне, болашаққа сенімін қоса
білдіреді. А.Байтұрсынов өзінің азаматтық парызын өтеу жолындағы
табандылығын, мақсаткерлігін мына өлең жолында аша түседі:
Мен өлсемде өлемін жөніменен
Тәннен басқа немді алар өлім менің,
Өлген күні апарып тығары көр,
Мен жоқ болмаған тығылып тәнім менен
Тән көмілер, көмілмес еткен ісім
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.
Жұрт ұқпаса, ұқпасын-жабықпаймын,
Ел бір күншіл менікі ертеңгі үшін!
-деп, туған халқының, бір күнгісін ғана емес, ертеңгі-болашағы үшін іс-
әрекеттерге тер төгіп жүргенін айтады. Бүл алысқа, биікке
самғаған қыранның - үлкен қаираткердщ сөзі.15
Гуманист ақынның зорлық - зомбылық, қуғын-сүргін атаулыға қаны қас.
1914 жылы басталған дүниежүзілік бірінші соғыс қызу жүріп жатқанда,
1915ж А.Байтұрсынов
Жер жүзі қызыл қанға боялып тұр,
Ес кетіп, ескі намыс оянып тұр.
Үлгілі Европа ұлттарынан
Үлгі ал деп айтуға ауыз ұялып тұр
- деп жазды. Бүл жерде оның орыс тіліне қарсы болғандығын жеткізеді.
1916 жылы жазылған туған тілім деген өлеңінде:
Балықтай жүзіп адам құс боп ұшқан,
Түндігің ашулы түр күн батыстан.
Ғылым мен кереметтің күшін тапқан
Нұр кірер білім -өнер мол жақ тұстан -
15 Р. Сыздықова. Ахмет Байтүрсынов- Алматы: Қазақ ССР Білім қоғамы. 1990,
39-45 бет.
деп европа тілдері-халықаралық қор екендігін ашып айтты. А.Байтұрсынұлы
қазақ халқының байы мен жарлы - - жалшы тобының жүгін ашып, бүл екі тап
қатар тұрғанда, жарлы табын байлар табы жұмысқа жегіп қойып, борсықша сора
беретіндігін айтқан жоқ. Қазақ қашқын байға, кедейге болмай намысын бірдей
жыртты, арын бірге жоқтады. А.Байтұрсынов надандықпен күресіп, патша
үкіметінің әділетсіз үкім - зорлығымен күресіп, Крылов деген
орыстың жазушысының 40 мысалын қазақ тіліне аударды.16
Ол 40 мысалдың әрқайсысына сол патша заманының әлсіз тұрмысынан алып,
қазаққа патша үкіметінің істейтін жәбірлігін айтып, өзінен мысалдар
келтіреді.
Қазақ халқының арын, намысын жоқтап Маса есілді өлең кітаптарын
жазып шығарды. Одан соң Орынборда Қазақ деген газет шықты. Қазақтың
бастауыш мектептеріне арнап Оку һәм тіл құралдарын жазып шығарды.
Коммунистерше жалпы байлардың құлдығында жүрген жарлылардың ғана арын,
намысын жоқтамаса да, коммунистерше жалпы байларға оқ атып, жалпы
жарлылардың таяғын соқпаса да, Ахметтің халыққа бүл істеген қызметтері зор
қызмет.
А.Байтұрсынұлы ұлтын шын сүйетін шын ұлтшыл. Ұлтын сүюдің зорлығынан,
1917 ж. патша түсіп, революция болғанда, казақтың бұрыннан арсыз, намыссыз
оқығандары ұлтшыл бола қалып Алаш партиясын ашқанда, бір қазақ үшін сол
сұмдармен бірге Алаш партиясында болды.
Ахмет сол ұлт қамы үшін коммунистік партия құрамына да кірді. 1925
жылы 15-19 апрельде жаңа астанамызда Қазақ АССР-ы Советтерінің V съезі
шақырылды. Сонда Ахаң тағы бір ерлік көрсетіп, халқымызға өзінің тарихи
қазақ деген атын қайтаруды, республикамызды Қазақтың Автономиялық
Социалистік Республикасы деп атауды ұсынды. Ол алдымен қазақтың қалай
қырғыз атанып кеткені жөнінде мынадай қысқаша болжам айтты:
Ерте күндерде өздерімен адас болып кетіп қала ма деген қызғаныштықпен
ол заманның жуан білегі болған казақ-орыс бұзды ма, болмаса табаны жоқ
тарихтың онан да үлкен бір өзгерісі бұзды ма, әйтеуір, басқа жұрттардың
аузында біз қырғыз деп аталынғанбыз да кеткенбіз.
Ахметті өткен ғасырдағы үш ағартушы - Шоқан, Ыбырай, Абайдың ісін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz