Торғай үстіртінің физикалық –географиялық жағдайына толық сипаттама беріп, ондағы ұйымдастырлатын шаруашылық әрекеттерге талдау жасау

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1. Торғай үстіртінің қалыптасуы және оның бедерінің ерекшеліктері . . . 5

1. 1 Торғай үстіртінің географиялық орны және пайдалы қазбалары . . . 5

1. 2 Торғай үстіртінің бедерінің қалыптасу процесі . . . 8

1. 3 Торғай үстіртінің бедер пішіндері . . . 12

2. Торғай үстіртінің табиғи ерекшеліктері . . . 16

2. 1 Торғай үстіртінің климаттық ерекшеліктері . . . 16

2. 2 Торғай үстіртінің су ресурстары . . . 19

2. 3 Торғай үстіртінің табиғат зонасының таралуы . . . 25

3. Торғай үстіртінің қорғалатын аймақтары және шаруашылықтағы рөлі . . . 29

3. 1 Торғай үстіртінің ерекше қорғалатын табиғи аумақтары . . . 29

3. 2 Торғай үстіртінің ауыл шаруашылығындағы орны . . . 38

4. Торғай үстіртінің физикалық -географиясының ерекшеліктерін оқыту . . . 47

4. 1 Торғай үстіртінің физикалық географиясы . . . 47

4. 2 Қазақстанның табиғат кешендері . . . 52

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 58

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 60

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың өзекітілігі: Торғай үстірті Қостанай облысының территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақ ұсақ шоқысымен шектеседі. Торғай үстіртінің негізгі бөлігін сатылы беткейі көп және жанасқан қолат пен төмен жерлерге түсетін ірі ылдиларға ие төрткүл таулар құрайды.

Торғай үстіртін жан -жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепе -теңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терең меңгеруге мүмкіндік береді. Қостанай обылысының территориясын алып жатқандықтан өңір табиғатын зерттеуде Торғай үстіртінің физикалық -географиялық жағдайы тақырыбы өзекті болып табылады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Торғай үстіртінің физикалық -географиялық жағдайына толық сипаттама беріп, ондағы ұйымдастырлатын шаруашылық әрекеттерге талдау жасау.

Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:

- Торғай үстіртінің қалыптасуы және оның бедерінің ерекшеліктерін;

- Торғай үстіртінің табиғи ерекшеліктерін;

- Торғай үстіртінің климатының ерекшеліктерін;

- Торғай үстіртінің гидрологиясын;

- Үстіртте табиғат зонасының тарадуын;

-Торғай үстіртінің қорғалатын аймақтарын;

- Шаруашылықтағы рөлін анықтау.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт тараудан және он бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Бірінші тарауда, Торғай үстіртінің қалыптасуы және оның бедерінің ерекшеліктер қарастарылды. Бұл тарауда Торғай үстіртінің географиялық орны, геологиялық құрылысы және бедер пішіндері сипатталды.

Екінші тарауда, Торғай үстірітінің табиғи жағдайлары, климаты, гидрологияясы табиғаи зоналарының таралуы қарастырылды.

Ал үшінші тарауда Торғай үстіртінің ерекше қорғалатын аймақтары мен шараушылықтағы ролі анықталы.

Ал соңғы төртінші тарауда, дипломдық жұмыс материалдарының нәтижесіне сүйеніп, бірнеше сабақ үлгілері ұсынылды.

Дипломдық жұмыстың практикалық манызы: нәтижесінде жинақталған дәлекті материалдар География мамандығының студенттері, Торғай үстіртінің табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін мектеп мұғалімі мен оқушылар үшін білім көзі ретінде пайдалана алады.

Зерттеудің теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Жұмыстың негізі ретінде Искакова К. А. География Костанайской области, Баубекова Г. К. Географическое краеведение Костанайской области еңбегін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды қолдандық. Сонымен қатар, Қазақстан ұлттық энциклопедиясы мен Қостанай облысының энциклопедиясынан да мәліметтер алынды.

