Кінәліге әділ жаза таңдау
Кіріспе
1 Қазақстан республикасы қылмыстық зандары
бойынша жазаның жалпы сипаттамасы және түрлері
1.1 Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза жүйесінің ұғымы және маңызы
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі
2 Әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асырудағы қылмыстық жазаның мақсаты
2.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы
3 Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы негіздері
3.1 Қылмыстық кұқық бойынша жаза тагайындаудың жалпы
негіздерінің түсінігі
3.2 Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән.жайлар
3.3 Қылмыстық жазаны ауырлататын мән.жайлар
3.4 Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың жекеленген түрлері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Косымша
1 Қазақстан республикасы қылмыстық зандары
бойынша жазаның жалпы сипаттамасы және түрлері
1.1 Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза жүйесінің ұғымы және маңызы
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі
2 Әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асырудағы қылмыстық жазаның мақсаты
2.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы
3 Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы негіздері
3.1 Қылмыстық кұқық бойынша жаза тагайындаудың жалпы
негіздерінің түсінігі
3.2 Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән.жайлар
3.3 Қылмыстық жазаны ауырлататын мән.жайлар
3.4 Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың жекеленген түрлері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Косымша
Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс - жаңғырулар қоғамның құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік алғаннан бері Казақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық, құқықтық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға алға өрлеушілік, дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты. Тәуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы Конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік қаланды. Осы аз уақыт ішінде кез келген құқықтық мемлекеттің алғашқы тұғыры, берік ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция,
Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. қабылданды.
Қылмыстык заңнаманы жетілдіру қылмыстық кұқықтың мынадай принциптері бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық күкық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын
заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
- адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын айқындайтын кінэлі жауапкершілігі;
- қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын жагдайларды ескере отырып, соттардың эділ жаза белгілеуі тиіс екендігін білдіретін әділеттілік;
- заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларга қатысты қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен үнемділігі;
- қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген (дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - құқықтық нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы;
Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б. қабылданды.
Қылмыстык заңнаманы жетілдіру қылмыстық кұқықтың мынадай принциптері бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық күкық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын
заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
- адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын айқындайтын кінэлі жауапкершілігі;
- қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын жагдайларды ескере отырып, соттардың эділ жаза белгілеуі тиіс екендігін білдіретін әділеттілік;
- заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларга қатысты қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен үнемділігі;
- қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген (дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - құқықтық нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы;
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы: Жеті Жарғы, 2005.
2. Қазақстан Республикасы Президенті. 2010 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 жарлығы: Қазақстан Республикасының құқықтық саясат түжырымдамасы // Егемен Қазақстан. - 2010. - 25 қыркүйек.
3. Дубинин, Н.П., Карнец, И.И., Кудрявцев, В.Н. Генетика, поведение, ответственность. - М, 2009. -485с.
4. Бранин, Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в уголовном праве. - М, 2001. - 245 с.
5. Курляндский, В.И. Уголовная ответственность и меры воздействия. - М, 2003. - 113 с.
6. Шнейдер, М.А. Учебно-методическое пособие по
уголовному праву. – М, 2008. - 37 с.
7. Лейкина, Н.С. Стадии реализации уголовной ответственности и личность преступника. С.П 2010. 18 с.
8. Назначения наказания // Курс уголовного права. Часть общая: учебник. -Л., 2004.-С.26-27.
9. Пионтковский, А.А. О понятии уголовной ответственности // Государство и право. -2007. - С.26-40.
10. Ағыбаев, А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: оқулық. - Алматы: Жетіжарғы, 2009.-210 6.
11. Ной, И.С. Вопросы теории наказания в уголовном праве. -Саратов, 2002.
12. Лохвицкий, А. Курс русского уголовного права. - СПб., 2004. - 160 с.
13. Мокринский, С.П. Наказание, его цели и предположения. - СПб., 2008.
-40с.
14. Есипов, В.В. Преступление и наказание в древнем праве. - Варшава, 2008.
15. Кистяковский, А. Ф. Учебник уголовного права. Часть Общая. - Киев, 2008. - 240 с.
16. Жижиленко, А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других право-охранительных средств. СП, 2009.
17. Таганцев, Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М.,2009. -Т.2.-240с.
18. Багрий-Шахматов, Л.В. Уголовная ответственность и наказание. -Минск, 2009.-170 с.
19. Рагимов, И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. -
Баку, 2008.
20. Розенберг, Э.В. Общее понятие наказания и
основные принципы его применения. СП, 2001.
21. Рейтборт, А.М. Понятие и цели наказания. - М., 2009. - 47 с.
22. Даль, В. Толковый словарь русского языка. - М., 1999. -Т.3.-995с.
23. Братусь, С.Н. Юридическая ответственность и законность. - М., 2009. 85 с.
24. Теория государства и права: курс лекций / под ред. В.М. Корельского, В.Д. Перевалова - Саратов, 2007. - 217с.
25. 51 Гальперин, И.М. Наказание социальные функции, практика
применения. - М., 2009. -40 с.
26. Новое уголовное право России. Общая часть. - М., 2010. -260 с.
27. Фойницкий, И.Я. Учение о наказании в связи с тюремоведением. –СП 2009.
28. 57. Никифоров, Б.С. Цели наказания // Материалы теоретической
конферен-ции .-М., 2011. С. 103-128.
29. Утевский, Б.С. Эффективность наказаний // Материалы теоретической конференции. - М., 2011. - С.289-310.
30. Наказание, цели, задачи. Курс уголовного права: в 6 т / под ред. А.А. Пионтковского. - М.,2010. - Т.6. - 540 с.
31. Беляев, Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. - Л., 2006.-181 с.
32. Дуюнов, В.К. Наказание в уголовном праве принуждение или кара? // Государство и право. 2011. - С.59-70.
33. Искендиров, Р.Г. Судебный приговор. Правовые и социальные аспекты. -М., 2010.
34. Карпец, И.И. Наказание, социальные, правовые и криминологические проблемы. - М, 2011.
35. Никифоров Б.С. Наказание и его цели // Советское государство и
право.-2010.-№9. -С. 52-63.
36. Уголовно-исполнительное право: учебник / под ред. А.И. Зубова. - М, 2011.
37. Маркс, К., Энгельс, Ф. Қылмыс туралы // Толық шыгармалар жинагы. - Алма-Ата, 1964. -Т.1. - 123-148 бб.
38. Базылев, Б.Т. К вопросу о понятии и видах принуждения // Доклады итоговой научной конференции юридических факультетов. - Томск, 2005.
39. Утевский, Б.С. Система, принципы и общие положения основ
уголовно-исправительно законодательства и // В сб.: Проблема развития советскогр исправительно-трудового законодательства. - Саратов, 1961. - С.18-29.
40. Стручков, Н.А. Правовое регулирование исполнение наказания. - М.,
2003.-198 с.
41. Наташев, А.Е. Основные вопросы кодификации исправительно-
трудового законодательства // Учен. зап. - М.: ВИЮН, 1962. - №147. - С.193- 206.
42. Бажанов, М.И. Назначение наказания по уголовному
праву.-Киев, 2010.-111 с.
43. Нерсесян А. Личность преступника и наказуемость // юстиция – 2010. – ШЗ. С.27-39.
2. Қазақстан Республикасы Президенті. 2010 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 жарлығы: Қазақстан Республикасының құқықтық саясат түжырымдамасы // Егемен Қазақстан. - 2010. - 25 қыркүйек.
3. Дубинин, Н.П., Карнец, И.И., Кудрявцев, В.Н. Генетика, поведение, ответственность. - М, 2009. -485с.
4. Бранин, Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в уголовном праве. - М, 2001. - 245 с.
5. Курляндский, В.И. Уголовная ответственность и меры воздействия. - М, 2003. - 113 с.
6. Шнейдер, М.А. Учебно-методическое пособие по
уголовному праву. – М, 2008. - 37 с.
7. Лейкина, Н.С. Стадии реализации уголовной ответственности и личность преступника. С.П 2010. 18 с.
8. Назначения наказания // Курс уголовного права. Часть общая: учебник. -Л., 2004.-С.26-27.
9. Пионтковский, А.А. О понятии уголовной ответственности // Государство и право. -2007. - С.26-40.
10. Ағыбаев, А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім: оқулық. - Алматы: Жетіжарғы, 2009.-210 6.
11. Ной, И.С. Вопросы теории наказания в уголовном праве. -Саратов, 2002.
12. Лохвицкий, А. Курс русского уголовного права. - СПб., 2004. - 160 с.
13. Мокринский, С.П. Наказание, его цели и предположения. - СПб., 2008.
-40с.
14. Есипов, В.В. Преступление и наказание в древнем праве. - Варшава, 2008.
15. Кистяковский, А. Ф. Учебник уголовного права. Часть Общая. - Киев, 2008. - 240 с.
16. Жижиленко, А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других право-охранительных средств. СП, 2009.
17. Таганцев, Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М.,2009. -Т.2.-240с.
18. Багрий-Шахматов, Л.В. Уголовная ответственность и наказание. -Минск, 2009.-170 с.
19. Рагимов, И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. -
Баку, 2008.
20. Розенберг, Э.В. Общее понятие наказания и
основные принципы его применения. СП, 2001.
21. Рейтборт, А.М. Понятие и цели наказания. - М., 2009. - 47 с.
22. Даль, В. Толковый словарь русского языка. - М., 1999. -Т.3.-995с.
23. Братусь, С.Н. Юридическая ответственность и законность. - М., 2009. 85 с.
24. Теория государства и права: курс лекций / под ред. В.М. Корельского, В.Д. Перевалова - Саратов, 2007. - 217с.
25. 51 Гальперин, И.М. Наказание социальные функции, практика
применения. - М., 2009. -40 с.
26. Новое уголовное право России. Общая часть. - М., 2010. -260 с.
27. Фойницкий, И.Я. Учение о наказании в связи с тюремоведением. –СП 2009.
28. 57. Никифоров, Б.С. Цели наказания // Материалы теоретической
конферен-ции .-М., 2011. С. 103-128.
29. Утевский, Б.С. Эффективность наказаний // Материалы теоретической конференции. - М., 2011. - С.289-310.
30. Наказание, цели, задачи. Курс уголовного права: в 6 т / под ред. А.А. Пионтковского. - М.,2010. - Т.6. - 540 с.
31. Беляев, Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. - Л., 2006.-181 с.
32. Дуюнов, В.К. Наказание в уголовном праве принуждение или кара? // Государство и право. 2011. - С.59-70.
33. Искендиров, Р.Г. Судебный приговор. Правовые и социальные аспекты. -М., 2010.
34. Карпец, И.И. Наказание, социальные, правовые и криминологические проблемы. - М, 2011.
35. Никифоров Б.С. Наказание и его цели // Советское государство и
право.-2010.-№9. -С. 52-63.
36. Уголовно-исполнительное право: учебник / под ред. А.И. Зубова. - М, 2011.
37. Маркс, К., Энгельс, Ф. Қылмыс туралы // Толық шыгармалар жинагы. - Алма-Ата, 1964. -Т.1. - 123-148 бб.
38. Базылев, Б.Т. К вопросу о понятии и видах принуждения // Доклады итоговой научной конференции юридических факультетов. - Томск, 2005.
39. Утевский, Б.С. Система, принципы и общие положения основ
уголовно-исправительно законодательства и // В сб.: Проблема развития советскогр исправительно-трудового законодательства. - Саратов, 1961. - С.18-29.
40. Стручков, Н.А. Правовое регулирование исполнение наказания. - М.,
2003.-198 с.
41. Наташев, А.Е. Основные вопросы кодификации исправительно-
трудового законодательства // Учен. зап. - М.: ВИЮН, 1962. - №147. - С.193- 206.
42. Бажанов, М.И. Назначение наказания по уголовному
праву.-Киев, 2010.-111 с.
43. Нерсесян А. Личность преступника и наказуемость // юстиция – 2010. – ШЗ. С.27-39.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 Қазақстан республикасы қылмыстық зандары
бойынша жазаның жалпы сипаттамасы және түрлері
1.1 Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза
жүйесінің ұғымы және маңызы
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі
2 Әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асырудағы қылмыстық жазаның
мақсаты
2.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы
3 Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы
негіздері
3.1 Қылмыстық кұқық бойынша жаза тагайындаудың жалпы
негіздерінің түсінігі
3.2 Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән-жайлар
3.3 Қылмыстық жазаны ауырлататын мән-жайлар
3.4 Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың
жекеленген түрлері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Косымша
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып
жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс - жаңғырулар қоғамның
құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік
алғаннан бері Казақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық,
құқықтық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға алға өрлеушілік,
дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы
Конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік қаланды. Осы
аз уақыт ішінде кез келген құқықтық мемлекеттің алғашқы тұғыры, берік
ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция,
Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б.
қабылданды.
Қылмыстык заңнаманы жетілдіру қылмыстық кұқықтың мынадай принциптері
бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық күкық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын
заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан
туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылатынын айқындайтын кінэлі жауапкершілігі;
қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының жеке
басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын
жагдайларды ескере отырып, соттардың эділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттілік;
заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды
болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларга қатысты қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал
қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі
егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған
жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен
үнемділігі;
қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген
(дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - құқықтық
нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және
жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына
тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы;
- жәбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің де құқыктарын бірдей
корғау ". [1]
Қылмыстық заң әдебиеттерінде жаза туралы проблемалар әр уақыттарда
заңгер ғалымдардың еңбектерінде жарияланды. Бұл проблемалар: Г.З.
Анашкин, Н.А. Беляев, М.Д. Шаргородский, Я.М. Брайнин, М.И. Бажанов, Е.В.
Благов, А.С. Горелик, В.К. Дуюнов, И.И. Карпец, С.Г. Келина, В.Н.
Кудрявцев,
П.В. Коробов, Л.Л. Кругликов, А.И. Коробеев, Г.Л. Кригер, А.П. Козлов, Ю.Б.
Мельникова, П.П. Осипов, В.В. Похмелкин, Л.Ч. Сыдықова,
Е.И.
Қайыржанов, А.Н. Агыбаев, У.С. Жекебаев, М.С. Нәрікбаев, А.А. Исаев, Е.О.
Алауханов, И.И. Рогов, Б.Ж. Жунков, Н.О. Дулатбеков, А.Ф. Мицкевич,
М.Н.Становский, Д.С.Чукмаитов, Ю.Н. Юшков және т.б. ғалымдардың
еңбектерінде жарық көрді. [2]
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема
Қазақстан Республикасында арнаулы зерттеу обьектісі болмаған. Бұл проблема
қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерделеніп келе жатыр. Жаза
тағайындау проблемасында әртүрлі көзкарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақта
осы проблемаға, оның ішінде қылмыстық жазаларды топтастыру, оларға негіз
боларлық белгілер жөнінде, жаза жүйелерінің орналасу тәртібі, жазаны
жеңілдететін және ауырлататын мән жайлар институты арнаулы, терең зерттеу
обьектісі болмаған. Бұл проблемаға арналған бірлі жарым мақалалардан басқа
Республика көлемінде осы институттың табиғатын бейнелейтін арнайы
зерттелген ғылыми теориялық, іргелі еңбектер жоқ. Осы проблемаға арналған
бұрынғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазіргі
заман талабына, жаңа қылмыстық заңдарға, сот-тергеу практикасына сәйкес
келмейді. Осыған орай, осы проблеманың құқықтық тарихи, әлеуметтік,
қырларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігі айқын көрінеді.
Жұмыстың объектісі жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге
мүмкіндІк беретін теориялық принциптерді анықтау және жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлардың атқаратын рөліне байланысты
катынастарды реттеу.
Жұмыстың пәні қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге
негіз болатын мән жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының
атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күрес
саласындағы атқаратын қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міңдеті. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты мен міндеті - кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық құқықтык
сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік
құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау непзінде жаза
институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп
шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылды:
қылмыстық жазалар жүйесі қүрылымының теориялық негіздерін зерттеу;
жаза түсінігінің құқықтық теориялық аспектілерін қарау;
- жазаларды жіктеуге негіздерді анықтау;
- жазалардың жеке дара реттелуіне салыстырмалы құқықтық талдау
жүргізу;
- қылмыстық жазалардың түсінігі және түрлеріне тарихи құқықтық талдау
жүргізу;
- қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды қолдану тәжірибесінің құқықтық реттелу тәртібіне
талдау жүргізу;
- қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Жұмыс Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан
кейінгі қылмыстық жазаларды қолдануды құқықтық реттеу мен қолдану
практикасына арналған тұңғыш жұмыс болып табылады. Жұмыс Қазақстан
Республикасы Конституциясының принциптеріне, қолданыстағы қылмыстық кодекс
пен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына негізделген және жаза
институтының проблемаларын зерттеу барысында нормативтік, статистикалық
материалдар мен гылыми заң эдебиеттері пайдаланылды, қылмыстық заңның
қылмыстық жазаларды реттеуге қатысты реформалау процесі тарихи аспектіде
талданды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздері. Жұмыстың әдістемелік негізін
философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік психологияда, құқық тарихы және
теориясында, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық аткарушылық,
азаматтық күкық салаларында, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар
мен таным категориялары кұрады.
Негізгі әдіс танымның диалектикалық әдісі болып табылады. Сонымен қатар,
жұмыс барысында, жалпы ғылыми және дербес ғылыми әдістер: сандық талдау
әдісі, жүйелік тарихи, логикалық-заңдық әдістер, салыстырмалық құқыктық
әдістер де пайдаланылады.
Дипломдық жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан республикасы қылмыстық зандары бойынша жазаның жалпы
сипаттамасы және түрлері
1. Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексіндегі жаза жүйесінің
ұғымы және маңызы
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің
методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методолиялық маңызы сол - әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл
шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен
күресте жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін
сақтауға қол жеткізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол - онда жазаның
түрлері бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нэтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының тәжірибесін,
қоғамдык көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанга ықпал
жасаудың әртүрлі шараларын тиімді де үтымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда - ол арқылы
қай жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай
аламыз. Бұл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін
жазаның жүмсақтау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК-тің 71-бабы). [3]
Жалпы жаза түрінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл
аркылы сотталғанға ыкпал жасау мүмкіндігін береді, сол тәсілдер арасынан
сот ең орынды шараны таңдап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар ауыр және
аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша қауіпті емес қылмыс
жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға құқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында түрған мақсатқа жетуге көмектеседі.
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ар - ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау -жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер әруакта мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстың жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келеді, жауап
береді де. Заңдарға бүрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар іске аспас еді.
Қылмыстың заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өмІріне, қоғамдық
қатынаска, сол қоғамның идеологиясы мен таптың қүрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына, және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және
құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі тніс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму
деңгейімен байланысына көз жүгіртсек мынадай заңдылықты байқауға болады:
өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қогамдық түрмыс та нашар,
мәдениет те төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың
аса қатаң түрлері қолданылды - ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің,
жарақаттаудың жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны
қатайтуды қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тэн әрекет еді.
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң
жазалаумен ғана шектелді. Ондағы басты мақсат - "зиянкес" адамның көзін жою
немесе оны адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің үраны
-үрейлендіру мен қатыгездік.
Бірак, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір көрсетті.
Нэтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан да, алдыңғы
қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның снпатын өзгерту керек, екіншіден
қылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек дегенді
айтты.
Қазіргі тарихи кезеңде жағдайды жазамен түзетуге болмайтьшдығын көрсетіп
отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын
іздестіруде. Осыған байланысты мэжбүрлеу және зорлық принципіне емес,
сенімді мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше
маңыз алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен күрестені мацызды да және
эзірше қажетті қүрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты қүрал емес, тек қосымша
ғана деген түсініктен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс.
Мэжбүрлеудің кылмыспен күрес тәсілдерінің бірі екендігін ескере отырып,
бірақ ақтык соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамга ықпал
жасауға болатындыгын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-қүлқын өзгертуге болатындығын
мойындау керек. [4]
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде бұл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бүрынгы заңмен салыстырғанда едэуір
өзғерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
алып тастаған.
Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу, тағы басқадай
жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дэлелді.
Жазаның кейбір түрлерінің атаулары да, оған сәйкес мазмүны да өзгерген.
Әскери және арнайы атақтан айырудың орнына - арнайы әскери және қүрметті
атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан
және мемлекеттік наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу
жұмыстарына жіберудің орнына - түзеу жұмыстары тәртіптік батальонға жіберу
түріндегі жаза тәртіптік әскери бөлімде ұстаумен ауыстырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы жаза
деп көрсетілмеген.
ҚР ҚК-нің 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде белгілі
бір лауазымды атқару немесе белгілі бір кызметпен айналысу құқығынан айыру;
қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; эскери қызмет бойынша шектеу;
қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім
жазасы; арнаулы, эскери немесе қүрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру; мүлкін тәркілеу.
Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстен жазаның
мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу, келтірген
нүқсанды жоюды мІндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу, қызметтен
босату, еңбекпен тәрбиелеу профилакториясына жіберу, ата-ана кұқығынан
айыру. Мүның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық кодексте бар болатын.
Бүрын кәмелетке толғандарға тағайындалатын жазалар түрінің арнайы тізімі
қарастырылмаған болатын. Ал қазір, ҚР ҚК-нің 79-бабына сәйкес, 18 жасқа
дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппұл;
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту;
түзеу жұмыстары; бас бостандығын шектеу; бас бостандығынан айыру.
Жаңа ҚК-те жазалар жүйесі басқаша құрылған: олар (жаза түрлері) жеңілдеу
жазадан бастап катаң жазаға қарай тізілген. Бұл Қылмыстық заң принципімен
сәйкестігін табады - қылмыскерді жазалағанда жазалау қүралдары үнемді
пайдаланылады.
ҚР-ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін, оның
денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. ҚР Конституциясының 17-
бабында былай делінген:
Біріншіден адамның қадір - қасиетіне қол сұғылмайды. Екіншіден
азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық
қадір-касиетін қорлайтындай жэбір көрсетуге, не жазалауга болмайды.
Сонымен қатар, кэмелетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге, емшекте
баласы бар және жас сәбиі бар эйелдерге жаза қолданылғанда заң бойынша
бірқатар шектеулер қарастырылған. [5]
Сондықтан да бұл кылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі нақты тізімі
берілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді.
Жаза түрлері өздерінің мазмүны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және
ауырлығы (жазалау сипаты) жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және
тәртібі тікелей заңда белгіленеді, оның нэтижесінде жазаның эділдігін,
лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға,
жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз
етуге жағдай жасалады.
Осы күндегі ҚК бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, бірІншіден оның
озық, алдыңғы қатардағы принциптер бойынша күрылғанын, сондықтан оған
жазалаудың жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы
қолданылмаған кейбір жазалардың алынып тасталғанын атап өту керек. Сонымен
қатар, жаңа ҚК-дегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге болмайды. Мысалы:
өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның бөлек түрі ретінде жазалар
жүйесіне кіргізілмегендігі - қателік.
Жазаның бұл түрінің өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар,
себебі бас бостандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір бойы
бас бостандығынан айыру - мерзімсіз жаза. ҚК-нің Ерекше бөлігіндегі
баптардың санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас
бостандығынан айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі (ҚК-тің 96 - бабының
2 - бөлігі).
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топқа бөлінеді: негізгі,
қосымша және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла
алады (ҚК-тің 39 - бабы).
Жазаларды негізгі және қосымша деп бәлудің практикалық маңызы зор. Атап
айтқанда, қосымша жазаларды қолдану - жазаны жеке даралау принципін жүзеге
асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның кай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету заңдылық талабына толық сай келеді.
2. Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тиым салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупін тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады.
Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілікті және адамзаттың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті, аумақтық тұтастықты, конституциялық құрылысты,
қоғамдык тәртіп пен қауіпсіздікті, табиғи ортаны қылмыстық қол сүғушылықтан
қоргау және қылмыстың алдын алу болып табылады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыстық
жауаптылықтың негіздерін, қылмыс істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және
өзге де ықпал ету шараларын белгілейді.
Азамат терісқылық немесе құқықтық бұзушылық жасаса оған моральдық немесе
құқықтық жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең
қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық
мемлекеттің заң шығарушы органы арқылы қылмыстык жазалау қатерімен тиым
салынган қоғамга кауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана
белгіленеді.
Құқықтық әдебиетті талдау нәтижесінде барлық ғалымдардың келесі
ережелерге байланысты бірдей пікір ұстанатынын анықтаймыз.
Қылмыстық жауаптылық құқықтық жауапкершіліктің бір түрі ретінде оның
барлық белгілеріне ие;
Қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған түлғаларға қатысты
қолданылатын мемлекеттік мэжбүрлеудің ең қатал, күрделі түрі;
Қылмыс жасаған адамдар өз қылмыстары үшін мемлекет алдында жауап беруге
міндетті;
Қылмыстық жауаптылық кезінде аталған түлғалардың қандай да бір дәрежеде
құқықтары болады.
Аталған ережелерге байланысты Я.М. Брайнин [6], В.И. Курляндский [7] өз
еңбектерінде көңіл бөлген.
Қылмыстық жауаптылықпен байланысты әртүрлі мәселелерді зерттеу
багытындағы ғалымдардың ізденістері бірқатар пікірлерді тудырады. М.А.
Шнейдер қылмыстық жауапкершілікті тек сотталумен және жазамен, яғни
құқыктық санкциялардың жүзеге асырылуымен байланыстырады. [8]
Біздің пікірімізше қылмыстық жауаптылық анықтамасын тек сотталумен және
жазамен шектеу дүрыс емес. Шын мәнісінде, қылмыстық жауаптылықтың
анықтамасы одан да кең. Кейбір ғалымдар қылмыстық жауапкершіліктің мәнін
қылмыстық құқықтық қатынастар қүрайтындығы және оның мазмүны ретінде
тараптардың өзара құқықтары және міндеттері, ең алдымен қылмыс жасаған
түлғаның мемлекет алдында өз іс-әрекеттері үшін жауап беру міндеттілігі
жататындығын айтады. [9]
Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда
көрсетілген накты бір қылмыстың күрамы болған жағдайда ғана тартылады.
Мүның өзінде кылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты
қылмыс
кұрамын түзейтін қылмыстық құқыктық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда
жүзеге асырылады.
Яғни, кылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамга қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны кұқықтық қатынастар екендігін М.Д.
Шаргородский [10] және А.А. Пионтковский [11] ұстанады. Бұл ғалымдар
қылмыстық жауапкершілік дегенде тек қылмыскердің жасаған қылмысы үшін жауап
беру міндеттілігін, жазаға тартылу қажеттігі жөнінде айтып, мемлекеттің
және қылмыскердің арасындағы құқықтық қатынастарды айтпайды. Біздің
пікірімізше, құқықтық қатынастарда тараптар, жақтар арасында өзара
міндеттер мен құқықтар болуы тиіс.
Профессор Ағыбаевтың пікірінше, "Қылмыстық жауаптылық деп -қылмыстық заң
бойынша қылмыс деп белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет
атынан оның тиісті органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын)
айтамыз"[12]. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық құқыктық қатынас мәселесімен
тығыз байлынысты. Бұл байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді.
Біріншіден, қылмыстық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген
қылмыстық кұкықтың зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық құкықтық
қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық
жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың салдарынан
қылмыстық кұбылыс, яғни қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі болып
табылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда
көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарга мұндай
жазаны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде
қарастырылады. Әсіресе, ауыр өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыл
қылмыстык құкықтық күштеу шараларын колдану мемлекеттің міндеті болып
табылады.
Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық кұқықтық
шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады.
Қылмыстык жаза мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып,
өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
БіріншІден, қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық
заңмен ғана белгіленеді.
Екіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату,
сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы сот арқылы жүзеге
асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату
немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
Парламент Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа
жағдайларды бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде, ашықтан-ашық тағайындалады.
Яғни, қылмыс жасаған адамның кінәсін анықтау, оған жаза тағайындауды қажет
деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе
заңды түлғалар арқылы емес, мемлекет арқылы жария, ашыктан-ашық түрде
белғіленеді. Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке
немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата
алмайды.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза қылмыстық
заңда көрсетілген нақты қылмыс жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін.
Қылмыстық құқыктық эдебиетте жазаның анықтамалары бар. Олардың
көпшілігінде жаза мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде қарастырылған.
Қылмыстық құқықтық оқулығында жаза қылмыс жасаған адамға қатысты оны
түзеу және сотталған адамның тарапынан жаңа қылмыстардың алдын алу
мақсатында және қоғамның атынан теріс моральді саяси бағалаудың
білдіретіндігі көрсетілген .
Профессор И.С. Ной жазаның негізгі белгілеріне мыналарды жатқызады:
1) мемлекттік мэжбүрлеу сипаты;
2)мемлекет атынан тұлғаны айыптау, қылмыстық сазайын тарттырудың
болуы;
3)жазаны соттың қолдануы;
4)жазаны қолдану негізі ~ қылмысты жасаған түлғаның кінәсінің болуы;
5)қолдану мақсаты - арнаулы және жалпы сақтандыру, негізгі, басты
мақсаты - сотталғандарды түзеу және қайта тәрбиелеу. [13]
Жазаны мемлекет мәжбүрлеу шарасы ретінде сипаттайтын барлық белгілердің
жиынтығы жеткілікті дәрежеде жаза және қылмыстық жауаптылық бір мағынасы
бар түсініктер емес екендІгін дэлелдейді.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты
болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыру немесе белгілі бір
кэсіппен шүғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тиым салуы,
мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда, кінәліге
заңда көрсетілген негізде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын
тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда
сотталған адам материалдық моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өткені жаза
өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық атақ береді.
Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқықтық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейбір
жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады немесе кейде
сотталғандық атақ қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны
өтейтін түзеу мекемесінің түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады.
2 Әлеуметтік әділеттіліктіжүзеге асырудағы қылмыстық жазаның мақсаты
2.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
Қылмыстық құқық теориясында XIX гасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында
жаза түсінігі ғылыми тұрғыда белсенді түрде зерттелді.
А. Лохвицкий жаза үлкен дәрежедегі субъективтік мінезге ие, істеген
кылмысы үшін азап шегуі тиіс деп есептеді. [14] П. Мокринский жазаның екі
белгісін көрсетеді:
1) қасақана түрде азап шектіру
2) Мемлекет тарапынан азаптауға мәжбүрлеу
В.В. Есипов жазаны қоғамдық шара деп көрсетіп, одан күресу шарасын,
әлеуметтік мәжбүр ету шарасын, жәрдемдесу шараларын көреді.[15] А.Ф.
Кистяковский жазаға анықтама бере отырып жазаларды мынадай белгілері
бойынша бөлді:
қүн - бұл үкім бойынша қылмыскерге қарсы қолдану шарасы;
оған тиісті бар құқығын және игілігін алып қою арқылы азап шектіру;
жазалау бұл қылмыстың нэтижесі;
қылмыс арқылы келтірілген соққыға тойтарыс беру;
жасалған қылмыс үшін қоғам жағынан реакциялық әрекеттің болуы. А.А.
Жижиленконың пікірі бойынша жаза анықтамасы мына белгілерді қамтуы тиіс,
жаза бұл өзіндік құқықтық қүбылыс болып сипатталады, жаза бұл құқықта
рұқсат етілмеген әрекетті кінәлінің әрекеті арқылы келтірілген әрекеттерге
баға беру. Н.С. Таганцев жаза бұл мемлекет тарапынан қылмыс істеген
тұлғаларға, яғни қылмыстық әрекеттермен құқықтық, тәртіпті және құқықпен
қорғалатын мүддеге қарсылықтары үшін қолданылатын шара деп есептеген.
Сонымен әр ғалымньщ жаза туралы пікірлері де әр түрлі, бірі жаза
қылмыскердің әрекетіне қарсы шара десе, екіншісі жасалған қылмысқа
мемлекеттің қалай қарайтындығын үшіншісі, алдыңғы екеуінің пікіріне
қосылатындығын көруге болады.
1917 жылғы социалистік революциядан кейін жаза түсінігі қылмыстық
құқықта әлеуметтік қорғау шарасы түсінігімен ауыстырылды. Мемлекеттің дамуы
мен бекуінің барысында қылмыспен күресуді қамтамасыз етуді әлеуметтік
қорғау шарасы тоқтатты. Сол себепті қылмыспен күресу үшін басқа қүрал керек
болды.
1938 жылғы ССР одағының, одақтық және автономиялық республикалардың Сот
құрылысы туралы заңда кеңестік сот қылмыстық жазаны қолдана отырып,
қылмыскерлерді жазалап қана қоймайды, оларды қайта тәрбиелеуді және
түзетуді мақсат етіп қояды делінген.
1958 жылғы қылмыстық заң негізінің 20 - бабында жаза жасалған қылмыс
үшін, сотталғандарды жазалау шарасы болып қана қоймастан, қайта тәрбиелеу
және түзеу болып табылады деп көрсетті.
Осы негізде қүрылған Қазак ССР-нің 1959 жылы Қылмыстық кодексінің 20 -
бабында "жаза мақсаты' жаза - жасалған қылмыс үшін жаза болып қана қоймай,
сонымен бірге сотталғандарды кайта тәрбиелеу, түзеу, заңды дәл
орындау, социалистік қоғам тұрмысы ережелеріне құрметпенен қарау,
сотталгандарға және басқа тұлғаларға жаңа қылмыстарды болдырмаудың алдын
алу- деп көрсетті.
Жаза - адамгершілік қасиетті және адам тэнін қорлауды мақсат етіп
қоймайды.
Заңда айқын көрсетілгендей қылмыстық заң алдында түрған мәселені шешудің
басты қүралы барлық уақытта жаза болды. Оның тарихи жағдайларға байланысты
жаза түрі, мағынасы, қолдану тәртібі өзгерсе де, мәні өзгермеді.
Қоғам дамуының жоғарғы сатысымен салыстырғанда жаза әр дэуірде, әр
халықта дамудың өте ауыр жолынан өтті, өзіндік дамыуында және нысанында
үлкен өзгерістерге ұшырап саяси жүйенің дамуына бағынды, билік етуші
мемлекеттің социализмнің әлеуметтік экономикалық сатысында, сондай-ақ
мемлекет және күкык теориясынан білетініміздей қүл иеленушілік, феодалдық,
және капитадистік сатыларда да өзгеріске үшырады. Жаза қоғамның даму
тарихында өзгеріссіз қалмады. Билік етуші топтың қолындағы өте өткір
қүралдардың бірі болды, үкіметті ұстап түру үшін, билік етуші топ өз
мүдделері үшІн, жазаның түрін өзгертіп отырды, өзіндік билігімен, әдісімен,
өзіндік билігін жүргізіп тарихи аренада өзіндік өмір сүруін тоқтатпастан
тарих дамуында өзгеріп отырды. [16]
И.М. Рагимовтың "Жаза философиясы және оны тағайындау мәселелері"
еңбегінде жаза түсінігі, мәні жеткілікті түрде ашылған. Ол еңбегінде қандай
жаза болмасын, өлім жазасынан бастап айыппүлдан аяқталар жаза түрі
қылмыскерге оның игілігІ және мүддесі үшін үлкен шектеу. Сол себепті жаза
сөзсіз азап шегу құралы мағынасы және өсу қарқынында тарихта дамуы халықтың
әдет-ғұрпына, салт дәстүріне, өмір сүруіне, даму мәдениетіне тура
байланысты. Сол себепті қылмыстық жазаны азап шегу, мәжбүр ету немесе жаза
түсініктерінен ажырата білу керек, - деп жазады.[17] Осыны көрсете келе
автор жаза деген адам өміріндеғі жалпы шарттарындағы көз қараспен қарағанда
азап шегу игілігінен және құқығының шектелуі. Бірақ жаза түсінігін толық
түсіну үшін азап шегу белгілері жеткіліксіз. Азап шегу игілігінен немесе
құқығын шектеуге, айыруға мүмкіндік берді ме, кім, неге, не үшін азап
шегуге итермелейді осыны талқылау керек .
XX - гасырдың басында Э.В. Розенберг жаза реакциясын жаза акциясынан
ажырата білуді көрсетті. "Ілтипатқа алу" термині сырттан эсер ету, кері
қайтарылу деген мағынаны береді. "Акция" қандайда бір мақсатқа жету үшін
әрекет ету дегенді білдіреді. [18]
Сөйтіп жазаны екі көзқараста қарауға болады, біріншіден мемлекеттің
жасалған қылмысқа берген жауабы ретінде немесе жаза реакциясы; екіншІ,
қылмыс жасаған түлғаға шара қолдану немесе жаза акциясы. Бүны түсіндіру
үшін жаза қандай белгілермен сыйпатталады, жаза түсінігін анықтауды талдау
қажеттігін қылмыстық заңда және қылмыстық құқық ғылымында қолданылуын
анықтау қажет. Қылмыстық құқық теориясында жаза түсінігі туралы әр түрлі
анықтамалар бар. Солардың ішінде топтық белгісімен ажыратылатындарын
талдайық.
Сонымен А.М. Рейтборт жазаны заң негізінде тек сот арқылы қылмыс
жасаған түлғаларға жариялық түрде қолданылатын мемлекеттік мэжбүр етудің
ерекше шарасын қолдану деп анықтама береді. [19] Жаза мемлекет атынан ғана
қылмыс жасаған түлғаларға қатаң жеке теріс баға беріп, барлық уақытта қатаң
жеке талдау, сотталған адамға алда қылмыс жасамауға, оларды түзеу
мақсатында қолданылады. Осы анықтамадан жазаның келесі белгілері келіп
шығады:
1) Бұл мемлекеттік мәжбүр ету шарасы;
2) жазаның жариялық талқылауда болуы;
3) тек сот арқылы қолданылуы;
4) тек қылмыстық заң негізінде қолданылуы;
5) қылмыс жасаған тұлғаға колданылуы;
6) қылмысқа мемлекет атынан теріс баға беру;
7) кылмыс жасаған түлғаға мемлекет атынан теріс баға беру;
8) қатаң жеке талдау мәні;
9) сотталған адамның белгілі шектеулер мен еркінен айырылуы.
Осы анықтамадан мына белгілерді бөліп көрсетуге болады.
Жаза бұл қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік мәжбүр ету шарасы;
Мемлекет атынан сот арқылы қолданылуы;
Қылмыс жасаған түлғаға қолданылады;
Сотталушыны белгілі бір құқығынан және еркінен айыру;
Мемлекет атынан қылмыскерге теріс баға берілуі;
6)Мемлекет атынан ерекетке теріс баға берілуі. Жоғарғы екі аспектіде
көрсетілген жаза анықтамасының бірінен келіп шығатын түсінік, яғни жаза
дегеніміз жасалған қылмысқа мемлекеттің беретін жауабы, оған мыналар
қатысады, жаза негізі, жариялық мәні, жүзеге асырылуы, сондай-ақ
мемлекеттік
жауаптың мазмүны және осы сияқты түрлері қатысады. Жазаның басқа
белгілері анықтамада көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған тұлғаға шара
қолдану болып табылады.
Жаза реакциясына бірінші анықтамада көрсетілген белгі мемлекеттік мэжбүр
ету шарасы, жариялық мәні, тек соттың қолдануы, заң негізінде колданылуы,
қылмысқа мемлекет атынан теріс баға беру жатады. Ал екінші анықтама бойынша
қылмыстық заңда белгіленген мемлекеттік мэжбүр ету шарасы, мемлекет атынан
сот арқылы қолданылуы, мемлекет атынан әрекетке теріс баға берілуі. Жазаның
екі анықтамасы үшін жалпы белгілер мыналар болып табылады:
1) мемлекеттік мэжбүр ету
2) Мемлекет атынан сот үкімі бойынша қолдану
3) қылмысқа қоғамның және мемлекеттің атынан теріс баға беру.
Барлық көрсетілген белгілерден жаза бұл жасалған қылмыс үшін мемлекеттің
беретін негізгі жауабы, бұл жауап белгіленген заң жүзінде іске асырылады,
яғни мемлекет атынан сот үкімі, мемлекеттік мэжбүр ету, мемлекет атынан
жасалған кылмысқа теріс баға беруі.
Жаза акциясы бұл қылмыс жасаған түлғаға шара қолдану, бірінші анықтамада
көрсетілгендей, мемлекеттік мэжбүр ету жасаған түлғаға мемлекет атынан
теріс баға берілуі, белгіленген шектеулер мен еркінен айыру белгілері.
Екіншіден бұл қылмыс жасаған тұлғаға мемлекеттік мэжбүр ету шарасын қолдану
сотталушыны белгілі бір кұқығына шектеулер мен еркінен айыруға келтіреді,
кылмыскерге мемлекет атынан теріс баға беру.
