Йасауи жолының ұзақ ғасыырларға созылған тарихы

Жоспар
Кіріспе

1.лекция. Тақырыбы: Ислам діні
2. лекция. Тақырыбы: Ислам дініндегі түрлі ағымдардың шығу себептері
3.лекция. Тақырыбы: Ислам дінінің Түркістан жеріне таралу тарихы
4.лекция. Тақырыбы: X.XI ғғ. ислам әлеміндегі тоқыраудың басталуы және оның туындау себептері
5.лекция. Тақырыбы: Сопылық ілімнің тарих сахнасына шығуы
6.лекция. Тақырыбы: Қожа Ахмет Йасауи және йасауийа тариқатының тарих сахнасына шығуы
7.лекция. Тақырыбы: Қожа Ахмет Йасауи ілімінің таралу бағыттары, силсилалары
8.лекция. Тақырыбы: Йасауи ілімінің дүниеге келуімен түркі тілі мен мәдениетінің жаңғыруы
9.лекция. Тақырыбы: Йасауи жолы Шыңғыс хан шапқыншылығы қарсаңында
10.лекция. Тақырыбы: Йасауи жолы Жошы Ұлысының мемлекеттік идеологиясы
11.лекция. Тақырыбы: Жәнібек ханның Йасауи жолынан бас тартуы. Алтын Орда мемлекетінің күйреуі
12.лекция. Тақырыбы: Йасауийа шайхтарының түркі мелекеттігін сақтап қалу жолындағы күресі
13.лекция. Тақырыбы: Йасауийа.нақшбандийа тариқаттары арасындағы күрес. Түркі мемлекеттігінің күйреуі.
14.лекция. Йасауи жолы Қазақ хандығының мемлекеттік идеологиясы
15.лекция. Тақырыбы: Қорытынды.

Қазақ даласындағы, жалпы түркі дүниесіндегі рухани құндылықтардың Қожа Ахмет Йасауидің рухани мұрасымен тікелей байланысты екендігі мойындалған. Сондықтан Қожа Ахмет Йасауидің түркі халықтарының тарихи тағдырындағы орнын білу әрбір түркі азаматы үшін рухани қажеттілік. Қазақ халқының рухани дүниесінің өзегі ислам діні, оның ішінде сопылық жолдың түркілік бағыты, Қожа Ахмет Йасауи негізін салған – йасауийа тариқаты. Кезінде түркі тілі мен мәдениетінің, мемлекеттігінің жоғалмай, сақталып қалуына себепкер болған бұл сопылық жол түркі дүниесі мен мәдениетінің одан кейінгі ғасырлардағы өзегі болды. Түркі халықтары Қожа Ахмет Йасауиді өзінің рухани көшбашысы-Пірі, әулиесі санады. Оны ортағасырлық ғұламалар «Қтуб әл-ақтаб» деп атады. Бұл «Түркі дүниесінің Темірқазығы» деген мағнаны білдіреді. Басқаша айтқанда, Иасауи жолынан тыс түркілер үшін исламда жол жоқ дегенді білдіретін еді. Түркі халықтары мәдениетінің кез-келген саласы осы Йасауи жолымен тікелей байланысты. Орта ғасырларда Иасауи жолынан шегінген әрбір қадам түрклерді этникалық жіктелулерге түсіріп, мемлекеттігінен айырып отырды. Түркі билігінің қуатын әлсірету үшін алдымен оның рухани тұтастығының кепілі – Иасауи жолын әлсірету қажеттігі орта ғасырлардың өзінде белгілі болған еді. Сол себепті, Иасауи жолы сол кезеңнің өзінде түркі билігіне қарсы күштердің жан-жақты шабуылының басты нысанасына айналды. Нәтижесінде түркі халықтары өзінің мемлекеттігінен айырлып, өзгенің езгісіне түсті. Бұл Йасауи жолының түркі дүниесінде қандай орны болғандығын бағалауға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні Еліміз өз тәуелсіздігін алып, жеке мемлекет болған кезде өзінің шынайы тарихын, түркі мемлекеттігінің күйреу себептерін білуі, ол тарихтан сабақ алуы тиіс. Сондықтан Иасауи жолының түркі тарихындағы орнын зерттеу, оны халыққа жеткізу өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені, кез-келген халық өзінің рухани, мәдени тұтастығын қалыптастыра алмаса, мемлекеттігін де сақтап қала алмасы анық. Өкінішке орай, соңғы жылдары Қожа Ахмет Иасауи мен сопылыққа қарсы кейбір шеттен келген діни ағымдар мен солардың ықпалына түскен отандастарымыз тарапынан күрестің қайта басталуы қазақ халқының белгілі бір бөлігінің санасында Қожа Ахмет Йасауи мен ол негізін салған сопылық жолдың түркі тарихындағы орнына күмәнмен қараушылардың санын көбейтті. Әсіресе, кейбір діни саланы уағыздайтын БАҚ құралдары Қожа Ахмет Иасауи мен қазақ халқының дәстүрлі діни танымы мен әдет-ғұрып, салт-дәстүріне қарсы күрес жүргізуді әдетке айналдырды. Алайда, Қожа Ахмет Йасауиді де, ол негізін салған сопылық жол йасауийа тариқатын да ислам дінінен бөліп қарастыру мүмкін емес.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

14.ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ

1-лекция. Тақырыбы: Ислам діні
Жоспары:
1. Кіріспе. Пәннің мақсаты мен міндеті
2. Діннің қоғамдағы орны
3. Ислам дінінің дүниеге келуі
4. Мұхаммед Пайғамбардың адамзат тарихындағы орны
Қазақ даласындағы, жалпы түркі дүниесіндегі рухани құндылықтардың Қожа
Ахмет Йасауидің рухани мұрасымен тікелей байланысты екендігі мойындалған.
Сондықтан Қожа Ахмет Йасауидің түркі халықтарының тарихи тағдырындағы орнын
білу әрбір түркі азаматы үшін рухани қажеттілік. Қазақ халқының рухани
дүниесінің өзегі ислам діні, оның ішінде сопылық жолдың түркілік бағыты,
Қожа Ахмет Йасауи негізін салған – йасауийа тариқаты. Кезінде түркі тілі
мен мәдениетінің, мемлекеттігінің жоғалмай, сақталып қалуына себепкер
болған бұл сопылық жол түркі дүниесі мен мәдениетінің одан кейінгі
ғасырлардағы өзегі болды. Түркі халықтары Қожа Ахмет Йасауиді өзінің
рухани көшбашысы-Пірі, әулиесі санады. Оны ортағасырлық ғұламалар Қтуб әл-
ақтаб деп атады. Бұл Түркі дүниесінің Темірқазығы деген мағнаны
білдіреді. Басқаша айтқанда, Иасауи жолынан тыс түркілер үшін исламда жол
жоқ дегенді білдіретін еді. Түркі халықтары мәдениетінің кез-келген саласы
осы Йасауи жолымен тікелей байланысты. Орта ғасырларда Иасауи жолынан
шегінген әрбір қадам түрклерді этникалық жіктелулерге түсіріп,
мемлекеттігінен айырып отырды. Түркі билігінің қуатын әлсірету үшін алдымен
оның рухани тұтастығының кепілі – Иасауи жолын әлсірету қажеттігі орта
ғасырлардың өзінде белгілі болған еді. Сол себепті, Иасауи жолы сол
кезеңнің өзінде түркі билігіне қарсы күштердің жан-жақты шабуылының басты
нысанасына айналды. Нәтижесінде түркі халықтары өзінің мемлекеттігінен
айырлып, өзгенің езгісіне түсті. Бұл Йасауи жолының түркі дүниесінде қандай
орны болғандығын бағалауға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні Еліміз өз
тәуелсіздігін алып, жеке мемлекет болған кезде өзінің шынайы тарихын, түркі
мемлекеттігінің күйреу себептерін білуі, ол тарихтан сабақ алуы тиіс.
Сондықтан Иасауи жолының түркі тарихындағы орнын зерттеу, оны халыққа
жеткізу өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені, кез-келген халық өзінің
рухани, мәдени тұтастығын қалыптастыра алмаса, мемлекеттігін де сақтап қала
алмасы анық. Өкінішке орай, соңғы жылдары Қожа Ахмет Иасауи мен сопылыққа
қарсы кейбір шеттен келген діни ағымдар мен солардың ықпалына түскен
отандастарымыз тарапынан күрестің қайта басталуы қазақ халқының белгілі бір
бөлігінің санасында Қожа Ахмет Йасауи мен ол негізін салған сопылық жолдың
түркі тарихындағы орнына күмәнмен қараушылардың санын көбейтті. Әсіресе,
кейбір діни саланы уағыздайтын БАҚ құралдары Қожа Ахмет Иасауи мен қазақ
халқының дәстүрлі діни танымы мен әдет-ғұрып, салт-дәстүріне қарсы күрес
жүргізуді әдетке айналдырды. Алайда, Қожа Ахмет Йасауиді де, ол негізін
салған сопылық жол йасауийа тариқатын да ислам дінінен бөліп қарастыру
мүмкін емес. Әрине, Йасауи жолы арабтардағы ислам дінінің өмір сүру
формасын толық қайталамайды, өзіндік ерекшелігі бар. Бірақ, Құран аяттары
мен Мұхаммед Пайғамбар хадистеріне қайшы келетін ерекшелігі жоқ. Алайда,
Иасауи жолында түркі халықтарының табиғи және мәдени ерекшелігі барлығын
жоққа шығаруға болмайды. Бірақ олардың ешқайсысы ислам дініне қайшы
келмейді. Сондықтан, бүгінгі күні Иасауи жолының түркі тарихындағы орнын
халыққа жеткізіп қоймай, оны сырттан келген әсіре діншілдердің шабуылынан
қорғау да қажет болып тұр. Ол үшін Қожа Ахмет Йасауидің, жалпы сопылық
ілімнің исламдағы орнын айқындау қажеттігі туындайды. Жалпы бұл бағытта
зерттеу жұмыстары баршылық. Қожа Ахмет Йасауи мен Иасауи жолын зерттеу
қазіргі күні жан-жақты жүргізіліп жатқандығын айтуға тиіспіз. Иасауидің
рухани мұрасын әдебиетші-ғалымдар, философтар, педагогика ғылымы
саласындағы мамандар жан-жақты зерттеп жатыр. Жеткен жетістіктер де аз
емес. Өкінішке орай, ол жұмыстардың нәтижесін қолданысқа енгізіп, іске
асыру мәселесі кенжелеп отыр.
Діннің адамзат тарихындағы орны ерекше. Адамзат баласын өзге жаратылыстан
ажыратып, өзінің осы жаратылған барша мақлұқаттың қожасы екенін, бірақ сол
үшін осы әлемнің иесі алдында жауапты екендігін сезіндіретін – дін. Бұл
адамзат қоғамының діннен тыс өмір сүре алмайтындығын көрсетеді. Өйткені,
дін адамзат қоғамының басты реттеуші құралы болуымен қатар, оның мәдениеті
мен өмір салтының басты қайнар көзі болып табылады. Сондықтан кез-келген
халықтың рухани, мәдени болмысы діннен тыс болуы мүмкін емес. Бұл кез-
келген халықтың тарихи тағдырында діннің шешуші роль атқартындығын, оның
рухани, мәдени өркендеуінің көкжиектерін айқындайтын басты фактор екендігін
көрсетеді. Өзінің дәстүрлі дінінен бас тартып, өзеге дінді қабылдау кез-
келген халық үшін қауіпті қадам болып табылады. Өйткені, дінін өзгертіп,
жаңа дін қабылдаған халық, өзінің дәстүрлі мәдениетін, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрін құрбандыққа шалып, жаңа діннің талабына сай келетін мәдениет пен
әдет-ғұрып салт-дәстүрді қайта қалыптастыруға мәжбүр болады. Тарих
сахнасына өз ата-бабаларынан мүлде бөлек халық шығады.
3. Илам діні VII ғасырда Араб түбегінде дүниге келді. Ислам дінің
дүниге келуімен адамзат қоғамы күрелі өзгерістерге ұшырады. Сол кезеңге
дейін ең артта қалған халықтың бірі болған араб тайпалары ислам дінінің
келуімен адамзат баласына жаңа дін мен мәдениетті, ғылымды таратушы
прогресшіл халыққа айналды. Ислам дінінің келуімен көне империялар күйреп,
олардың орнына тарих сахнасына жаңа сипаттағы ислам мемлекеттері пайда
болды. Бұл өзгерістердің негізін Құран мен ислам дінінің негізін салушы
Мұхаммед Пайғамбардың Суннасы құрады.
2. Мұхаммед Пайғамбар 570 жылы Мекке қаласында дүниеге келді.
Әкесі Абдулла Мұхаммед Пайғамбар дүниге келмей тұрып, алты
ай бұрын дүниеден өтті. Шешесі Әмина Пайғамбар алты жасқа
келгенде қайтыс болдаы. Одан кейін Мұхаммед атасы Абд
Мутталиб пен ағасы Абу Талибтің тәрбиесінде болады. Ол
кісіге Пайғамбарлық қырық жасқа келгенде келді. Алғашында
дінді меккеліктер арасында тарата бастайды. Бірақ көп ұзамай
өзге дінді уағыздағаны үшін қуғындала бастады. Соңында 622
жылы Мұхаммед Пайғамбар өзінің жақтастарымен бірге Ясриб
қаласына көшуге мәжбүр болды. Осы кезеңнен бастап бұл қала
Мәдинат ал Мунаууара деп атала бастады. Ислам мемлекетінің
негізі осы қалада қаланды. Мұхаммед Пайғамбар дүниеге
Ислам деп аталған жаңа дінді әкелді. Бұл адамзат
тарихындағы ең күрделі, әрі шешуші бетбұрыс болды.
Сұрақтар: 1. Ясауитану пәнінің мақсаты сен міндеті қандай?
2. Діннің адамзат қоғамында қандай роль атқарады?
3. Ислам дінінің адамзат тарихындағы орны қандай?
4. Мұхаммед Пайғамбар адамзат баласына қандай өзгерістер әкелді?
2- лекция. Тақырыбы: Ислам дініндегі түрлі ағымдардың шығу себептері
1. Ши‘алар
2. Хариджилер
3. Муриджилер
4. Қайсанийлер
Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін халифаттағы билікке алдымен
Абу Бакр Сыддық, (632-634), одан кейін ‘Умар ибн Хаттаб ал-Фаруқ (634-644)
келді. ‘Умар ибн Хаттаб ал-Фаруқ қайтыс болғаннан кейін халифат атғына
‘Усман ибн Аффан отырды. Осы ‘Усман халифалығы кезінде халифатта алғаш рет
билікке қарсы шығушылар тобы пайда болды. Куфа, Басра, Фустат, сияқты
жерлерде ‘Усман саясатымен келіспеушілер көтеріліске шықты. Жағдайдың олай
шиеленісуіне ‘Усман ибн Аффанның өз туыстарын билік басына көптеп тартуы
болды. Мұхаммед Пайғамбар кезінде қалыптасқан рухани жақындық принципінің
бұзылуы, халиф пен оның туысқандарының көп байлықты қолына шоғырландыруы
халықтың наразылығын туғызды. Сол наразылықтың ақыры 656 жылы ‘Усманды
өлтірумен аяқталды.
‘Усман өлтірілгеннен кейін халифат тағына ‘Али ибн Абу Талиб сайланды.
Бірақ ‘Алидің таққа отырғанына риза болмаған тайпа басшылары оған қарсы
күрестің әр түрлі формаларын қарастыра бастайды. Соның бірі ‘Усманның кегін
қайтару мәселесі еді. Бұл мәселеден мемлекеттің тұтастығын жоғары қойған
‘Али ибн Абу Талиб ол талапты орындаудан бас тартты. Осы ішкі қайшылықтар
нәтижесінде халық бірнеше топқа бөлінді.
Халықтың бір тобы Са‘д ибн Малик (Са‘д ибн Уаққас), Абдаллах ибн ‘Умар
ал-Хаттаб бастаған топ ‘Алиді қолдамады, қарсы да шықпады. Сол себепті олар
мутазалиттер деп аталды. Талха иьн Абдаллах пен аз-Зубайр ибн Аввам,
‘Айша бастаған топ қарсы шықты. ‘Али ибн Абу Талиб Талха мен аз-Зубайрге
қарсы күресте жеңіп шықты. Талха мен аз-Зубайр өлтірілді. Олардың
жақтастары Сирия билеушісі Муавийа Абу Суфийанға барып қосылды. ‘Алидің
жеңіп тұрып, қайшылықты қазылар төрелігі арқылы шешпек болған әрекеті, оның
жақтастарының ішінде наразылық туғызды. Он екі мың әскер ‘Али тобын тастап
шығып, оның өзіне қарсы күресті. Ол топ хариджилер деп аталды. Бұл ‘Алидің
онсыз да қиын жағдайын әлсіретіп кетті. Ақыр соңында ‘Али 661 жылы осы
хариджилер қолынан қаза тапты. ‘Али өлгеннен кейін хариджилер Талха мен аз-
Зубайр жақтастарына барып қосылды. Бүкіл билік умайийа тайпасының өкілі
Муавийа ибн Абу Суфийанның қолына өтті. Оларды муриджилер деп атады.
1. Мемлекет билігінің Пайғамбар әулетінен басқа әулет қолына көшуі
халифаттың шығысындағы көне мемлекеттік дәстүр сақталған Ирақ пен Иранды
мекендейтін халықтар арасында үлкен наразылық туғызды. Олар халифат тағына
Мұхаммед Пайғамбарға ең жақын адам ‘Али ибн Абу Талиб ұрпағы отыру керек
деп есептеді. Ол топты ши‘алар деп есептеді. Бірте-бірте Ирақ пен Иран
ши‘алардың аяқ тірейтін негізгі орталығына айналды. Ши‘алардың имаматты
Пайғамбар ұрпақтарына қайтару жолындағы ұзақ ғасырларға созылған күресі
басталды.
2. ‘Алиге қарсы шыққан хариджилер тобы. Бұл топ өкілдері халифат тағына
барлық мұсылман қоғамы толық мойындаған адам отыруы тиіс деп есептеді. Бұл
топтың да ислам қоғамында жақтаушылары аз болған жоқ.
3. Сирияда пайда болған – муриджилер тобы. Бұл топ Муавийа Абу
Суфийанның билігіне қарсы шықпай оның билігімен толық келісті.
4. Уақыт өте келе ши‘алардың өзі бірнеше топқа бөлініп кетті. Олардың
ішіндегі ықпалды да, ұйымшыл топ қайсанилер тобы еді. Қайсанийлер - деп,
‘Алидің Бану Ханифа тайпасынан алған әйелі Хауладан туылған ұлы Мұхаммед
ибн ал-Ханафийа имаматын жақтайтын топты атады. Олар ал-Хасан мен ал-Хусайн
өлгеннен кейін имаматқа Мухаммед ибн ал-Ханафийадан өзге лайықты адам жоқ
деп есептеді.
Саяси билік жолындағы күрес уақыт өте келе бұл топтардың арасындағы
идеялық қайшылықтың туындауына әкелді. Олардың әрқайсысы жеке исламдық діни
ағым болып қалыптасты.
Сұрақтар:
1. Ислам дініндегі әртүрлі діни ағымдардың шығу себебі қандай?
2. Ши‘алар – деп қайсы топты атады?
3. Хариджилер деп қайсы топты атады?
4. Муриджилер –деп қайсы топты атады?
5. Қайсанилер – деп кімдерді атайды?

3-лекция. Тақырыбы: Ислам дінінің Түркістан жеріне таралу тарихы
Жоспары: 1. Түркілердің араб экспансиясына қарсы күресі
2. VIII ғ. Хорасандағы саяси-рухани ахуал және оның Түркістанға ықпалы
3. Исламның оппозициялық күштерінің Түркістан жеріне шегінуі. Алғашқы Түркі
мұсылман мемлекетінің пайда болуы
1. VIII ғасыр басынан бастап-ақ Мауараннахр мен Хорасандағы саяси
жағдай шиеленісе бастады. Оған түркілердің араб экспасиясына қарсы күресі
тікелей ықпал етті. Түркеш мемлекетін қайтадан қалпына келтірген Сулық
қаған елдің ордасын Таласқа орнатты. 720-721жылдары түркештер Шаш, Ферғана
халықтарымен бірігіп, араб әскерлеріне күйрете соққы берді. Ал, 728-729
жылдары Мауараннахрды түгелдей арабтардан азат еткен жылдар болды.
Хорасаннан Мауараннахрдың бөлініп кетуі, Хорасанға келер астықтың азаюына
әкеліп соқты. 115733-734 жылдары Хорасанды аштық жайлады. Халық арасында
үіметке қарсы наразылық күшйді. Ол наразылықты омейядтар билігне қарсы
оппозициялық күштер өздерінің пайдасына шешуге тырысты.
2. Хорасан VIII ғасыр басынан бастап Халифаттағы омейядтар билігіне
қарсы күрес орталығына айналды. Ол кезде Хорасанда хариджилер мен
зайдиттердің, қайсаниттердің астыртын топтары болды. Олар халықты орталық
үкіметке қарсы бас көтеруге шақырды. Осы кезде Аббасилердің өкілдері
келіп, халыққа Пайғамбар әулеті ғана әділдік орнатады деген ұгіт жүргізді.
Олардың біразы Хорасан билеушісі Жунайд ибн Абд ар-Рахман қолына түсіп,
өлтірілді. Бірақ ол халық арасында күшейіп келе жатқан наразылықты тоқтата
алмады. Халиф бұл үшін Жунайд кінәлі деп тауып, оны орнынан алды. Хорасан
билеушісі болып, оның орнына ‘Асим ибн ‘Абдаллах тағайындалды. Ол
Хорасанға келмей жатып, ал- Харис ибн Сурайдж бастаған хариджилер
көтерілісі басталды. Ол Құран мен Пайғамбар хадисі бойынша өмір сүру
керектігін, омейядтар ол жолды бұзып отырғандығын айтып, халықты
көтеріліске шақырды. Көтеріліс күшпен басылды. Көтеріліс басшысы қашып
түріктерге кетті. Одан кейін Хорасан билігіне келген Наср ибн Саййар
Түріктер мен Х-ал-Харис ибн Сурайджға қарсы үш рет жорыққа барды. Үшінші
барғанда түріктердің қолбасшысы Күрсулді өлтіріп, Шашқа дейін барды. Шаш
билеушісі оның алдынан шығып құрмет көрсетті. Наср ибн Саййар одан ал-Харис
ибн Сурайджды Шаштан қуып жіберуді талап етті. Ал-Харис ибн Сурайдж Шашатан
Фарабқа кетуге мәжбүр болды.
Бұдан кейін біршама уақыт Хорасанда тыныштық орнады. Бірақ орталық
үкіметке астыртын қарсылық оппозициялық күштер тарапынан тоқтаған жоқ.
Халифат билігі Пайғамбар әулетіне берілу керек деген ұранды ту еткен
аббасилер партиясының іс-әрекеті пәрменді болды. Олар өз әрекетерінде
Мұхаммед ибн ал-Ханафийа имаматын жақтайтын қайсанийлерге арқа сүйеді.
Қайсанийа ілімі мен дәстүрлі ислам арасындағы қайшылық – ислам әлемінің
шығысындағы оппозициялық күштер мен халифат арасындағы қарама-қарсылыққа
айналды. Аббасилер басшысы Ибрахим Мұхаммед Хорасанда дайындалып жатқан
көтеріліс басшысы етіп Абу Муслимді тағайындады. 129747 жылдың 9
маусымында Абу Муслим бұйрығымен барлық аббасилер партиясы қара киім
киінді. Көтеріліс басталды. Абу Муслим бастаған көтеріліс омейядтарды
тақтан кетіріп, олардың орнына Аббасилер әулетін таққа отырғызды. Халифат
тағына Абу-л-Аббас Саффах отырды.
3. Аббасилер таққа келгеннен кейін халыққа көтеріліс алдында берген
уәделерін ұмытып, омейядтерден айырмашылығы болмай қалды. Олар өздерін
таққа отырғызған Абу Муслим бастаған көтеріліс басшыларын өлтірді. Өйткені
олар тағы да халықты бастап, көтеріліске шығады деп қорықты. Абу Муслимнің
өлтірілгенін есіткен халық қайтадан көтеріліске шықты. Хорасанда 137754-
755 жылдары Сумбат бастаған көтеріліс, т. б. көтерілістер көп болды. Бұл
көтерілісшілер жағында түркі әскерлері бірге соғысты. Көтеріліс 150766-767
жылы жеңілген соң қайсанилердің Исхақ ат-Түрк бастаған тобы шегінген түркі
әскерлерімен бірге Түркістан жеріне аяқ басты. Йасауийа тариқатының тарихы
болып табылатын Насаб-нама нұсқаларында Исхах ат-Түрік-Исхақ Бабпен
бірге түркі жеріне оның ағасы Абд ар-Рахим баб пен Абд ал-Жалил бабтың
Түркістан жеріне ислам аша келгендігі айтылады. Бұл екі кісі негізінен
Түркі билеуші әулет өкідері болу керек. Олардың келуімен Түркістан жерінде
күрделі саяси-рухани өзгерістер болды. Түргеш мемлекеті ыдырағаннан кейін
майда иеліктерге бөлшктеніп кеткен түркілер, ислам дінінің оппозицилық
ағымы-қайсанилердің келуімен тарих сахнасына жаңа мемлекеттерді шығарды. Ол
мемлекеттер исламның оппзициялық бағыты-қайсанийа ағымын ұстанған
мемлекеттер болды. Олар Қарлұқ-Қарахан мемлекеті және Сырдың төменгі
ағысында пайда болған Оғыз мемлекеті еді. Қарлұқ-Қарахан мемлекетінің
билеушісі Исхақ бабатың ағасы Абд ар-Рахим-Сатуқ Бұғра хан болды. Оғыз
мемлекетінің билігі Исхақ бабтың інісі-Абд ал-Жалил баб-Хорасан-Ата қолына
тиді. Осы тарихи оқиғалардан қалған тарихи ескерткіштер Сайрамдағы Абд ал-
Азиз баб кесенесі, Тараздағы Әулие Қарахан кесенесі, Сыр бойындағы
Хорасан Ата, Бабата қалашығындағы Баб-Ата (Исхақ баб) кесенелері.
Сұрақтар: 1. Түркілердің араб экспансиясына қарсы күресінің нәтижелері
қалай болы?
2. VIII ғасырда Хорасандағы саяси-идеологиялық күрес нәтижелері қалай
болды?
3. Алғашқы Түркі ислам мемлекеттері тарих сахнасына қашан шықты және олар
ислам дінінің қай бағытын қабылдады?

4-лекция. Тақырыбы: X-XI ғғ. ислам әлеміндегі тоқыраудың басталуы және оның
туындау себептері
Жоспары: 1. Карматтарды талқандау
2. Ахл ас-сунна уа жам‘аның қалыптасуы
3. Исламдық ілімдер аясының тарылуы
1. Түркілер ислам дінін арабтардан тікелей қабылдаған жоқ. Түркі
халықтарына ислам діні парсы тілі арқылы келді. Өйткені, ханафилердің
басшылығымен көптеген діни, методологиялық маңызы бар кітаптардың араб
тілінен парсы тіліне аударылуы ислам дінінің Орталық Азия халықтарына парсы
тілі арқылы таралуына ықпал етті. Бұл өз кезегінде ислам дінін қабылдаған
халықтардың парсылануына әкелді. Ислам дінін қабылдаған түркі халықтары
өздерінің дәстүрлі мәдениеті мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен ажырап, толық
парсылануға бет алды. Оған дәлелді ұзақтан іздемей-ақ түркі ғұламалары
тарапынана жазылған кітаптар ішінде XI-ғасыр ортасына дейін бірде-бір не
діни, не ғылыми, не әдеби шығарманың жазылмауынан көруге болады. Тек, Жүсіп
Баласағұнидың Құтты білік атты еңбегі түрік тілінде жазылған алғашқы
шығарма болды. Одан кейін Махмуд Қашқаридің Диуан луғат ат-Түрік еңбегі
мен Ахмед Йүгнекидың Ибат ал-Хақа’иқ атты еңбектері дүниеге келді.
Түркі халықтары өзінің тілін, дәстүрлі мәдениетін, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрін жоғалтып қойған жоқ. Солармен бірге, көнеден келе жатқан түрік
мемлекеттігінің қалыптасқан жүйесін де өзгертуге мәжбүр болды. Оған түрік
халықтарының ішкі қоғамдық қатынастарын реттейтін жүйенің шариғат
үкімдерімен алмастырылуы тікелей ықпал етті. Бұл біртіндеп түркілік әдет-
ғұрып, салт-дәстүрдің қолданыстан шығарылуына әкелді. Көнеден келе жатқан
некелік қатынас өзгертіліп, экзогамдық қатынастар эндогамдық қатынаспен
алмастырылды. Рулас, қандас адамдар арасындағы некелік қатынастар осы кезге
дейін сақталып келген рулық, тайпалық жүйелердің ыдырауына әкелді. Рулық,
тайпалық жүйе түркі мемлекеттігінің басшысы – ханды осы рулық, тайпалық
жүйе басшылары сайлап қоятын. Хан әркезде мемлекеттік мәселелерді осы ру,
тайпа басшыларымен кеңесе отырып шешетін және әр ру, тайпа ерікті әскер
шығарып, мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиіс болатын.
Ислам дінін қабылдаған түркілерде рулық, тайпалық жүйе ыдыраған соң,
мемлекетті басқарудың түркілік жүйесі де ыдырады. Хан билігі бұрынғыдай
бүкіл қоғам өкілдері тікелей араласа алатын коллективтік билік жүйесі
болудан қалып, орнына жеке билеушінің абсолюттік билігіне негізделген,
мемлекетті басқару жүйесі келді. Бұл мемлекетті басқарудың парсылық жүйесі
еді.
Жалпы XII-ғасыр қарсаңында ислам дінін қабылдаған түркі мемлекеттері:
Қарахандықтар, Селжүктер, Хорезм мемлекеттері түгелімен тоқырауға ұшырады.
Бұған бір жағынан түркілердің дәстүрлі мәдениетін жоғалтуы себеп болса,
екінші жағынан бүкіл ислам әлемін жайлаған саяси, рухани тоқыраушылықпен
де байланысты болды. Жалпы ислам дініндегі тоқыраудың шығу себебі неде?
Ендігі кезекте осы сұраққа қысқаша жауап беріп көрелік. Бұл бізге XII-
ғасырда жалпы ислам әлемін жайлаған рухани тоқыраудың ішкі себептерін ашуға
мүмкіндік береді.
Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Пайғамбардың
сенімді серіктері дүниеден толық өтпей жатып, саяси билік үшін күрес
басталды. Алғашында мақсаты саяси билік болған әртүрлі топтар арасындағы
күрес уақыт өте келе діни-идеологиялық сипат алып, әрқайсысы жеке діни ағым
есебінде қалыптаса бастады. Алғашында ’Али ибн Абу Талиб имаматын
жақтаушылар ши‘алық ілімді дүниеге келтірді. Ши‘алардың өзі уақыт өте келе
тағы бірнеше топқа бөлінді. Бұлардан басқа Хариджилер, мутазалиттер т.б.
қаншама ағымдар дүниеге келді. Бұл ағымдар ислам дінінің ішкі бірлігіне
нұқсан келтіріп, әртүрлі толқуларға түрткі болғанымен, ғылыми ізденістер
тұрғысынан келгенде іштей өз ара бәсекеге түсіп, ислам дінінің ішкі
мүмкіндіктерін ашуға ықпал етті. Алайда бұл жағдай IX ғасыр соңына қарай
жағдай бір қалыпқа түсе бастады. Сунниттік бағыттың күш алып, өз ықпалын
ислам әлеміне күшейткен сайын, өзге ағымдардың тынысы тарылып, жағдайлары
қиындады. Саманилер билігінің тұсында карматтар-исма‘илиттердің ши‘алық
бағыттағы мемлекет құру үшін күресі нәтижесіз аяқталып, 332943 жылы
талқандалғаннан кейін билік тарапынан кез-келген сунниттік бағытпен
келіспейтіндер қуғынға ұшыратылды, жабылды.
2. Бұл жағдай ахл ас-сунна уа-л-джама‘аның тарих сахынасына шығуына
мүмкіндік тудырды. Карматтарға қарсы күрес науқаны үкіметке өзінің саяси
қарсыластарымен, ал биліктің сойылын соққан конформистік бағыттағы
діндарларға өздерінің идеялық қарсыластарын жою үшін жақсы мүмкіндік болды.
Осындай қалыптасқан тарихи кезеңде ал-Ийадийа аталған, билікке толық
мойынұсынушы діндарлар шықты. Саманилер билігінің соңында мемлекетте тек
ахл ас-сунна уа-л-джама‘аға жататын ханафиттер қалды. Самарқанд қаласы
осы кезеңде ахл ас-сунна уа-л-джама‘а қаласы деп аталады. Осы іс-әрекеттің
нәтижесінде саяси билікке, мемлекеттік жүйеге берілгендік дін ғұламаларының
айтқандары мен іс-әрекетінің негізгі өлшеміне айналды. Бұл кезеңде діни
мәселелер бойынша пікір білдіру, ол пікірді қорғау мүмкін емес еді.
Теология ғылымымен айналысу қауіпті кәсіп саналды. Бұл ғылымның
Мауараннахрда әлсіреуіне әкелді. Бұл жалпы дін ғылымын (теологияның)
тоқырауға ұшыратты, одан әрі толық дағдарысқа түсірді. Бұл Мауараннахрдағы
ханафилік ғұламалардың ислам дінінің аясын тарылтып, дінді белгілі бір
әлеуметтік топтың ғана рухани, мәдени сұранысын қанағаттандыратын, сол
топтың құқықтық мәселелері мен қоғамдық қатынастарын реттейтін ілім
дәрежесіне түсіргенін көрсетеді. Мұндай жағдайда ислам дінінің негізгі
тірегі иман мәселесі мауараннахрлық фиқх ғұламаларының жасаған ілімінде
фикх ғылымы шеңберінде ғана қарастырылғанын көруге болады.
3. Мауараннахрлық ханафи мазхабы ғұламаларының дінді тек фиқх
ғылымымен шектеуі ислам дінінің негізгі талаптарына ғана емес, ханафи
мазхабының негізін салған Абу Ханифа жолына да қайшы келгенін көреміз. Оған
дәлел ретінде мына мысалды келтіруге болады. Абу Ханифа өзінің Китаб ал-
‘алим уа-л-мута‘аллим атты кітабында иманның анықтамасын былай
тұжырымдайды:
1) Парыздарды орындау діни заңдылықты (шариғатты) орындау барысында болады.
Бірақ ол парыз амалдары өздігінен иманның бөлшегі бола алмайды. Иман –
дін үшін жасалатын бар амалдың алдында болады; барлық Пайғамбарларда дін
біреу болады; алайда, олардың жасаған діни заңдары әртүрлі.
2) Иман – бұл келісім (тасдиқ), таным (ма‘рифа), күмәнсіз шынайы шындық
(йақин), өзінің Тәңірге қатысы барлығын сезіну және мойынұсыну (иқрар)
[Ульрих Рудольф, 1999, с. 34].
Ханафи мазхабының негізін салған Абу Ханифаның бұл талаптары
Мауараннахрлық фақихтардың жасаған ілімімен мүлде қайшы келетінін көреміз.
Абу Ханифа имансыз діни заңдылықтарды, парыздарды орындау адамға ешнәрсе
бермейді дегенді айтады. Демек, бұл ислам дініндегі тоқыраудың басы осы
мауараннахрлық фақихтардың әрекетінен басталғанын көрсетеді. Бұл тоқырау
уақыт өте келе бүкіл ислам әлеміндегі рухани, мәдени жалпы қоғамдық
дағдарысқа әкелген негізгі факторға айналды.
Дәстүрлі мәдениеті мен мемлекеттік жүйесінен айырылған, оның үстіне
ислам дінінің мұндай тоқырауға ұшырауы XII-ғасыр қарсаңында ислам дінін
қабылдаған түркі халықтарын рухани, мәдени дағдарысқа ұшыратты. Сол кездегі
түркі қоғамының қалыптасқан бейнесін Қожа Ахмед Йасауи былайша суреттейді:
Ораза, намаз, иман, ислам қолдан кетті.
Күннен күн бетер деген хадис жетті.
Пайғамбар айтқандарды келіп жетті,
Бұл дүниені қараңғылық басты достар.

Ғалымдар бар ілімін малға сатты,
Біліп, көріп, өздерін отқа атты.
Өзі амал қылмай, халыққа ілім үйретті.
Дүние үшін діндерін сатты көргін.

Ұстаз, дінсіз құлдар болды хакім,
Менмендік дүкенін ашып болды залым.
Халық ішінде қор болды дәруіш ғалым,
Көпшілігі халықтың кәпір болды, көргін.

Дінсіз, ұстаздарға еш қауіп жоқ.
Дүние малын жиып, еш тояры жоқ.
Ұшып, қонып, өлімнен еш хабары жоқ.
Ол жанның діні дүние болды көргін.
Сұрақтар: 1. Әртүрлі діни ағымдар арасындағы күрес немен аяқталды?
2. Ахл ал-Сунна уа жама‘аның қалыптасуы ислам дініне не берді?
3. Ислам дініндегі тоқырау неден басталды?
5-лекция. Тақырыбы: Сопылық ілімнің тарих сахнасына шығуы
Жоспары: 1. Қалыптасу кезеңі. Ханака.
1. Сопылық доктриналардың қалыптасуы
2. Сопылық ілім және әртүрлі халықтарда ислам дінінің өмір сүру
формасының қалыптасуы
Ислам ғұламалары сопылық ілімнің пайда болуын Пайғамбар мен оның
сахабаларынан олардың ізбасарларынан кейін ислам дінінің қуатының
әлсіреуімен байланыстырады: Бұл жағдай олардың ішіндегі рухани жоғары
дәрежеге жеткендерін сопылық ілімді жасауға итермеледі. Бұл кезде дін үшін
[сопылық ілімнің шығуы] аса маңызды болды және бұл исламдағы жоғалып бара
жатқан руханилықты қайта қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Сопылық ілім әр
кезде адам баласындағы ой-пікір мен іс-әрекетінің тазалығын, жүрегінің
тазалығын талап етті және сопылық ілім өзінің мақсат–мұратына жету жолында
әр кезде Құран аяттарына арқа сүйеді. Онда сопылардың қалай жүріп-тұруы
анық көрсетілген. Құран аяттарында былай делінеді: Қиямет күні Менің
алдымда сендерге мал-мүлік, перзент, бақ-дәулеттеріңнен ешқандай пайда жоқ.
Тек ол адам Маған таза жүрегімен келсе ғана пайда бар (88:89). Пайғамбар
хадисінде де жүрек тазалығына көп мән берілген. Ол былай дейді: Денеде
жұдырықтай бір кесек ет бар. Егер ол таза болса – бүкіл дене таза болып,
өте көркем болады. Егер ол бұзылып, хақтан тайып, жаман жолға кетсе, бүкіл
дене бұзылады. Біліңдер және өте мұқият болыңдар, оның аты – жүрек! Енді
бір хадисінде Ақиқатында Алла Тағала сіздердің түрлеріңізге және
байлықтарыңызға назар салмайды, бірақ та жүректеріңізге қарайды - дейді.
Сопылық ілімнің шығуымен жеке адамның немесе қоғамның имандылығы оның
сыртқы белгілеріне қарап емес, ішкі рухани дүниесіне қарап өлшене бастады.
Енді халық шын мұсылман деп діннің сыртқы талаптарын бұлжытпай орындап
жүрген адамды емес, оның ішкі иман-сенімінің беріктігіне баса назар
аударатын болды. Иман - адамның Алланың барлығы мен бірлігіне, Оның
періштелеріне, Оның кітаптары мен пайғамбарларына сенуі, сонымен қатар
адалдық пен шүкіршілік етуі, әділдік, тағдырдың жазғанына мойынұсынуы, бар
нәрсені Алладан деп білуі. Тыйым салынған нәрселерге: имансыздық,
екіжүзділік, өркөкіректік сияқты тағы басқа қылықтар жатады.
Сондықтан адамның ішкі жан-дүниесі – Алла үшін сыртқы ғибадаттарға
қарағанда маңызды. Себебі, адамның ішкі жан-дүниесі сыртқы дүниенің негізі.
Ішкі жан-дүниенің қажеті сыртқы дененің әрекетінің қозғаушы күші болып
табылады. Алғашқы кезеңде сопылық жеке адамдардың Алла жету жолындағы
әрекеті есебінде пайда болды. Одан кейінгі кезеңде сопылық ілім халық
арасында кеңінен қолдау таба бастады. Енді ол жеке адамның емес белгілі бір
сопылық дәрежеге жеткен шайхтың айналасына топтасқан топтың рухани
ізденісіне айналды. Ол шайхтың шәкірттерін тәрбиелейтін мектебі – ханака –
деп аталды
2. Бұл өз кезегінде сол кезеңдегі әртүрлі халықтар арасында қоғамдық
қатынастарды реттеуші фақихтар жасаған шариғат талаптарынан ауытқуға, әр
халықтың өзінің табиғи, мәдени, салт-дәстүрлік ерекшелігіне қарай қоғамдық
қатынастарды реттеуге мүмкіндік алды. Шариғат орнына, ислам шариғатына
қарсы келмейтін халықтардың көне әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін қайта
жаңғыртуға мүмкіндік берді. Бұл әрбір халықтың дәстүрлі мәдениеті мен
қайталанбас ерекшелігін сақтап қалуға мүмкіндік берді. Бұл өз кезегінде
ислам діні мәдениеті мен салт-дәстүрі, табиғат жағдайы әр түрлі халықтарда
шариғаттың қолданылуы жағынан әртүрлі болу мүмкіндігін кеңейтті.
Сопылық ілімнің тарих сахнасына шығуы ислам дінін қабылдаған көптеген
халықтардың дәстүрлі мәдениеті мен салт-дәстүрін қайта қалпына келтіруге
мүмкіндік бергенін жоғарыда айтып өттік. Олар өз кезегінде ислам дінінің
сол халықтарда өмір сүру формасының әртүрлі болуын қамтамасыз етті.
Көптеген зерттеушілер ислам дінінің өмір сүру формасының әр түрлі болуын
сопылық ілімнің іштей әртүрлі тариқаттарға бөлінуімен байланысты екендігін
ескере бермейді. Бірақ сопылық тариқаттар ислам дінінің әртүрлі ағымдары
емес, керісінше, олардың арасындағы айырмашылықтар ислам дінінің мәдениеті
мен табиғи болмысы әртүрлі халықтарда өмір сүруін қамтамасыз ететін Хақ
жолы. Алайда, ол айырмашылықтарды ескермеуге де болмайды. Бір халық өз
мәдениетіне тән емес өзге тариқатты қабылдар болса, онда ол халықтың
мәдениеті мен табиғи болмысы өзгереді. Бұл жерде шындық біреу. Ол – Алланың
бірлігі мен барлығына, Кітаптарына, Пайғамбарларына, періштелеріне, ахирет
күнінің болатынына сену. Бірақ сол шындыққа жету жолдары бір болғанымен,
сыртқы формалары әртүрлі екендігі ескерілмейді.
Сұрақтар: 1. Сопылық қай кезеңдерде қалыптасты?
2. Сопылық доктринаның қалыптасуы деп нені атаймыз?
3. Сопылықтың дүниеге келуі ислам дініндегі халықтарға не берді?

6-лекция. Тақырыбы: Қожа Ахмет Йасауи және йасауийа тариқатының тарих
сахнасына шығуы
Жоспары: 1. Қожа Ахмет Йасауидің өмірі
2. Қожа Ахмет Йасауи ұстаздары
3. Йасауи ілімінің негізгі қайнарлары
1. Қожа Ахмет Йасауи XI ғасырдың бірінші жартысында көне Сайрам қаласында
дүниеге келеді. Йасауийа тариқатының тарихы болып табылатын Насаб-
нама нұсқаларында Қожа Ахмет Йасауидің 120-125 жыл өмір сүргендігі
жазылған. Ал, Насаб-наманың XIX ғ. соңында Ташкентте жарияланған
нұсқасында, Қ.А.Йасауидің 125 жыл өмір сүріп, 562116-67 ж. қайтыс
болғаны жазылады. Осы дерекке сүйенген белгілі зерттеуші
М.Жармұхамедов Қ.А.Йасауи 104041 жылы дүниеге келген деп есептейді.
