Бөлтірік шешен сөздерінің тәрбиелік мәні

Жоспар
Кіріспе

1 Шешендердің сөздер
2 Бөлтірік Әлменұлының шешендік сөздері

Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануы зерттеулерінің (А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Р.Сыздықова, С.Негимов, Г.Қосымова) ортақ нысандарына алынып келе жатқан би-шешендер сөздері де ұлттық әдеби тіліміздің айрықша поэтикалық құбылысы тұрғысында бағаланады. Қазақ тіл білімі зерттеулерінде әдеби тіліміздің қалыптасу жолында халықтың көркем ойлаудың көрнекті үлгісі болған би-шешендер сөздерінің бағалануы жаңа тұжырымдармен де толыға түсетіні – табиғи заңдылық. Бұл орайда профессор Г.Қосымованың жаңа пікірін назарға аламыз:
«…тыңдаушысын толғандыру, одан соң ойландыру, бұдан кейін еліктіріп әкету, ақырында дәлелді уәжге бас қойғызу – шешендік сөздің ерекше қасиеті болды. Уәж сөзге келерде, үкім-кесім қабылдағанда халықтың мораль кодексі іспетті мақал-мәтелдеріне жүгініп, өсиет, мәтел үлгілес афоризм сөздерді жиі қолданып отырған».
Шешендік – қазақ сөз өнері салаларының халықтық көркемдік ойлау
денгейін танытатын байырғы үлгілерінің бірі. Қазақ халқының қалыптасуы мен дамуы кезеңдерінде тұрмыстық-әлеуметтік қарым-қатынастардың аса маңызды мәселелерін, жеке адамдар мен халықтың тағдырын шешетін сын сәттерінде би-шешендердің шешімдері негізгі ықпалды құқықтық, тәлім-
тәрбиелік қызмет атқарған. Би-шешендердің қызметі қазақ халқының барлық
әлеуметтік топтарының адамгершілік-имандылық мінез-құлық дағдыларының ата-бабалық қалыптасқан жүйемен жүріп отыруын қадағалаған, елді басқарып отырған хандарды да, қол бастаған батырларды да, мыңғырған малы бар байларды да, дәулеті жоқ кедей шаруаларды да, ел ісіне араласа бастаған бозбалаларды да – барлық жастағы адамдарды халықтық адамгершілік ұлағатымен тәрбиелеген. Қазіргі заманғы ғылыми-зерттеулер нәтижелеріне негізделген анықтамалар бойынша би-шешендердің әлеуметтік қызмет салалары сан алуан дәстүрлерді қамтыған.
А. Байтұрсынов, М. Ж. Көпеев, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ә. Мәметова, Б. Адамбаев, Н. Төреқұлов, С. Негимов, Ж. Дәдебаев, С. Дәуітов, т.б. ғалымдардың еңбектерінде би-шешендер сөздерінің тарихи-поэтикалық ерекшеліктері үнемі қарастырылып келеді.
Қазақтың халық болып қалыптасуының, ұлттық тұтастықпен ұйымдасуының рухани кұралы – би-шешендердің қызметі. Ғасырлар бойы ұрпақтарды адамгершілік мінез-құлыққа тән асыл қасиеттерге тәрбиелеуде дарынды адамдардың айтқан сөздері мен өнегелі қызметтері жетекші орын алады.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

БӨЛТІРІК ШЕШЕН СӨЗДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ
21-Тамыз, 2010 1 рет оқылған
Қазақ тіл білімі мен әдебиеттануы зерттеулерінің (А.Байтұрсынов,
С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Мәметова, Б.Адамбаев, Р.Сыздықова, С.Негимов,
Г.Қосымова) ортақ нысандарына алынып келе жатқан би-шешендер сөздері де
ұлттық әдеби тіліміздің айрықша поэтикалық құбылысы тұрғысында бағаланады.
Қазақ тіл білімі зерттеулерінде әдеби тіліміздің қалыптасу жолында халықтың
көркем ойлаудың көрнекті үлгісі болған би-шешендер сөздерінің бағалануы
жаңа тұжырымдармен де толыға түсетіні – табиғи заңдылық. Бұл орайда
профессор Г.Қосымованың жаңа пікірін назарға аламыз:
...тыңдаушысын толғандыру, одан соң ойландыру, бұдан кейін еліктіріп әкету,
ақырында дәлелді уәжге бас қойғызу – шешендік сөздің ерекше қасиеті болды.
Уәж сөзге келерде, үкім-кесім қабылдағанда халықтың мораль кодексі іспетті
мақал-мәтелдеріне жүгініп, өсиет, мәтел үлгілес афоризм сөздерді жиі
қолданып отырған.