Көріп
отырғанымыздай екі анықтамага да мына белгілер ортақ:
1) Мемлекеттік мәжбүр ету;
2) қылмыс жасаған тұлғага колдануы;
3) қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға берілуі.
Осы көрсетілгендерден мынадай қорытынды келіп шығады, яғни жаза акциясы
бойынша қылмыс жасаған тұлғаға жаза қолдану, мемлекет атынан мәжбүр ету
шарасы және қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға беру, қылмыс жасаған
тұлғаны белгіленген кұқықтарынан айыру немесе шектеу.
ҚР қылмыстық кодексінің 38-бабында көрсетілген жаза ұғымына талдау
жасасақ, бұл ұғымнан жазаның мынадай белгілері айқындалады:
1) мемлекеттік мәжбүрлеу;
2) қылмыс жасауға кінәлі адамға қолданы-лады;
3) мемлекет атынан қылмыс істеген адамға берілген теріс баға.
Мемлекеттік реакцияда жаза мәнісі жасалған қылмысқа мемлекеттік мэжбүр
ету шарасы және сот атынан үкім шығару белгілері жатады. Ал акцияда жаза
қылмыс жасаған тұлғаға жасаған кылмысы үшін ҚК-те көрсетілген құқықтарынан
айыру немесе шектеуді қолдану белгісі жатады.
Жоғарыда заң шығарушы атап өтілген белгілерді айқын, әрі дэлелді деп
қабылдауга болмайды. Бұндай қысқа тұжырым біздің пікірімізше қылмыстық
жазаны басқа құқық сала институтында көрсетілген басқа мемлекттік мэжбүр
ету шарасынан қылмыстық жазаны шектеуге мүмкіндік бермейді. Бұған көз
жеткізу үшін барлық жаза белгілеріне талдау жасап көрейік. Жазаның бірінші
белгісі мемлекеттік мәжбүр ету шарасы. Жазаның нақты осы белгісінің
мазмұнын түсіну үшін:
1) мэжбүр ету терминінің мағынасын ашу; 2) шара түсІнігін анықтау; 3)
мемлекеттік мәжбүр ету мәнісін неден тұратындығын анықтау.
Мәжбүр ету - еріксіздендіру, "мәжбүр ету", күштеу, еріксіз көндіру
дегенді білдіреді.[20] Жалпы құқық теориясында құқық ережелерін орындау,
мэжбүр ету арқылы жауаптылығы ережесі негізінде жүзеге асырылады. Заң
жауапкершілігі - бұл мемлекеттік мэжбүр ету аркылы міндеттерді орындау, заң
жауапкершілігі дегеніміз бұл міндетті орындау, жанама түрдегі мемлекеттік
мэжбүр ету.[21] Бұдан келіп шығатын түсінік заң жауапкершілігінің өзі
мәжбүр ету болып табылады. Сондықтан заң жауапкершілігінің бір түрі
қылмыстық жауаптылық бір жағынан мәжбүр ету болып табылады. Атап айтканда
мэжбүр ету заңды екі етпеуге әрекет жасау, заңды екі етпеуге міндеттелген
тұлга, сонымен бірге бұл міндетін бұзған жағдайда жаза тартуы тиіс болып
табылады. ҚР-ың ҚК-нің 38-бабында көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған
тұлғаларды мэжбүр ету арқылы белгілі бір құқықтарынан және еркіндігінен
айыру болып табылады. Олай болса мәжбүр етуді жазаның материалдық белгісі
деп қарауға болады.
Мәжбүр етудің басқа құбылыстар сияқты объективтік белгілері болуы тиіс.
Мұндай белгілерге мәжбүр ету көлемін және тәртібін кіргізуге болады. Жалпы
құқық теориясында мемлекеттік мәжбүр ету мемлекеттің ұйымдастырылган күшіне
негізделе отырып адамдар жүріс тұрысына өзгеше эсер етеді. Мемлекеттік
мәжбүр етудің ерекшелігі бұл қызметтің өзі заңмен қатаң бекітілген, өзіндік
құқықтық шегі бар екендігімен көрінеді. Мәжбүр ету қылмыстық жаза мазмұны
бола отырып, барлық жүйесі көрсетілген мемлекеттік мәнге ие. Сондықтан
қылмыстық жаза қылмыс жасаған тұлғаны ҚК-те көрсетілген құкықтары мен
еркіндігін шектеуі мемлекеттік мәжбүр ету болып табылады.
И.М. Гальперин жазаның түпкілікті мазмұны бұл мемлекеттік мәжбүр ету
екендігін толық ашты, бұл біріншіден, субъектінің мінез-құлқына сырттай
билік кұралы арқылы ықпал етуді жүзеге асыруды қолдану. [22]
В.Д. Филимоновтың пікірінше жаза тусінігі анықтамасы мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы деп оның өте маңызды белгілерін көрсетеді. Мұндай түрдегі
мемлекеттік мәжбүр ету өзіндік мазмұны және эсер ету көлемі құқьщ
бұзушылықтан елеулі айырмашылығы бар, заңды жауапкершіліктің басқа тұрлерін
мәжбүр ету шарасымен салыстырғанда айырмашылығы бар. Бұл жаза ерекшелігі ҚР
ҚК-нің 38-бабында, яғни жаза түсінігі белгілері, бұл сот үкімі арқылы
тағайындалады және қылмыс жасаған тұлғаларға қылмыстық заңда көрсетілгендей
кұқықтары мен еркіндігіне шек қойылады деп көрсетілген. [23] Бұл пікірмен
толық келісуге болмайды. Жаза анықтамасы мемлекеттік мәжбүр ету шарасы
ретінде оның өте маңызды материалдық белгілерінде айтылған. Яғни қылмыстық
кодексте көрсетілген кұкыгы мен бостандығын шектеу, нақты әрекет құкықтың
қайсы саласына қатысты қылмыстык кұкық саласына жата ма, сомы анықтау
қажет. Көрсетілген белгідегі шараны қолдану бұл қылмыс жасалғандығын
білдіреді және қайсы құқықтык салаға жататындығын анықтауға болады. Бірақта
жасалған қылмыс үшін қылмыстық жазадан басқа жауапкершілік нысандар
қылмыстық заңда көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің VII бөлімінде көрсетілген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары немесе тәрбиелік эсері бар мәжбүрлеу шаралары (ҚК-тің 82
бабы) қылмыстық кодексте көрсетілген негіздер бойынша қылмыс жасаған
адамдардың құқығымен бостандығын шектеулер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік мәжбүр ету көлемін және мәнісін анықтау үшін заңда
анықталған жаза анықтамасындағы шара түсінігін ашу керек. Шара термині:
1) қандай да бір шараны жүзеге асыру;
2) бірдеменің пайда болуына шек қою, шекара.
Шара түсінігінің бІрінші мағынасына сәйкес жаза деген бұл мемлекеттің
жасалған қылмысқа жауабы. Бұл түсініктің екінші мағынасы жазаны қылмыс
жасаған тұлғаға қолданатын мәжбүр ету көлемі болып табылады. Осы көзқарас
сәйкестігімен қылмыстық құқық ғылымында өз орнын табады. И.Я. Козаченконың
көзқарасы бойынша қылмыстық құқықтық мәжбүр ету өзіндік екі көзқарастагы
мағынаға ие, әлеуметтік әдет ғұрып, мемлекет атынан тұлғаны соттау,
құқықтық мазмұндағы қылмыстық кұқық ережесі санкциясына сәйкес көрсетілген,
жазалар.[24] Айтылған пікірге қосымша мынаны айтуға болады, әлеуметтік әдет
ғұрып аспектісінде мемлекеттік мәжбүр ету қылмыс жасаған тұлғаға қатысты
мемлекетік кінәлаушы ғана болып қоймай, сонымен бірге жасалған қылмысқа
теріс баға беруде де көрінеді. МемлекеттІк мәжбүр ету белгілі бір көлемге
ие. Мемлекеттік мәжбүр ету көлемі жаза акциясы мағынасы есебінен ҚК-тегі
қылмыс жасаған тұлға еркіндігін және құқығының шектелу көлемімен сәйкес
келеді. Құқығын шектеу көлемІ өз кезегінде сот үкімімен тағайындалған жаза
өлшемі және түрімен анықталады. Сонымен сот үкімі тағайындаған жаза өлшемі
мен түрі мемлекеттік мәжбүр ету көлемін анықтайды. ҚР қылмыстық кодексінің
52 бабының 3 тармағына сәйкес жазаның түрі мен мөлшері істелген қылмыстың
сипаты мен қоғамдық қауіптілІк дәрежесіне, айыпкердің жеке басына, істелген
іс-әрекеттердің басқа да мән-жайларына байланысты анықталады. Яғни,
мемлекеттік күштеу шараларының көлемі осы көрсетілген мән-жайларға тікелей
байланысты. Жасалган қылмыстың нэтижесі жәбірленушінің заңдық мүддесін
бұзу, ягни құқығын және еркіндігін айыру болып табылады. Басқаша айтқанда,
жәбірленуші еркімен қылмыскерге мәжбүр ету шартын қояды. Сол себепті мәжбүр
ету, мемлекет пен жәбірленушінің қылмыекерге қойган мәжбүр ету шарты тең
көлемде болуы тиіс.
Бүдан баска қылмыскердің еркімен мәжбүр ету жәбірленушінің құқыгы мен
еркіндігіне өз бетімен шектеу болып табылады, жәбірленуші шарасыз азап
тартады, заңды мүддесі бүзылады. Мемлекеттік мәжбүр ету бұл қылмыстық
кодексте көрсетілген қылмыс жасаған түлғаны еркіндігі мен құқығынан шектеу.
Сонымен қылмыс жасаған тұлға да азап тартады. Бұл бойынша қылмыстық құқық
теориясында мынадай пікір айтылған, яғни қылмыс жасаған түлғаға азап
шектіруінің өзі жаза болып табылады. Жасалған қылмысқа жазаның өзін шара
ретінде қолданудың Қылмыстық құқық теориясында өз орыны бар. Цицеронның
дәуірінде жасалған қылмысқа қолданылатын жаза тең болса бұл эділдік деп
саналды. Қылмыстық құқык ғылымында мүндай көзқарас кеш пайда болды. И.Я.
Фоиницкий әділдіктің - пайда болуы бір адамның келтірген зияны екінші
адамға да бірдей болуы юстицияның міндетті келтірілген зиянды математикалық
дәлдікпен сәйкестендіру болып табылады деп дэлелдеді.[25] Жаза мен жазалау
түсінігін синонимдер ретінде анықтай отырып, М.Д. Шаргородский жаза:
1) Жаза жасалған әрекетке, тағайындалады;
2) Жазаның жасалған әрекетке сай келуі;
3) Жаза мәжбүр ету және азап шектіру деп көрсетті.
Ғалымдар жаза мағынасына түсінік бере отырып, оның міндетті түрде азап
шектіретіндігін көрсетті. Б.С. Никифоров басқаша пікір білдірді, оның
пікірінше жаза түсінігін азап шегуге мәжбүр ету. Қылмыскердің жасаған
қылмысының ауырлығымен өзіндік мазмұмымен және пропорционалдық ұзақтығын
салыстыру деп көрсетті. [26[
Ал И.С. Ной жазалауды мәжбүр ету азап шектіру мақсатында, сондай-ақ жаза
мазмұны элементі ретінде қолданылады деп көрсетеді. [27] Б.С .Утевский
жазалау бұл мәжбүр ету десе [28], А. Пионтковский жаза бұл кінәлі адамның
жасаған қылмысы үшін алар жазасы деп жорамалдады. [29] А.Н. Беляевте жаза
жасалған қылмыс үшін жазалау деп өз пікірін білдірді. [30]
Сонымен қылмыстық кұқық ғылымында қылмыстық жаза жаза шарасы арқылы, ал
бұл:
1) азап шегуге себепті міндет, категориясы;
2) азап шегуге итермелейтін мақсат;
3) мәжбүр ету;
4) азап шегуге мәжбүр ету. Бұл жағдай жаза шарасы
категориясы ретінде өзіндік мазмұнын бейнелеуші, бірақ оның элементіне
жанаспайтын жаза мазмұны мен мәні бір емес екендігіне куә болады.
И.М. Рагимовтың пікірінше жаза өйткені теориялык қана емес, практи-калык
та мәнге ие, соған орай мәні мен мазмұнын ажырату өте маңызды.[31] Заң
шығарушы заңда жаза мәні мен мазмұнына кандай тұжырым бергеніне қарамастан
жаза өзіндік ішкі мәні бойынша жаза шарасы болып табылады.
Заң шығарушы жазаның бұл құрылымына басқа элемент қоса алмайды, не
болмаса тазалауға мүмкіндігі жоқ. Сонымен бір уақытта заң шығарушы жаза
тағайындау арқылы істелетін қылмысқа қандай жаза шарасының түрі
қолданылғандығын бақылауға алады.
Қылмыстық кұқык теориясында бұдан басқада көзқарастар бар. В.К.
Дуюновтың пікірінше жазалау шарасы мемлекеттің қоғамның тиісті неғативтік
реакідиясы. Мұндай реакция - жазалау өзіндік мазмұны мен мақсаты азап
шегуге жол қоймайды. Бұл реакңия белгілі бір тұлғаларға, яғни кінәсін
немесе істеген әрекетін бетіне басу, кінәліге осындай теріс жүріс тұрыс
әрекеттерін болдырмау үшін ескерту, тәрбиелік, психологиялық әрекеттегі
көмек беру. [32] Осы пікірден, яғни кінәлінің кінәсіне мемлекет және қоғам
жағынан жаза барын білдіреді. Дұрысы, біздің көз карасымызша, жаза бұл
мемлекеттің өзінен өзі қылмыс жасаған тұлғаға берген жауабы емес, осы
жауаптың мағынасы.