Қазіргі біздің қолымызға соңғы келіп түскен деректерге қарағанда Қожа
Ахмет Йасауидің дүниеге келген кезі сол XI ғасырдың 40-шы жылдары болу
керек деген тұжырымға тоқтаған дұрыс сияқты. Өйткені, соңғы табылып
жатқан Насаб-нама нұсқаларында Қожа Ахмет Йасауидің 1103 жылы ол
өзінің немересі сопы Ахметті Қаялық еліне аттандырғаны жазылған.
Демек, 1103 жылы немересін Қаялыққа аттандырған болса, онда ол кісінің
1040 жылдары дүниеге келгендігі тарихи шындық болып шығады.
2. Шежіре бойынша Қожа Ахмет Йасауи Түркістан жеріне алғаш рет ислам
дінін әкелуші, Исхақ бабтың он бірінші ұрпағы. Оның өз әкесі Ибрахим шайх
аса білімді және өз уақытының белгілі тұлғасы болады. Алғашқы білімді Қожа
Ахмет Йасауи өз әкесі Ибрахимнен алады. Одан кейін ол ұлын Арыстан бабтың
тәрбиесіне береді. Қожа Ахмет Йасауидің ұстаздарының ішінде нақты аты-жөні
белгілі тұлға Арыстан баб. Арыстан баб туралы деректер Қожа Ахмет Йасауидің
өз хикметтерінде, XV-XVI ғғ. жазылған Рашахат айн ал-Хайат, Садр ад-дин
шайх рисаласы сияқты жазба деректерде кездеседі. Ол деректердің барлығында
Арыстан баб Мұхаммед Пайғамбардың сахабасы екендігі баяндалады. Мысалы,
Қожа Ахмет Йасауи хикметтерінде де, өзге жазба деректерде де Арыстан баб –
Пайғамбар аманатын Қожа Ахмет Йасауиге жеткізуші, ұстаз.
Қожа Ахмет Йасауиге ұстаз болды деген екінші бір кісі Йусуф Хамадани.
Осы күнге дейін Қожа Ахмет Йасауидің ресми мойындалған өмірбаянында Йусуф
Хамаданидің оған ұстаз болғандығы туралы айтылып келеді. Алайда, Қожа
Ахметтің өз шығармасы Диуани хикметте де, йасауийа тариқатының тарихы
болып табылатын Насаб-нама нұсқаларында да Йусуф Хамадани туралы ешқандай
дерек кездеспейді. Сондай-ақ, Йусуф Хамаданидің шәкірті Сам‘анидің Китаб
ал-Ансаб атты шығармасында да Йусуф Хамадани шәкірттері арасынан Қожа
Ахмет Йасауидің де, оған шәкірт болды деген өзге шайхтардың да аттары
аталмайды. Демек, бұл Қожа Ахмет Йасауидің бізге дейін жеткен өмірбаянына
қатысты деректердің барлығы бірдей тарихи шындық емес екендігін көрсетеді.
3. Қожа Ахмет Йасауи білімі өз әкесі мен Арыстан баб берген біліммен
шектелмегені анық. Ол өзінен бұрын өткен сопылардың барлығының дерлік
рухани мұрасынан толық хабардар болған. Йасауи хикметтерінде Абу Йазид
Бистамидің, Джунайд Бағдадидің, Зу-н-нун Мисридің, Мансур ал-Халладждың
аттары кездеседі. Бұл Қожа Ахмет Йасауидің өзінен бұрын өткен ойшылдар
еңбектерімен толығымен таныс болды дегенді білдіреді және Йасауи ілімінің
қалыптасуына, кемелденуіне осы аттары аталған тұлғалардың рухани
мұраларының тікелей ықпалы болды деп айта аламыз.
Алайда, бұл деректердің барлығы Қожа Ахмет Йасауи ілімінің қайнарларын
толық анықтауға мүмкіндік бермейді. Насаб-нама нұсқаларында Қожа Ахмет
Йасауи ұстаздары - Қызыр мен Іляс -пайғамбарлар, ал ирдаты – Шихаб ад-дин
Сухраварди болғандығы жазылған. Ол дерек те Йасауйиа ілімінің негізгі
қайнарының қайда екенін анық көрсете алмайды. Сондықтан болса керек Йасауи
ілімінің негізгі қайнарларын анықтауда ғалымдар пікірі әртүрлі. Белгілі
исламтанушы Ә. Муминов Йасауи ілімінің шығу негізі туралы былай дейді:
Бағдат пен Хорасандағы сопылық ағымдардың йасауийа тариқатының
қалыптасуына ықпалы оншалықты күшті болмағанын байқаймыз. Йасауийа
тариқатының ілімі – бірнеше ғасырлық тарихқа ие Түркістан мубайидиттері
ілімі мен әдет – ғұрпының табиғи жалғасы болды.
VIII ғасырдың екінші жартысында мубаййидилер Түркістан жеріне шегінгені,
бұл жерде Ислам мемлекеттерін құрғаны біз жоғарыда айтып өткенбіз.
Түркістан жерінде мубайиидилер Құран символды-аллегориялық жолмен тану -
'илм ат-та'уилат ал-Құранды жасайды. Ал Абу Насыр ал-Фараби Алланың
даналығын танудың (хикма иләхийа) рационалдық жолдарын көрсететін ілімді
дүниеге келтірді. Ол үшін ал-Фараби мубайиидилер арасында Екінші ұстаз
деген құрметті атақ алды. Осы ілімдер Йасауи ілімінің негізгі қайнарлары
болды.
Жалпы ши'алық ілімнің негізгі бағыттарында әртүрлі қайшылықтар
болғанымен, ол бағыттағы ғалымдардың ашқан жаңалықтары жалпы ислам
мәдениетіне қосылған үлес болғанын ислам әлемі мойындайды. Олар тарапынан
жасалынған жаңалықтардың адамзат қажетін өтейтіндерін Қожа Ахмет Йасауи
саралап ала білді. Бұл Қожа Ахмет Йасауи мубайиидийа ілімін толық көшіріп
алып, ол ілімді қайта жаңғыртқанын көрсетпейді. Керісінше, ол өзіне дейінгі
көптеген діни, ғылыми ағымдардың жеткен жетістіктерін сопылық жол қажетіне
жарата білді. Сондай-ақ, Қожа Ахмет Йасауи маламатийа сопылық жолының да
жетістіктерін қажетіне жаратқанын, Йасауи жолының белгілі бір бөлшегін сол
маламатийа ілімі жетістіктері құрағанын жоққа шығармаймыз. Бірақ Қожа Ахмет
Йасауи әртүрлі ағымдар мен ғылым салаларынан алынған жетістіктерді
қолданар алдында оларды Құран мен Пайғамбар хадистерімен салыстыра отырып,
олардың Құран мен Пайғамбар хадисіне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.