Шешендік – қазақ сөз өнері салаларының халықтық көркемдік ойлау
денгейін танытатын байырғы үлгілерінің бірі. Қазақ халқының қалыптасуы мен
дамуы кезеңдерінде тұрмыстық-әлеуметтік қарым-қатынастардың аса маңызды
мәселелерін, жеке адамдар мен халықтың тағдырын шешетін сын сәттерінде би-
шешендердің шешімдері негізгі ықпалды құқықтық, тәлім-
тәрбиелік қызмет атқарған. Би-шешендердің қызметі қазақ халқының барлық
әлеуметтік топтарының адамгершілік-имандылық мінез-құлық дағдыларының ата-
бабалық қалыптасқан жүйемен жүріп отыруын қадағалаған, елді басқарып
отырған хандарды да, қол бастаған батырларды да, мыңғырған малы бар
байларды да, дәулеті жоқ кедей шаруаларды да, ел ісіне араласа бастаған
бозбалаларды да – барлық жастағы адамдарды халықтық адамгершілік ұлағатымен
тәрбиелеген. Қазіргі заманғы ғылыми-зерттеулер нәтижелеріне негізделген
анықтамалар бойынша би-шешендердің әлеуметтік қызмет салалары сан алуан
дәстүрлерді қамтыған.
А. Байтұрсынов, М. Ж. Көпеев, С. Сейфуллин, М. Әуезов, Ә. Мәметова, Б.
Адамбаев, Н. Төреқұлов, С. Негимов, Ж. Дәдебаев, С. Дәуітов, т.б.
ғалымдардың еңбектерінде би-шешендер сөздерінің тарихи-поэтикалық
ерекшеліктері үнемі қарастырылып келеді.
Қазақтың халық болып қалыптасуының, ұлттық тұтастықпен ұйымдасуының рухани
кұралы – би-шешендердің қызметі. Ғасырлар бойы ұрпақтарды адамгершілік
мінез-құлыққа тән асыл қасиеттерге тәрбиелеуде дарынды адамдардың айтқан
сөздері мен өнегелі қызметтері жетекші орын алады.
Ағартушы-ғалым Ахмет Байтұрсынұлы Әдебиет танытқыш (1926) атты кітабында
шындықты нақты әңгімелейтін туындыларды Қара сөз деп атайды. Қара сөз
әңгімелерінің ес және іс ұғымдарымен болатын екі жақты сипатын атап
көрсетеді. Қара сөздің үш салаға (Әуезе, Әліптеме, Байымдама,
Зейіндеме) бөлінетінін, шешендер сөздерінің Байымдамаға (Зейіндемеге)
жататынын атаған еді. Шешендердің сөздерін Шешен сөз деп атап, онда
айтушы мақсатының түсіндірілетінін, пікіріне нандыратынын, сендіретінін,
ұйытатынын, бұйытатынын, иман келтіретінін бағалайды. Шешен сөздердің бес
түрі жүйеленген: а) мемлекет ісіне ... сөйлегенде саясат шен сөзі; б) сот
билігіне әсер ету үшін айтқан билік шешен сөзі; в) біреудің ... еңбегін,
қызметін қошеметтеп сөйлеген ... қошемет шешен сөз; г) білімділердің,
ғалымдардың пән мазмұнды сөйлегені – білімір шешен сөзі; ж) дін жайынан
сөйлеген ғұламалар, ... молдалар сөзі – уағыз.
Қазақ би-шешендерінің елді басқарушылығы, қазылық-төрешілік батагөйлігі,
халықтарды біріктіруші-бітімгершілігі, т.б. сан салалы әлеуметтік қызметі
арқылы сөз өнерінің мемлекеттік қолданысы қалыптасқан. Қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебеде қолданылуының Қазақ хандығы дәуіріндегі нығаюы да осы
би-шешендер қызметінің мемлекеттік-құқықтық мәртебеде қолданылуымен,
әсіресе, Әз-Тәуке ханның тұсындағы би-шешендерге мемлекеттік билік берген
тұста айрықша нығайды.
Би-шешендердің сөздері – халықтық тәлім-тәрбие құралы. Қазақ халқының
отбасылық ортасынан бастап, ауыл-аймақпен, байтақ атамекендегі ағайын-
туыстармен, көпшілікпен қарым-қатынас жасау мәдениетінің адамгершілік асыл
қасиеттер аясында қалыптасуында би-шешендер сөздерінің ықпалы зор болды.
Ата-ананы, аға-ініні, бірге туысқан үлкенді-кішілі қыздарды, жеңгені,
келінді, нағашыны, жиенді, қайын жұртты, көршіні, ауылы аралас ағайынды,
қандас халықтарды, бүкіл адамзатты – бәрін де құрметтеу мәселелері би-
шешендер сөздерінде қамтылған.