Жаза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Қазақстан республикасы қылмыстық зандары
бойынша жазаның жалпы сипаттамасы және түрлері
1.1 Қазақстан республикасы жаңа қылмыстық кодексіндегі жаза
жүйесінің ұғымы және маңызы
1.2 Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі
2 Әлеуметтік әділеттілікті жүзеге асырудағы қылмыстық жазаның
мақсаты
2.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
2.2 Қылмыстық заң бойынша жазалардың топтастырылуы
3 Қылмыстық құқық бойынша жаза тағайындаудың жалпы
негіздері
3.1 Қылмыстық кұқық бойынша жаза тагайындаудың жалпы
негіздерінің түсінігі
3.2 Қылмыстық жазаны жеңілдететін мән-жайлар
3.3 Қылмыстық жазаны ауырлататын мән-жайлар
3.4 Қылмыстық жазаны жеңілдетудің және одан босатудың
жекеленген түрлері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Косымша
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.
Біздің елімізде XX ғасырдың 90-жылдарының басынан бастап болып
жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық өзгеріс - жаңғырулар қоғамның
құқықтық саласындағы өзгерістерге де еріксіз алып келді. Тәуелсіздік
алғаннан бері Казақстан Республикасында іргелі саяси, экономикалық,
құқықтық реформалар жүзеге асты. Елімізде жылдан жылға алға өрлеушілік,
дүниежүзілік деңгейге көтерілуге қадам басқандық айқын көрініс тапты.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында екі мәрте 1993 жылы және 1995 жылы
Конституция қабылданды. Мемлекетіміздің құқықтық негізі берік қаланды. Осы
аз уақыт ішінде кез келген құқықтық мемлекеттің алғашқы тұғыры, берік
ірге тасы болып табылатын бірқатар заңдар: Конституция,
Азаматтық кодекс, Қылмыстық кодекс, Қылмыстық атқарушылық кодекс және т.б.
қабылданды.
Қылмыстык заңнаманы жетілдіру қылмыстық кұқықтың мынадай принциптері
бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық күкық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын
заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нэсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан
туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылатынын айқындайтын кінэлі жауапкершілігі;
қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының жеке
басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын
жагдайларды ескере отырып, соттардың эділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттілік;
заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды
болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларга қатысты қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал
қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі
егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған
жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен
үнемділігі;
қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген
(дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - құқықтық
нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және
жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына
тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы;
- жәбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің де құқыктарын бірдей
корғау ". [1]
Қылмыстық заң әдебиеттерінде жаза туралы проблемалар әр уақыттарда
заңгер ғалымдардың еңбектерінде жарияланды. Бұл проблемалар: Г.З.
Анашкин, Н.А. Беляев, М.Д. Шаргородский, Я.М. Брайнин, М.И. Бажанов, Е.В.
Благов, А.С. Горелик, В.К. Дуюнов, И.И. Карпец, С.Г. Келина, В.Н.
Кудрявцев,
П.В. Коробов, Л.Л. Кругликов, А.И. Коробеев, Г.Л. Кригер, А.П. Козлов, Ю.Б.
Мельникова, П.П. Осипов, В.В. Похмелкин, Л.Ч. Сыдықова,
Е.И.
Қайыржанов, А.Н. Агыбаев, У.С. Жекебаев, М.С. Нәрікбаев, А.А. Исаев, Е.О.
Алауханов, И.И. Рогов, Б.Ж. Жунков, Н.О. Дулатбеков, А.Ф. Мицкевич,
М.Н.Становский, Д.С.Чукмаитов, Ю.Н. Юшков және т.б. ғалымдардың
еңбектерінде жарық көрді. [2]
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. Зерттеліп отырған проблема
Қазақстан Республикасында арнаулы зерттеу обьектісі болмаған. Бұл проблема
қылмыстық құқық теориясында көптен бері зерделеніп келе жатыр. Жаза
тағайындау проблемасында әртүрлі көзкарастар, ой-пікірлер баршылық, бірақта
осы проблемаға, оның ішінде қылмыстық жазаларды топтастыру, оларға негіз
боларлық белгілер жөнінде, жаза жүйелерінің орналасу тәртібі, жазаны
жеңілдететін және ауырлататын мән жайлар институты арнаулы, терең зерттеу
обьектісі болмаған. Бұл проблемаға арналған бірлі жарым мақалалардан басқа
Республика көлемінде осы институттың табиғатын бейнелейтін арнайы
зерттелген ғылыми теориялық, іргелі еңбектер жоқ. Осы проблемаға арналған
бұрынғы кеңестік жүйедегі заңдарға негізделген ғылыми еңбектер қазіргі
заман талабына, жаңа қылмыстық заңдарға, сот-тергеу практикасына сәйкес
келмейді. Осыған орай, осы проблеманың құқықтық тарихи, әлеуметтік,
қырларын кешенді түрде зерттеу қажеттілігі айқын көрінеді.
Жұмыстың объектісі жазаларды топтастырудың ғылыми негіздерін белгілеуге
мүмкіндІк беретін теориялық принциптерді анықтау және жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлардың атқаратын рөліне байланысты
катынастарды реттеу.
Жұмыстың пәні қылмыстық жаза ұғымы, оның белгілері, жазаларды жіктеуге
негіз болатын мән жайлар, жазалардың өзара жеке даралану институтының
атқаратын маңызы, жаза жүйелерін жетілдірудің қылмыстылықпен күрес
саласындағы атқаратын қызметі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міңдеті. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты мен міндеті - кінәліге әділ жаза таңдау немесе қылмыстық құқықтык
сипаттағы басқа да шара тағайындаумен байланысты теориялық, нормативтік
құқықтық проблемаларды кешенді түрде, кең тұрғыда талдау непзінде жаза
институтына қатысты жазаны топтастырудың теориялық ережелерін жүйелеп
шығару және сот практикасына осыған орай кепілдемелер беру болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылды:
қылмыстық жазалар жүйесі қүрылымының теориялық негіздерін зерттеу;
жаза түсінігінің құқықтық теориялық аспектілерін қарау;
- жазаларды жіктеуге негіздерді анықтау;
- жазалардың жеке дара реттелуіне салыстырмалы құқықтық талдау
жүргізу;
- қылмыстық жазалардың түсінігі және түрлеріне тарихи құқықтық талдау
жүргізу;
- қолданыстағы қылмыстық заңға сәйкес жазаны ауырлататын және
жеңілдететін мән-жайларды қолдану тәжірибесінің құқықтық реттелу тәртібіне
талдау жүргізу;
- қылмыстық заңды жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Жұмыс Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңы қабылданғаннан
кейінгі қылмыстық жазаларды қолдануды құқықтық реттеу мен қолдану
практикасына арналған тұңғыш жұмыс болып табылады. Жұмыс Қазақстан
Республикасы Конституциясының принциптеріне, қолданыстағы қылмыстық кодекс
пен халықаралық нормативтік актілердің нормаларына негізделген және жаза
институтының проблемаларын зерттеу барысында нормативтік, статистикалық
материалдар мен гылыми заң эдебиеттері пайдаланылды, қылмыстық заңның
қылмыстық жазаларды реттеуге қатысты реформалау процесі тарихи аспектіде
талданды.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздері. Жұмыстың әдістемелік негізін
философияда, әлеуметтануда, әлеуметтік психологияда, құқық тарихы және
теориясында, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық аткарушылық,
азаматтық күкық салаларында, криминологияда қалыптасқан ғылыми ұстанымдар
мен таным категориялары кұрады.
Негізгі әдіс танымның диалектикалық әдісі болып табылады. Сонымен қатар,
жұмыс барысында, жалпы ғылыми және дербес ғылыми әдістер: сандық талдау
әдісі, жүйелік тарихи, логикалық-заңдық әдістер, салыстырмалық құқыктық
әдістер де пайдаланылады.
Дипломдық жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы зерттеудің
негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3
бөлім, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақстан республикасы қылмыстық зандары бойынша жазаның жалпы
сипаттамасы және түрлері
1. Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексіндегі жаза жүйесінің
ұғымы және маңызы
Әділқазылық мәселелерін шешуде жазалар жүйесін белгілеудің
методологиялық және практикалық елеулі маңызы бар.
Оның методолиялық маңызы сол - әрбір жазаның қолдану жағдайын, дәл
шегін және тәртібін көрсетіп, олардың толық тізімін беру арқылы қылмыспен
күресте жазалау саясатының бірлігіне, сот қызметінде заңдылық принципін
сақтауға қол жеткізе аламыз. Ал оның практикалық маңызы сол - онда жазаның
түрлері бір жүйемен (ең жеңілінен бастап ең ауырына қарай) берілген, соның
нэтижесінде сот заңға сүйене отырып, сот практикасының тәжірибесін,
қоғамдык көзқарасты және ғылыми ұсыныстарды ескеріп, сотталғанга ықпал
жасаудың әртүрлі шараларын тиімді де үтымды пайдалана алады.
Заңмен белгіленген жазалар жүйесінің маңыздылығы сонда - ол арқылы
қай жазаның аса қатаң, ал қай жазаның онша қатаң емес екендігін анықтай
аламыз. Бұл тек жаза тағайындалғанда ғана емес, жазаның өтелмеген бөлігін
жазаның жүмсақтау түріне ауыстырғанда да керек (ҚК-тің 71-бабы). [3]
Жалпы жаза түрінің жүйесі және жазаның әрбір жеке түрі көптеген тәсіл
аркылы сотталғанға ыкпал жасау мүмкіндігін береді, сол тәсілдер арасынан
сот ең орынды шараны таңдап ала алады. Осы жүйеге сәйкес соттар ауыр және
аса ауыр қылмыс жасаған адамдарға қатысты да, онша қауіпті емес қылмыс
жасаған адамдарға қатысты да ауырлығы әртүрлі жаза қолдануға құқылы.
Сонымен, жаза түрлерінің біршама көптігі қылмыстың да, оны жасаған
қылмыскердің де қоғамға қауіптілігін ескеріп әділ жаза тағайындауға
мүмкіндік береді, алдында түрған мақсатқа жетуге көмектеседі.
Жазаның түрлері мен жүйесі, сонымен қатар, қылмыскерлікпен күресу
тәсілдеріне және қылмыстың өзіне деген қоғамда қалыптасқан пікірдің
көрінісі. Адамның өмірі, денесі, бостандығы, ар - ожданы жазаның объектісі,
ал өлім, жарақат, күш көрсетіп қинау, қамау, қудалау, мүлкінен айыру,
масқаралау -жаза қолданудың салдары болып табылады. Жаза қолданғанда
қылмыскер әруакта мемлекет атынан айыпталады.
Қылмыстың жаза қоғамдағы үстем көзқарасқа және оның өмір сүруінің
негізгі шарттарына сәйкес келетін көзқарастарға жауап беріп келеді, жауап
береді де. Заңдарға бүрынғы ескірген жазаларды енгізсек, оны қоғам тарихи
анахронизм деп санар еді, ол жазалар іске аспас еді.
Қылмыстың заң мен жаза адамдардың қалыптасқан өмІріне, қоғамдық
қатынаска, сол қоғамның идеологиясы мен таптың қүрылымына, мемлекет
экономикасының ахуалына, және осы негізде қалыптасып отырған этикалық және
құқықтық көзқарастарға сәйкес келуі тніс.
Егер жаза түрлерінің қоғамның және қоғамдық қатынастардың даму
деңгейімен байланысына көз жүгіртсек мынадай заңдылықты байқауға болады:
өндіргіш күштердің даму деңгейі төмен кезде қогамдық түрмыс та нашар,
мәдениет те төмен деңгейде болды, оған сәйкес идеология болды; жазалаудың
аса қатаң түрлері қолданылды - ашықтан ашық үрей тудыру, өлтірудің,
жарақаттаудың жетік түрлері болды; қоғам ішіндегі қайшылықтың ушығуы жазаны
қатайтуды қажет етті; аса қатаң жазалау кейінгі феодализмге тэн әрекет еді.
Қылмыскерлікпен күрестің барлық формалары мен әдістері тек қатаң
жазалаумен ғана шектелді. Ондағы басты мақсат - "зиянкес" адамның көзін жою
немесе оны адам сияқты өмір сүру қабілетінен айыру. Ол кездің үраны
-үрейлендіру мен қатыгездік.
Бірак, қатаң жаза қолданудың өзі қатыгездікті тудыратынын өмір көрсетті.
Нэтижесінде қылмыс азайған жоқ, қайта көбейіп кетті. Сондықтан да, алдыңғы
қатарлы ойшылдар бір жағынан жазаның снпатын өзгерту керек, екіншіден
қылмыстың алдын алуға бағытталған шараларды жүзеге асыру керек дегенді
айтты.
Қазіргі тарихи кезеңде жағдайды жазамен түзетуге болмайтьшдығын көрсетіп
отыр, сондықтан да оқымыстылар бұл тығырықтан шығудың жолын
іздестіруде. Осыған байланысты мэжбүрлеу және зорлық принципіне емес,
сенімді мәжбүрлеумен ұштастырған принципке негізделген жаза теориясы ерекше
маңыз алады. Бұл теория жаза қылмыскерлікпен күрестені мацызды да және
эзірше қажетті қүрал болғанмен, ол жалғыз әрі басты қүрал емес, тек қосымша
ғана деген түсініктен туындайды.
Қоғамның әлеуметтік өміріндегі жазаның орны, бәрінен бұрын,
адамгершіліктен, адамға деген қамқорлықтан барып анықталуға тиіс.
Мэжбүрлеудің кылмыспен күрес тәсілдерінің бірі екендігін ескере отырып,
бірақ ақтык соңында тек мақсатты тәрбие мен сенім арқылы ғана адамга ықпал
жасауға болатындыгын, солар арқылы ғана адамның сезімі мен ойын,
көзқарасын, идеясын, дағдысы мен мінез-қүлқын өзгертуге болатындығын
мойындау керек. [4]
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінде бұл принциптер
ескерілген және жаза түрлерінің тізімі бүрынгы заңмен салыстырғанда едэуір
өзғерген. Жазаның кейбір түрлері сақталған, ал кейбіреулерін заң шығарушы
алып тастаған.