Зерттеу әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, жүйелі талдау, топтау.

1. Торғай үстіртінің қалыптасуы және оның бедерінің ерекшеліктері

1. 1 Торғай үстіртінің географиялық орны

Торғай Үстірті, Торғай төрткүл өлкесі - батысында Оңтүстік Орал мен Мұғалжар тауымен, шығысында Сарыарқамен шектесетін жазық аймақ. Солтүстігінде Тобыл маңы аккумуляттік жазығынан оңтүстігінде Шалқартеңіз каласы ағысына дейін 600 км-ге созылады. Ені батыстан шығысқа қарай 300 км. Үстірт негізінен Қостанай облысының аумағында, аздаған бөлігі Ақмола және Қарағанды облыстары жеріне кіреді. Геологиялық құрылымы жөнінен эпигерциндік Тұран тақтасына жатады. Қатпарлы іргетастың бетін жапқан мезо-кайнозой шөгінді жыныстары қабатының қалыңдағы ондаған м-ден оңтүстік-шығыста 200 м-ге дейін барады. Абсолюттік биіктігі батыс және шығыс бөліктерінде 200 - 300 м, оңтүстігінде Шалқартеңіз ойысына қарай 150 - 170 м. Солтүстік бөлігі аз тілімделген, көбінесе жазыққа ұласып кетеді. Оңтүстік бөлігінде үстірт беті біртұтас тегіс, беткейі тік. Үстірттің дәл ортасын жарып меридиан бағытында Торғай қолаты өтеді. Оның орталық бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай мередиан бағытында жатқан кең ойыс бар. Ол Торғай ойсы немесе Торғай аңғары деп аталады. Биіктігі 100 м-ден аспайды. Бұл ойыс төменгі кайнозойда Батыс Сібір бассейнін Торғай бассейнімен жалғастырып тұрған бұғаз болған. Бұл ойыстан батысқа және шығысқа қарай едәуір тілімденген биік жазықтар жатыр. Торғай үстірті мен орталық ойыстың көпшілігі горизонтальды жатқан олигоцен - теңіздік және миоцен - континенттік шөгінділерінен тұрады. Торғай үстіртінің қазіргі рельефі жыныстардың литологендік құрамымен геологиялық құрылысының жымдасуынан, сондай - ақ ағын сулардың ерте замандардағы және қазіргі заманғы эрозиялық әрекетінен пайда болған. Жыныстары горизонтальды жатқандықтан үстірттің беті тегіс төрткүл болып келеді. Мұнда төрткүлдердің арасын ені кейде бірнеше ондаған километрге жететін кең аңғарлар бөліп жатады. Төрткүлдердің беткейлері тік келеді де едәуір терең жыра -сайлармен тілімдеоген болады. Торғайдың төрткүл өлкесі Үстірт пен Бетпақдалаларға қарағанда өзен торларына бай. Олар Есіл мен Тобыл өзендерінің бассейніне жататын кішкене жылғалар мен өзендер. Оның оң жағасы бойында құрғақ арналар, тұзды көлдер көп.

Ірілері: Құсмұрын, Ақсуат, Сарықопа, т. б. Гидролық торы сирек, көбінесе жазда үзіліп қалатын өзендер басым. Бастылары: Торғай, Ырғыз, Өлкейек, Ұлы Жыланшық. [1]

Торғай үстірті Қостанай облысының территориясының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Үстірт шекарасы солтүстікте Батыс-Сібір жазығына жалғасады, солтүстік-батысында - Орал алды үстіртімен, ал шығысы - Қазақ ұсақшоқысымен шектеседі. Торғай үстіртінің негізгі бөлігін сатылы беткейі көп және жанасқан қолат пен төмен жерлерге түсетін ірі ылдиларға ие төрткүл таулар құрайды. Төрткүл таулардың ірілері - Қызбелтау, Қарт, Жыланды, Қарғалы, Теке, Жыланшық-Түрме, Қояндытау, Қырғыштау, т. б. Үстірт беті оңтүстік-шығыс бөлігінде уақытша ағын сулардың көп тармақты құрғақ арналармен, шағын өзендермен, Торғай өзені жүйесінің жыраларымен, сайлармен тілімделген. Үстірттің солтүстік бөлігі көлдік ойпаңдармен ала-құла болып шұбарланған.

$C:\Documents and Settings\Admin\Local Settings\Temporary Internet Files\Content.Word\map_of_Kazakhstan_physic_rus.jpg$

Сурет 1. Торғай үстіртінің физикалық картасы

Торғай үстірті - бұл толқынды жазықтар. Торғай ойысы үстіртті екіге бөледі: Шығыс үстірті және Батыс үстірті.

Торғай ойысы палеогендік теңіздің және оның мұхитының ағын суларының шегіну кезеңінде қалыптасты. Сондықтан негізгі құрайтын жыныстар болып шығу тегі теңіздік және өзендік жыныстар табылады. Сонымен бірге Торғай үстіртінде шығу тегі шөгінді пайдалы қазбалары тараған: боксит, көмір, түрлі балшықтар, құмдар және т. б. солтүстіктен оңтүстікке қарай жазықтың төмендеу сипаты тән.

Торғай үстіртінде бокситтің негізгі кен орындары орналасқан. Бор кезеңінде Торғай үстіртінің барлық территориясында шөгінді жыныстардың қалыптасуыы белсенді қалыптасуы жүрді, сонымен бірге боксит балшықтары да құрылды. Осы кезеңнің шөгінділерімен тұрмыстың сипаты бар боксит кендері байланысты. Боксит- Қазақстандағы алюминийдің ең негізгі шикізаты. Қостанай облысында бокситтің бірнеше кен орындары бар, ол негізінен Торғай қолатына ұштастырады, сонымен бірге Қостанай көтерілімінің ауданына ұштасады, ал ол Амангелді, Карснооктябрь, Құшмұрын, Тауынсор және т. б. кен орындарының тобына жатады.

Бокситтің қорының ең көп бөлігі Амангелді тобының кен орындарында шоғырланған, олар карьерлік қазу үшін қолайлы және аса оңай өңделеді. Соңғы жылдары Арқалық және Краснооктябрь кенорындарында бокситтерді өндіру белсенді түрде жүргізіліп жатыр.

Кесте №1

Шығыс -Торғай бокситті ауданының кен орындары бойынша бокситтің литологиялық әртүрлігінің үлесі

Кен орны

Бокситтердің орташа литологиялық құрамы %-да

Тасты

Борпылдақ

Кепкен

Саз балшықты

Кен орны: Арқалық

Бокситтердің орташа литологиялық құрамы %-да: 49, 7

25, 8

9, 7

13, 4

Кен орны: Солтүстік

Бокситтердің орташа литологиялық құрамы %-да: 31, 0

23, 6

16, 8

27, 0

Кен орны: Төменгі -Ашутас

Бокситтердің орташа литологиялық құрамы %-да: 34, 4

28, 4

17, 4

17, 5

Кен орны: Жоғарғы -Ашутас

Бокситтердің орташа литологиялық құрамы %-да: 11, 0

22, 2

26, 2

32, 6

Кен орны: Үштөбе

Бокситтердің орташа литологиялық құрамы %-да: 26, 3

21, 7

23, 7

23, 6

[2]

Кестеде Амангелді кен орынның тобының боксит қоры темірдің құрамының аздығымен сипатталады және көміртегі тотығы сияқты зинды заттар мен оргагикалық заттар аз екені көрсетілген

Кесте №2

Кен орны

Орташа химиялық құрамы

Кремнилі модкль

ГОСТ бойынша марка-сорты

SiO ₂

Al ₂ O ₃

Fe ₂ O ₃

CO ₂

Кен орны: Арқалық

Орташа химиялық құрамы: 11, 5

Кремнилі модкль: 47, 7

ГОСТ бойынша марка-сорты: 12, 6

0, 2

4, 1

Б-4-1

Кен орны: Солтүстік

Орташа химиялық құрамы: 9, 5

Кремнилі модкль: 46, 5

ГОСТ бойынша марка-сорты: 14, 6

0, 19

4, 9

Б-4-1

Кен орны: Төменгі -Ашутас

Орташа химиялық құрамы: 11, 2

Кремнилі модкль: 46, 3

ГОСТ бойынша марка-сорты: 14, 3

0, 24

4, 1

Б-4-1

Кен орны: Жоғарғы -Ашутас

Орташа химиялық құрамы: 13, 6

Кремнилі модкль: 47, 2

ГОСТ бойынша марка-сорты: 11, 8

0, 27

3, 4

Б-4-ІІ

Кен орны: Үштөбе

Орташа химиялық құрамы: 12, 4

Кремнилі модкль: 47, 1

ГОСТ бойынша марка-сорты: 11, 2

0, 56

3, 8

Б-4-ІІ

Амангелді кен орының тобындағы негізгі компоненттерінің құрамындағы боксит

[2]

Торғай үстіртінде титан -мырышты рудалар таралған, ол ильменит, рутил (титан алатын шикізат), циркон сияқты рудалардан тұрады. Құмкөл тобының кенорындарының титан-мырыштық рудасының болашағы зор.

Республиканың көмір бассейндерінің қоры бойынша ең молы, бірақ нашар дамыған - Торғай (Обаған) Обаған өзенінің бойында орналасқан. Ол солтүстіктен оңтүстікке жүздеген километрге бөлек кен орындарының тізбегі болып созылған, пласттардың орташа күштілігі 65 м-ді жетеді, қоры 40 млн тоннаға бағаланады. Бұл бассейннің ең ірі кен орындары Құшмқрын, Приозерное, Егінсай, мұнда кенді өндіру ашық әдіспен жүргізіледі. Қоңыр көмір, аз күлді, аса жоғары калорийлы, бәрақ оларды алысқа тасымалдау қолайсыз. Олар энергетикалық отын ретінде қолданыла алады.

Құшмұрын өзенінің маңында жанғыш тақта тас кендері табылған, бірақ оларды өндіру мүмкіндігі жоқ, себебі оның маңында Торғай бассейннің қоңыр көмір кендері қалыптасқан.

Облыс территориясында металлургия үшін өте бағалы пайдалы қазба - отқатөзімді және баяу балқитын балшықтар таралған. Мысалы, Берлин ірі кен орындарын өрбітетін болшықтың қоры 460 млн тоннаны құрайды, оны ашық әдіспен өндіреді. Отқа төзімді балшықтар торғай кен орындарының бокситімен бірге орналасады.

1. 2 Торғай үстіртінің бедерінің қалыптасу процесі

Тұран плитасы, Тұран тақтасы - Қазақстанның батыс өңірінен орталық бөлігіне дейін және Орталық Азияны қамтып жатқан ірі тектоникалық құрылым. Тұран плитасына Қазақстан жерінде Тұран ойпаты, Үстірт, Маңғыстау және Бозащы түбектері, Арал маңы, Оңтүстік Торғай өңірі және Орталық Азияның (Өзбекстан мен Түрікменстанның кей аймақтары және Ауғанстанның солтүстік) біраз құрылымдары кіреді. Батысы Каспий тенізімен, шығысы Сарыарқа және Тянь-Шань қатпарлы өлкелерімен, оңтүстік Торғай ойысы арқылы Батыс Сібір плитасымен шектесетін 2 млн. км ² аймақты алып жатыр.

Қостанай облысы территориясының геологиялық құрылысында әр түрлі жастағы тектоникалық құрылымдар және әр түрлі типтегі -шөгінді, жанартаулық және метаморфтық тау жыныстары қатысады. Олардың территорияда таралуы тектоникалық және физикалық-географиялық режимдердің көптеген жағдайлара өзгеруінде өткен геологиялық құбылыстардың әсерінен болады. Территорияның негізін жас платформалар (плиталар) - Батыс Сібір және Тұран құрайды. Батыс Сібір плитасы палеозой қатпарлығының нәтижесінде қалыптасты. Жүздеген миллион жылдар бұрын бұл плитада таулар болған, олар біртіндеп бұзылған, ал шайылған борпылдақ тау жыныстары тауаралық аңғарлар мен ойпаттарды толтырды. Сондықтан Батыс Сібір плитасы екі ярустан тұрады. Төменгі ярус қатпарлы іргетас болып келеді. Ол басым түрде метоморфтанған полеозойға дейінгі және полеозойлық жыныстардан құрылған. Плитаның іргетасы мезокайнозойдың мықты шөгінді қалдықтарының қалыңдықтарың астына терең енген. Осылайша, жас платформаның іргетасы ерте геологиялық кезеңдердің шөгінділерімен қапталған. Солтүстіктен оңтүстікке облыс территориясының орталығында Торғай ойысының іргетасының қатпарылығының герциндік жасының сениклизы кең формада шөгеді.

Бедер түзуші қозғалыстар жер қабығы массасының немесе беткі борпылдақ тау жыныстарының жер бедері пішіндерінің түзілуіне және қайта құрылуына апарып соғатын қозғалыстары. Бедер түзуші қозғалыстарды тектоникалық (эндогендік), экзогендік және антропогендік деп бөледі.

Бедердің денудациялық пішіні

Бедердің денудациялық пішіні - денудация процестерінің нәтижесінде түзілген бедер пішіндерінің жиынтығы. Қарапайым және еңселі денудациялық пішіңдер деп ажыратады. Бедердің қарапайым денудациялық пішіндері үгілу өнімдерінің гравитациялық араласы және жазықтық шайылу арқылы жойылуының нәтижесінде пайда болады. Бедердің еңселі денудациялық пішіндері экзогендік процестердің жиынтық әрекетінің нәтижесінде түзіледі, мысалы, қыратты тау террасалары, денудациялық жазықтар, пенеплендер және тағы да басқалары Бедердің жер беті денудациялық пішіндерінен басқа су асты пішіндері де болады, мысалы, су асты сырғымалар, аңғарлар және тағы да басқалары.

Экзогендік процестер, сыртқы процестер - Күн энергиясы мен Жердің өзіне тарту (гравитация) күшіне негізделген геологиялық процестер жиынтығы. Экзогендік процестерге атмосфера газдарының, жел, жауын-шашынның, организмдерінің әрекеттерінен туатын, бір-бірімен тығыз байланысты физика-химиялық, геохимиялық, физика-механикалық, гидродинамикалық, гидрохимиялық, биохимиялық, биогеохимиялық, т. б. процестер жатады. Жер бетінің әр бөлігінде Экзогендік процестердің белгілі тобы (құрлықта физика және химия үгілу, гипергенез, су айдындарындағы литогенез процестері) басым келеді. Экзогендік процестерәсерінен барлық түпкі тау жыныстарының минералдары мүжіліп үгіледі, әр түрлі жылдамдықпен ыдырайды, үгілген материал бастапқы орнынан жылжып көшеді, жаңа орынға келіп жиналады. Сөйтіп, жаңа физика-географиялық, геохимиялық жағдайларда жаңа гиперген минералдар мен тау жыныстары түзіледі. Экзогендік процестерден үгілу қыртысы, тотығу белдемі, жер бетінің борпылдақ (континенттік) тау жыныстары, су айдындарында түрлі құрамды тұнбалар және бұлармен байланысты пайдалы қазбалар қалыптасады.

Жер бедерінің типі мен пішіні реликті болады- қазіргі кезеңнен қалған жасы да бар, ол өзінің қалыптасу және даму процесінде .

Эпигерциндік платформа. Кристалдык іргетасты құрайтын жаралымдар палеозой эрасының аяқ шенінде қатпарлануын аяқтаған (әдетте карбон және пермь кезеңдерінде), мезозойлық және кайнозойлық түзілімдер платформалық тыс рөлін атқаратын жас платформа

Жас платформа - қатпарлы, палеозойлық немесе мезозойлық платформа. Екінші сөзбен айтқанда, жас платформа дегеніміз каледондық, герциндік және мезозойлық қатпарлы алқаптар орнында қалыптасқан платформа. Ақырғы қатпарлық көнелігі тұрғысынан эпипалеозойлық (эпикаледондық, эпигерциндік) және эпимезозойлық, платформалар дараланады. Мысалы, Батыс Сібірдің, Солтүстік Қазақстанның, Кавказдың жазық аумақтары жатады.

Торғай үстіртін құрайтын барлық қалыңдық жынысы үш геологиялық- құрылымдық қабатқа бөлінеді.

Бірінші қабат құрамына белсенді майысқан кембрийге дейінгі қабаттар және төменгі палеозойлық жыныстар кіреді, іргетастың негізін - базальт, гранитоидтар және пермь мен триасстың қызылтүсті жыныстары құрайды. Вольфрам, молтбден, қалайы, марганец және т. б. сияқты пайдалы қазбалардың болуы кембрийге дейінгі және төменгі палеозойлық шөгінділерімен байланысты. Төменгі қабаттың қалыптасуына темір рудаларының кен орындарының қалыптасуын жатқызуға болады.

Екінші қабаттың құрылуында ортаңғы және жоғарғы палеозой жыныстары қатысады.

Торғайдың құрылымдық үшінші қабаты құмды -балшықты мезозой және кайнозой және кайнозойдың құрлықтық шөгінділерінен теңіздік шөгінділері кіреді. Триас соңында және юра кезеңінің басында боксит, темір рудаларының, отқа төзімді балшықтар және т. б. көптеген шөгінділері қалыптасты.

Бор кезеңінде Торғай үстіртінің барлық территориясында белсенді түрде бөлек массивті ала -құла түсті каолинтті және бакситті балшықтар болды.

Л. С. Бергтің пікірінше Торғай үстірті «Батыс-Сібір және Түркестан жазықтарының арасындағы өтпелі буын» және горизонталь жатқан неоген түзілімдерінен (құмтас, саз, т. б. ) құрылған. Торғай үстіртінің абсолюттік биіктігі шамамен теңіз деңгейінен 250-300 м. құрайды. Торғай үстіртінің басты геоморфологиялық элементі Торғай аңғары болып табылады. Ежелгі ағыстан пайда болған жыра - облыс орталығымен мередиан бойынша созылған. Оңтүстікке қарай аңғар біртіндеп кеңейеді, Торғай селосының ендігінде 35-40 км. жетеді. Депрессияның орташа тереңдігі 50-100 м. Аңғар беткейі жыралармен және сайлармен тілімделген. Оның табаны көл қазаншұңқырларымен және қазіргі ағын су (Торғай өзені, Сарыторғай өзені, т. б. ) арналарымен тілімделген тегіс толқынды жазық болып келеді. Табан беті тұзды палеоген түзілімдерінде жатқан аллювийдің төрттік өзен және көл түзілімдерінен құрылған. Депрессияның оңтүстік бөлігінде Тобыл және Жыланшық өзендерінің арналары кездеседі, сондай-ақ төмпешікті (әсіресе, шағыл) құмды массивтері - Тосын, Аққұм, Көшлақ, т. б. дамыған.

Үстіртің жер бедері жазық, кейбір бөлігі көтеріңкі, Тобыл өзені аңғарында төмендеп, еңкіштеулі белдеуге ұласады. Тектоникалық жер бедерінің төмен түсіп, иілу нәтижесінде үстірттің шығыс бөлігі көтеріліп, Торғай ойысына қарай төмендейді. Үстірттің абсолюттік биіктігі 300-400 метрге дейін көтеріледі.

Облыстың орталық және оңтүстік бөлігін Торғай үстірті алып жатыр. Бұл көтеріңкі жазықтың биіктігі 200-300 метр шамасында қалыптасқан. Торғай үстіртінің үстіңгі бөлігі көп жылдық сыртқы күштердің әсерінен өзгеріске ұшыраған. Сыртқы күштер әсерінен кейбір жер бедерінің бөліктері сусымалы төбелі жазықтарға айналған. Торғай үстіртінің жер бедері аласа жазық, баспалдақ тәрізді, көп жылдық ағын су әсерінен берік төбелерден қалыптасқан жер бедерінен түзілген.

Үстірттің жер бедері ертедегі және қазіргі кезеңдегі аңғарлы ойыстардан тұрады. Оның ішіндегі ең үлкені эрозиялық-тектоникалық өзгеріске түскен Торғай ойысы (жазығы) . Торғай ойысының тереңдігі шамамен 120-150 метрдей, ұзындығы 600 км, ені 15-30 км созылады.

Кайнозой эрасының төрттік дәуірінде, солтүстіктен Батыс сібірдің ағынды суы: Арал маңы (Тұран ойпатына) дейін шалқып жатқан теңіз суы алып жатқан. Бұл алқаптан теңіз суы бірте-бірте солтүстік бағытқа қарай тартылып (шегініп) Торғай ойысы толық құрлыққа айналған.

Торғай үстірті оңтүстік Орал мен Мұғалжардың шығысында Сарыарқаның батыс бөлігімен шектеседі. Ол палезой іргетасы жер бетіне жақын жатқан эпигерциндік платформаның шеткі бөлігі болып табылады. Тектоникалық тұрғыдан Батыс Сібір мен Тұран плиталарын бір - бірімен жалғастыратын Торғай синиклизасы күрделендіреді. Оның ені 40-50 шақырымнан аспайды. Солтүстіктен оңтүстікке меридианальды бағытта созылып жатыр. Оңтүстігінде кеңейіп біртіндеп Торғай ойысына ұласады. Торғай қолатының абсалюттік биіктігі 100-125 метр аралығында ауытқиды. Қолаттағы обаған, Торғай өзендерінің алабында құсмұрын шошқалы сияқты көптеген көлдер жүйесі бар. Қолаттың табаны ежелгі алювиальды және көлдік алювиальды шөгінділерден тұрады. Торғай қолатының батысы мен шығысында абсалют биіктік біртіндеп 200 кейде 300 метрге дейін көтеріледі. Торғай үстіртінің іргетасының бетін көлденең түзу қабаттасып жатқан палеогеннің теңіздік тұзды - сазды және неогеннің көлдік - албвиальды құмды шөгінділері жауып жатыр.

Торғай үстіртінің солтүстік бөлігі нашар тілімделгендіктен аласа төбелі жонды, саяз көлді ойыстар мен төбесі текшелі дөңдер тән. Үстірттің дөңесті қалдық төбелерінің араларын бөліп жатқан ежелгі ескі өзен арналары болып табылатын сайлар мен жыралар тобымен тілімделген. Тегістелген ойыстарында тұзды көлдер мен сорлар пайда болған.

Ежелгі тарихқа үңілсек, қазіргі Батыс-Сібір ойпатында ертеде толқыған теңіз болған сыпатты. Торғай қолаты деп аталатын, солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла жатқан кең ойыс кайназой дәуірінде Батыс Сібір теңізін Торғай теңізімен жалғастырып тұрған бұғаз болған.

Үстірт негізінен, теңіз шөгінділері мен континенттік жыныстардан тұрады. Олардың қалындығы 5000 м-ге жетеді.

Қазақстан жерінде мезозой жыныстары біршама сирек кездеседі. Торғай ойыстарында көп тараған.

Кайнозой шөгінділері Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Олар палеогендік, неогендік және антропогендік болып белінеді. Палеогендік шөгінділер Шу, Іле, Жайсан жәнө т. б. қазаншұңқырлар мен ойыстардың жиектерінде, Үстіртте, Арал маңында, Торғай жазығында таралған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.