Бөлтірік Әлменұлы (1771–1854) қазақ тарихындағы әрі би-шешен, әрі жауынгер-
батыр, палуан ретінде танымал болған көрнекті қайреткер. Оның шешендік
сөздерін жинаған, құрастырып жариялаған (Әлменұлы Б. Шешендік сөздер.
Алматы: Ғылым, 1993. – 144 б.), арнайы монографиялық зерттеу кітабын
(Дәдебаев Ж. Бөлтірік Әлменұлы және қазақ шешендік өнері. Алматы, 1994)
жазған профессор Жанғара Дәдебаев бидің сөздерін үш топқа (Ділмәр сөз,
Билік сөз, Нақыл сөз) бөліп қарастырған. Осы үш топтағы халық
әңгімелерінде Бөлтіріктің жастайынан өмірден өткенге дейінгі аралықта
адамдардың тағдырларына қатысты саналуан мәселелердің барлығына да
даналықпен, әділдікпен шешімді бағалаулар жасағанын көреміз.
Ғалым Ж. Дәдебаев Бөлтірік шешеннің шығармашылығы мен қоғамдық-әлеуметтік
қызметінің тарихи-мәдени өнегесіне баға берген:
Жастайынан ақындық, батырлық жолын қуып, есейген шағында ел арасындағы
жер, су, еңбек, құн және жесір дауларына талай рет әділ төрелік айтқан.
Бөлтірік – билер дәуірі әдебиетінің ірі өкілі. Бөлтіріктің шешендік сөздері
оның заманы мен сол заман адамының ең бір маңызды да мәнді, ең көкейтесті
мәселелеріне арналған. ... Бөлтіріктің сөздері қырғыз, өзбек халықтары
арасында да кездеседі.
Шешендік сөздердің афоризмдік сипаты бейнелі көркем тіркестерімен
өрнектелетіні – қалыптасқан үрдіс. Бұл ерекшелікті халықтың тыңдаушылық-
қабылдаушылық психологиясын баурайтын көркемдік эстетикалық ықпал аясында
түсіну керек.
Бөлтірік Әлменұлы (1771–1854) қазақ тарихындағы осындай халықтық-
мемлекеттік тұғырдағы қайраткер тұлға. Оның сөздері халықтық тәлім-тәрбиені
құрайтын барлық мәселелерді (достық, жолдастық, жомарттық, қайырымдылық,
кішпейілділік, т.б.) кешенді түрде қамтығандығымен ерекшеленеді.
Би-шешендер – қазақ сөзінің қолданылуындағы көркемдік-эстетикалық ұлағатты
қалыптастырған шығармашылық тұлғалар. Қазақ халқының адамзат тарихындағы
құндылықтар қазынасына өзіндік мол үлесі бар екендігі ғылыми дәлелденіп
келе жатқан ақиқат. Сондықтан Бөлтірік Әлменұлы сөздерінің тәрбиелік ықпалы
зор болмысынан біз әлемдік ағартушылық ой-пікірлер антологиялары құрамына
лайықты педагогикалық-психологиялық сипатын көреміз.
Профессор С. Негимов Шешендік өнер атты кітабында би-шешендердің Есту,
еске сақтау, көру, түйсік қабілетінің күштілігінің арқасында небір ойлар,
сөздер тіріліп, оянып, дауыстап, құйылып кететініне баға бере келіп, осы
өнер иелері сөздерінің тәлім-тәрбиелік ұлағатын ерекше атап көрсетеді:
Қазақ қоғамында шешендік өнердің алатын орны зор. Ұрпақ тәрбиесінде, ел
басқару жүйесінде, елді сәулелендіру жолында, әрине, халықтың сан ғасырлық
тәжірибесінде қорытылып екшелген, жинақталып жүйеленген ақыл-нақыл, өсиет-
насихатқа негізделген отты да нақышты, шебер де шешен айтылатын ауызша
сөздің тағылымдық-танымдық әрі тәрбиелік мәні айрықша.
Бөлтірік Әлменұлының шешендік сөздері жастардың да, ересектердің де
жақсылық пен жамандық қасиеттерін салыстыра бағалауға бағдарлайды.
Адамдардың фәнидегі қарым-қатынастарының күрделі қайшылықтары, қақтығыстары
өмірлік шындық құбылыстарымен, қасиеттерімен нақты дәлелдене, дәйектеле
түсіндіріледі. Аз сөзге астарлы, мегзеулі ой-мағыналарын сыйғыза білу –
шешендердің шығармашылық өнерінің басты ерекшелігі. Адамдардың рухани жан
әлемі сұлулығының қоршаған ортасына, кейінгі ұрпаққа тағылым болатын
ұлағаты шешендер сөздерімен тұжырымдалған. Яғни, би-шешендер ғасырлар бойы
ұрпақтарды сөйлеу мәдениетін игеруге қалыптастырды. Бұл орайда, Бөлтірік
Нақыл сөз туралы топтамасындағы мынадай оқиғалы сөздер тақырыптарын
айтамыз:
Сөздің көркі мақал-ды, Сөз қадірін білмесе, Басқа пәле тілден,
Бәле қайда деме – аяқ астында, Әкең қапа болады, Сөз мәнісі, Тұз
сөздің де дәмін кіргізеді, т.б.
Бөлтіріктің осы топтағы оқиғалы сөздерінде халықтың барлық орталарындағы
(отбасы, ауыл-аймақ, жалпы халық) сөз өнерінің құдіретті қызметінің
адамгершілік-эстетикалық, әлеуметтік ықпалды маңызы саралана бағаланған.
Мысалы, Сөз қадірін білмесе атты әңгімеде Бөлтіріктің салыстыру-
шендестіру тәсілімен берілген бағалауларын көреміз:
Бай болмаған бай болса,
Жайламаған саз қоймас.
Би болмаған би болса,
Басын шалмаған сөз қоймас.
Сөз қадірін білмесе,
Байдан байлық көшеді.
Сөз қадірін білмесе,
Биден билік көшеді.
Әкең қапа болады атты әңгімеде Аузы қисық болса да байдың баласы
сөйлесін деп шынында да ауызы қисық, бірақ жұрттың арасында ретсіз
әрнәрсені айта берген байдың баласын бағалағаны үшін жиынның шырқы
бұзылғанына қапа болған Бөлтіріктің айтқан сөйлеу мәдениетін ұғындыру
ұлағатының барлық күнде де мәнін жоймайтыны анық:
– Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе тағы жоқ. Сөзден жеңіл нәрсе
жоқ. Сөзден ауыр нәрсе де жоқ. Сөзіңді тіліңе билетпе, ақылыңа билет.
Ақылды сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге
сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл. Қай кезде сөйлейтініңді
біл. Қалай сөйлейтініңді біл. Оны білмесең, сара сөзің шала болады, арты
жала болады, әкең қапа болады.
Сөйлеу мәдениетіне баулу, тәрбиелеу – халықтың ата-бабалық игі дәстүрі.
Бірде өзіне орынсыз тисе берген байдың баласының ...айтқан сөзін, уәжін
каңбақ құрлы көрмей, оны сөзден де, уәжден де жыға бергесін байдың баласы
төбелес шығарып, сілтеген қолы үй иесінің күрек тісін сындырып, бірақ
нәтижесінде Бөлтіріктің баласы айып тартады. Өзі жазықсыз болса да өзіне
жасалған әкесінің билігін мойындағысы келмей тұрған баласының сұрағына (–
Әке, дұрыс сөйлегенде қалай сөйлеу керек еді? Менің сөзімнің бұрыс жері бар
ма?) Бөлтіріктің айтқаны да тәрбиелік маңыздылығымен бағалы:
Жатқа сөйлеме,
Жаманға сөйлеме,
Асырып сөйлеме,
Батырып сөйлеме.
Жасқа сөйлеме
Масқа сөйлеме,
Ұрыға сөйлеме,
Қараға сөйлеме,
Жаман сөзден жақсы сөз дұрыс.
Жаманға айтқан сөзден
Жақсыға айтқан сөз дұрыс.
Ойсыз сөзден ойлы сөз дұрыс.
Ойсызға айтқан сөзден,
Ойлыға айтқан сөз дұрыс.
Айтылмай қалған сөзден
Айтылып қалған сөз дұрыс.
Сөйлемес жерді білсең
Сөйлемес жерде сөйлемей қалуды білсең.
Бәрінен де сол дұрыс.
Олай болмаған жерде
Қанша асыл деме
Сөзіңнің алды бұрыс,
Арты – ұрыс.
Бөлтірік сөздерінің біразы адамдарды жолдастыққа, достық қарым-қатынастарға
тәрбиелеу болып келеді. Әкенің баласын тәрбиелеуі – ата-бабалардың жолы.
Саңылауы жоқпен сабақтас болма атты әңгімеде шешеннің ұлының сотқар,
бұзық балалармен бірге жүргені, әкесінің ескертулеріне құлақ аспағаны,
ақыры солардың тазы ұрлаған оқиғасына байланысты жазаланып, айып
тартқандардың бірі болғанына байланысты айтқан Бөлтіріктің насихат сөзі де
тағылымды:
Саңылауы жоқпен
Сабақтас болма.
Байлауы жоқпен
Санаттас болма.
Тілегі жаманмен
Қапаға түспе.
Тегі жаманмен
Ортаға түспе.
Адамдардың балалық және есейген, егделенген жастары кезеңдерінің барлығында
да достық, жолдастық қарым-қатынастардың ең маңызды орын алатыны белгілі.
Жақсымен жолдас болған атты әңгімеде адамдардың арасында көп жылдар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.