Сонымен қатар, қоғамдық жұмыстар, бостандықты шектеу, тағы басқадай
жазаның жаңа түрлерінің жүйеге енгізілуі өте дэлелді.
Жазаның кейбір түрлерінің атаулары да, оған сәйкес мазмүны да өзгерген.
Әскери және арнайы атақтан айырудың орнына - арнайы әскери және қүрметті
атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан
және мемлекеттік наградалардан айыру; бас бостандығынан айырмай түзеу
жұмыстарына жіберудің орнына - түзеу жұмыстары тәртіптік батальонға жіберу
түріндегі жаза тәртіптік әскери бөлімде ұстаумен ауыстырылған.
Өлім жазасы жаза түрлерінің тізіміне кіргенмен, ол ерекше сипаттағы жаза
деп көрсетілмеген.
ҚР ҚК-нің 39-бабында қарастырылған қылмыстық жазалар тізімінде белгілі
бір лауазымды атқару немесе белгілі бір кызметпен айналысу құқығынан айыру;
қоғамдық жұмыстарға тарту; түзеу жұмыстары; эскери қызмет бойынша шектеу;
қамау; тәртіптік әскери бөлімде ұстау; бас бостандығынан айыру; өлім
жазасы; арнаулы, эскери немесе қүрметті атағынан, сыныптық шенінен,
дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік
наградаларынан айыру; мүлкін тәркілеу.
Тиімділігі өте төмен болғандықтан жаңа Қылмыстық кодекстен жазаның
мынадай түрлері алынып тасталды: қоғам алдында бетіне басу, келтірген
нүқсанды жоюды мІндеттеу, жер аудару, елден шығарып жіберу, қызметтен
босату, еңбекпен тәрбиелеу профилакториясына жіберу, ата-ана кұқығынан
айыру. Мүның бәрі 1959 жылғы Қылмыстық кодексте бар болатын.
Бүрын кәмелетке толғандарға тағайындалатын жазалар түрінің арнайы тізімі
қарастырылмаған болатын. Ал қазір, ҚР ҚК-нің 79-бабына сәйкес, 18 жасқа
дейін қылмыс жасаған адамдарға тек мына жазалар қолданылады: айыппұл;
белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру; қоғамдық жұмыстарға тарту;
түзеу жұмыстары; бас бостандығын шектеу; бас бостандығынан айыру.
Жаңа ҚК-те жазалар жүйесі басқаша құрылған: олар (жаза түрлері) жеңілдеу
жазадан бастап катаң жазаға қарай тізілген. Бұл Қылмыстық заң принципімен
сәйкестігін табады - қылмыскерді жазалағанда жазалау қүралдары үнемді
пайдаланылады.
ҚР-ның қылмыстық заңындағы жазалар жүйесінде адамды масқара ететін, оның
денесін жарақаттап, мүгедек ететін жаза түрлері жоқ. ҚР Конституциясының 17-
бабында былай делінген:
Біріншіден адамның қадір - қасиетіне қол сұғылмайды. Екіншіден
азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық
қадір-касиетін қорлайтындай жэбір көрсетуге, не жазалауга болмайды.
Сонымен қатар, кэмелетке толмаған адамға, екі қабат әйелдерге, емшекте
баласы бар және жас сәбиі бар эйелдерге жаза қолданылғанда заң бойынша
бірқатар шектеулер қарастырылған. [5]
Сондықтан да бұл кылмыстық заңда жаза түрлерінің толық әрі нақты тізімі
берілген, оларды сот қылмыс жасаған адамға тағайындай алады. Заңда
қарастырылмаған жазаны қолдануға жол берілмейді.
Жаза түрлері өздерінің мазмүны, сотталғанға ықпал жасау тәсілі және
ауырлығы (жазалау сипаты) жағынан бір-бірінен өзгеше болады.
Кейбір жазаларды соттардың міндетті түрде қолдану шарты, шегі және
тәртібі тікелей заңда белгіленеді, оның нэтижесінде жазаның эділдігін,
лайықтылығын және жеке даралығын, жаза тағайындағанда заңдылықты сақтауға,
жинақтай келгенде қылмыскерлікпен күрес саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз
етуге жағдай жасалады.
Осы күндегі ҚК бойынша жаза жүйесі туралы айтқанда, бірІншіден оның
озық, алдыңғы қатардағы принциптер бойынша күрылғанын, сондықтан оған
жазалаудың жаңа тиімді шаралары кіргенін, соңғы бірнеше онжылдықтар бойы
қолданылмаған кейбір жазалардың алынып тасталғанын атап өту керек. Сонымен
қатар, жаңа ҚК-дегі кейбір кемшіліктерді де айтпай кетуге болмайды. Мысалы:
өмір бойы бас бостандығынан айырудың жазаның бөлек түрі ретінде жазалар
жүйесіне кіргізілмегендігі - қателік.
Жазаның бұл түрінің өзінше бөлек жаза болып қарастырылуға құқығы бар,
себебі бас бостандығынан айыру жазаның мерзімді түріне жатады, ал өмір бойы
бас бостандығынан айыру - мерзімсіз жаза. ҚК-нің Ерекше бөлігіндегі
баптардың санкцияларында ол жазаның басқа түрлеріне, оның ішінде бас
бостандығынан айыруға балама жаза ретінде көрсетіледі (ҚК-тің 96 - бабының
2 - бөлігі).
Жүйеге кіретін жазаның барлық түрлері үш топқа бөлінеді: негізгі,
қосымша және балама, яғни олар негізгі болып та, қосымша болып та қолданыла
алады (ҚК-тің 39 - бабы).
Жазаларды негізгі және қосымша деп бәлудің практикалық маңызы зор. Атап
айтқанда, қосымша жазаларды қолдану - жазаны жеке даралау принципін жүзеге
асыру тәсілдерінің бірі. Жазаның кай түрі негізгі, қайсысы қосымша
екендігін дәл көрсету заңдылық талабына толық сай келеді.
2. Қылмыстық жауаптылықтың және жазаның жалпы түсінігі
Қылмыстық заң жазалау қатерімен тиым салу арқылы адамның жеке
басына, қоғамға, мемлекетке кінәлі түрде зиян келтіретін немесе зиян
келтіру қаупін тудыратын қылмысты әрекеттерді істеуге тиым салады.
Қылмыстық заңның міндеттері - бейбітшілікті және адамзаттың
қауіпсіздігін, адам мен азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін, меншікті, аумақтық тұтастықты, конституциялық құрылысты,
қоғамдык тәртіп пен қауіпсіздікті, табиғи ортаны қылмыстық қол сүғушылықтан
қоргау және қылмыстың алдын алу болып табылады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін қылмыстық заңдар қылмыстық
жауаптылықтың негіздерін, қылмыс істеген адамдарға қолданылуы мүмкін және
өзге де ықпал ету шараларын белгілейді.
Азамат терісқылық немесе құқықтық бұзушылық жасаса оған моральдық немесе
құқықтық жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең
қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып саналады. Қылмыстық жауаптылық
мемлекеттің заң шығарушы органы арқылы қылмыстык жазалау қатерімен тиым
салынган қоғамга кауіпті кінәлі түрде істелген іс-әрекет үшін ғана
белгіленеді.
Құқықтық әдебиетті талдау нәтижесінде барлық ғалымдардың келесі
ережелерге байланысты бірдей пікір ұстанатынын анықтаймыз.
Қылмыстық жауаптылық құқықтық жауапкершіліктің бір түрі ретінде оның
барлық белгілеріне ие;
Қылмыстық жауаптылық қылмыс жасаған түлғаларға қатысты
қолданылатын мемлекеттік мэжбүрлеудің ең қатал, күрделі түрі;
Қылмыс жасаған адамдар өз қылмыстары үшін мемлекет алдында жауап беруге
міндетті;
Қылмыстық жауаптылық кезінде аталған түлғалардың қандай да бір дәрежеде
құқықтары болады.
Аталған ережелерге байланысты Я.М. Брайнин [6], В.И. Курляндский [7] өз
еңбектерінде көңіл бөлген.
Қылмыстық жауаптылықпен байланысты әртүрлі мәселелерді зерттеу
багытындағы ғалымдардың ізденістері бірқатар пікірлерді тудырады. М.А.
Шнейдер қылмыстық жауапкершілікті тек сотталумен және жазамен, яғни
құқыктық санкциялардың жүзеге асырылуымен байланыстырады. [8]
Біздің пікірімізше қылмыстық жауаптылық анықтамасын тек сотталумен және
жазамен шектеу дүрыс емес. Шын мәнісінде, қылмыстық жауаптылықтың
анықтамасы одан да кең. Кейбір ғалымдар қылмыстық жауапкершіліктің мәнін
қылмыстық құқықтық қатынастар қүрайтындығы және оның мазмүны ретінде
тараптардың өзара құқықтары және міндеттері, ең алдымен қылмыс жасаған
түлғаның мемлекет алдында өз іс-әрекеттері үшін жауап беру міндеттілігі
жататындығын айтады. [9]
Адам қылмыстық жауаптылыққа істеген іс-әрекеттерінде қылмыстық заңда
көрсетілген накты бір қылмыстың күрамы болған жағдайда ғана тартылады.
Мүның өзінде кылмыстық жауаптылық оның іс-әрекеті нақты
қылмыс
кұрамын түзейтін қылмыстық құқыктық нормаларды кінәлі түрде ғана бұзғанда
жүзеге асырылады.
Яғни, кылмыстық жауаптылық бұл қылмыстық құқылық норманы бұзудың
нәтижесі, қоғамга қауіпті іс-әрекеттің көрінісі болып табылады. Қылмыс
істелмесе қылмыстық жауаптылық та болмайды. Қылмыстық заң бойынша жазалау
қатерімен тиым салынған қоғамға қауіпті іс-әрекеттер үшін қылмыстық
жауаптылық тек қана қылмыс істеу арқылы келтірілген зиянның көлеміне,
қылмыстың жасау тәсіліне, кінәнің нысанына, қылмыскердің тұлғасының
ерекшеліктерін еске ала отырып жүзеге асырылады.
Қылмыстық жауаптылықтың мазмұны кұқықтық қатынастар екендігін М.Д.
Шаргородский [10] және А.А. Пионтковский [11] ұстанады. Бұл ғалымдар
қылмыстық жауапкершілік дегенде тек қылмыскердің жасаған қылмысы үшін жауап
беру міндеттілігін, жазаға тартылу қажеттігі жөнінде айтып, мемлекеттің
және қылмыскердің арасындағы құқықтық қатынастарды айтпайды. Біздің
пікірімізше, құқықтық қатынастарда тараптар, жақтар арасында өзара
міндеттер мен құқықтар болуы тиіс.
Профессор Ағыбаевтың пікірінше, "Қылмыстық жауаптылық деп -қылмыстық заң
бойынша қылмыс деп белгіленген нақты іс-әрекетті істеген адамды мемлекет
атынан оның тиісті органдары арқылы мінеушілігін (айыптаушылығын)
айтамыз"[12]. Қылмыстық жауаптылық қылмыстық құқыктық қатынас мәселесімен
тығыз байлынысты. Бұл байланыс екі жақты көрініс арқылы белгіленеді.
Біріншіден, қылмыстық қатынас қылмыстық жауаптылық сияқты істелген
қылмыстық кұкықтың зардабы.
Яғни, нақты қылмыс жасалмаса қылмыстық жауаптылық та, қылмыстық құкықтық
қатынас та жоқ. Екіншіден, нақты қылмыс жасалған уақыттан бастап қылмыстық
жауаптылық, ал мұнымен бірге бір мезетте істелген қылмыстың салдарынан
қылмыстық кұбылыс, яғни қылмыстық құқықтық қатынастың объектісі болып
табылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және
ол мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бірі ретінде
қолданылады.
Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда
көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарга мұндай
жазаны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде
қарастырылады. Әсіресе, ауыр өте ауыр қылмыс істегендерге соған сәйкес ауыл
қылмыстык құкықтық күштеу шараларын колдану мемлекеттің міндеті болып
табылады.
Мемлекеттік күштеу шаралары сан алуан. Оларға тек қылмыстық кұқықтық
шаралар ғана емес, азаматтық, әкімшілік, тәртіптік шаралар да жатады.
Қылмыстык жаза мемлекеттік күштеу шараларының жеке бір түрі бола отырып,
өз ерекшеліктерімен оқшауланады.
БіріншІден, қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шарасы ретінде қылмыстық
заңмен ғана белгіленеді.
Екіншіден, заңда көрсетілген тәртіппен сотталған адамды жазадан босату,
сондай-ақ тағайындаған қылмыстық жазаны жеңілдету тағы сот арқылы жүзеге
асырылады. Тек қана рақымшылық және кешірім беру актілерімен жазадан босату
немесе жазаны жеңілдету Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
Парламент Республика Президенті арқылы жүзеге асырылады, ал басқа
жағдайларды бұл мәселелерді шешу тек соттың міндеті болып табылады.
Төртіншіден, қылмыстық жаза жария түрде, ашықтан-ашық тағайындалады.
Яғни, қылмыс жасаған адамның кінәсін анықтау, оған жаза тағайындауды қажет
деп табу, қылмыстық жазаның нақты түрі мен көлемін анықтау, жеке немесе
заңды түлғалар арқылы емес, мемлекет арқылы жария, ашыктан-ашық түрде
белғіленеді. Қылмыстық жаза кінәлі адамға мемлекет атынан белгіленеді, жеке
немесе лауазымды адамдар сот тағайындаған жазадан ешкімді де босата
алмайды.
Бесіншіден, мемлекеттік күштеу шаралары ретінде қылмыстық жаза қылмыстық
заңда көрсетілген нақты қылмыс жасаған кінәлі адамға қолданылуы мүмкін.
