Тұран жазығының географиялық орынының ерекшелігін, климаты мен органикалық дүниесінің таралуын, аумақтың табиғатының қалыптасу мен жер бедерінің геоморфологиялық типтерінің арасындағы өзара байланыстарды ашып көрсету

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тұран жазығы 35-53°с. е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай каледон, герцин, альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен.

Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Еуропаның өзі орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болуымен, климатының шұғыл континентілігімен ерекшеленеді. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан-жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.

Жұмыстың өзектілігі Тұран жазығының табиғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету, еліміздің аумағының батыс, оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің, климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.

Дипломдық жұмыстың мақсаты: Тұран жазығының географиялық орынының ерекшелігін, климаты мен органикалық дүниесінің таралуын, аумақтың табиғатының қалыптасу мен жер бедерінің геоморфологиялық типтерінің арасындағы өзара байланыстарды ашып көрсету.

Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қарастырылады:

Физикалық, географиялық орынының негізгі ерекшеліктерін;
Аймақтың зерттеу тарихын;
Геологиялық даму тарихымен геотектоникалық құрылысының негізгі ерекшеліктерін;
Жер бедерінің түзілу жолдары мен аумақта таралуын;
Климаттың түзілу зандылықтарынымен ішкі суларын;
Топырағымен өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшеліктерін;
Табиғат қорғау мәселелерін жанжақты талдап, ой қорытындыларын шығару;

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, төрт тараудан және 13 бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Дипломдық жұмыстың практикалық манызы: нәтижесінде жинақталған дәлекті матерялдар География мамандығының студенттері, орта мектептің мұғалімі мен оқушылар Тұран ойпатының табиғатын жан-жақты оқып үйрену үшін, туристік фирмалармен өңдірістің жеке салаларының мамандары білім көзі ретінде пайдалана алады. Тұран ойпатының географиялық орыны, Геотектоникалық құрылысы, жер бедері мен климатының негізгі ерекшеліктері жан-жақты ашып көрсетілген.

Зерттеудің теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық және шет елдік авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: Ерсұлтанов Е. Е., Астапков А. Ф., Зубарева С. М., Смазнова В. М., Өтемағамбетов М., Неклюкова Н. П. т. б. Жұмыстың негізі ретінде Ерсұлтанов Е. Е. Өтемағамбетов М. «Қазақстанның физикалық географиясы», Есназарова Ұ "Қазақстанның физикалық географиясы" еңбегін және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды қолдандық. Сонымен қатар, Қазақстан ұлттық энциклопедиясынан да мәліметтер алынды.

Зерттеу әдісі: Салыстырмалы - аналитикалық, жүйелі талдау, топтау, статистикалық.

1 Тұран жазығының физикалық географиялық орыны. Табиғатының қалыптасу тарихы

1. 1 Тұран жазығының физикалық географиялық орыны

Тұран - Қазақстанның оңтүстігін батысынан шығысына дейін созылып жатқан кең жазық. Оған Маңғыстау, Үстірт, Торғай үстірті, Арал маңы, Сырдария бойы, Қызылқұм, Бетпақдала, Мойынқұм, Балқаш-Алакөл аймағы түгел кіреді.

Жазық 53°-35° солтүстік ендіктермен 51°-70° шығыс бойлықтың аралықтарында орналасқан. Аймақтын басым бөлігі 48°-35° солтүстік ендіктердің аралығында орналасқан Қазақстанның аумағында 41°-53°. Ендіктің аралығындағы Солтүстік, орталық және оңтүстік шығыс бөлігі кіреді. Ауданы екі милион шаршы шақырымға жуық. Арал теңізіне қарай еңіс, шеткі бөліктері көтеріңкі үстірті болып келуімен ерекшеленеді. Арал теңізінің жағалауында теңіз денгейінен 51 метрден шеткі аймақтарында 200-300 метрге дейін біртіндеп көтеріледі. [1]

Географиялық орынының ерекшеліктеріне сай Тұран ойпатының өзіне ғана тән ерекшеліктері бар. Олар:

Материктің ішкі бөлігіндегі 35-53 ° арасы с. е аралығындағы орынының;
дүние жүзілік мұхиттан бірнеше мың шақырым қашықта орналасуы;
оңтүстігінде биік таулы белдеулердің қоршап жатуы;
мұхиттан қашықта орналасуына орай ауа массаларының трансфориациялануына байланысты климатының аридтілігі мен жауын-шашынның аздығы;
Тропиктік жоғарғы қысымды белдудің солтүстік шетімен Воекоов білігінің оңтүстік бөлігі арқылы өтуінің климатының шұғыл континентігін арттыруы;
Транзитті Сырдария мен Әмудариядан басқа өзен торларының болмауы;
Құрғақ дала және шөл зоналарына тән өсімдіктермен жануарлар дүниесінің таралуы.

Тұран жазығының шекарасы айқын ажыратылған табиғи шептер мен өтуі мен ерекшеленеді. Солтүстік-батысында Үстірттің кемерлері мен Оңтүстік Ембі үстіртері арқылы Шығыс Европа платформасының бөлігі болып табылатын Каспий маңы ойпатымен, Мұғалжар тауының оңтүстік шығыс шетімен, Солтүстігінде Торғай үстіртінің оңтүстік шетіндегі кемерлері мен шектеседі.

Тұран жазығының жер бедері мен оның пайда болу тарихы жағынан біркелкі емес. Аймақтың негізгі тұғырын палеозойда қалыптаскан эпигерциндік платформалық құрылым - Тұран тақтасы құрайды.

Тұран жақығының жер бедері мен топырақ жамылғысы палеогендік карбонатты терриген жыныстары мен неоген-антропоген дәуірлерінің құмды, малта тасты моласса үгінділерінен түзілген.

Маңғыстаудың аласа таулы өлкесі мезозой дәуірінде пермь-триас құмтастары мен әктастарынан, тағы басқа жыныстардың қосындыларынан түзілген. Ең биік тауы - биіктігі 350-450 м, ұзындығы 130 км болатын Қаратау. Оның ең биік нүктесі - Бесшоқы (556 м) . [2] Қаратау беткейлері шатқалдармен, жыралармен тілімделген толқынды қырат түрінде көрінеді.

Тау жотасы ғана тік, жалаңаш, жартасты. Қаратаумен қатарласа оның солтүстігі мен оңтүстігінде солтүстік және оңтүстік Ақтау созылып жатады. Олар жоғарғы бор дәуірінің әктасынан тұрады. Ақтау деп аталуы да осыдан. Биіктігі 300 м шамасында. Ақтаудан оңтүстікке қарай қыратты жартылай шөлді Дала басталады. Ол түгелдей ұлу тасты-оолитті әктастардан, Каспий жағасына таяу беті саз балшықтарынан түзілген. Олардың астында пермь-триас және одан да ежелгі дәуірлердің қатпарлығы жатыр (тереңдігі 2 - 3 км) . Олардан төмен теңіз деңгейінен аласа бірнеше тұйық қазаншұңқырлар ұшырасады. Олардың ең үлкені - Қарақия ойысы теңіз деңгейінен 132 м төмен орналасқан. Маңғыстау түбегіндегі суларының көбі өте ащы, тіпті тұзды болып келеді.

Маңғыстаудан Арал теңізіне дейін Үстірт қыратты жазығы жатыр. Оның биіктігі 200-300 м. Ауданы 170 мың км². Ұзындығы 600 км, ені 300-400 км. Үстірттің Қазақстанға солтүстік-батыс бөлігі ғана кіреді. [3] Үстірттің жер бедері тегіс, ұлу тасты-оолиттік әктасы мең тұзды мергель және саз араласқан ашық түсті әктастан түзілген. Әр жерінде көлді ойысты қазаншұңқырлар кездеседі. Олар құрғап, айналасын құм (Сам, Асмантай - Матай құмдары) басқан. Мұнда өзендер жоқ.

Тұран ойпатын Батыс Сібір жазығынан Қостанай қазаншұнқыры бөліп жатыр оларды бір-бірімен ежелгі теңіздердін аралығындағы бұғаз болған Торғай қолаты жалғайды.

Физикалық-географиялық аймақты шығысымен солтүстік-шығысында, каледон қатпарлы белдеуіне жататын қазақтың ұсақ шоқылы ауданы Сарыарқа орналасқан оңтүстік-шығысындағы Шу-Іле таулары Тұран ойпатын Балқаш-Алакөл крпитодепресияларынан бөліп тұр.

Тұран жазығының Оңтүстік шекарасы каледон, герцин қатпарлығында түзілген Тянь-Шань тауларының солтүстік және оңтүстік тізбектері, Альпі қатпарлығына жататын Памир, Капетдаг тауларының етегі батыс шекарасы шартты түрде Каспий теңізі арқылы өтеді. Аймақтын енді бөлігі батыстан-шығысқа 2500 км, солтүстіктен-оңтүстікке 2000 км созылып жатыр. [4]

Ірі тектоникалық құрылымдарымен шектесетін шекарадағы тектоникалық жарықтарды бойында орналасқан Торғай үстірті, Үстірт сияқты жер бедерінің көтеріңкі пішіндері басқа аймақтан бөлініп жатыр.

Тұран ойпатының жоғарыда аталған ерекшеліктері климаты мен табиғатының барлық компоненттерінің қалыптасуына тікелей әсеретеді.

Тұран ойпаты бұл ортасында Арал теңізі орналасқан біртұтас ірі ағынсыз тұйық аймақ болып табылады.

Жер бедерінің ерекшеліктеріне сай жан жағын қоршап жатқан таулардан орасан зор мөлшерде бос жыныстары шөгеді. Ағынсыз тұйық алқапқа жатуымен теріс радиациялық баланс жағдайында көп мөлшердегі тұздың жинақталуы үрдісінің жүруі байқалады.

Географиялық орынымен климатының ерекшеліктеріне сай Еуразияның қоңыржай белдеудегі ең аз мөшердегі жауын-шашын жауады. (100-150 мм. шамасында) тұтастай алғанда Тұран жазығының табиғатына аридтілік тән осыған орай шөлдерде жыл бойы ашық күнді құрғақ ауа-райы басым болып, жер бедерін түзуде желмен температураның әсерінен жүретін физикалық үгілулер жетекші орын алады.

1. 2 Тұран жазығының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу тарихы

Тұран ойпаты туралы алғашқы тарихи жазба деректер ежелгі грек ғалымдары Герадоттың, орта ғасырдағы араб саяхатшылары Әль-Идриси мен Әль-Истрахидің, Абдулафтың, Қазақ жерінен шыққан ғұлама ғалым Әль-Фараби мен Бабырдың еңбектерінде кездеседі. Тұран ойпатымен Орта Азияның физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеу XVІІІ ғасырдың бірінші ширегінде І Петрдің Ресей мен оған шектесетін аймақтардың табиғатын жан жақты зерттеу мақсатыда ұйымдастырған ғылыми экспедициясынан басталды.

1714 жылы Астраханьнан шыққан А. Черкасскидің экспедициясы Каспий теңізінің Шығыс бөлігі мен Әмудария өзеніне сипаттамаларын орыс саяхатшыларының ішінде алғашқылардың бірі болып, құрғап қалған ескі арнасы узбойларды тауып бұрын Каспийге құйғанын анықтады.

1731 жылы Сырдария, Әмудария, Жем, Орал өзендері және тоқсан елді мекен кескіндеген картасын жасады.

1762 жылы П. И. Рычков «Орынбор өлкесінің топографиясы» атты еңбегінде Арал теңізіне құя тын өзендермен Орал маңының жер бедері жөнінен сол кездегі жазба дерек көздерін жинақтап бір жүйеге келтіріп, алғаш рет Тұран ойпатына ғылыми тұрғыдан сипаттады. [12]

XVІІІ ғасырдың соңы мен XІX ғасырдың басында сол кездегі белгілі болған керуен жолдары арқылы Орта Азиядағы тау кеңесінің мамандары, геодезистермен әскери топографтар, елшілер келе бастады. Олардың Орта Азия табиғатына жасаған сипаттамалары XVІІІ ғасырдағы саяхатшыларына қарағанда біршама толық болды.

Арнайы білікті мамандар қатысқан саяхаттар нәтижесінде Тұран ойпатының жер бедері, өзен, таулары, климаты жөнінде ғылыми деректердің ауқымы біршама кеңейді. Сол кезеңнің өзінде Әмудария, Сырдария өзендері аңғарының Бетпақдала мен Мойынқұмның өсімдіктер, жануарлар дүниесі жөнінде маңызды ақпараттар жиналды.

XІX ғасырдың 40-50 жылдары Тұран ойпатының табиғатын кешенді оқып үйрену мәселелеріне баса назар аударылып арнайы ғылыми экпедиция ұйымдастырыла бастады.

Әмудария мен Сырдарияның Арал теңізінің, Қызылқұмның табиғатын жан жақты оқып үйренуде 1840-1850 жылдар аралығында А. И. Бутаковтың экспедициясы ерекше орын алды. [13] Ол өзі болған аймақтың органикалық дүниесін оқып үйренуге баса назар аударды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Тұран ойпатының табиғатын оқып үйрену ісінде Ресей ғылым академиясымен орыс география қоғамы жетекші рөл атқарып ғылыми экспедицияны ұйымдастыруды қолға алды.

1870 жылдары Хиуа хандығымен Түрікмендердің жеке тайпалары Ресей патшалығының бодандығын қабылдамаған соң аймақты ғылыми тұрғыдан жаңжакты зерттеу ісі одан әрі жанданды.

1873, 1874, 1875 жылдары Орыс география қоғамы ұйымдастырған Әмудария экспедициясы ауқымымен ғылыми зерттеулерінің нәтежиесі жөнінен Ресейдің жазық аймақтарында жүргізілген саяхаттардың ең маныздылары болып табылады. Бұл экпедиция Қарақұм шөлінің ірі бөлігін Әмударя өзенінің аңғарынын табиғатының ерекшеліктерін, Батыс Узбой мен Каспий теңізіне апаратын керуен жолдарын зерттеді. [14] Нәтежиесінде Әмудария мен Сырдарияның аралығындағы Қызылқұм шөлі арқылы Самарқант мен Ташкентті жалғайтын жол бағытының негізі қаланды. Экспедицияның құрамына арнайы мамандырылған бес топ кіріп онда жиырмадан астам Ресейге белгілі ғалым жұмыс істеді. Каспий теңізі мен оның шығыс жағалауын, Үстірт пен Маңғыстау түбегін оқып үйрену мақсатында Петербургтың жаратылыстану қоғамы 1874 жылы Арал - Каспий экспедициясын ұйымдастырды.

Жоғарыда аталған екі экспедицияда алдарына Арал-Каспий ойыстарының табиғат жағдайларымен байлықтарын оқып үйреніп, геологиялық құрылысының жер бедерінің, климатымен органикалық дүниесінің ерекшеліктерін аңықтау мақсатын қойды. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері ғылымға орасан зор үлес қосты.

ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде орыс ғалымдары Узбойлар арқылы Әмударияның суын Каспийге құйып Орта Азияға баратын су жолын ашу, теміржол салу, пайдалы қазбаларды барлау мәселелерімен айналысты.

1886-1888 жылдар аралығында В. А. Обручевтің экспедициясы Узбойлар мен Қарақұмды зерттеу мен айналысып, Қарақұмның теңіз табанында шөгуден емес аккумулятивтік жолмен түзілгенің аңықтады. [15] Лестті шөгінділерді оқып үйрене отырып оның пайда болуының желдін ғылыми болжамын қолдады.

1900-1906 жылдар аралығында белгілі географ Л. С. Берег Арал теңізінің алқабын кешенді зерттеулер жүргізді. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері 1908 жылы жарық көрген, Арал теңізі атты монографиясында жинақталып сол кездерде Северцев болжаған Аралдың құрғап қалуы жөніндегі ғылыми болжамның негізсіз екеніне және алғы шарттарының жөнінде өзінің ой қорытындысын шығарды.

1895 жылы Орта Азияға Каспий сырты темір жолының салыну жұмысын бастақаруға Ресейдің орман департаменті Қарақұммен Қызылқұмды бекіту жұмыстарын жүргізу мақсатында орманшы В. А. Пасецкийді жіберді. Ол жергілікті өсімдіктерді отырғызу арқылы құмды тоқтатуға болатының іс жүзінде дәлелдеді.

1912 жылы география қоғамы құмды шөлдерді тұрақты зерттеу мақсатында Қарақұмда тұрақты жұмыс істейтін Репетке бекетін ұйымдастырды ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдын басында Сырдария аңғары мен Жетісуда көші-қон басқармасының Түркістан бөлімшесі экспедициялық зерттеулер жүргізу жұмыстарын қолға алынды.

Кеңестік дәуірде Тұран ойпатын жан-жақты оқып үйреніп кешенді зерттеу жұмыстары қолға алынып, арнайы мамандандырылған экпедициялар ұйымдастырыла бастады.

1912 жылы Н. Л. Карженевскийдің экспедициясы Мойынқұмды жаң-жақты оқып үйренудін негізін қалады. 1925 жылы Қарақұмдағы күкіртті төбелерді зерттеу жұмыстарын белгілі геолог А. Е. Ферсман мен Д. И. Щербаковтың экспедициясы жүргізді.

1912 жылдан бастап В. А. Дубенский мен Н. А. Димнің экспедициясы Қарақұм каналын салуға қолайлы дерлерді таңдау мақсатында кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізуді бастады. Олар көпжылдық Қарақұм және Түрікмен экспедицияларын бөлінді. Тұран ойпатының табиғатымен табиғат байлықтарын Ұлы Отан соғысына дейін белгілі ғалымдар Б. А. Федорович, И. П. Герашмов, А. Г. Доскач, С. Ю. Гемер, А. Е. Ферсман, Д. И. Щ. рбаков, А. С. Кель, В. Н. Кунин, Е. В. Лобова, Э. М. Мурзаев, М. К. Граве зерттеді. [13]

Тұран ойпатының табиғатының ерекшелігін Орта Азия мемлекеттік Университетінің экспедициясы айналысты. Экспедиция құрамында жұмыс істеген белгілі ғалымдар Д. И. Кашкаров пен Е. П. Коровин Орта Азия шөлдерінің типтері жөніндегі Л. С. Берег пен А. И. Красновтың зерттеулерін одан әрі жалғастырып, сазды, тасты, құмды, сорлы шөлдерді экологиялық топтарға бөлді. Ұлы Отан соғысы жылдары оның өзінде Тұран ойпатында зерттеулер жүргізу одан әрі жалғастырылып ғылыммен іс-тәжірбиенің бір-бірімен одан әрі жақындай түсті.

Шөлді игеруге байланысты Тұран ойпатының суармалы жерлері мен мал азықтың тән минералды байлықтарын зерттеу ісіне 1960-1980 жылдар аралығында КСРО ғылыми академиясының, Қазақстан, Өзбекстан ғылым академиялары мен Түрікмен КСР-нің шөл институты зор үлес қосты.

Қазіргі кезенде Тұран жазығының табиғат жағдайлары мен байлықтары біршама жақсы зерттелген. Жинақталған материалдар ғылымдағы бірқатар даулы мәселелерді шешуге мүмкіндік бере отырып жаңа түйінді мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Олардың қатарына Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын шаруашылықтың мақсатта шектен тыс пайдалану нәтежиесінде туындаған Арал мен Қарабұғаз-Голдың тартысуына байланысты Арал маңының шөлденуі мен топырақтын сортаңдану, судың ластану, өзен суларын тиімді пайдалану сияқты түйінді мәселелер жатады.

1. 3. Тұран жазығының геологиялық құрылысы

Тұран жазығы тектоникалық тұрғыдан таскөмір, пермь, дәуіріндегі герцин қатпарлығында түзілген эпипалеозойлық жас платформа болып табылады. Оның ірге тасыда герцин құрылымы басым. Олардың арасында кембрийге дейінгі Байкалдың массивтер Қазақтың ұсақ шоқылы ауданының батыс бөлігімен (Сарыарқаның) Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін аумақтарында көмілген коледондық құрылымдарда кездеседі.

Тұран плитасының іргетасы бірқатар тектоникалық жарықтарға бөлшектенген солардың ішінде жер бедерін қалыптастыруда субмеридианальды бағытта созылып жатқан Орал-Оман, Гиссар-Маңғыстау тектоникалық жарықтары жетекші орын алады.

Тектоникалық жарықтар арқылы Тұран плитасының іргетасы төрт ірі блокқа бөлінеді. Сарыарқа мен шектесетін солтүстік шығыс блок мезозой мен кайназой кезендерінде көтерінкі күйінде қалғандықтан кристалды іргетасы 1000 метр терендікте жатыр. Тек біршама терең кристалды ойыстарда ғана 2000 метрден астам тереңдікте жатыр. Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін оңтүстік шығыс блок мезозойда көтерілгенімен кайназойда мантияға терең батқандықтан іргетасы 8-10 шақырым тереңдікте жатыр. Оңтүстік батыс блокта жер бедерінің үш оң пішінді формалары кездесетіндіктен іргетасы 1-3 шақырым тереңдікте орналасқан. [16]

Кристаллды іргетасын түзетін тау жыныстары Сұлтан-Уаис, Орталық Қызылқұм мен Маңғыстау көтерілулерін қамтыған шектеулі аумақтағана жербетіне шығып жатыр. Олардын негізгі бөлігін орта және төменгі палеозойдың метаморфтанған тақта тастары, әктастары юра мен кремнийленген диабаздар құрайды.

Тұран плитасының кристалды ірге тасының бетін шөгінді жыныстардың жабуы тас көмір дәуірінің басы мен соңындағы теңіз трансгрессисының нәтежиесінде басталды.

Палеозой эрасының девон дәуіріндегі каледон қатпарлығының жүруіне байланысты Тұран ойпатына көршілес жатқан таулы аймақтарда тау түзілу үрдісі жүріп, құрлықтын ұлғаюына байланысты континентті климат басым болды. Тас көмір дәуіріндегі тектоникалық қозғалыстардың әсерінен қозғалмалы тұрақсыз аймақтар қалыптасты қазіргі Тұран ойпатының орынында геосиклинальды жағдай сақталып теңіздің орыны болды. Тас көмір дәуірінң климаты біршама жұмсақ ылғалдылығы мен ерекшеленеді. Тас көмір дәуірінң екінші жартысынан бастап құрылықтын көлемі ұлғайып теңіз біртіндеп тартылып құрғай бастады. Тұран ойпатынындағы теңіз табанына әктастар мен қабаттасқан ашық сұртүсті құмтастар, сазды жыныстардың қалын қабаты шөкті.

Пермнің климаты ылғалдылығымен ерекшеленді Маңғыстау мен Үстіртте континентік жағдай сақталып қызыл түсті саздар түзілді. Мезозой эрасының триас дәуірінде Тұран ойпатының аумағының іргетасының біртіндеп баяу мантияға батуына байланысты оңтүстігіндегі Жерорта теңізі геосинклиналынан теңіз суы еніп ол Торғай бұғазы арқалы Батыс Сібір плитасымен жалғасып жатты. Триастың теңіздік шөгінділерінің қалындығы бірнеше мың метрге дейін жетті. Олар қазіргі кезде Маңғыстаудағы Қаратауда жер бетіне шығып жатыр. Олардың негізін әктастарымен қабаттасқан құм тастар конгомераттармен саздар құрайды. Триас дәуірінің соңында Тұранның Сарыарқа, Мұғалжар, Тянь-Шаньмен шектесетін бөліктерінде тектоникалық жарықтар пайда болып жер қыртысының баяу шөгуі одан әрі жалғасты.

Триастын климаты құрғақ және ылғалды кезендер мен алмасып отыруымен ерекшеленеді. Юра дәуірінің Тұран ойпатының басым бөлігін теңіз алып жатты климаттағы өзгерістерді саяз теңіздердін табанында қазіргі кездегі Торғай, Жыланшық қоныр көмір алабының Торғай, Шу - Сарысу, Маңғыстау, Үстірт, Қызылқұм мұнайлы газды алыптарының пайда болуына қолайлы әсер етті. Ылғалды және құрғақ климаттық жағдайының алмасуы өсімдіктердің кеңінен тарауына қолайлы әсер етті. Бор дәуірінің басында жер қыртысының біртіндеп көтерілуінің әсерінен Тұран ойпатының аумағындағы теңіздер біртіндеп тартыла бастады. Бордың соңы мен палеогеннің басында жер қыртысының матияға батуының нәтежиесінде теңіз трансгрессиясы жүріп көлемі ұлғайды. Сол кезенде теңіз суы Тұран ойпатымен Батыс Сібірді басып олардын аралығын Торғай бұғазы жалғап жатты. Бор дәуірінің сонында казір жазуға қолданылатын бор теңіз табанына шөгіп қалың қабат тұзеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.