Қылмыстық құқыктық эдебиетте жазаның анықтамалары бар. Олардың
көпшілігінде жаза мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде қарастырылған.
Қылмыстық құқықтық оқулығында жаза қылмыс жасаған адамға қатысты оны
түзеу және сотталған адамның тарапынан жаңа қылмыстардың алдын алу
мақсатында және қоғамның атынан теріс моральді саяси бағалаудың
білдіретіндігі көрсетілген .
Профессор И.С. Ной жазаның негізгі белгілеріне мыналарды жатқызады:
1) мемлекттік мэжбүрлеу сипаты;
2)мемлекет атынан тұлғаны айыптау, қылмыстық сазайын тарттырудың
болуы;
3)жазаны соттың қолдануы;
4)жазаны қолдану негізі ~ қылмысты жасаған түлғаның кінәсінің болуы;
5)қолдану мақсаты - арнаулы және жалпы сақтандыру, негізгі, басты
мақсаты - сотталғандарды түзеу және қайта тәрбиелеу. [13]
Жазаны мемлекет мәжбүрлеу шарасы ретінде сипаттайтын барлық белгілердің
жиынтығы жеткілікті дәрежеде жаза және қылмыстық жауаптылық бір мағынасы
бар түсініктер емес екендІгін дэлелдейді.
Жаза сотталған адамға белгілі бір зардап келтірумен тікелей байланысты
болады. Мысалы, соттың кінәліні бас бостандығынан айыру немесе белгілі бір
кэсіппен шүғылдануға немесе белгілі бір лауазым иесі болуға тиым салуы,
мүлкін тәркілеуі мүмкін. Ерекше ауыр қылмыс жасаған жағдайда, кінәліге
заңда көрсетілген негізде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасын
тағайындауы да мүмкін. Сөйтіп, кез келген қылмыстық жаза тағайындағанда
сотталған адам материалдық моральдық, мүліктік зардап шегеді. Өткені жаза
өзінің мәні жөнінен кінәліні жазалау болып табылады.
Қылмыстық жазаның басқа да мемлекеттік күштеу шараларынан ерекшелігі
сол, оны қолдану кінәліге барлық уақытта да сотталғандық атақ береді.
Сотталғандықтың кінәлі үшін белгілі бір құқықтық зардабы бар, ол
сотталғандығы туралы өмірбаянында көрсетілуі керек, сотталғандық кейбір
жағдайларда қылмысты ауырлататын мән-жайларға жатады немесе кейде
сотталғандық атақ қылмысты саралауға, жазаның мөлшерін, сондай-ақ жазаны
өтейтін түзеу мекемесінің түрін белгілеу үшін маңызды мәнге ие болады.
2 Әлеуметтік әділеттіліктіжүзеге асырудағы қылмыстық жазаның мақсаты
2.1 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаты
Қылмыстық құқық теориясында XIX гасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында
жаза түсінігі ғылыми тұрғыда белсенді түрде зерттелді.
А. Лохвицкий жаза үлкен дәрежедегі субъективтік мінезге ие, істеген
кылмысы үшін азап шегуі тиіс деп есептеді. [14] П. Мокринский жазаның екі
белгісін көрсетеді:
1) қасақана түрде азап шектіру
2) Мемлекет тарапынан азаптауға мәжбүрлеу
В.В. Есипов жазаны қоғамдық шара деп көрсетіп, одан күресу шарасын,
әлеуметтік мәжбүр ету шарасын, жәрдемдесу шараларын көреді.[15] А.Ф.
Кистяковский жазаға анықтама бере отырып жазаларды мынадай белгілері
бойынша бөлді:
қүн - бұл үкім бойынша қылмыскерге қарсы қолдану шарасы;
оған тиісті бар құқығын және игілігін алып қою арқылы азап шектіру;
жазалау бұл қылмыстың нэтижесі;
қылмыс арқылы келтірілген соққыға тойтарыс беру;
жасалған қылмыс үшін қоғам жағынан реакциялық әрекеттің болуы. А.А.
Жижиленконың пікірі бойынша жаза анықтамасы мына белгілерді қамтуы тиіс,
жаза бұл өзіндік құқықтық қүбылыс болып сипатталады, жаза бұл құқықта
рұқсат етілмеген әрекетті кінәлінің әрекеті арқылы келтірілген әрекеттерге
баға беру. Н.С. Таганцев жаза бұл мемлекет тарапынан қылмыс істеген
тұлғаларға, яғни қылмыстық әрекеттермен құқықтық, тәртіпті және құқықпен
қорғалатын мүддеге қарсылықтары үшін қолданылатын шара деп есептеген.
Сонымен әр ғалымньщ жаза туралы пікірлері де әр түрлі, бірі жаза
қылмыскердің әрекетіне қарсы шара десе, екіншісі жасалған қылмысқа
мемлекеттің қалай қарайтындығын үшіншісі, алдыңғы екеуінің пікіріне
қосылатындығын көруге болады.
1917 жылғы социалистік революциядан кейін жаза түсінігі қылмыстық
құқықта әлеуметтік қорғау шарасы түсінігімен ауыстырылды. Мемлекеттің дамуы
мен бекуінің барысында қылмыспен күресуді қамтамасыз етуді әлеуметтік
қорғау шарасы тоқтатты. Сол себепті қылмыспен күресу үшін басқа қүрал керек
болды.
1938 жылғы ССР одағының, одақтық және автономиялық республикалардың Сот
құрылысы туралы заңда кеңестік сот қылмыстық жазаны қолдана отырып,
қылмыскерлерді жазалап қана қоймайды, оларды қайта тәрбиелеуді және
түзетуді мақсат етіп қояды делінген.
1958 жылғы қылмыстық заң негізінің 20 - бабында жаза жасалған қылмыс
үшін, сотталғандарды жазалау шарасы болып қана қоймастан, қайта тәрбиелеу
және түзеу болып табылады деп көрсетті.
Осы негізде қүрылған Қазак ССР-нің 1959 жылы Қылмыстық кодексінің 20 -
бабында "жаза мақсаты' жаза - жасалған қылмыс үшін жаза болып қана қоймай,
сонымен бірге сотталғандарды кайта тәрбиелеу, түзеу, заңды дәл
орындау, социалистік қоғам тұрмысы ережелеріне құрметпенен қарау,
сотталгандарға және басқа тұлғаларға жаңа қылмыстарды болдырмаудың алдын
алу- деп көрсетті.
Жаза - адамгершілік қасиетті және адам тэнін қорлауды мақсат етіп
қоймайды.
Заңда айқын көрсетілгендей қылмыстық заң алдында түрған мәселені шешудің
басты қүралы барлық уақытта жаза болды. Оның тарихи жағдайларға байланысты
жаза түрі, мағынасы, қолдану тәртібі өзгерсе де, мәні өзгермеді.
Қоғам дамуының жоғарғы сатысымен салыстырғанда жаза әр дэуірде, әр
халықта дамудың өте ауыр жолынан өтті, өзіндік дамыуында және нысанында
үлкен өзгерістерге ұшырап саяси жүйенің дамуына бағынды, билік етуші
мемлекеттің социализмнің әлеуметтік экономикалық сатысында, сондай-ақ
мемлекет және күкык теориясынан білетініміздей қүл иеленушілік, феодалдық,
және капитадистік сатыларда да өзгеріске үшырады. Жаза қоғамның даму
тарихында өзгеріссіз қалмады. Билік етуші топтың қолындағы өте өткір
қүралдардың бірі болды, үкіметті ұстап түру үшін, билік етуші топ өз
мүдделері үшІн, жазаның түрін өзгертіп отырды, өзіндік билігімен, әдісімен,
өзіндік билігін жүргізіп тарихи аренада өзіндік өмір сүруін тоқтатпастан
тарих дамуында өзгеріп отырды. [16]
И.М. Рагимовтың "Жаза философиясы және оны тағайындау мәселелері"
еңбегінде жаза түсінігі, мәні жеткілікті түрде ашылған. Ол еңбегінде қандай
жаза болмасын, өлім жазасынан бастап айыппүлдан аяқталар жаза түрі
қылмыскерге оның игілігІ және мүддесі үшін үлкен шектеу. Сол себепті жаза
сөзсіз азап шегу құралы мағынасы және өсу қарқынында тарихта дамуы халықтың
әдет-ғұрпына, салт дәстүріне, өмір сүруіне, даму мәдениетіне тура
байланысты. Сол себепті қылмыстық жазаны азап шегу, мәжбүр ету немесе жаза
түсініктерінен ажырата білу керек, - деп жазады.[17] Осыны көрсете келе
автор жаза деген адам өміріндеғі жалпы шарттарындағы көз қараспен қарағанда
азап шегу игілігінен және құқығының шектелуі. Бірақ жаза түсінігін толық
түсіну үшін азап шегу белгілері жеткіліксіз. Азап шегу игілігінен немесе
құқығын шектеуге, айыруға мүмкіндік берді ме, кім, неге, не үшін азап
шегуге итермелейді осыны талқылау керек .
XX - гасырдың басында Э.В. Розенберг жаза реакциясын жаза акциясынан
ажырата білуді көрсетті. "Ілтипатқа алу" термині сырттан эсер ету, кері
қайтарылу деген мағынаны береді. "Акция" қандайда бір мақсатқа жету үшін
әрекет ету дегенді білдіреді. [18]
Сөйтіп жазаны екі көзқараста қарауға болады, біріншіден мемлекеттің
жасалған қылмысқа берген жауабы ретінде немесе жаза реакциясы; екіншІ,
қылмыс жасаған түлғаға шара қолдану немесе жаза акциясы. Бүны түсіндіру
үшін жаза қандай белгілермен сыйпатталады, жаза түсінігін анықтауды талдау
қажеттігін қылмыстық заңда және қылмыстық құқық ғылымында қолданылуын
анықтау қажет. Қылмыстық құқық теориясында жаза түсінігі туралы әр түрлі
анықтамалар бар. Солардың ішінде топтық белгісімен ажыратылатындарын
талдайық.
Сонымен А.М. Рейтборт жазаны заң негізінде тек сот арқылы қылмыс
жасаған түлғаларға жариялық түрде қолданылатын мемлекеттік мэжбүр етудің
ерекше шарасын қолдану деп анықтама береді. [19] Жаза мемлекет атынан ғана
қылмыс жасаған түлғаларға қатаң жеке теріс баға беріп, барлық уақытта қатаң
жеке талдау, сотталған адамға алда қылмыс жасамауға, оларды түзеу
мақсатында қолданылады. Осы анықтамадан жазаның келесі белгілері келіп
шығады:
1) Бұл мемлекеттік мәжбүр ету шарасы;
2) жазаның жариялық талқылауда болуы;
3) тек сот арқылы қолданылуы;
4) тек қылмыстық заң негізінде қолданылуы;
5) қылмыс жасаған тұлғаға колданылуы;
6) қылмысқа мемлекет атынан теріс баға беру;
7) кылмыс жасаған түлғаға мемлекет атынан теріс баға беру;
8) қатаң жеке талдау мәні;
9) сотталған адамның белгілі шектеулер мен еркінен айырылуы.
Осы анықтамадан мына белгілерді бөліп көрсетуге болады.
Жаза бұл қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік мәжбүр ету шарасы;
Мемлекет атынан сот арқылы қолданылуы;
Қылмыс жасаған түлғаға қолданылады;
Сотталушыны белгілі бір құқығынан және еркінен айыру;
Мемлекет атынан қылмыскерге теріс баға берілуі;
6)Мемлекет атынан ерекетке теріс баға берілуі. Жоғарғы екі аспектіде
көрсетілген жаза анықтамасының бірінен келіп шығатын түсінік, яғни жаза
дегеніміз жасалған қылмысқа мемлекеттің беретін жауабы, оған мыналар
қатысады, жаза негізі, жариялық мәні, жүзеге асырылуы, сондай-ақ
мемлекеттік
жауаптың мазмүны және осы сияқты түрлері қатысады. Жазаның басқа
белгілері анықтамада көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған тұлғаға шара
қолдану болып табылады.
Жаза реакциясына бірінші анықтамада көрсетілген белгі мемлекеттік мэжбүр
ету шарасы, жариялық мәні, тек соттың қолдануы, заң негізінде колданылуы,
қылмысқа мемлекет атынан теріс баға беру жатады. Ал екінші анықтама бойынша
қылмыстық заңда белгіленген мемлекеттік мэжбүр ету шарасы, мемлекет атынан
сот арқылы қолданылуы, мемлекет атынан әрекетке теріс баға берілуі. Жазаның
екі анықтамасы үшін жалпы белгілер мыналар болып табылады:
1) мемлекеттік мэжбүр ету
2) Мемлекет атынан сот үкімі бойынша қолдану
3) қылмысқа қоғамның және мемлекеттің атынан теріс баға беру.
Барлық көрсетілген белгілерден жаза бұл жасалған қылмыс үшін мемлекеттің
беретін негізгі жауабы, бұл жауап белгіленген заң жүзінде іске асырылады,
яғни мемлекет атынан сот үкімі, мемлекеттік мэжбүр ету, мемлекет атынан
жасалған кылмысқа теріс баға беруі.
Жаза акциясы бұл қылмыс жасаған түлғаға шара қолдану, бірінші анықтамада
көрсетілгендей, мемлекеттік мэжбүр ету жасаған түлғаға мемлекет атынан
теріс баға берілуі, белгіленген шектеулер мен еркінен айыру белгілері.
Екіншіден бұл қылмыс жасаған тұлғаға мемлекеттік мэжбүр ету шарасын қолдану
сотталушыны белгілі бір кұқығына шектеулер мен еркінен айыруға келтіреді,
кылмыскерге мемлекет атынан теріс баға беру.
Көріп
отырғанымыздай екі анықтамага да мына белгілер ортақ:
1) Мемлекеттік мәжбүр ету;
2) қылмыс жасаған тұлғага колдануы;
3) қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға берілуі.
Осы көрсетілгендерден мынадай қорытынды келіп шығады, яғни жаза акциясы
бойынша қылмыс жасаған тұлғаға жаза қолдану, мемлекет атынан мәжбүр ету
шарасы және қылмыскерге мемлекет атынан теріс баға беру, қылмыс жасаған
тұлғаны белгіленген кұқықтарынан айыру немесе шектеу.
ҚР қылмыстық кодексінің 38-бабында көрсетілген жаза ұғымына талдау
жасасақ, бұл ұғымнан жазаның мынадай белгілері айқындалады:
1) мемлекеттік мәжбүрлеу;
2) қылмыс жасауға кінәлі адамға қолданы-лады;
3) мемлекет атынан қылмыс істеген адамға берілген теріс баға.
Мемлекеттік реакцияда жаза мәнісі жасалған қылмысқа мемлекеттік мэжбүр
ету шарасы және сот атынан үкім шығару белгілері жатады. Ал акцияда жаза
қылмыс жасаған тұлғаға жасаған кылмысы үшін ҚК-те көрсетілген құқықтарынан
айыру немесе шектеуді қолдану белгісі жатады.
Жоғарыда заң шығарушы атап өтілген белгілерді айқын, әрі дэлелді деп
қабылдауга болмайды. Бұндай қысқа тұжырым біздің пікірімізше қылмыстық
жазаны басқа құқық сала институтында көрсетілген басқа мемлекттік мэжбүр
ету шарасынан қылмыстық жазаны шектеуге мүмкіндік бермейді. Бұған көз
жеткізу үшін барлық жаза белгілеріне талдау жасап көрейік. Жазаның бірінші
белгісі мемлекеттік мәжбүр ету шарасы. Жазаның нақты осы белгісінің
мазмұнын түсіну үшін:
1) мэжбүр ету терминінің мағынасын ашу; 2) шара түсІнігін анықтау; 3)
мемлекеттік мәжбүр ету мәнісін неден тұратындығын анықтау.
Мәжбүр ету - еріксіздендіру, "мәжбүр ету", күштеу, еріксіз көндіру
дегенді білдіреді.[20] Жалпы құқық теориясында құқық ережелерін орындау,
мэжбүр ету арқылы жауаптылығы ережесі негізінде жүзеге асырылады. Заң
жауапкершілігі - бұл мемлекеттік мэжбүр ету аркылы міндеттерді орындау, заң
жауапкершілігі дегеніміз бұл міндетті орындау, жанама түрдегі мемлекеттік
мэжбүр ету.[21] Бұдан келіп шығатын түсінік заң жауапкершілігінің өзі
мәжбүр ету болып табылады. Сондықтан заң жауапкершілігінің бір түрі
қылмыстық жауаптылық бір жағынан мәжбүр ету болып табылады. Атап айтканда
мэжбүр ету заңды екі етпеуге әрекет жасау, заңды екі етпеуге міндеттелген
тұлга, сонымен бірге бұл міндетін бұзған жағдайда жаза тартуы тиіс болып
табылады. ҚР-ың ҚК-нің 38-бабында көрсетілгендей жаза қылмыс жасаған
тұлғаларды мэжбүр ету арқылы белгілі бір құқықтарынан және еркіндігінен
айыру болып табылады. Олай болса мәжбүр етуді жазаның материалдық белгісі
деп қарауға болады.
Мәжбүр етудің басқа құбылыстар сияқты объективтік белгілері болуы тиіс.
Мұндай белгілерге мәжбүр ету көлемін және тәртібін кіргізуге болады. Жалпы
құқық теориясында мемлекеттік мәжбүр ету мемлекеттің ұйымдастырылган күшіне
негізделе отырып адамдар жүріс тұрысына өзгеше эсер етеді. Мемлекеттік
мәжбүр етудің ерекшелігі бұл қызметтің өзі заңмен қатаң бекітілген, өзіндік
құқықтық шегі бар екендігімен көрінеді. Мәжбүр ету қылмыстық жаза мазмұны
бола отырып, барлық жүйесі көрсетілген мемлекеттік мәнге ие. Сондықтан
қылмыстық жаза қылмыс жасаған тұлғаны ҚК-те көрсетілген құкықтары мен
еркіндігін шектеуі мемлекеттік мәжбүр ету болып табылады.
И.М. Гальперин жазаның түпкілікті мазмұны бұл мемлекеттік мәжбүр ету
екендігін толық ашты, бұл біріншіден, субъектінің мінез-құлқына сырттай
билік кұралы арқылы ықпал етуді жүзеге асыруды қолдану. [22]
В.Д. Филимоновтың пікірінше жаза тусінігі анықтамасы мемлекеттік мәжбүр
ету шарасы деп оның өте маңызды белгілерін көрсетеді. Мұндай түрдегі
мемлекеттік мәжбүр ету өзіндік мазмұны және эсер ету көлемі құқьщ
бұзушылықтан елеулі айырмашылығы бар, заңды жауапкершіліктің басқа тұрлерін
мәжбүр ету шарасымен салыстырғанда айырмашылығы бар. Бұл жаза ерекшелігі ҚР
ҚК-нің 38-бабында, яғни жаза түсінігі белгілері, бұл сот үкімі арқылы
тағайындалады және қылмыс жасаған тұлғаларға қылмыстық заңда көрсетілгендей
кұқықтары мен еркіндігіне шек қойылады деп көрсетілген. [23] Бұл пікірмен
толық келісуге болмайды. Жаза анықтамасы мемлекеттік мәжбүр ету шарасы
ретінде оның өте маңызды материалдық белгілерінде айтылған. Яғни қылмыстық
кодексте көрсетілген кұкыгы мен бостандығын шектеу, нақты әрекет құкықтың
қайсы саласына қатысты қылмыстык кұкық саласына жата ма, сомы анықтау
қажет. Көрсетілген белгідегі шараны қолдану бұл қылмыс жасалғандығын
білдіреді және қайсы құқықтык салаға жататындығын анықтауға болады. Бірақта
жасалған қылмыс үшін қылмыстық жазадан басқа жауапкершілік нысандар
қылмыстық заңда көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің VII бөлімінде көрсетілген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шаралары немесе тәрбиелік эсері бар мәжбүрлеу шаралары (ҚК-тің 82
бабы) қылмыстық кодексте көрсетілген негіздер бойынша қылмыс жасаған
адамдардың құқығымен бостандығын шектеулер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік мәжбүр ету көлемін және мәнісін анықтау үшін заңда
анықталған жаза анықтамасындағы шара түсінігін ашу керек. Шара термині:
1) қандай да бір шараны жүзеге асыру;
2) бірдеменің пайда болуына шек қою, шекара.
Шара түсінігінің бІрінші мағынасына сәйкес жаза деген бұл мемлекеттің
жасалған қылмысқа жауабы. Бұл түсініктің екінші мағынасы жазаны қылмыс
жасаған тұлғаға қолданатын мәжбүр ету көлемі болып табылады. Осы көзқарас
сәйкестігімен қылмыстық құқық ғылымында өз орнын табады. И.Я. Козаченконың
көзқарасы бойынша қылмыстық құқықтық мәжбүр ету өзіндік екі көзқарастагы
мағынаға ие, әлеуметтік әдет ғұрып, мемлекет атынан тұлғаны соттау,
құқықтық мазмұндағы қылмыстық кұқық ережесі санкциясына сәйкес көрсетілген,
жазалар.[24] Айтылған пікірге қосымша мынаны айтуға болады, әлеуметтік әдет
ғұрып аспектісінде мемлекеттік мәжбүр ету қылмыс жасаған тұлғаға қатысты
мемлекетік кінәлаушы ғана болып қоймай, сонымен бірге жасалған қылмысқа
теріс баға беруде де көрінеді. МемлекеттІк мәжбүр ету белгілі бір көлемге
ие. Мемлекеттік мәжбүр ету көлемі жаза акциясы мағынасы есебінен ҚК-тегі
қылмыс жасаған тұлға еркіндігін және құқығының шектелу көлемімен сәйкес
келеді. Құқығын шектеу көлемІ өз кезегінде сот үкімімен тағайындалған жаза
өлшемі және түрімен анықталады. Сонымен сот үкімі тағайындаған жаза өлшемі
мен түрі мемлекеттік мәжбүр ету көлемін анықтайды. ҚР қылмыстық кодексінің
52 бабының 3 тармағына сәйкес жазаның түрі мен мөлшері істелген қылмыстың
сипаты мен қоғамдық қауіптілІк дәрежесіне, айыпкердің жеке басына, істелген
іс-әрекеттердің басқа да мән-жайларына байланысты анықталады. Яғни,
мемлекеттік күштеу шараларының көлемі осы көрсетілген мән-жайларға тікелей
байланысты. Жасалган қылмыстың нэтижесі жәбірленушінің заңдық мүддесін
бұзу, ягни құқығын және еркіндігін айыру болып табылады. Басқаша айтқанда,
жәбірленуші еркімен қылмыскерге мәжбүр ету шартын қояды. Сол себепті мәжбүр
ету, мемлекет пен жәбірленушінің қылмыекерге қойган мәжбүр ету шарты тең
көлемде болуы тиіс.
Бүдан баска қылмыскердің еркімен мәжбүр ету жәбірленушінің құқыгы мен
еркіндігіне өз бетімен шектеу болып табылады, жәбірленуші шарасыз азап
тартады, заңды мүддесі бүзылады. Мемлекеттік мәжбүр ету бұл қылмыстық
кодексте көрсетілген қылмыс жасаған түлғаны еркіндігі мен құқығынан шектеу.
Сонымен қылмыс жасаған тұлға да азап тартады. Бұл бойынша қылмыстық құқық
теориясында мынадай пікір айтылған, яғни қылмыс жасаған түлғаға азап
шектіруінің өзі жаза болып табылады. Жасалған қылмысқа жазаның өзін шара
ретінде қолданудың Қылмыстық құқық теориясында өз орыны бар. Цицеронның
дәуірінде жасалған қылмысқа қолданылатын жаза тең болса бұл эділдік деп
саналды. Қылмыстық құқык ғылымында мүндай көзқарас кеш пайда болды. И.Я.
Фоиницкий әділдіктің - пайда болуы бір адамның келтірген зияны екінші
адамға да бірдей болуы юстицияның міндетті келтірілген зиянды математикалық
дәлдікпен сәйкестендіру болып табылады деп дэлелдеді.[25] Жаза мен жазалау
түсінігін синонимдер ретінде анықтай отырып, М.Д. Шаргородский жаза:
1) Жаза жасалған әрекетке, тағайындалады;
2) Жазаның жасалған әрекетке сай келуі;
3) Жаза мәжбүр ету және азап шектіру деп көрсетті.
Ғалымдар жаза мағынасына түсінік бере отырып, оның міндетті түрде азап
шектіретіндігін көрсетті. Б.С. Никифоров басқаша пікір білдірді, оның
пікірінше жаза түсінігін азап шегуге мәжбүр ету. Қылмыскердің жасаған
қылмысының ауырлығымен өзіндік мазмұмымен және пропорционалдық ұзақтығын
салыстыру деп көрсетті. [26[
Ал И.С. Ной жазалауды мәжбүр ету азап шектіру мақсатында, сондай-ақ жаза
мазмұны элементі ретінде қолданылады деп көрсетеді. [27] Б.С .Утевский
жазалау бұл мәжбүр ету десе [28], А. Пионтковский жаза бұл кінәлі адамның
жасаған қылмысы үшін алар жазасы деп жорамалдады. [29] А.Н. Беляевте жаза
жасалған қылмыс үшін жазалау деп өз пікірін білдірді. [30]
Сонымен қылмыстық кұқық ғылымында қылмыстық жаза жаза шарасы арқылы, ал
бұл:
1) азап шегуге себепті міндет, категориясы;
2) азап шегуге итермелейтін мақсат;
3) мәжбүр ету;
4) азап шегуге мәжбүр ету. Бұл жағдай жаза шарасы
категориясы ретінде өзіндік мазмұнын бейнелеуші, бірақ оның элементіне
жанаспайтын жаза мазмұны мен мәні бір емес екендігіне куә болады.
И.М. Рагимовтың пікірінше жаза өйткені теориялык қана емес, практи-калык
та мәнге ие, соған орай мәні мен мазмұнын ажырату өте маңызды.[31] Заң
шығарушы заңда жаза мәні мен мазмұнына кандай тұжырым бергеніне қарамастан
жаза өзіндік ішкі мәні бойынша жаза шарасы болып табылады.
Заң шығарушы жазаның бұл құрылымына басқа элемент қоса алмайды, не
болмаса тазалауға мүмкіндігі жоқ. Сонымен бір уақытта заң шығарушы жаза
тағайындау арқылы істелетін қылмысқа қандай жаза шарасының түрі
қолданылғандығын бақылауға алады.
Қылмыстық кұқык теориясында бұдан басқада көзқарастар бар. В.К.
Дуюновтың пікірінше жазалау шарасы мемлекеттің қоғамның тиісті неғативтік
реакідиясы. Мұндай реакция - жазалау өзіндік мазмұны мен мақсаты азап
шегуге жол қоймайды. Бұл реакңия белгілі бір тұлғаларға, яғни кінәсін
немесе істеген әрекетін бетіне басу, кінәліге осындай теріс жүріс тұрыс
әрекеттерін болдырмау үшін ескерту, тәрбиелік, психологиялық әрекеттегі
көмек беру. [32] Осы пікірден, яғни кінәлінің кінәсіне мемлекет және қоғам
жағынан жаза барын білдіреді. Дұрысы, біздің көз карасымызша, жаза бұл
мемлекеттің өзінен өзі қылмыс жасаған тұлғаға берген жауабы емес, осы
жауаптың мағынасы.
Жаза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz