Аквариумдық балықтардың биологиялық ерекшеліктері
Кіріспе 5
1 Әдеби шолу 7
2 Балықтарға жалпы сипаттама 9
2.1 Балықтардың систематикасы және шығу тегі 9
2.2 Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 10
2.3 Балықтардың ішкі құрылысы 13
2.3.1 Қаңқа 13
2.3.2 Қанаттар мен олардың белдеулері. 17
2.3.3 Бұлшықеттері 19
2.3.4 Асқорыту жолы. 20
2.3.5 Торсылдақ және гидростатикалық тепе.теңдік 24
2.3.6 Тынысалу мүшелері 26
2.3.7 Қанайналу жүйесі. 31
2.3.8 Балықтардын зәршығару жүйесі және су.тұз алмасу жүйесі 34
2.3.9 Көбею жүйесі 36
2.3.10 Жүйке жүйесі 38
2.4 Аквариумдық балықтар 45
2.4.1 Аквариумдық балықтардың жалпы сипаттамасы. 45
2.4.2 Аквариумдық балықтарды өсіру ережелері, аквариум түрлері 47
3 Гуппи (Poecilia reticulate) аквариумдық балығынын биологиясы 51
3.1. Гуппи аквариумдық балықтарың сұрыптары 51
3.2. Гуппи аквариумдық балықтарының тіршілік әрекеттері 55
3.2.1 Гуппи шабақтарын өсіру әдісі 57
3.2.2 Гуппи балықтарының ихтиофтириоз ауруы және оны емдеу әдісі 59
3.3 Аквариумдық балықтарды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану 62
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМШАЛАР 71
1 Әдеби шолу 7
2 Балықтарға жалпы сипаттама 9
2.1 Балықтардың систематикасы және шығу тегі 9
2.2 Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 10
2.3 Балықтардың ішкі құрылысы 13
2.3.1 Қаңқа 13
2.3.2 Қанаттар мен олардың белдеулері. 17
2.3.3 Бұлшықеттері 19
2.3.4 Асқорыту жолы. 20
2.3.5 Торсылдақ және гидростатикалық тепе.теңдік 24
2.3.6 Тынысалу мүшелері 26
2.3.7 Қанайналу жүйесі. 31
2.3.8 Балықтардын зәршығару жүйесі және су.тұз алмасу жүйесі 34
2.3.9 Көбею жүйесі 36
2.3.10 Жүйке жүйесі 38
2.4 Аквариумдық балықтар 45
2.4.1 Аквариумдық балықтардың жалпы сипаттамасы. 45
2.4.2 Аквариумдық балықтарды өсіру ережелері, аквариум түрлері 47
3 Гуппи (Poecilia reticulate) аквариумдық балығынын биологиясы 51
3.1. Гуппи аквариумдық балықтарың сұрыптары 51
3.2. Гуппи аквариумдық балықтарының тіршілік әрекеттері 55
3.2.1 Гуппи шабақтарын өсіру әдісі 57
3.2.2 Гуппи балықтарының ихтиофтириоз ауруы және оны емдеу әдісі 59
3.3 Аквариумдық балықтарды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану 62
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМШАЛАР 71
Балықтар омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең көп санды және әртүрлі пішінді топ. Бұл олардың өте әртүрлі жағдайларда тіршілік етуімен байланысты. Балықтар тропикалық, қоңыржай және полярлы зоналардың шағын қара суларында, ағысы қатты өзендері мен жылғаларында, теңіздері мен мұхиттарында тіршілік етеді. Балықтар 6000 м биіктегі тау суларында, мұхиттардың тұңғиықтарында, жер асты үңгірлердегі суларда да кездеседі. Балықтар температурасы 2ºС суық сулардан 40ºС асатын ыссы суларда да, сондай- ақ тұщы, кермек және тұздылығы 80% болатын суларда да тіршілік ете алады, тек тұзсыз (тазартылған) және тұздық суларда болмайды. Балықтардың әрбір түріне нақтылы тіршілік жағдайы тән, бұлардың құрылысы мен тіршілігі айтарлықтай солардың ерекшелігіне байланысты. Ұзақ тарихи даму барысында балықтар судың құрамының көптүрлілігіне бейімделген, сондықтан пішіні мен түсі де әртүрлі, көптеген айрықша органдары дамыған немесе жоғалған. Көлемі, құрылысы, түсі мен физиологиясы өте күрделі. Денесінің ұзындығы 1 см- ден 20 м - ге, ал салмағы бірнеше грамнан 14 тоннаға дейін жетеді.
Негізінен суда жүзетін балықтардың арасында ауада қалықтайтын, жерде жорғалайтын немесе секіретін түрлері де кездеседі. Балықтардың кейбіреуі микроскоптық балдырлармен- фитопланктон, екіншілері – жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, басқалары зоопланктонмен немесе зообентоспен қоректенеді, өте үлкен жануарларды жей алатын түрлері де кездеседі. Көптеген балық түрлері ұрпағын қорғайды, бұндайда өзі опат болатын жағдайлар жиі кездеседі. Балықтар жұмыртқа (уылдырық) салып көбейеді, дегенмен тірі жұмыртқа немесе тірі туатындары да бар. Кейбір балықтар өте жоғары кернеулі электр тогын бөле алады, ал антарктикалық ақ қанды – балықтың қанында эритроцитер болмайды, қаны түссіз.
Қазіргі уақытта аквариумдық балықтар адам өмірінде ерекше орын алуда, сол себепті ең алдымен олардың биологиялық ерекшеліктерін жетік білу керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
1. Тірідей туатын аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
2. Гуппи (Poecilia reticulata) балықтарын өсіру және көбейту мәселелерін қарастыру;
3. Биология пәні сабағында аквариумды көрнекілік құрал ретінде қолдану.
Негізгі зерттеу міндеттері:
Аквариумдық балықтардың биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
Аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
Аквариумды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану;
Аквариумдық балықтардың ауру қоздырғыштарымен күресу жолдарын зерттеу және методикалық нұсқауларды ұсыну.
Негізінен суда жүзетін балықтардың арасында ауада қалықтайтын, жерде жорғалайтын немесе секіретін түрлері де кездеседі. Балықтардың кейбіреуі микроскоптық балдырлармен- фитопланктон, екіншілері – жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, басқалары зоопланктонмен немесе зообентоспен қоректенеді, өте үлкен жануарларды жей алатын түрлері де кездеседі. Көптеген балық түрлері ұрпағын қорғайды, бұндайда өзі опат болатын жағдайлар жиі кездеседі. Балықтар жұмыртқа (уылдырық) салып көбейеді, дегенмен тірі жұмыртқа немесе тірі туатындары да бар. Кейбір балықтар өте жоғары кернеулі электр тогын бөле алады, ал антарктикалық ақ қанды – балықтың қанында эритроцитер болмайды, қаны түссіз.
Қазіргі уақытта аквариумдық балықтар адам өмірінде ерекше орын алуда, сол себепті ең алдымен олардың биологиялық ерекшеліктерін жетік білу керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
1. Тірідей туатын аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
2. Гуппи (Poecilia reticulata) балықтарын өсіру және көбейту мәселелерін қарастыру;
3. Биология пәні сабағында аквариумды көрнекілік құрал ретінде қолдану.
Негізгі зерттеу міндеттері:
Аквариумдық балықтардың биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
Аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
Аквариумды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану;
Аквариумдық балықтардың ауру қоздырғыштарымен күресу жолдарын зерттеу және методикалық нұсқауларды ұсыну.
1. Қайымов Қабділрашид. Балықтар әлемінде. Алматы - Қайнар, 1981.-176 б.
2. Бейімбет Ә.А. Ихтиологияның негіздері. 1-бөлім. Алматы: Қазақ университеті, 2005.-84 б.
3.Жұмалиев М.Қ., Бейімбет Ә.А., Есжанов Б.Е. Балықтар алуантүрлілігі және ихтиология негіздері. Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2009.-248 б.
4. Плонский В.Д. Мир аквариума. Большая иллюстрированная энциклопедия. М.: Аквариум ЛТД, 2000. – 640 с.
5. Гусев Е.Е. Гипергалинная аквакультура. М.: 1990
6. В.Каль, Б.Каль, Д.Фост/ Перев. С нем. Евг.Захаров Атлас аквариумных рыб. М.: Аквариум ЛТД, 2000. - 288 с.
7. Цирлинг М.Б. Аквариум и водные растения. - СПб.: Гидрометеоиздат, 1991.- 256 с.
8. Глейзер С.И., Плонский В.Д. Необычный аквариум. - М.: Знание, 1988.-192 с.
9. Ильин М.Н. Аквариумное рыбоводство. М.: Московский университет, 1965.- 319 с.
10. Дацкевич Т. Аквамир живородящие рыбы. М.: Знание, 1992. - 156 с.
11. Петровицкий И. Аквариумные тропические рыбы. М.: Артия, 1984.-224 с.
12. Бауэр Р. Болезни аквариумных рыб. Профилактика. Диагностика. Заболевания. Лечение. М.: Аквариум ЛТД, 2000. - 176 с.
13. Махлин М.Д. Аквариум в школе. Книга для учителя.-М.: Просвещение, 1984.-144 с.
14. Герд С.В. Аквариум в школе. Пособие для учителей средней школы.-М.: Ленинград, 1953.- 246 с.
15. Чулкова Л.В., Глуховцев И.В., Карпов В.Е., Чулков А.В. Ваш аквариум. Алма-ата: Кайнар, 1992.-336 с.
16. Кочетов А.М. Экзотические рыбы. - М.: Лесная промышленность, 1988.-239 с.
17. Костина Д. Все об аквариуме и рыбках. - М.: АСТ, 2010-281 с.
18. Шеффер К., Кассельман К., Рашке А. Аквриум от А до Я. Пер. С нем. И. Гиляровой. - М.: Эскмо, 2011.-400 с.
19. Эндрю Клив. Аквариумные рыбки мир животных. М.: Белфакс, 1996.- 70 с.
20. Шталькнехт Г. Аквариум для начинающих. Пер.с нем. А. Линева.- М.: Аквариум ЛТД, 2001.-144 с.
21. Оммани Ф. Рыбы. Пер.с нем. Л. Петровой. - М.: Мир, 1975.-192с.
22. Джеффри Коу. Рыбы. - М.: Слово, 1998.- 48 с.
23. Франк С.Т. Иллюстрированная энциклопедия рыб. М.: Артия, 1982- 558 с.
24. kk.wikipedia
25. Щапова О.П. Домашний аквариум. М.: Феникс, 2010.- 350 с.
26. Белов Н.В. Полная энциклопедия аквариумиста. Карманная библиотека. Минск: Харвест, 2007.- 639 с.
27. Асланди К.Б., Шавкин В.И. Рыбы пресных вод. Карманный определитель. М.: Рольф, 1999.-128 с.
28. Альманах Аквариумист (аквариумы и террариумы). Редакционный совет: Алискеров С.В., Беме Р.В., Вершинина Т.А., Голованов А.А . М.:ВО Агропромиздат, 1991. Выпуск 1. - 62с.
29. Массовый иллюстрированный журнал. Редакционнык коллегия: Голованов А.В., Махлин М., Айнзафт Ю.С., Левина В.М., Хромова Т.Н. М.: ТОО редакция журнала Рыбалов, 1993. - 60 с.
30. Микулина А.Е.Живые корма. М.: 1993.
31. http://kitaphana.kz
32. Пыльцына Е. Ваш аквариум. Популярная энциклопедия. М.: Владис, 2010.- 640 с.
33. http://aquarium.ru/
2. Бейімбет Ә.А. Ихтиологияның негіздері. 1-бөлім. Алматы: Қазақ университеті, 2005.-84 б.
3.Жұмалиев М.Қ., Бейімбет Ә.А., Есжанов Б.Е. Балықтар алуантүрлілігі және ихтиология негіздері. Оқу құралы.-Алматы: Қазақ университеті, 2009.-248 б.
4. Плонский В.Д. Мир аквариума. Большая иллюстрированная энциклопедия. М.: Аквариум ЛТД, 2000. – 640 с.
5. Гусев Е.Е. Гипергалинная аквакультура. М.: 1990
6. В.Каль, Б.Каль, Д.Фост/ Перев. С нем. Евг.Захаров Атлас аквариумных рыб. М.: Аквариум ЛТД, 2000. - 288 с.
7. Цирлинг М.Б. Аквариум и водные растения. - СПб.: Гидрометеоиздат, 1991.- 256 с.
8. Глейзер С.И., Плонский В.Д. Необычный аквариум. - М.: Знание, 1988.-192 с.
9. Ильин М.Н. Аквариумное рыбоводство. М.: Московский университет, 1965.- 319 с.
10. Дацкевич Т. Аквамир живородящие рыбы. М.: Знание, 1992. - 156 с.
11. Петровицкий И. Аквариумные тропические рыбы. М.: Артия, 1984.-224 с.
12. Бауэр Р. Болезни аквариумных рыб. Профилактика. Диагностика. Заболевания. Лечение. М.: Аквариум ЛТД, 2000. - 176 с.
13. Махлин М.Д. Аквариум в школе. Книга для учителя.-М.: Просвещение, 1984.-144 с.
14. Герд С.В. Аквариум в школе. Пособие для учителей средней школы.-М.: Ленинград, 1953.- 246 с.
15. Чулкова Л.В., Глуховцев И.В., Карпов В.Е., Чулков А.В. Ваш аквариум. Алма-ата: Кайнар, 1992.-336 с.
16. Кочетов А.М. Экзотические рыбы. - М.: Лесная промышленность, 1988.-239 с.
17. Костина Д. Все об аквариуме и рыбках. - М.: АСТ, 2010-281 с.
18. Шеффер К., Кассельман К., Рашке А. Аквриум от А до Я. Пер. С нем. И. Гиляровой. - М.: Эскмо, 2011.-400 с.
19. Эндрю Клив. Аквариумные рыбки мир животных. М.: Белфакс, 1996.- 70 с.
20. Шталькнехт Г. Аквариум для начинающих. Пер.с нем. А. Линева.- М.: Аквариум ЛТД, 2001.-144 с.
21. Оммани Ф. Рыбы. Пер.с нем. Л. Петровой. - М.: Мир, 1975.-192с.
22. Джеффри Коу. Рыбы. - М.: Слово, 1998.- 48 с.
23. Франк С.Т. Иллюстрированная энциклопедия рыб. М.: Артия, 1982- 558 с.
24. kk.wikipedia
25. Щапова О.П. Домашний аквариум. М.: Феникс, 2010.- 350 с.
26. Белов Н.В. Полная энциклопедия аквариумиста. Карманная библиотека. Минск: Харвест, 2007.- 639 с.
27. Асланди К.Б., Шавкин В.И. Рыбы пресных вод. Карманный определитель. М.: Рольф, 1999.-128 с.
28. Альманах Аквариумист (аквариумы и террариумы). Редакционный совет: Алискеров С.В., Беме Р.В., Вершинина Т.А., Голованов А.А . М.:ВО Агропромиздат, 1991. Выпуск 1. - 62с.
29. Массовый иллюстрированный журнал. Редакционнык коллегия: Голованов А.В., Махлин М., Айнзафт Ю.С., Левина В.М., Хромова Т.Н. М.: ТОО редакция журнала Рыбалов, 1993. - 60 с.
30. Микулина А.Е.Живые корма. М.: 1993.
31. http://kitaphana.kz
32. Пыльцына Е. Ваш аквариум. Популярная энциклопедия. М.: Владис, 2010.- 640 с.
33. http://aquarium.ru/
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 5
1 Әдеби шолу 7
2 Балықтарға жалпы сипаттама 9
2.1 Балықтардың систематикасы және шығу тегі 9
2.2 Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 10
2.3 Балықтардың ішкі құрылысы 13
2.3.1 Қаңқа 13
2.3.2 Қанаттар мен олардың белдеулері. 17
2.3.3 Бұлшықеттері 19
2.3.4 Асқорыту жолы. 20
2.3.5 Торсылдақ және гидростатикалық тепе-теңдік 24
2.3.6 Тынысалу мүшелері 26
2.3.7 Қанайналу жүйесі. 31
2.3.8 Балықтардын зәршығару жүйесі және су-тұз алмасу жүйесі 34
2.3.9 Көбею жүйесі 36
2.3.10 Жүйке жүйесі 38
2.4 Аквариумдық балықтар 45
2.4.1 Аквариумдық балықтардың жалпы сипаттамасы. 45
2.4.2 Аквариумдық балықтарды өсіру ережелері, аквариум түрлері 47
3 Гуппи (Poecilia reticulate) аквариумдық балығынын биологиясы 51
3.1. Гуппи аквариумдық балықтарың сұрыптары 51
3.2. Гуппи аквариумдық балықтарының тіршілік әрекеттері 55
3.2.1 Гуппи шабақтарын өсіру әдісі 57
3.2.2 Гуппи балықтарының ихтиофтириоз ауруы және оны емдеу әдісі 59
3.3 Аквариумдық балықтарды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану 62
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМШАЛАР 71
КІРІСПЕ
Балықтар омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең көп санды және әртүрлі пішінді топ. Бұл олардың өте әртүрлі жағдайларда тіршілік етуімен байланысты. Балықтар тропикалық, қоңыржай және полярлы зоналардың шағын қара суларында, ағысы қатты өзендері мен жылғаларында, теңіздері мен мұхиттарында тіршілік етеді. Балықтар 6000 м биіктегі тау суларында, мұхиттардың тұңғиықтарында, жер асты үңгірлердегі суларда да кездеседі. Балықтар температурасы 2ºС суық сулардан 40ºС асатын ыссы суларда да, сондай- ақ тұщы, кермек және тұздылығы 80% болатын суларда да тіршілік ете алады, тек тұзсыз (тазартылған) және тұздық суларда болмайды. Балықтардың әрбір түріне нақтылы тіршілік жағдайы тән, бұлардың құрылысы мен тіршілігі айтарлықтай солардың ерекшелігіне байланысты. Ұзақ тарихи даму барысында балықтар судың құрамының көптүрлілігіне бейімделген, сондықтан пішіні мен түсі де әртүрлі, көптеген айрықша органдары дамыған немесе жоғалған. Көлемі, құрылысы, түсі мен физиологиясы өте күрделі. Денесінің ұзындығы 1 см- ден 20 м - ге, ал салмағы бірнеше грамнан 14 тоннаға дейін жетеді.
Негізінен суда жүзетін балықтардың арасында ауада қалықтайтын, жерде жорғалайтын немесе секіретін түрлері де кездеседі. Балықтардың кейбіреуі микроскоптық балдырлармен- фитопланктон, екіншілері - жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, басқалары зоопланктонмен немесе зообентоспен қоректенеді, өте үлкен жануарларды жей алатын түрлері де кездеседі. Көптеген балық түрлері ұрпағын қорғайды, бұндайда өзі опат болатын жағдайлар жиі кездеседі. Балықтар жұмыртқа (уылдырық) салып көбейеді, дегенмен тірі жұмыртқа немесе тірі туатындары да бар. Кейбір балықтар өте жоғары кернеулі электр тогын бөле алады, ал антарктикалық ақ қанды - балықтың қанында эритроцитер болмайды, қаны түссіз.
Қазіргі уақытта аквариумдық балықтар адам өмірінде ерекше орын алуда, сол себепті ең алдымен олардың биологиялық ерекшеліктерін жетік білу керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
1. Тірідей туатын аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
2. Гуппи (Poecilia reticulata) балықтарын өсіру және көбейту мәселелерін қарастыру;
3. Биология пәні сабағында аквариумды көрнекілік құрал ретінде қолдану.
Негізгі зерттеу міндеттері:
oo Аквариумдық балықтардың биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
oo Аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
oo Аквариумды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану;
oo Аквариумдық балықтардың ауру қоздырғыштарымен күресу жолдарын зерттеу және методикалық нұсқауларды ұсыну.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: соңғы уақытта аквариумдық балықтарды асырау әуесқой-аквариумшылармен қатар, сәндік мақсатта қолданылатын адамдар арасында да танымал болуда. Көбінесе, әуестенушілер аквариумдық балықтарды тек асырау және көбейтумен ғана айналысады, инбридинг нәтижесінде түр ерекшеліктерінің жойылуына әкеліп соқтырады.
Сонымен қатар, аквариум-экожүйенің жарқын үлгісі және де мектептерде, арнайы орта білім ордаларында биология пәні сабағында таптырмас көрнекілік құрал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық негізі: тақырып мәселесі бойынша дүние жүзінде, Қазақстанда гуппи аквариумдық балықтарды өсіру биологиялық ерекшеліктерін сондай-ақ, жергілікті авторлардың ғылыми-зерттеу еңбектеріндегі биологиялық ерекшеліктері қарастырыла отырып, әдеби материалдарға сүйеніп жазылған таным-білімдерінің нәтижесі болып табылады
Зерттеудің практикалық негізі: Мектептерде, арнайы орта білім ордаларында биология пәні сабағында таптырмас көрнекілік құрал ретінде қолдануға болады. Гуппи аквариумдық мысалында биология сабағында омыртқалылар тақырыбын жетік түсіндіруге болады және аквариумды күту, балықтарды өсіру жеткіншек ұрпақты қоршаған ортаны, табиғатты аялауға тәрбиелейді. Сонымен қатар, көпшілік адамдар үшін гуппи аквариум балықтары жайлы міндетті түрде ақпараттандырылып, өсіру жолдарын қолдану.
Зерттеу объектісі: Аквариумдық гуппи (Poecilia reticulata) балықтары.
Зерттеу жаңашылдығы: Әртүрлі қоршаған орта факторлары және түрлі қорек беру арқылы гуппи балықтарының шабақтарын өсірудегі айырмашылығын анықтау.
1 Әдеби шолу
Аквариумды табиғаттың аумаған кішкене бөлігі деп қарауға келмейді, дегенмен оның табиғат су қоймасындағы тіршілік заңдылықтарының бірсыпырасын зерттеуге көмекші болатыны даусыз. Аквариумда өзен, көл, теңіз, тіпті мұхит тұрғындарының да тіршілігін зерттеуге болады. Бұл тұрғыдан қарастырғанда аквариум ғалымдардың лабораториялық сенімді құралы [1, 8].
Балықты аквариумда ұстау туралы алғашқы талпыныс ІІ ғасырда өмір сүрген Рим империясындағы ірі шенеуліктің баласы, жоғары білімді, философ Люциус Апулейден басталды. Ол күнделікті таңертеңгілікте- теңіз суынан әр түрлі балықтар мен теңіз жануарларын әкеліп, су құйылған арнаулы ыдыста оларды өсіре отырып, мінез- қылығын жазды. Дін үстемдік етіп тұрған заманда Апулейдің бұл ісі сиқыршылық деп есептеліп, оны құдайсыздар ретінде Собрат қаласынан Карфагенге жер аударды. Алайда басқыншылығымен бүкіл әлемге аты әйгілі болған ұлы патша Александр Макендонский бұған дейін су асты әлемін көзімен көріп, қызықтау үшін өзіне арнаулы шыны қалпақ жасатқаны, онымен теңіз суының түбіне түсіп, ұзақ уақыт су асты тұрғындарынан көз алмай бақылау жасағаны тарихтан белгілі. Ал Апулей болса, бар болғаны теңіз жануарларын теңізден құйып алынған шағын суда- аквариумда өсіргені үшін жазықсыз сот үкіміне душар болды. Сөйтіп, Апулейді тұңғыш аквариумист деуге әбден болады [1, 2, 9, 12-14].
Әрине бұдан балықтар мен су жануарларын жасанды су қоймаларында өсірумен тек Апулей ғана шұғылданды деген ұғым тумаса керек. Тіпті біздің эрамызға дейінгі 1700- 1800 жылдардағы ежелгі Мысырдың Бен- Гассандағы мазарының тас қабырғаларында Ніл өзенінің балықтары өте білгірлікпен ойылып салынған. Мысырдағы ескі қалалар қазбасынан сарай алдында болған жайпақ табақша- бассейндердің табылуы. Ніл, Тигр, Евфрат өзендерінің балықтарын осы бассейнде өсірген болар деген болжам туғызады.
Болат қанжар қап түбінде жатпайды демекші ақиқат шындық та жеңіс таппай қоймады. Грек ғалымдары балықты зерттеу ісімен мықтап шұғылданды; Аристотель балықтардың 116 түрін сипаттап жазса, Теофраст Үндіде мекендейтін балықтардың кейбір түрлерін жұртшылыққа насихаттады. Ал римдіктер тағамға пайдаланылатын сұлтан балықтарды (барабулька) арнаулы су құйылған ыдыста сақтап, құрметті меймандардың алдында өлтіріп барып қуыратын болған.
Уақыт өткен сайын аквариумда балық ұстаушылардың саны біртіндеп арта түсті. Кейінірек, Х ғасырлар шамасында Қытай, Жапон, Корея елдері де аквариумда балық өсірумен шұғылданып, балық тұқымын қолдан шығаруға талпыныс жасады [2, 3, 7].
Аквариумның алғашқы тұрғыны алтын балық екендігі жайлы барлығымыға белгілі. Алтын балықтар патша сарайының сәні болды. Ол туралы аңыздар да таралды. Ресейге де алтын балық шығыс елінен, патшалардың біріне тарту болып келді, бірақ қалай күтуді білмегендіктен, балық өліп қалды. Германия мен Ресейде аквариум ұстау ХІХ ғасырдың ортасында әдетке айналды. Осыдан кейін ғана Европада бұрын әдетке айналмаған шығыс елінің балықтарын бөлмеде өсіруге жол ашылды.
1876 жылдан бастап Мәскеуде шеттен келген балықтардың 30 шақты түрінің көрмесі ұйымдастырылды. Осыдан кейін аквариуммен шұғылданушылардың саны артты, тропиктік балықтарды өздері барып алып келу, көпшілік көретін аквариумдар ұйымдастыру ісімен шұғылдана бастады [1, 3].
2 Балықтарға жалпы сипаттама
2.1 Балықтардың систематикасы және шығу тегі
Балықтардың шығу тегінде көмескі нәрселер көп, дегенмен палеозоологтардың көпшілігі бұл класүстінің өкілдері силур дәуірінің ортасында тұщы суларда пайда болды деп есептейді. Бұған дәлел ең ертедегі қазбаларда теңіз балықтарының жоқ болуы, ал кейінгі қазбаларда теңіз балықтарының жоқ болуы, ал кейінгі қазбаларда олардың қалдықтары жеткілікті [2, 3, 6].
Балықтардың шығу тегін әртүрлі қалқандылармен байланыстыруға болады, ал сауыттылар мен акантоди кластарының арғы ата- тектері әзірге табылмаған.
Балықтардың классификациясы
1 класс Placodermi - Сауыттылар
2 класс Acanthodi - Акантодии
3 класс Chondrichthyes - Шеміршекті балықтар
4 класс Osteichtyes - Сүйекті балықтар
Сауыттылар (Placodermi) силурде пайда болып карбонның басында түгел жойылып кеткен. Бұлардың арасында 6 метр алыптары да кездескен, олардың басы мен кеудесі сүйекті пластинкалардан тұратын сауытпен жабылған. Швед палеонтологтары бұл пластинкалардың кейбіреуі теріге батып, кейіннен сүйекті балықтардың екінші иық белдеуінен құраған деп есептейді. Кейбір сауыттылардың (Антиархии) кеудесінің ортасына дейін жететін, сүйекті пластинкалармен жабылған, кеуде қанаттары болған. Палеозоологтар, бұндай қанаттар құс қанаты сияқты, тежеуші және бағдарлауыш ретінде пайдаланған болуы мүмкін деп есептейді. Өкілдері Coccostus пен Dinichthys, Pterichthys пен Botriolepis [3, 7, 12, 21].
Акантодии (Acanthodi) силурде пайда болып, пермде дәуірленген класс. Бұл топ балықтардың басқа кластарының арғы ата- тегі болуы мүмкін. Денесі ұршықтәрізді, құйрық қанаты гетероцеркальді болған. Бұларға алдыңғы ауыз бен үлкен көздер тән.
Денесін майда пластинкалар жапқан. Тақ қанаттары, тікенек пішінді, көп болған. Бірінші жұп желбезек тесіктері ашық, қалғандары шағын қақпақшалармен жабылған. Бас қаңқасы бірен-сараңдап сүйектенген, омыртқалары тек шеміршекті. Өкілдері деп Acanthodes пен Climatius-ты атауға болады [1, 3, 9, 18, 29].
Шеміршекті балықтар (Chondrichthyes) қазіргі ихтиофаунада 600- дей түрі бар. Ішкі тірек (омыртқа жотасы) шеміршекті, кальциленгендері жиі кездеседі, бірақ ешуақытта сүйекке айналмайды. Нейрокраниум тұтас шеміршекті. Жақтарында жақсы жетілген тісі болады, олар плакоидты қабыршақтардан пайда болған. Құйрық қанаты әдетте гетероцеркальді. Денесін плакоидты қабыршақтар жапқан, олар бірігіп ірі тікенектер құрауы да мүмкін.
Тынысалу жүйесі әдетте, жұтқыншақтың екі жағынан жеке-жеке ашылатын, 5 жұп желбезектерден тұрады. Бүтінбастыларда желбезек саңылауларын жауып жатқан желбезек қақпақтары болады. Асқорыту жолында, V- тәрізді қарыннан басқа (химераларда болмайды), шеміршекті балықтарға ішегінде спиральді клапанның болуы тән. Зәр шығару жүйесі- мезонефрос бүйрек. Жүрегі 4 бөлімнен тұрады: негізгі екеу-жүректің құлақшасы мен қарыншасы және қосалқы артериялық конус пен веноздық қолтық (синус). Миы салыстырмалы түрде қарапайым, бірақ барлық бөлімдері бар. Жыныс жүйесіне іштей ұрықтану тән [4, 5, 9].
Сүйекті балықтар (Osteichtyes) бұл омыртқалы жануарлардың ішінде 20 мыңнан артық түрлері бар ең көп санды класс.
Жабындысында өте көп бірклеткалы бездер болады және көпшілік сүйекті балықтардың терісінің негізгі қабаты дермада әр түрлі қабыршақтар түзіледі- космоидты, қарапайым ганоидты, нағыз ганоидты немесе сүйекті. Ішкі тірегі кейде хорда, ал көбіне-сүйекті. Бас қаңқасының висцеральді бөлімі ми сауытында әртүрлі әдіспен жалғасады-гиостилия, амфистилия және кейде-аутостилия. Әдетте құйрық қанаты гомоцеркальді, бірақ гетероцеркальді, дифицеркальді және басқалай болуы да мүмкін. Желбезек саңылаулары ортақ желбезек қақпағымен жабылған. Сүйекті балықтардың көпшілігінің торсылдағы асқорыту жолының алдыңғы бөлімінің арқа қабырғасының жұқа өсіндісі, ол гидростатикалық аппарат қызметін атқарады. Ал қостынысты балықтардың торсылдағы өңештің вентральді қабырғасынан пайда болады және қарапайым өкпенің қызметін атқарады. Жүректің артериальді конусы редукцияланады, ал оның қызметін құрсақ қолқасының пиязшығы атқарады. Негізгі көпшілігі сырттай ұрықтанады, бұлардың уылдырығының (жұмыртқа) өте көп болатыны осыған байланысты. Тіршілік ортасының әртүрлі болуына сәйкес бұлардың пішіні, жүзу жылдамдығы, қоректену де әртүрлі. Сүйекті балықтардың ұзындығы бірнеше см- ден 5, 5 м- ге дейін жетеді [2, 4, 7, 29, 31-33].
2.2 Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы
Дене пішіні және пластикалық белгілері. Балықтардың әртүрлі жағдайда тіршілік етуі олардың пішінінің әртүрлі болуына себеп болды. Әсіресе көп кездесетін пішіндер төмендегідей.
Ұршық тектес (торпедотектес). Денесі жақсы сүйірленген, тұмсығы үшкір. Бұл типке ұзақ уақыт жоғары жылдамдықпен жүзе алатындар жатады: тунецтер, скумбриялар, албырттар. Көпшілік балықтардың дене пішіні осы типке жақын (кефалдар (басқын), майшабақтар, трескалар және т.б.).
Жебе тектес. Денесі ұзын, арқа және аналь қанаттары құйрығына жақын орналасқан. Бұл пішінді балықтар ұзақ уақыт жақсы жүзе алмайды, жасырынып тұрып өзінің жеміне, не жауынан құтылу үшін жай оғындай тез қимылдайды (шортан, сарган, сайра) [4, 8, 13].
Таспа тектес. Денесі ұзын, екі бүйірінен қысыңқы (сығылған). Үлкен тереңдікте тіршілік ететіндер. Жәйімен денесін ию арқылы жүзеді. Өкілдері: қылыш- балық, майшабақ королі.
Жыланбалық тектес. Денесі ұзарған, көлденең кесіндісінде сопақ. Жәйімен денесін ию арқылы жүзеді. Бұндай пішінділер: миногалар, миксиналар, жыланбалықтар, шырма-балықтар.
Жалпақ. Кейбір балықтардың денесі биік, екі бүйірінен сызылған (камбалар, тырандар, ай- балықтар), екіншілерінің денесі дорсовентральді сығылған (скаттар, теңіз шайтаны). Су түбіне жақын тіршілік ететін, аз қозғалатын балықтар [2, 3, 5, 11].
Шар тектес. Бұндай пішін кірпі-балыққа, пинагорға тән. Судың таязында тіршілік ететін кірпі- балық қауіп туған кезде өзінің ерекше қабына су толтырып шарға айналады. Бұндай пішінді балықтар өте ақырын жүзеді.
Көптеген балықтарды аталған топтардың бірде-біреуіне жатқызуға болмайды- аралық пішінді болады, ал кейбіреулері тіпті таңқаларлық (атша- шүберекті, желкенділер, макрурустектестер немесе ұзынқұйрықтылар, тебентектестер, денесінің көп бөлігін сүйек қаптаған кузовиктер, т.б.)[1, 2, 5, 8, 12].
Тері және оның туындылары. Терінің қызметі әралуан. Организмді тіршілік ортасының зиянды әсерінен қорғаумен қатар ол зат алмасуға активті қатысады. Теріден тері арқылы тыныс алу және осмостық реттеуге өте қажетті су, аммиак, кейбір тұздар, көмір қышқылы, оттегі өтеді. Бұлардан басқа балық терісіне әртүрлі сипаттағы сезгіш клеткалар тән.
Балық терісі екі қабаттан тұрады: сыртқысы - эктодермадан пайда болған эпидермис және ішкі негізгі тері - мезодермадан пайда болган дерма (кутис, кориум). Бүл қабаттардың шекарасы базальді мембрана. Негізгі тері (дерма) үш кабатты: 1) сыртқы қабаты шекаралық пластинка -дәнекертканьді клеткалар болмайды, 2) сыртқы борпылдақ немесе субэпидермальді қабат, 3) тығыз дәнекертканьді ішкі қабат. Терінің астында май клеткалары бар дәнекертканьді теріасты - субкутанеальді қабат болады [1, 2, 5, 8, 12].
Эпидермисте қан тамырлары болмайды, бірак әртүрлі сезгіш клеткалар мен жүйкенің бос ұштары көп. Дермада жүйке де, қан тамырлары да болады.
Миногалардың терісі жалаңаш, жұқа кутикуламен жабылған, қабыршағы болмайды. Эпидермисте шырыш бөлетін көптеген клеткалар болады. Яғни, бір клетка бір бездің (балықтардағыдай) кызметін атқарады. Миксиналарда, миногаларға қарағанда, бүйір сызығының бойында орналасқан шырышты көп бөлетін көпклеткалы бездер болады.
Эпидермистің астында талшықтары ұзынынан және көлденең орналасқан дәнекертканьнан тұратын негізгі тері (дерма) орналасқан.
Дөңгелекауыздыларда, балықтардан айрықша, пигментті клеткалар дермада емес, онан ішкері субкутанеальді қабаттың үстінде болады [1, 2, 5, 8, 12].
Балықтардың терісінің құрылысы оның тіршілігіне байланысты. Әдетте балықтардың терісі жүзу жылдамдығына қарай қалыңдайды және әрбір қабатының даму деңгейі мен құрылысы өзгереді.
Балықтардың (дөңгелекауыздағылардай) эпидермисінің ішкі өсетін қабаты бір қатар орналасқан цилиндрлі клеткалардан тұрады, ал сыртқы қабаты - бірнеше қатарлы жалпақ клеткалар. Эпидермистің ортаңғы қабаты цилиндрліден жалпаққа бірте-бірте ауысатын эпителиальдік клеткалар. Безді клеткалар осы қабатта орналасқан, олар: бокалтәрізділер - шырыш, май бөлетіндер, сезгіштер; дөңгелек - шырыш бөлетіндер; колбатәрізділер - терінің сыртқы қабатымен байланысы жоқ бұл бездер балық жарақаттанғанда теріден қорқыныш деп аталатын зат бөледі, ол үйірдегі барлық балықтарда қорқыныш сезімін туғызады. Колбатәрізді клеткалары жоқ балықтарда, қорқыныш заты терінің сыртқы қабатымен байланысы жоқ басқа клеткаларда болуы керек. Акулаларда тек дөңгелек безді клеткалар дамыған. Ақырын жүзетін нағыз сүйекті балықтарда шырышты клеткалардың 2-3 типі, орташа жылдамдықпен жүзетіндерде - 1-2 (әдетте бокалтәрізділер мен дөңгелек), ал тез жүзетіндерде (семсер-балық) - тек дөңгелек клеткалар болады. Ақырын жүзетін балықтардың шырышты клеткалары дене терісінде бірқалыпты бір қатар орналасқан. Жүзу жылдамдығы өскен сайын шырышты клеткалар дененің ортаңғы және артқы бөліміне қарай ығыса береді. Клеткалардың бұлай орналасуы бейімделушілік, әрі гидродинамикалық кедергінің азаюына себепші болады [1, 2, 5, 8, 12].
Шырыш балықтың суға үйкелісін азайтады, бактериялар мен басқа микроорганизмдерді жояды (бактерицидтілігі), балық жарақаттанған уақытта оның канының ұюына қатысады, желбезекті ылайландырмас үшін қалқыған заттарды (ылай) тұндырады. Балықтың әрбір түрлеріндегі шырыштың биохимиялык кұрамы бірдей емес. Жүзу жылдамдығы мен шырыштағы белоктың көлемінің арасында корреляция бар. Тез жүзетін балықтардың шырышында, ақырын жүзетіндерге қарағанда, белок көп болады.
Эпидермистің ішкі жағына негізгі тері (дерма) жалғасқан, ол коллагенді талшықтары көп дәнекертканьнен тұрады және тіреу кызметін атқарады. Көптеген балықтардың негізгі терісі екі қабаттан тұрады: борпылдақ дәнекертканьнан тұратын сыртқы жұқа қабаты және тығыз дәнекертканьнан тұратын, қабыршакты қоршайтын, ішкі қабат. Бұл қабаттың қалақшалары, қабыршақтар арасына еніп, қабыршак қалтасын құрайды.
Ақырын жүзетін балықтардың дермасы нашар дамыған, талшықтар борпылдақ орналаскан. Жылдам жүзетін балықтардың дермасының, әсіресе құйрык бөлімінде, қалыңдығы артады. Кейбір акулалардың дермасы бір-біріне қиғаш орналасқан бірнеше қабатты коллагенді талшықтардан құралған. Коллагенді талшықтардың жеке қабаттары бір-бірімен көлденең талшықтар арқылы байланысқан. Теріасты (субкутанеальді) майлы қабат нағыз сүйекті балықтарда жаксы дамыған, ал акулаларда - нашар, соңғыларының денесінің көп жерінде бұл қабат болмайды, сондықтан бұлшық ет теріге тікелей жабысқан [1, 2, 5, 8, 12].
2.3 Балықтардың ішкі құрылысы
2.3.1 Қаңқа
Қаңқа сүйеніш, қорғаныш және қозғалыс қызметтерін атқарады, сонымен қатар дененің пішінін, кеңістіктегі қалпын анықтайды, ішкі органдарды қолдайды және қорғайды. Қаңқа еттердің жиырылуы нәтижесінде сүйектерді қозғалтуымен бұлшық еттермен бірге қозғалу жүйесін құрайды.
Балық қаңқасы сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы қаңқа (егер ол бар болса) барлық уақытта сүйектен тұрады. Қазіргі дөңгелекауыздылар мен шеміршекті балықтарда сыртқы қаңқа болмайды. Ең күрделі сыртқы қаңқа бекіре балықтарында болады.
Балықтардың ішкі қаңқасы тірек (желі), бас, жұп қанаттардың белдеуі мен тақ қанаттар бекитін сүйектер [1, 2, 4, 5, 8-12].
Бас қаңқасы (cranium). Екі бөлімге бөлінген: ми сауыты (біліктік, немесе нейральді бас қаңқасы - нейрокраниум) және висцеральді (спланхнокраниум). Ми сауыты мидың және күрделі сезім мүшелерінің қорғанышы және жақтар мен желбезек аппаратының таянышы. Ми қорабы тірек қаңқасының жалғасы сияқты, хорданың алдындағы жұп трабекула және парахордалии шеміршектерінен қалыптасады, құрылысы бойынша оның екі типін ажыратады:
платибазальді - түбі жалпақ, көз шаралары бір-бірінен алшақ орналасқан, олардың ортасындағы кеңістікте ми болады (миногалар, акулалар, қостыныстылар, шеміршекті және сүйекті ганоидтылар, төменгі сатыдағы нағыз сүйекті балықтар);
тропибазальді - көз шаралары бір-біріне жақын орналасқан, сондықтан ми ми сауытының артқы бөлігі ми қорабында болады (бүтінбастылар және жоғары сатыдағы нағыз сүйекті балықтар)(1-сурет).
Висцеральді қаңқа асқорыту жүйесінің алдыңғы бөлімінен пайда болады. Ол висцеральді доғалардан тұрады, оның алдыңғылары балықтарда жақ және тіласты аппаратын, ал кейінгілері желбезек доғаларын құрайды.
Ми сауыты мен висцеральді қаңқа бір-біріне тәуелсіз дамиды [1, 2, 4, 5, 8-12].
Дөңгелекауыздылардың ми сауыты шағын, әрі қарапайым. Оның асты және бүйірлері шеміршек, үстін дәнекертканьді жарғақ жапкан. Ми қорабының алдына тақ, бірақ екі бөлімді, иіссезу капсуласы тақалған. Шүйдесі дамымаған, оның қызметін қаңқаның екі бүйіріндегі есту капсулалары атқарады. Висцеральді қаңқа тек висцеральді доғалардан тұрады, олардың алдыңғылары жақтары болмағандықтан сорғыш воронканы сүйейтін күрделі ерін шеміршектері жүйесіне айналған, қалған сегізі ұзынынан созылған төрт қосқыштың көмегімен желбезек торына айналған.
1-сурет. Бас каңқасының типтері: 1 - амфистилиялық; 2 - гиостилиялык; 3 - аутостилиялық; 4 - платибазальді; 5 -тропибазальді.
Висцеральді қаңқа жақ, тіласты және желбезек доғаларынан тұрады. Жақ доғасындағы үстіңгі жақ шаршытаңдай шеміршегінен, ал астыңғы жақ Меккел шеміршегінен құралған. Жақтарында бірнеше қатарлы тістері болады. Тіласты, немесе гиоид доғасы жұп жоғарғы элемент гиомандибуляре - аспаның (ми сауытына жалғастырады) қызметін атқарады, жұп гиоид және гиоидтарды төменгі жагынан жалғастыратын тақ копуладан тұрады. Желбезек доғалары бесеу (сирек 6-7), олардың әрқайсысы төрт элементтен тұрады: жұтқыншақжелбезекті, жоғарыжелбезекті, ортажелбезекті және төменгі желбезекті. Желбезек доғаларының төменгі бөліктері астынан негізгі желбезек шеміршегімен-копула арқылы жалғасады. Гиоид доғасы мен желбезек доғаларының ортаңғы элементтерінде желбезекаралық пердені ұстайтын шеміршекті өскіндер болады [1, 2, 4, 5, 8-12].
Нағыз сүйекті балықтардың қаңқасы сүйек. Сүйек, жоғарыда айтқанымыздай, шығу тегі бойынша үш түрлі болады (хондральді, жабынды және аралас). Нағыз сүйекті балықтардың басы, басқа балықтардағыдай, ми сауыты және висцеральді қаңқа деп бөлінеді. Ми сауытында мидің төбесін, түбін, иіссезу, көз, есту және шүйде бөлімдерін ажыратады. Ми сауытының төбесі мен түбі жабынды сүйектерден кұралған (2-сурет).
Әдетте иіссезу бөлімі өре сүйегіне астымен жанасатын тақ иіссезу сүйегінен және жұп бүйір иіссезу сүйектерінен тұрады, дегенмен кейбір балықтарда (шортан) ортаңғы иіссезу сүйегі болмайды. Бұлар хондральді сүйектер, ал төменгі сатыдағы нағыз сүйекті балықтарда олардың орнында жабынды сүйектер болады және олар басқаша: ортаңғы иіссезу сүйегі жоғарғы иіссезу ал бүйір иіссезу - мандайалды сүйектері деп аталады [1, 2, 4, 5, 8-12].
2-сурет. Нағыз сүйекті балықтардың бас қаңқасының үлгісі: А - нейральді қаңқа; Б - висцеральді қаңқа; 1 - негізгі шүйде; 2 - бүйір шүйде; 3 -жоғарғы шүйде; 4 - сынатәрізді-; 5 - қанаттәрізді-; 6 - жоғарғы-; 7 - алдыңғы-; 8 -артқы кұлақ сүйектері; 9 - негізгі сынатәрізді; 10 - қанаттәрізді; 11 - бүйір иіссезу (маңдайалды); 12 - аралық иіссезу (торлы); 13 - мұрын; 14 - маңдай; 15 - төбе; 16 -өре; 17 - парасфеноид; 18 - жақалды (жақаралық); 19 - жоғарғы жақ; 20 - таңдай; 21 -сыртқы қанаттәрізді; 22 - ішкі қанаттәрізді; 23 - артқы қанаттәрізді; 24 - шаршы; 25 -тіс; 26 - буын; 27 - бұрыш; 28 - аспа (гиомандибуляре); 29 - қосымша (симплекгикум); 30 - таяқшатәрізді; 31 - жоғарғы; 32 - ортаңғы-; 33 - төменгі тіласты (гиоид); 34 - негізгі тіласты (копула); 35 - жұтқыншақ-; 36 - жоғарғы-; 37 -мүйізтектес-; 38 - төменгі желбезекті; 39 - негізгі желбезекті (копула); 40 - желбезек қақпағы; 41 - қақпақасты; 42 - қақпақаралық; 43 - қақпақалды; 44 - желбезек пердесінің талшықтары (нүктемен боялғандары жабынды сүйектер, боялмағандары -хондральді).
Көз бөлімі үлкен көз шарасы, ал оның сүйектері сынатәрізділер деп аталады. Көксеркенің көздерінің ойдымы өте жақын орналасқан, бұларда басқа балықтарда (тұқылар) болатын көзсынасүйегі болмайды. Көпшілік балықтарда тақ негізгі сынатәрізді және жұп бүйір сынатәрізді сүйектер болады. Көз шарасы көзмаңы сүйектерімен қоршалған, оның алдыңғы ең ірісі жас (көз жасы ағатын) сүйек деп аталады [5, 7, 8, 16].
Есту бөлімі, бастың әрбір бүйірінде, бессүйектен кұралған: сынатәріздіқұлактық, қанаттәріздіқұлақтык, жоғарғықұлақтық, алдыңғықұлақтық және артқықұлақтык дегенмен соңғысы кейбір балықтарда (шортан) болмайды. Жоғарғы және төменгі құлақтық сүйектерге самайарты сүйек арқылы иық белдеуі жалғасады.
Шүйде бөлімі, шүйде тесігін қоршаған, төрт сүйектен түрады: жоғарғы шүйде, негізгі (астыңғы) шүйде және екі бүйір шүйде сүйектері. Қарапайым нағыз сүйекті балықтардың ми сауытында шеміршек көп сақталады.
Нағыз сүйекті балықтардың висцеральді қаңқасы, бекірелердегідей, жақ, тіласты және желбезек қақпағымен жабылған бес желбезек доғаларынан тұрады.
Жақ доғасына жоғарғы және астыңғы жақтар кіреді. Нағыз сүйекті балықтарда, сүйектенген шаршытаңдай мен Меккел шеміршектерінен және олармен байланысты жабынды сүйектерден тұратын алғашқы жақтардан басқа, жабынды сүйектерден пайда болып ауыз тесігін шектейтін екінші жақтар дамиды [1, 2, 4, 5, 8-12].
Бірінші үстіңгі жақтың элементтері: таңдай сыртқы ішкі мен артқы қанаттәрізді сүйектер және сүйек. Таңдай аралас, ішкі және сыртқы қанаттәрізді сүйектер жабынды, ал артқы қанаттәрізді және шаршы сүйектер шығу тегі бойынша хондральді.
Екінші жоғарғы жак жабынды сүйектерден түрады - жакалды, немесе жақаралық және жоғарғы жақ. Жақалды сүйектерінде тістері болады (алабұға, көксерке, т.б.) немесе тіссіз (тұқылар, т.б.).
Төменгі жақ тіс, буын және бұрыш сүйектерінен кұралған. Буын - сүйектенген Меккел шеміршегі, ал тіс және бүрыш - жабынды. Екінші төменгі жақ ірі тіс сүйегі (көптеген балықгарда онда тістер болады).
Тіласты доғасы аспадан, қосымша және таяқшатәрізді, гиоидтар мен копуладан тұрады. Аспа (гиомандибуляре) жақ аппаратын ми сауытына жалғастырады. Қосымша сүйек аспаны шаршымен, ал таякшатәрізді сүйек аспаны гиоидпен жалғастырады. Тіласты доғасының гиоид бөлімі төрт сүйектен құралған: жоғарғы тіласты, орталық тіласты және екі кішкентай төменгі тіласты. Гиоидтардың төменгі ұштары тақ тіл, немесе тілдің қызметін атқаратын негізгі тіласты сүйегімен жалғасады. Жоғарғы- және орта тіласты сүйектерінен желбезек жарғағына сүйеу болатын талшықтар басталады - жарғақ желбезек қақпағын жиектейтін терінің жалғасы [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Гиоидтың астында тақ артқы тіласты, немесе тамақ, сүйегі болады - ол тізбектер (байланыстар) арқылы иық белдеуімен жалғасқан. Көпқанаттылар, сүйекті ганоидтылар (амиялар), латимерияның тамағын югулярлы деп аталатын ірі тамақтық пластинкалар жапқан.
Нағыз сүйекті балықтардың желбезек доғалары бес жұп, бірақ бесіншісі жетілмеген. Көксерке, алабұғалардың бұл доғасында олжасын (тамақ) ұстап қалатын төменгі жұтқыншақтық майда тістері болады, тұқыларда - тамағын майдалауға қатысатын ірі әртүрлі пішінді тістер болады. Бұл тұқыларда систематикалық белгілер. Қалған төрт желбезектің құрылысы акулалардағыдай.
Желбезек доғалары желбезек қақпағымен жабылған, ол төрт сүйектен тұрады: қақпақ, қақпақасты, қақпақаралық және қақпақалды [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Тірек (желі) қаңқасы. Бұл хорда немесе омыртқа жотасы. Хорда, немесе арқа желісі, серпінді және майысқақ көпіршікті тканьнен кұралған, сыртында коллагенді талшықтардан тұратын қабығы болады. Хорда ересек бүтінбастыларда, қостыныстыларда және шеміршекті ганоидтыларда (бекірелер) сақталады. Басқа балықтарда хорда тек алғашқы даму сатыларында болады, сосын оны қоршай дамитын шеміршекті, не сүйекті омыртқалар алмастырады. Миногалардың хордасының үстінде кішкентай шеміршекті таяқшалар - жоғарғы (жүйке) доғаның бастамасы бар.
Көпшілік балықтардың арқа желісі омыртқалардан құралған, бұл екі бөлімге жіктеледі: қабырғалар бекіген кеуде және қабырғасы жоқ кұйрық омыртқалары. Омыртқа ортасындағы жіңішке тесікте және омыртқалар түйісетін жердегі қуыста хорда сақталады.
Әрбір омыртқа омыртқа денесінен, оның үстіндегі жүйке доғасынан және бұл доға жоғарғы істік өсінді болып аяқталады. Омыртқа денесінің төменгі жағында көлденең өсінділер - парапофиздер болады, оған кеуде бөлімінде қабырғалар жалғасқан. Құйрық бөлімінің омыртқаларының парапофиздері өзара бітісіп гемаль доғасын құрайды, бұл төменгі істік өсінді болып аяқталады. Жүйке доғасының ішкі қуысын жұлын өзегі (омыртқалардың жұлын өзегімен жұлын созылған), ал гемаль доғасының ішкі қуысын гемаль өзегі (бұнда қүйрық артериясы мен құйрық венасы созылған) деп атайды. Көпшілік балықтардың омыртқалары амфицельді (алды да, арты да ойық), сауытты шортандарда - опистоцельді (алды дөңес, арты ойық) [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Омыртқа жотасының соңғы омыртқалары өзгеріп жалпақ сүйектерге айналған: омыртқалардың денесі және жоғарғы доға істік өсіндісімен қоса барлығы бірігіп уростильді, ал тек төменгі доға істік өсіндісімен гипуралиді кұрайды. Уростильге кұйрық қанатының жоғарғы қалақшасының талшықтары, ал гипуралиге төменгі қалақшасының талшықтары бекиді.
Балықтардың омыртқасының саны әртүрлі: ай-балықта 17, атлант майшабағында 57, өзен жыланбалығында 114, ал шеміршекті балықтарда 365 дейін болуы мүмкін (теңіз түлкісі).
Тақтажелбезектілердің омыртқасы шеміршекті, бірақ даму барысында ізбестеніп мықтылығы артады.
Бүтінбастылардың, қостыныстылардың және бекірелердің омыртқа денесі болмайды, ал желі - жүйке және гемаль доғалары бар хорда. Бекірелерде хорда шеміршекпен қоршалған. Желінің құрамына кеуде бөліміндегі омыртқалардың көлденең өсінділеріне жалғасқан қабырға да кіреді. Қабырғалар дәнекертканьді қабаттың талшықтарынан миосептада пайда болады - құрсак қуысының таянышы. Қабырға кейбір балыктарда кішкентай - құрсақ қуысын түгел қамтымайды (акулалар мен бекірелер), ал кейбіреуінде жоқ - скаттар мен теңіз тебендері. Көптеген балықтардың етінде жүйке доғасына, не омыртқа денесіне, не қабырғаға жанаса алатын майда ет сүйектері болады [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
2.3.2 Қанаттар мен олардың белдеулері.
Арқа және аналь қанаттарының түбін пішіні әрқалай ет ішіндегі радиалилер, немесе птергофорлар құрайды. Бұларға, жұқа тері қатпаршағын ұстап тұратын, қанат талшықтары бекиді. Шеміршекті балықтардың птеригофорлары шеміршекті, кейде олардың біразы бірігіп ірі пластинкаларға айналған, ал қанат талшықтары, тері клеткаларынан пайда болған мүйізтектес жіңішке эластотрихиялар. Бекіретәрізділердің птеригофорлары да шеміршекті, ал қанат талшықтары, барлық сүйекті балықтардағыдай, теріден пайда болған сүйекті талшықтардан - лепидотрихиялардан тұрады. Сүйекті ганоидтылар мен нағыз сүйекті балықтардың птеригофорлары мен қанат талшықтарының санының сәйкестігі байқалады. Басқа барлық балықтарда қанат талшықтарының саны, оларды ұстап тұратын элементтерге (птеригофорлар) қарағанда көп. Арқа және аналь қанаттарының радиалиялары омыртқалардың істік өсінділерінің арасына енген, бірақ олармен тек жұқа дәнекертканьді жарғақпен жалғасқан.
Шеміршекті балықтар мен бекірелердің құйрық қанаты гетероцеркальді. Шеміршектілерде ол эластотрихиялар, оларды тіреп тұратын қанаттың жоғарғы қалақшасына кіретін омыртқалар мен оның үстіңгі және астыңғы доғалары. Бекірелердің құйрық қанатының қаңқасы лепидотрихиялар; кұйрықтың бүйірінде ганоидты қабыршақтар, ал жоғарырақ ерекше шанышқытектес сүйектер (фулькрылер) болады. Құйрық қанаты жоғарғы қалақшаға созылған хордамен және доғалармен тіреледі. Нағыз сүйекті балықтардың құйрық қанаты да лепидотрихиялар, бірақ бұларда соңғы өзгерген омыртқалардың элементтері - уростиль және гипуралимен тіреледі.
Жұп қанаттар бос қанаттың қаңқасы және оның белдеуінен құралған. Дөңгелекауыздылардың жұп қанаттары болмайды [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Шеміршекті балықтардың иық белдеуі денені бүйірінен және бауыр жағынан қоршап жатқан доға, оның жауырынды (дорсальді) және коракоидты (вентральді) бөлімдерін жіктейді. Бұл қанаттың бос бөлімінің қаңқасы үш бөлімнен тұрады: үш базалиялар, екі-үш шеміршектерге бөлінген радиалиялар және тері қалақшасын тірейтін эластотрихиялар.
Құрсақ қанаттарының белдеуі, немесе жамбас белдеуі, балықтарда
тірек қаңқасымен байланыспаған. Шеміршекті балықтарда ол тақ шеміршек, оның екі ұшының әрқайсысына ұзын базальді шеміршек, радиалиялар және қанат талшықтары - эластотрихиялар бекиді. Аталықтарында базальдің соңғы ұшы мен радиалиялар шағылысу аппараты - птергоподиге айналған.
Бекіретәрізділердің кеуде қанатының белдеуі шеміршектен және жабынды сүйектерден құралған. Шеміршекті белдеуде коракоид, мезокоракоид, жауырын және жауырынүсті бөлімдерін ажыратады. Бұнда жабынды сүйектерден бұғана, клейтрум, артқыклейтрум, жоғарғыклейтрум және самайарты сүйектері болады.
Нағыз сүйекті балықтардың иық белдеуі сүйекті, онда жауырын, коракоид, клейтрумның үш сүйегі (бекірелердегідей) және самайарты сүйек болады. Екі жақтағы клейтрумдар балықтың бауыр жағынан өзара жалғасады, ал арқа жағында жоғарғы клейтрум және самайарты сүйектері арқылы бас қаңқасына бекиді, бұл иық белдеуінің қозғалыссыз дерлік бекуін қамтамасыз етеді.
Бекірелердің жамбас белдеуі екі шеміршекті пластинкалар -базиптергиялардан, ал сүйекті балықтарда - екі үшбұрышты сүйектерден тұрады [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Балықтардың жұп қанаттары: бисериальді (қостыныстылар), унисериальді (саусаққанаттылар) және қарапайым типті (сәулеқанаттылар, немесе талшықтылар) болады. Бисериальді қанаттардың ортаңғы ұзын буынды бөлігінің (базалилер) екі жағынан бүйір мүшелері (радиалиялар) тарайды, оларға тері қалақшасын ұстайтын теріден пайда болған сүйекті талшықтар - лепидотрихиялар бекиді. Кейбір балықтардың радиалиялары редукциялануы мүмкін. Унисериальді қанаттың радиалиялары базалиялардың тек бір жағында, қанат белдеуге жалғыз орталық базалий арқылы бекиді. Қарапайым қанаттарда базалиялар жойылады.
Бекірелердің кеуде және құрсақ қанаттарынң қаңқасы шеміршекті радиалиялардан (10 артық емес) және лепидотрихиялардан тұрады. 2-3 элементке буынданған радиалиялар кәрі балықтарда сүйектенеді. Кеуде қанатының сыртқы жиегіндегі талшык жуанданған - маргинальді деп аталады.
Нағыз сүйекті балықтардың кеуде қанатының қаңқасында бірнеше радиалиялар дамиды, ал құрсақ қанаттарында олар әдетте болмайды, сондықтан қанат талшықтары жамбас белдеуіне тікелей бекиді [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
2.3.3 Бұлшықеттері
Балықтардың бұлшық еті соматикалық, немесе париетальді (дене еті) және висцеральді (ішкі органдардың еті) болып бөлінеді. Соматикалық бұлшық ет көлденең-жолақ, ал висцеральді - негізінен бірыңғай салалы еттен тұрады. Балықтардың соматикалық етінде дене, бас және қанат еттерін бөлуге болады. Ең жақсы дамығаны дене, немесе қозғалыс, еті, ол дөңгелекауыздылар мен балықтарда сегменттелген, бұл олардың жүзгенде денесін екі бүйіріне иілуіне бейімделушілік.
Ет сегменттері - миомерлер - бір-бірінен дәнекертканьді перделермен -миосепталар - бөлінген. Сол және оң жақтағы миомерлердің кезектесіп жиырылуы дененің толқын сияқты иілісін тудырады, соның нәтижесінде дене арқылы, ет, немесе қозғалыстық деп аталатын нақтылы ілгері қозғаушы күш, толқын жүріп өтеді [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Дегенмен балықтардың дене еті түсі, құрылымы, биохимиялық құрамы және қызметі бойынша ажыратылады. Ақ (ақшыл), қызыл (қоңыр) және аралық ет талщықтарын ажыратады. Ақ ет талшықтарының қызметімен балықтар қас-қағым уақытта үлкен жылдамдықты көрсетеді, кызыл ет талшықтарының қызметімен ұзақ уақыт бірқалыпты жүзе алады. Ақ және қызыл ет талшықтарының айырмашылықтары: ақ еттер аэробты зат алмасуға, қызыл ет анаэробты зат алмасуға бейімделген. Сондықтан қызыл етті балықтар ұзак уақыт едәуір жылдам жылдамдықпен жүзе алады.
Көпшілік нағыз сүйекті балыктардың еті негізінен ақ. Оларда қызыл еттер әдетте дененің сыртқары бөлімінде әр жерде орналасқан. Көпшілік балықтардың қызыл еттері бүйір сызығының бойында және қанаттар түбінде болады. Қызыл еттің салыстырмалы көлемі олардың жүзу жылдамдығына тікелей байланысты. Айталық, белсенді жүзетіндердің (тунецтер, скумбриялар, т.б.) қызыл еті ақ еттен артық. Ақырын жүзетін балықтардың қанаттары және желбезек қақпағы үздіксіз қозғалыста болады, ал бұларды қозғайтын еттер қызыл [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Дөңгелекауыздылардың дене еті ұзынынан созылған екі таспа (лента). Қиғаш орналаскан миомерлері сәл иілген, сондықтан алдыңғы миомерлер кейінгілеріне үстінен киіледі, ал артқыларының тек артқы бөлігі бос қалады. Сондықтан көлденең (горизонтальді) кесіндіде бірнеше миомерлер көрінеді. Дөңгелекауыздылардың дене еттерінің жіктелуі байқалады: құрсақ бөлімінде жұп қиғаш еттер мен тік қарын еті пайда болады.
Көпшілік нағыз сүйекті балықтарда, атап айтқанда шортанда, ұзын арқа еті, қарынның ішкі және сыртқы қиғаш еттері мен тік еті дамиды.
Ұзын арқа еті дененің екі жағында бүкіл арқа бойына созылған. Бұндағы миомерлер әуелі артқа бағыштады, сосын қайтадан ілгері бағытталады.
Қарынның сыртқы қиғаш еті талшықтарымен, жоғарғы жиектен қиғаш төмен және артқа қарай бағытталған, вентральді арқаудың жоғарғы бөлігінде орналасқан.
Қарыннның ішкі қиғаш еті талшықтарымен, жоғарғы жиектен қиғаш төмен және алдына қарай бағытталған, бүкіл бүйір қабырғаларын, яғни түгел вентральді арқауын құрайды, дегенмен оның көлденең пердеге жанасатын дорсальді бөлігі сыртқы қиғаш еттің астында - көрінбейді.
Қарынның тік еті талшықтарымен тұлғаның алдыңғы бөлігін бойлай орналасады.
Балықтардың соматикалық бас еті желбезекүсті, желбезекасты және алты жұп көз етінен тұрады. Қанат еттері - тұлға еттерінен бөлінген ет шоқтары. Көпшілік балықтардың еті түссіз, дегенмен кейбір түрлердің еті түсті. Айталық, шортанның еті боздау, бекіреде - сарғыш, албырттарда -қызғылтсары. Бекірелер мен албырттардың етінің түсті болуы оның етінде майдың көп жиналуы [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
2.3.4 Асқорыту жолы.
Ауыз тесігінен басталады және ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ішек және аналь тесігі немесе клоака. Балықтардың қоректену сипатына сәйкес бұл бөлімдердің құрылысында айырмашылықтар болады.
Дөңгелекауыздылардың ауыз аппараты сорғыш типті, ол жиегі майда бүршіктермен қоршалған сорғыш воронкадан басталады. Ауыз тесігі воронканың түбінде. Жақтары жоқ, ал воронканың ішкі бетінде мүйізді тістері орналасқан. Ауыз қуысында, тісті, жақсы жетілген тілі бар, тілдің қаңқасы негізінен тіласты шеміршектен тұрады. Дөңгелекауыздылар воронканың көмегімен өзінің жемтігіне сүлікше жабысады, ал тісті тілімен оның денесін теседі. Сосын жараға белоктарды ыдырататын антикаогулянттар мен ферменттер бөледі, жартылай қорытылған тамақты ауыз қуысына сорады [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Балықтардың ауыз тесігі қоректену әдісі мен қоректің сипатына сәйкес әрқалай пішінді және әртүрлі орналасқан.
Жыртқыш балықтарда - үлкен тісті ұстайтын ауыз. Көптеген бентофагтарда сорғыш түтіктектес, кейде созылмалы, әдетте тіссіз (тұқылар, теңіз тебені, т.б.). Күшті дамыған пластинка және тікенек тәрізді тістері бар тісті-балықтың (зубатка) аузы - уатушы ауыз. Планктофагтардың аузы үлкен немесе орташа көлемді. Тістері майда немесе жоқ (майшабақтар, анчоустар, ақсахалар, т.б.). Перифитон қоректі түрлердің аузы басының астында саңылаутектес, ал төменгі ернінде мүйізді тыс-қабыршақ болады (қызылкөз, храмуля, қарабалықтар мен көкбастардың кейбір өкілдерінде, т.б.).
Көпшілік балықтардың ауыз қуысындағы жақтарында тістері болады -іріленген және пішінін өзгерткен плакоидты қабыршақтар. Тістің сыртын эмалтектес - витродентин қаптаған, оның астында дентин (сүйектен де берік) орналасқан. Тістің ішкі қуысы жүйкесі және қан тамырлары бар дәнекертканьді қоймалжың затқа толы. Әдетте тістердің түбі болмайды, сондықтан тозғандарының орнын жаңалары басады. Бүтінбастылар мен қостыныстылардың тістері үздіксіз өседі. Көптеген момын балықтардың, мысалы тұқылар, ауыз қуысында тіс болмайды. Жыртқыштардың істік, ішке қарай иілген тістері жемін ұстауға бейімделген [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Тістер тек жақ сүйектерінде ғана емес, ауыз қуысындағы басқа органдарда да (таңдай, өре, тіл, т.б.) болады. Көптеген скаттардың тісі жалпақ. Тісті-балыктардың алдыңғы конусты тістері жемін ұстауға, ал жалпақ бүйір және артқы тістері - моллюскілерді, терітікенектілерді, теңіз жұлдыздарын уатады.Тебенкұрсақтәрізділердің алдыңғы тістері өзіне тән тұмсыкқа айналған, осы тұмсығымен өсімдіктер мен маржандардың бөлшектерін үзіп алады, ал кейін ығысқан қалғандары тамағын майдалайды. Балықтардың көпшілігі (тұқылар мен кейбір басқалары) тамағын түгел жұтады. Пиранья өте өткір тістерімен ірі жемтігінен ет кесектерін қиып алады.
Балықтарда ауыз қуысынан шыға алатын нағыз тіл болмайды. Оның қызметін шырышты қабы бар тіласты доғасының тақ элементі (копула) атқарады.
Ауыз тікелей жұтқыншаққа ауысады, бұның қабырғаларында сыртқа ашылатын, желбезек доғалары қоршаған желбезек саңылаурлары бар. Желбезек доғаларының ішкі ойық бетінде, құрылысы қоректену сипатына байланысты, желбезек өскіндері болады. Желбезек өскіндері қарапайым және желпуіштәрізді, ұзын және бүршіктітектес, қатты және майысқақ, т.б. болып келеді. Жыртқыштардың желбезек өскіндері азсанды, сирек, тұрпайы, қысқа болады және негізінен желбезек жапырақшаларын қорғау және өте шырышты қорегін ұстап қалу қызметін атқарады. Планктофагтардың желбезек өскіндері көпсанды, ұзын, жіңішке - судан қорегін сүзіп алу қызметін атқарады. Фитопланктонмен қоректенетін дөңмаңдайдың желбезек өскіндері ерекше тор сияқты. Кейбір балықтардың (майшабақтар, албырттар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 Әдеби шолу 7
2 Балықтарға жалпы сипаттама 9
2.1 Балықтардың систематикасы және шығу тегі 9
2.2 Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы 10
2.3 Балықтардың ішкі құрылысы 13
2.3.1 Қаңқа 13
2.3.2 Қанаттар мен олардың белдеулері. 17
2.3.3 Бұлшықеттері 19
2.3.4 Асқорыту жолы. 20
2.3.5 Торсылдақ және гидростатикалық тепе-теңдік 24
2.3.6 Тынысалу мүшелері 26
2.3.7 Қанайналу жүйесі. 31
2.3.8 Балықтардын зәршығару жүйесі және су-тұз алмасу жүйесі 34
2.3.9 Көбею жүйесі 36
2.3.10 Жүйке жүйесі 38
2.4 Аквариумдық балықтар 45
2.4.1 Аквариумдық балықтардың жалпы сипаттамасы. 45
2.4.2 Аквариумдық балықтарды өсіру ережелері, аквариум түрлері 47
3 Гуппи (Poecilia reticulate) аквариумдық балығынын биологиясы 51
3.1. Гуппи аквариумдық балықтарың сұрыптары 51
3.2. Гуппи аквариумдық балықтарының тіршілік әрекеттері 55
3.2.1 Гуппи шабақтарын өсіру әдісі 57
3.2.2 Гуппи балықтарының ихтиофтириоз ауруы және оны емдеу әдісі 59
3.3 Аквариумдық балықтарды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану 62
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМШАЛАР 71
КІРІСПЕ
Балықтар омыртқалы жануарлардың ішіндегі ең көп санды және әртүрлі пішінді топ. Бұл олардың өте әртүрлі жағдайларда тіршілік етуімен байланысты. Балықтар тропикалық, қоңыржай және полярлы зоналардың шағын қара суларында, ағысы қатты өзендері мен жылғаларында, теңіздері мен мұхиттарында тіршілік етеді. Балықтар 6000 м биіктегі тау суларында, мұхиттардың тұңғиықтарында, жер асты үңгірлердегі суларда да кездеседі. Балықтар температурасы 2ºС суық сулардан 40ºС асатын ыссы суларда да, сондай- ақ тұщы, кермек және тұздылығы 80% болатын суларда да тіршілік ете алады, тек тұзсыз (тазартылған) және тұздық суларда болмайды. Балықтардың әрбір түріне нақтылы тіршілік жағдайы тән, бұлардың құрылысы мен тіршілігі айтарлықтай солардың ерекшелігіне байланысты. Ұзақ тарихи даму барысында балықтар судың құрамының көптүрлілігіне бейімделген, сондықтан пішіні мен түсі де әртүрлі, көптеген айрықша органдары дамыған немесе жоғалған. Көлемі, құрылысы, түсі мен физиологиясы өте күрделі. Денесінің ұзындығы 1 см- ден 20 м - ге, ал салмағы бірнеше грамнан 14 тоннаға дейін жетеді.
Негізінен суда жүзетін балықтардың арасында ауада қалықтайтын, жерде жорғалайтын немесе секіретін түрлері де кездеседі. Балықтардың кейбіреуі микроскоптық балдырлармен- фитопланктон, екіншілері - жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, басқалары зоопланктонмен немесе зообентоспен қоректенеді, өте үлкен жануарларды жей алатын түрлері де кездеседі. Көптеген балық түрлері ұрпағын қорғайды, бұндайда өзі опат болатын жағдайлар жиі кездеседі. Балықтар жұмыртқа (уылдырық) салып көбейеді, дегенмен тірі жұмыртқа немесе тірі туатындары да бар. Кейбір балықтар өте жоғары кернеулі электр тогын бөле алады, ал антарктикалық ақ қанды - балықтың қанында эритроцитер болмайды, қаны түссіз.
Қазіргі уақытта аквариумдық балықтар адам өмірінде ерекше орын алуда, сол себепті ең алдымен олардың биологиялық ерекшеліктерін жетік білу керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
1. Тірідей туатын аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
2. Гуппи (Poecilia reticulata) балықтарын өсіру және көбейту мәселелерін қарастыру;
3. Биология пәні сабағында аквариумды көрнекілік құрал ретінде қолдану.
Негізгі зерттеу міндеттері:
oo Аквариумдық балықтардың биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
oo Аквариумдық балықтардың өсіру әдістерін зерттеу;
oo Аквариумды биология сабағында көрнекілік құрал ретінде қолдану;
oo Аквариумдық балықтардың ауру қоздырғыштарымен күресу жолдарын зерттеу және методикалық нұсқауларды ұсыну.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: соңғы уақытта аквариумдық балықтарды асырау әуесқой-аквариумшылармен қатар, сәндік мақсатта қолданылатын адамдар арасында да танымал болуда. Көбінесе, әуестенушілер аквариумдық балықтарды тек асырау және көбейтумен ғана айналысады, инбридинг нәтижесінде түр ерекшеліктерінің жойылуына әкеліп соқтырады.
Сонымен қатар, аквариум-экожүйенің жарқын үлгісі және де мектептерде, арнайы орта білім ордаларында биология пәні сабағында таптырмас көрнекілік құрал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық негізі: тақырып мәселесі бойынша дүние жүзінде, Қазақстанда гуппи аквариумдық балықтарды өсіру биологиялық ерекшеліктерін сондай-ақ, жергілікті авторлардың ғылыми-зерттеу еңбектеріндегі биологиялық ерекшеліктері қарастырыла отырып, әдеби материалдарға сүйеніп жазылған таным-білімдерінің нәтижесі болып табылады
Зерттеудің практикалық негізі: Мектептерде, арнайы орта білім ордаларында биология пәні сабағында таптырмас көрнекілік құрал ретінде қолдануға болады. Гуппи аквариумдық мысалында биология сабағында омыртқалылар тақырыбын жетік түсіндіруге болады және аквариумды күту, балықтарды өсіру жеткіншек ұрпақты қоршаған ортаны, табиғатты аялауға тәрбиелейді. Сонымен қатар, көпшілік адамдар үшін гуппи аквариум балықтары жайлы міндетті түрде ақпараттандырылып, өсіру жолдарын қолдану.
Зерттеу объектісі: Аквариумдық гуппи (Poecilia reticulata) балықтары.
Зерттеу жаңашылдығы: Әртүрлі қоршаған орта факторлары және түрлі қорек беру арқылы гуппи балықтарының шабақтарын өсірудегі айырмашылығын анықтау.
1 Әдеби шолу
Аквариумды табиғаттың аумаған кішкене бөлігі деп қарауға келмейді, дегенмен оның табиғат су қоймасындағы тіршілік заңдылықтарының бірсыпырасын зерттеуге көмекші болатыны даусыз. Аквариумда өзен, көл, теңіз, тіпті мұхит тұрғындарының да тіршілігін зерттеуге болады. Бұл тұрғыдан қарастырғанда аквариум ғалымдардың лабораториялық сенімді құралы [1, 8].
Балықты аквариумда ұстау туралы алғашқы талпыныс ІІ ғасырда өмір сүрген Рим империясындағы ірі шенеуліктің баласы, жоғары білімді, философ Люциус Апулейден басталды. Ол күнделікті таңертеңгілікте- теңіз суынан әр түрлі балықтар мен теңіз жануарларын әкеліп, су құйылған арнаулы ыдыста оларды өсіре отырып, мінез- қылығын жазды. Дін үстемдік етіп тұрған заманда Апулейдің бұл ісі сиқыршылық деп есептеліп, оны құдайсыздар ретінде Собрат қаласынан Карфагенге жер аударды. Алайда басқыншылығымен бүкіл әлемге аты әйгілі болған ұлы патша Александр Макендонский бұған дейін су асты әлемін көзімен көріп, қызықтау үшін өзіне арнаулы шыны қалпақ жасатқаны, онымен теңіз суының түбіне түсіп, ұзақ уақыт су асты тұрғындарынан көз алмай бақылау жасағаны тарихтан белгілі. Ал Апулей болса, бар болғаны теңіз жануарларын теңізден құйып алынған шағын суда- аквариумда өсіргені үшін жазықсыз сот үкіміне душар болды. Сөйтіп, Апулейді тұңғыш аквариумист деуге әбден болады [1, 2, 9, 12-14].
Әрине бұдан балықтар мен су жануарларын жасанды су қоймаларында өсірумен тек Апулей ғана шұғылданды деген ұғым тумаса керек. Тіпті біздің эрамызға дейінгі 1700- 1800 жылдардағы ежелгі Мысырдың Бен- Гассандағы мазарының тас қабырғаларында Ніл өзенінің балықтары өте білгірлікпен ойылып салынған. Мысырдағы ескі қалалар қазбасынан сарай алдында болған жайпақ табақша- бассейндердің табылуы. Ніл, Тигр, Евфрат өзендерінің балықтарын осы бассейнде өсірген болар деген болжам туғызады.
Болат қанжар қап түбінде жатпайды демекші ақиқат шындық та жеңіс таппай қоймады. Грек ғалымдары балықты зерттеу ісімен мықтап шұғылданды; Аристотель балықтардың 116 түрін сипаттап жазса, Теофраст Үндіде мекендейтін балықтардың кейбір түрлерін жұртшылыққа насихаттады. Ал римдіктер тағамға пайдаланылатын сұлтан балықтарды (барабулька) арнаулы су құйылған ыдыста сақтап, құрметті меймандардың алдында өлтіріп барып қуыратын болған.
Уақыт өткен сайын аквариумда балық ұстаушылардың саны біртіндеп арта түсті. Кейінірек, Х ғасырлар шамасында Қытай, Жапон, Корея елдері де аквариумда балық өсірумен шұғылданып, балық тұқымын қолдан шығаруға талпыныс жасады [2, 3, 7].
Аквариумның алғашқы тұрғыны алтын балық екендігі жайлы барлығымыға белгілі. Алтын балықтар патша сарайының сәні болды. Ол туралы аңыздар да таралды. Ресейге де алтын балық шығыс елінен, патшалардың біріне тарту болып келді, бірақ қалай күтуді білмегендіктен, балық өліп қалды. Германия мен Ресейде аквариум ұстау ХІХ ғасырдың ортасында әдетке айналды. Осыдан кейін ғана Европада бұрын әдетке айналмаған шығыс елінің балықтарын бөлмеде өсіруге жол ашылды.
1876 жылдан бастап Мәскеуде шеттен келген балықтардың 30 шақты түрінің көрмесі ұйымдастырылды. Осыдан кейін аквариуммен шұғылданушылардың саны артты, тропиктік балықтарды өздері барып алып келу, көпшілік көретін аквариумдар ұйымдастыру ісімен шұғылдана бастады [1, 3].
2 Балықтарға жалпы сипаттама
2.1 Балықтардың систематикасы және шығу тегі
Балықтардың шығу тегінде көмескі нәрселер көп, дегенмен палеозоологтардың көпшілігі бұл класүстінің өкілдері силур дәуірінің ортасында тұщы суларда пайда болды деп есептейді. Бұған дәлел ең ертедегі қазбаларда теңіз балықтарының жоқ болуы, ал кейінгі қазбаларда теңіз балықтарының жоқ болуы, ал кейінгі қазбаларда олардың қалдықтары жеткілікті [2, 3, 6].
Балықтардың шығу тегін әртүрлі қалқандылармен байланыстыруға болады, ал сауыттылар мен акантоди кластарының арғы ата- тектері әзірге табылмаған.
Балықтардың классификациясы
1 класс Placodermi - Сауыттылар
2 класс Acanthodi - Акантодии
3 класс Chondrichthyes - Шеміршекті балықтар
4 класс Osteichtyes - Сүйекті балықтар
Сауыттылар (Placodermi) силурде пайда болып карбонның басында түгел жойылып кеткен. Бұлардың арасында 6 метр алыптары да кездескен, олардың басы мен кеудесі сүйекті пластинкалардан тұратын сауытпен жабылған. Швед палеонтологтары бұл пластинкалардың кейбіреуі теріге батып, кейіннен сүйекті балықтардың екінші иық белдеуінен құраған деп есептейді. Кейбір сауыттылардың (Антиархии) кеудесінің ортасына дейін жететін, сүйекті пластинкалармен жабылған, кеуде қанаттары болған. Палеозоологтар, бұндай қанаттар құс қанаты сияқты, тежеуші және бағдарлауыш ретінде пайдаланған болуы мүмкін деп есептейді. Өкілдері Coccostus пен Dinichthys, Pterichthys пен Botriolepis [3, 7, 12, 21].
Акантодии (Acanthodi) силурде пайда болып, пермде дәуірленген класс. Бұл топ балықтардың басқа кластарының арғы ата- тегі болуы мүмкін. Денесі ұршықтәрізді, құйрық қанаты гетероцеркальді болған. Бұларға алдыңғы ауыз бен үлкен көздер тән.
Денесін майда пластинкалар жапқан. Тақ қанаттары, тікенек пішінді, көп болған. Бірінші жұп желбезек тесіктері ашық, қалғандары шағын қақпақшалармен жабылған. Бас қаңқасы бірен-сараңдап сүйектенген, омыртқалары тек шеміршекті. Өкілдері деп Acanthodes пен Climatius-ты атауға болады [1, 3, 9, 18, 29].
Шеміршекті балықтар (Chondrichthyes) қазіргі ихтиофаунада 600- дей түрі бар. Ішкі тірек (омыртқа жотасы) шеміршекті, кальциленгендері жиі кездеседі, бірақ ешуақытта сүйекке айналмайды. Нейрокраниум тұтас шеміршекті. Жақтарында жақсы жетілген тісі болады, олар плакоидты қабыршақтардан пайда болған. Құйрық қанаты әдетте гетероцеркальді. Денесін плакоидты қабыршақтар жапқан, олар бірігіп ірі тікенектер құрауы да мүмкін.
Тынысалу жүйесі әдетте, жұтқыншақтың екі жағынан жеке-жеке ашылатын, 5 жұп желбезектерден тұрады. Бүтінбастыларда желбезек саңылауларын жауып жатқан желбезек қақпақтары болады. Асқорыту жолында, V- тәрізді қарыннан басқа (химераларда болмайды), шеміршекті балықтарға ішегінде спиральді клапанның болуы тән. Зәр шығару жүйесі- мезонефрос бүйрек. Жүрегі 4 бөлімнен тұрады: негізгі екеу-жүректің құлақшасы мен қарыншасы және қосалқы артериялық конус пен веноздық қолтық (синус). Миы салыстырмалы түрде қарапайым, бірақ барлық бөлімдері бар. Жыныс жүйесіне іштей ұрықтану тән [4, 5, 9].
Сүйекті балықтар (Osteichtyes) бұл омыртқалы жануарлардың ішінде 20 мыңнан артық түрлері бар ең көп санды класс.
Жабындысында өте көп бірклеткалы бездер болады және көпшілік сүйекті балықтардың терісінің негізгі қабаты дермада әр түрлі қабыршақтар түзіледі- космоидты, қарапайым ганоидты, нағыз ганоидты немесе сүйекті. Ішкі тірегі кейде хорда, ал көбіне-сүйекті. Бас қаңқасының висцеральді бөлімі ми сауытында әртүрлі әдіспен жалғасады-гиостилия, амфистилия және кейде-аутостилия. Әдетте құйрық қанаты гомоцеркальді, бірақ гетероцеркальді, дифицеркальді және басқалай болуы да мүмкін. Желбезек саңылаулары ортақ желбезек қақпағымен жабылған. Сүйекті балықтардың көпшілігінің торсылдағы асқорыту жолының алдыңғы бөлімінің арқа қабырғасының жұқа өсіндісі, ол гидростатикалық аппарат қызметін атқарады. Ал қостынысты балықтардың торсылдағы өңештің вентральді қабырғасынан пайда болады және қарапайым өкпенің қызметін атқарады. Жүректің артериальді конусы редукцияланады, ал оның қызметін құрсақ қолқасының пиязшығы атқарады. Негізгі көпшілігі сырттай ұрықтанады, бұлардың уылдырығының (жұмыртқа) өте көп болатыны осыған байланысты. Тіршілік ортасының әртүрлі болуына сәйкес бұлардың пішіні, жүзу жылдамдығы, қоректену де әртүрлі. Сүйекті балықтардың ұзындығы бірнеше см- ден 5, 5 м- ге дейін жетеді [2, 4, 7, 29, 31-33].
2.2 Балықтардың сыртқы құрылысы және қозғалысы
Дене пішіні және пластикалық белгілері. Балықтардың әртүрлі жағдайда тіршілік етуі олардың пішінінің әртүрлі болуына себеп болды. Әсіресе көп кездесетін пішіндер төмендегідей.
Ұршық тектес (торпедотектес). Денесі жақсы сүйірленген, тұмсығы үшкір. Бұл типке ұзақ уақыт жоғары жылдамдықпен жүзе алатындар жатады: тунецтер, скумбриялар, албырттар. Көпшілік балықтардың дене пішіні осы типке жақын (кефалдар (басқын), майшабақтар, трескалар және т.б.).
Жебе тектес. Денесі ұзын, арқа және аналь қанаттары құйрығына жақын орналасқан. Бұл пішінді балықтар ұзақ уақыт жақсы жүзе алмайды, жасырынып тұрып өзінің жеміне, не жауынан құтылу үшін жай оғындай тез қимылдайды (шортан, сарган, сайра) [4, 8, 13].
Таспа тектес. Денесі ұзын, екі бүйірінен қысыңқы (сығылған). Үлкен тереңдікте тіршілік ететіндер. Жәйімен денесін ию арқылы жүзеді. Өкілдері: қылыш- балық, майшабақ королі.
Жыланбалық тектес. Денесі ұзарған, көлденең кесіндісінде сопақ. Жәйімен денесін ию арқылы жүзеді. Бұндай пішінділер: миногалар, миксиналар, жыланбалықтар, шырма-балықтар.
Жалпақ. Кейбір балықтардың денесі биік, екі бүйірінен сызылған (камбалар, тырандар, ай- балықтар), екіншілерінің денесі дорсовентральді сығылған (скаттар, теңіз шайтаны). Су түбіне жақын тіршілік ететін, аз қозғалатын балықтар [2, 3, 5, 11].
Шар тектес. Бұндай пішін кірпі-балыққа, пинагорға тән. Судың таязында тіршілік ететін кірпі- балық қауіп туған кезде өзінің ерекше қабына су толтырып шарға айналады. Бұндай пішінді балықтар өте ақырын жүзеді.
Көптеген балықтарды аталған топтардың бірде-біреуіне жатқызуға болмайды- аралық пішінді болады, ал кейбіреулері тіпті таңқаларлық (атша- шүберекті, желкенділер, макрурустектестер немесе ұзынқұйрықтылар, тебентектестер, денесінің көп бөлігін сүйек қаптаған кузовиктер, т.б.)[1, 2, 5, 8, 12].
Тері және оның туындылары. Терінің қызметі әралуан. Организмді тіршілік ортасының зиянды әсерінен қорғаумен қатар ол зат алмасуға активті қатысады. Теріден тері арқылы тыныс алу және осмостық реттеуге өте қажетті су, аммиак, кейбір тұздар, көмір қышқылы, оттегі өтеді. Бұлардан басқа балық терісіне әртүрлі сипаттағы сезгіш клеткалар тән.
Балық терісі екі қабаттан тұрады: сыртқысы - эктодермадан пайда болған эпидермис және ішкі негізгі тері - мезодермадан пайда болган дерма (кутис, кориум). Бүл қабаттардың шекарасы базальді мембрана. Негізгі тері (дерма) үш кабатты: 1) сыртқы қабаты шекаралық пластинка -дәнекертканьді клеткалар болмайды, 2) сыртқы борпылдақ немесе субэпидермальді қабат, 3) тығыз дәнекертканьді ішкі қабат. Терінің астында май клеткалары бар дәнекертканьді теріасты - субкутанеальді қабат болады [1, 2, 5, 8, 12].
Эпидермисте қан тамырлары болмайды, бірак әртүрлі сезгіш клеткалар мен жүйкенің бос ұштары көп. Дермада жүйке де, қан тамырлары да болады.
Миногалардың терісі жалаңаш, жұқа кутикуламен жабылған, қабыршағы болмайды. Эпидермисте шырыш бөлетін көптеген клеткалар болады. Яғни, бір клетка бір бездің (балықтардағыдай) кызметін атқарады. Миксиналарда, миногаларға қарағанда, бүйір сызығының бойында орналасқан шырышты көп бөлетін көпклеткалы бездер болады.
Эпидермистің астында талшықтары ұзынынан және көлденең орналасқан дәнекертканьнан тұратын негізгі тері (дерма) орналасқан.
Дөңгелекауыздыларда, балықтардан айрықша, пигментті клеткалар дермада емес, онан ішкері субкутанеальді қабаттың үстінде болады [1, 2, 5, 8, 12].
Балықтардың терісінің құрылысы оның тіршілігіне байланысты. Әдетте балықтардың терісі жүзу жылдамдығына қарай қалыңдайды және әрбір қабатының даму деңгейі мен құрылысы өзгереді.
Балықтардың (дөңгелекауыздағылардай) эпидермисінің ішкі өсетін қабаты бір қатар орналасқан цилиндрлі клеткалардан тұрады, ал сыртқы қабаты - бірнеше қатарлы жалпақ клеткалар. Эпидермистің ортаңғы қабаты цилиндрліден жалпаққа бірте-бірте ауысатын эпителиальдік клеткалар. Безді клеткалар осы қабатта орналасқан, олар: бокалтәрізділер - шырыш, май бөлетіндер, сезгіштер; дөңгелек - шырыш бөлетіндер; колбатәрізділер - терінің сыртқы қабатымен байланысы жоқ бұл бездер балық жарақаттанғанда теріден қорқыныш деп аталатын зат бөледі, ол үйірдегі барлық балықтарда қорқыныш сезімін туғызады. Колбатәрізді клеткалары жоқ балықтарда, қорқыныш заты терінің сыртқы қабатымен байланысы жоқ басқа клеткаларда болуы керек. Акулаларда тек дөңгелек безді клеткалар дамыған. Ақырын жүзетін нағыз сүйекті балықтарда шырышты клеткалардың 2-3 типі, орташа жылдамдықпен жүзетіндерде - 1-2 (әдетте бокалтәрізділер мен дөңгелек), ал тез жүзетіндерде (семсер-балық) - тек дөңгелек клеткалар болады. Ақырын жүзетін балықтардың шырышты клеткалары дене терісінде бірқалыпты бір қатар орналасқан. Жүзу жылдамдығы өскен сайын шырышты клеткалар дененің ортаңғы және артқы бөліміне қарай ығыса береді. Клеткалардың бұлай орналасуы бейімделушілік, әрі гидродинамикалық кедергінің азаюына себепші болады [1, 2, 5, 8, 12].
Шырыш балықтың суға үйкелісін азайтады, бактериялар мен басқа микроорганизмдерді жояды (бактерицидтілігі), балық жарақаттанған уақытта оның канының ұюына қатысады, желбезекті ылайландырмас үшін қалқыған заттарды (ылай) тұндырады. Балықтың әрбір түрлеріндегі шырыштың биохимиялык кұрамы бірдей емес. Жүзу жылдамдығы мен шырыштағы белоктың көлемінің арасында корреляция бар. Тез жүзетін балықтардың шырышында, ақырын жүзетіндерге қарағанда, белок көп болады.
Эпидермистің ішкі жағына негізгі тері (дерма) жалғасқан, ол коллагенді талшықтары көп дәнекертканьнен тұрады және тіреу кызметін атқарады. Көптеген балықтардың негізгі терісі екі қабаттан тұрады: борпылдақ дәнекертканьнан тұратын сыртқы жұқа қабаты және тығыз дәнекертканьнан тұратын, қабыршакты қоршайтын, ішкі қабат. Бұл қабаттың қалақшалары, қабыршақтар арасына еніп, қабыршак қалтасын құрайды.
Ақырын жүзетін балықтардың дермасы нашар дамыған, талшықтар борпылдақ орналаскан. Жылдам жүзетін балықтардың дермасының, әсіресе құйрык бөлімінде, қалыңдығы артады. Кейбір акулалардың дермасы бір-біріне қиғаш орналасқан бірнеше қабатты коллагенді талшықтардан құралған. Коллагенді талшықтардың жеке қабаттары бір-бірімен көлденең талшықтар арқылы байланысқан. Теріасты (субкутанеальді) майлы қабат нағыз сүйекті балықтарда жаксы дамыған, ал акулаларда - нашар, соңғыларының денесінің көп жерінде бұл қабат болмайды, сондықтан бұлшық ет теріге тікелей жабысқан [1, 2, 5, 8, 12].
2.3 Балықтардың ішкі құрылысы
2.3.1 Қаңқа
Қаңқа сүйеніш, қорғаныш және қозғалыс қызметтерін атқарады, сонымен қатар дененің пішінін, кеңістіктегі қалпын анықтайды, ішкі органдарды қолдайды және қорғайды. Қаңқа еттердің жиырылуы нәтижесінде сүйектерді қозғалтуымен бұлшық еттермен бірге қозғалу жүйесін құрайды.
Балық қаңқасы сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Сыртқы қаңқа (егер ол бар болса) барлық уақытта сүйектен тұрады. Қазіргі дөңгелекауыздылар мен шеміршекті балықтарда сыртқы қаңқа болмайды. Ең күрделі сыртқы қаңқа бекіре балықтарында болады.
Балықтардың ішкі қаңқасы тірек (желі), бас, жұп қанаттардың белдеуі мен тақ қанаттар бекитін сүйектер [1, 2, 4, 5, 8-12].
Бас қаңқасы (cranium). Екі бөлімге бөлінген: ми сауыты (біліктік, немесе нейральді бас қаңқасы - нейрокраниум) және висцеральді (спланхнокраниум). Ми сауыты мидың және күрделі сезім мүшелерінің қорғанышы және жақтар мен желбезек аппаратының таянышы. Ми қорабы тірек қаңқасының жалғасы сияқты, хорданың алдындағы жұп трабекула және парахордалии шеміршектерінен қалыптасады, құрылысы бойынша оның екі типін ажыратады:
платибазальді - түбі жалпақ, көз шаралары бір-бірінен алшақ орналасқан, олардың ортасындағы кеңістікте ми болады (миногалар, акулалар, қостыныстылар, шеміршекті және сүйекті ганоидтылар, төменгі сатыдағы нағыз сүйекті балықтар);
тропибазальді - көз шаралары бір-біріне жақын орналасқан, сондықтан ми ми сауытының артқы бөлігі ми қорабында болады (бүтінбастылар және жоғары сатыдағы нағыз сүйекті балықтар)(1-сурет).
Висцеральді қаңқа асқорыту жүйесінің алдыңғы бөлімінен пайда болады. Ол висцеральді доғалардан тұрады, оның алдыңғылары балықтарда жақ және тіласты аппаратын, ал кейінгілері желбезек доғаларын құрайды.
Ми сауыты мен висцеральді қаңқа бір-біріне тәуелсіз дамиды [1, 2, 4, 5, 8-12].
Дөңгелекауыздылардың ми сауыты шағын, әрі қарапайым. Оның асты және бүйірлері шеміршек, үстін дәнекертканьді жарғақ жапкан. Ми қорабының алдына тақ, бірақ екі бөлімді, иіссезу капсуласы тақалған. Шүйдесі дамымаған, оның қызметін қаңқаның екі бүйіріндегі есту капсулалары атқарады. Висцеральді қаңқа тек висцеральді доғалардан тұрады, олардың алдыңғылары жақтары болмағандықтан сорғыш воронканы сүйейтін күрделі ерін шеміршектері жүйесіне айналған, қалған сегізі ұзынынан созылған төрт қосқыштың көмегімен желбезек торына айналған.
1-сурет. Бас каңқасының типтері: 1 - амфистилиялық; 2 - гиостилиялык; 3 - аутостилиялық; 4 - платибазальді; 5 -тропибазальді.
Висцеральді қаңқа жақ, тіласты және желбезек доғаларынан тұрады. Жақ доғасындағы үстіңгі жақ шаршытаңдай шеміршегінен, ал астыңғы жақ Меккел шеміршегінен құралған. Жақтарында бірнеше қатарлы тістері болады. Тіласты, немесе гиоид доғасы жұп жоғарғы элемент гиомандибуляре - аспаның (ми сауытына жалғастырады) қызметін атқарады, жұп гиоид және гиоидтарды төменгі жагынан жалғастыратын тақ копуладан тұрады. Желбезек доғалары бесеу (сирек 6-7), олардың әрқайсысы төрт элементтен тұрады: жұтқыншақжелбезекті, жоғарыжелбезекті, ортажелбезекті және төменгі желбезекті. Желбезек доғаларының төменгі бөліктері астынан негізгі желбезек шеміршегімен-копула арқылы жалғасады. Гиоид доғасы мен желбезек доғаларының ортаңғы элементтерінде желбезекаралық пердені ұстайтын шеміршекті өскіндер болады [1, 2, 4, 5, 8-12].
Нағыз сүйекті балықтардың қаңқасы сүйек. Сүйек, жоғарыда айтқанымыздай, шығу тегі бойынша үш түрлі болады (хондральді, жабынды және аралас). Нағыз сүйекті балықтардың басы, басқа балықтардағыдай, ми сауыты және висцеральді қаңқа деп бөлінеді. Ми сауытында мидің төбесін, түбін, иіссезу, көз, есту және шүйде бөлімдерін ажыратады. Ми сауытының төбесі мен түбі жабынды сүйектерден кұралған (2-сурет).
Әдетте иіссезу бөлімі өре сүйегіне астымен жанасатын тақ иіссезу сүйегінен және жұп бүйір иіссезу сүйектерінен тұрады, дегенмен кейбір балықтарда (шортан) ортаңғы иіссезу сүйегі болмайды. Бұлар хондральді сүйектер, ал төменгі сатыдағы нағыз сүйекті балықтарда олардың орнында жабынды сүйектер болады және олар басқаша: ортаңғы иіссезу сүйегі жоғарғы иіссезу ал бүйір иіссезу - мандайалды сүйектері деп аталады [1, 2, 4, 5, 8-12].
2-сурет. Нағыз сүйекті балықтардың бас қаңқасының үлгісі: А - нейральді қаңқа; Б - висцеральді қаңқа; 1 - негізгі шүйде; 2 - бүйір шүйде; 3 -жоғарғы шүйде; 4 - сынатәрізді-; 5 - қанаттәрізді-; 6 - жоғарғы-; 7 - алдыңғы-; 8 -артқы кұлақ сүйектері; 9 - негізгі сынатәрізді; 10 - қанаттәрізді; 11 - бүйір иіссезу (маңдайалды); 12 - аралық иіссезу (торлы); 13 - мұрын; 14 - маңдай; 15 - төбе; 16 -өре; 17 - парасфеноид; 18 - жақалды (жақаралық); 19 - жоғарғы жақ; 20 - таңдай; 21 -сыртқы қанаттәрізді; 22 - ішкі қанаттәрізді; 23 - артқы қанаттәрізді; 24 - шаршы; 25 -тіс; 26 - буын; 27 - бұрыш; 28 - аспа (гиомандибуляре); 29 - қосымша (симплекгикум); 30 - таяқшатәрізді; 31 - жоғарғы; 32 - ортаңғы-; 33 - төменгі тіласты (гиоид); 34 - негізгі тіласты (копула); 35 - жұтқыншақ-; 36 - жоғарғы-; 37 -мүйізтектес-; 38 - төменгі желбезекті; 39 - негізгі желбезекті (копула); 40 - желбезек қақпағы; 41 - қақпақасты; 42 - қақпақаралық; 43 - қақпақалды; 44 - желбезек пердесінің талшықтары (нүктемен боялғандары жабынды сүйектер, боялмағандары -хондральді).
Көз бөлімі үлкен көз шарасы, ал оның сүйектері сынатәрізділер деп аталады. Көксеркенің көздерінің ойдымы өте жақын орналасқан, бұларда басқа балықтарда (тұқылар) болатын көзсынасүйегі болмайды. Көпшілік балықтарда тақ негізгі сынатәрізді және жұп бүйір сынатәрізді сүйектер болады. Көз шарасы көзмаңы сүйектерімен қоршалған, оның алдыңғы ең ірісі жас (көз жасы ағатын) сүйек деп аталады [5, 7, 8, 16].
Есту бөлімі, бастың әрбір бүйірінде, бессүйектен кұралған: сынатәріздіқұлактық, қанаттәріздіқұлақтык, жоғарғықұлақтық, алдыңғықұлақтық және артқықұлақтык дегенмен соңғысы кейбір балықтарда (шортан) болмайды. Жоғарғы және төменгі құлақтық сүйектерге самайарты сүйек арқылы иық белдеуі жалғасады.
Шүйде бөлімі, шүйде тесігін қоршаған, төрт сүйектен түрады: жоғарғы шүйде, негізгі (астыңғы) шүйде және екі бүйір шүйде сүйектері. Қарапайым нағыз сүйекті балықтардың ми сауытында шеміршек көп сақталады.
Нағыз сүйекті балықтардың висцеральді қаңқасы, бекірелердегідей, жақ, тіласты және желбезек қақпағымен жабылған бес желбезек доғаларынан тұрады.
Жақ доғасына жоғарғы және астыңғы жақтар кіреді. Нағыз сүйекті балықтарда, сүйектенген шаршытаңдай мен Меккел шеміршектерінен және олармен байланысты жабынды сүйектерден тұратын алғашқы жақтардан басқа, жабынды сүйектерден пайда болып ауыз тесігін шектейтін екінші жақтар дамиды [1, 2, 4, 5, 8-12].
Бірінші үстіңгі жақтың элементтері: таңдай сыртқы ішкі мен артқы қанаттәрізді сүйектер және сүйек. Таңдай аралас, ішкі және сыртқы қанаттәрізді сүйектер жабынды, ал артқы қанаттәрізді және шаршы сүйектер шығу тегі бойынша хондральді.
Екінші жоғарғы жак жабынды сүйектерден түрады - жакалды, немесе жақаралық және жоғарғы жақ. Жақалды сүйектерінде тістері болады (алабұға, көксерке, т.б.) немесе тіссіз (тұқылар, т.б.).
Төменгі жақ тіс, буын және бұрыш сүйектерінен кұралған. Буын - сүйектенген Меккел шеміршегі, ал тіс және бүрыш - жабынды. Екінші төменгі жақ ірі тіс сүйегі (көптеген балықгарда онда тістер болады).
Тіласты доғасы аспадан, қосымша және таяқшатәрізді, гиоидтар мен копуладан тұрады. Аспа (гиомандибуляре) жақ аппаратын ми сауытына жалғастырады. Қосымша сүйек аспаны шаршымен, ал таякшатәрізді сүйек аспаны гиоидпен жалғастырады. Тіласты доғасының гиоид бөлімі төрт сүйектен құралған: жоғарғы тіласты, орталық тіласты және екі кішкентай төменгі тіласты. Гиоидтардың төменгі ұштары тақ тіл, немесе тілдің қызметін атқаратын негізгі тіласты сүйегімен жалғасады. Жоғарғы- және орта тіласты сүйектерінен желбезек жарғағына сүйеу болатын талшықтар басталады - жарғақ желбезек қақпағын жиектейтін терінің жалғасы [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Гиоидтың астында тақ артқы тіласты, немесе тамақ, сүйегі болады - ол тізбектер (байланыстар) арқылы иық белдеуімен жалғасқан. Көпқанаттылар, сүйекті ганоидтылар (амиялар), латимерияның тамағын югулярлы деп аталатын ірі тамақтық пластинкалар жапқан.
Нағыз сүйекті балықтардың желбезек доғалары бес жұп, бірақ бесіншісі жетілмеген. Көксерке, алабұғалардың бұл доғасында олжасын (тамақ) ұстап қалатын төменгі жұтқыншақтық майда тістері болады, тұқыларда - тамағын майдалауға қатысатын ірі әртүрлі пішінді тістер болады. Бұл тұқыларда систематикалық белгілер. Қалған төрт желбезектің құрылысы акулалардағыдай.
Желбезек доғалары желбезек қақпағымен жабылған, ол төрт сүйектен тұрады: қақпақ, қақпақасты, қақпақаралық және қақпақалды [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Тірек (желі) қаңқасы. Бұл хорда немесе омыртқа жотасы. Хорда, немесе арқа желісі, серпінді және майысқақ көпіршікті тканьнен кұралған, сыртында коллагенді талшықтардан тұратын қабығы болады. Хорда ересек бүтінбастыларда, қостыныстыларда және шеміршекті ганоидтыларда (бекірелер) сақталады. Басқа балықтарда хорда тек алғашқы даму сатыларында болады, сосын оны қоршай дамитын шеміршекті, не сүйекті омыртқалар алмастырады. Миногалардың хордасының үстінде кішкентай шеміршекті таяқшалар - жоғарғы (жүйке) доғаның бастамасы бар.
Көпшілік балықтардың арқа желісі омыртқалардан құралған, бұл екі бөлімге жіктеледі: қабырғалар бекіген кеуде және қабырғасы жоқ кұйрық омыртқалары. Омыртқа ортасындағы жіңішке тесікте және омыртқалар түйісетін жердегі қуыста хорда сақталады.
Әрбір омыртқа омыртқа денесінен, оның үстіндегі жүйке доғасынан және бұл доға жоғарғы істік өсінді болып аяқталады. Омыртқа денесінің төменгі жағында көлденең өсінділер - парапофиздер болады, оған кеуде бөлімінде қабырғалар жалғасқан. Құйрық бөлімінің омыртқаларының парапофиздері өзара бітісіп гемаль доғасын құрайды, бұл төменгі істік өсінді болып аяқталады. Жүйке доғасының ішкі қуысын жұлын өзегі (омыртқалардың жұлын өзегімен жұлын созылған), ал гемаль доғасының ішкі қуысын гемаль өзегі (бұнда қүйрық артериясы мен құйрық венасы созылған) деп атайды. Көпшілік балықтардың омыртқалары амфицельді (алды да, арты да ойық), сауытты шортандарда - опистоцельді (алды дөңес, арты ойық) [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Омыртқа жотасының соңғы омыртқалары өзгеріп жалпақ сүйектерге айналған: омыртқалардың денесі және жоғарғы доға істік өсіндісімен қоса барлығы бірігіп уростильді, ал тек төменгі доға істік өсіндісімен гипуралиді кұрайды. Уростильге кұйрық қанатының жоғарғы қалақшасының талшықтары, ал гипуралиге төменгі қалақшасының талшықтары бекиді.
Балықтардың омыртқасының саны әртүрлі: ай-балықта 17, атлант майшабағында 57, өзен жыланбалығында 114, ал шеміршекті балықтарда 365 дейін болуы мүмкін (теңіз түлкісі).
Тақтажелбезектілердің омыртқасы шеміршекті, бірақ даму барысында ізбестеніп мықтылығы артады.
Бүтінбастылардың, қостыныстылардың және бекірелердің омыртқа денесі болмайды, ал желі - жүйке және гемаль доғалары бар хорда. Бекірелерде хорда шеміршекпен қоршалған. Желінің құрамына кеуде бөліміндегі омыртқалардың көлденең өсінділеріне жалғасқан қабырға да кіреді. Қабырғалар дәнекертканьді қабаттың талшықтарынан миосептада пайда болады - құрсак қуысының таянышы. Қабырға кейбір балыктарда кішкентай - құрсақ қуысын түгел қамтымайды (акулалар мен бекірелер), ал кейбіреуінде жоқ - скаттар мен теңіз тебендері. Көптеген балықтардың етінде жүйке доғасына, не омыртқа денесіне, не қабырғаға жанаса алатын майда ет сүйектері болады [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
2.3.2 Қанаттар мен олардың белдеулері.
Арқа және аналь қанаттарының түбін пішіні әрқалай ет ішіндегі радиалилер, немесе птергофорлар құрайды. Бұларға, жұқа тері қатпаршағын ұстап тұратын, қанат талшықтары бекиді. Шеміршекті балықтардың птеригофорлары шеміршекті, кейде олардың біразы бірігіп ірі пластинкаларға айналған, ал қанат талшықтары, тері клеткаларынан пайда болған мүйізтектес жіңішке эластотрихиялар. Бекіретәрізділердің птеригофорлары да шеміршекті, ал қанат талшықтары, барлық сүйекті балықтардағыдай, теріден пайда болған сүйекті талшықтардан - лепидотрихиялардан тұрады. Сүйекті ганоидтылар мен нағыз сүйекті балықтардың птеригофорлары мен қанат талшықтарының санының сәйкестігі байқалады. Басқа барлық балықтарда қанат талшықтарының саны, оларды ұстап тұратын элементтерге (птеригофорлар) қарағанда көп. Арқа және аналь қанаттарының радиалиялары омыртқалардың істік өсінділерінің арасына енген, бірақ олармен тек жұқа дәнекертканьді жарғақпен жалғасқан.
Шеміршекті балықтар мен бекірелердің құйрық қанаты гетероцеркальді. Шеміршектілерде ол эластотрихиялар, оларды тіреп тұратын қанаттың жоғарғы қалақшасына кіретін омыртқалар мен оның үстіңгі және астыңғы доғалары. Бекірелердің құйрық қанатының қаңқасы лепидотрихиялар; кұйрықтың бүйірінде ганоидты қабыршақтар, ал жоғарырақ ерекше шанышқытектес сүйектер (фулькрылер) болады. Құйрық қанаты жоғарғы қалақшаға созылған хордамен және доғалармен тіреледі. Нағыз сүйекті балықтардың құйрық қанаты да лепидотрихиялар, бірақ бұларда соңғы өзгерген омыртқалардың элементтері - уростиль және гипуралимен тіреледі.
Жұп қанаттар бос қанаттың қаңқасы және оның белдеуінен құралған. Дөңгелекауыздылардың жұп қанаттары болмайды [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Шеміршекті балықтардың иық белдеуі денені бүйірінен және бауыр жағынан қоршап жатқан доға, оның жауырынды (дорсальді) және коракоидты (вентральді) бөлімдерін жіктейді. Бұл қанаттың бос бөлімінің қаңқасы үш бөлімнен тұрады: үш базалиялар, екі-үш шеміршектерге бөлінген радиалиялар және тері қалақшасын тірейтін эластотрихиялар.
Құрсақ қанаттарының белдеуі, немесе жамбас белдеуі, балықтарда
тірек қаңқасымен байланыспаған. Шеміршекті балықтарда ол тақ шеміршек, оның екі ұшының әрқайсысына ұзын базальді шеміршек, радиалиялар және қанат талшықтары - эластотрихиялар бекиді. Аталықтарында базальдің соңғы ұшы мен радиалиялар шағылысу аппараты - птергоподиге айналған.
Бекіретәрізділердің кеуде қанатының белдеуі шеміршектен және жабынды сүйектерден құралған. Шеміршекті белдеуде коракоид, мезокоракоид, жауырын және жауырынүсті бөлімдерін ажыратады. Бұнда жабынды сүйектерден бұғана, клейтрум, артқыклейтрум, жоғарғыклейтрум және самайарты сүйектері болады.
Нағыз сүйекті балықтардың иық белдеуі сүйекті, онда жауырын, коракоид, клейтрумның үш сүйегі (бекірелердегідей) және самайарты сүйек болады. Екі жақтағы клейтрумдар балықтың бауыр жағынан өзара жалғасады, ал арқа жағында жоғарғы клейтрум және самайарты сүйектері арқылы бас қаңқасына бекиді, бұл иық белдеуінің қозғалыссыз дерлік бекуін қамтамасыз етеді.
Бекірелердің жамбас белдеуі екі шеміршекті пластинкалар -базиптергиялардан, ал сүйекті балықтарда - екі үшбұрышты сүйектерден тұрады [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Балықтардың жұп қанаттары: бисериальді (қостыныстылар), унисериальді (саусаққанаттылар) және қарапайым типті (сәулеқанаттылар, немесе талшықтылар) болады. Бисериальді қанаттардың ортаңғы ұзын буынды бөлігінің (базалилер) екі жағынан бүйір мүшелері (радиалиялар) тарайды, оларға тері қалақшасын ұстайтын теріден пайда болған сүйекті талшықтар - лепидотрихиялар бекиді. Кейбір балықтардың радиалиялары редукциялануы мүмкін. Унисериальді қанаттың радиалиялары базалиялардың тек бір жағында, қанат белдеуге жалғыз орталық базалий арқылы бекиді. Қарапайым қанаттарда базалиялар жойылады.
Бекірелердің кеуде және құрсақ қанаттарынң қаңқасы шеміршекті радиалиялардан (10 артық емес) және лепидотрихиялардан тұрады. 2-3 элементке буынданған радиалиялар кәрі балықтарда сүйектенеді. Кеуде қанатының сыртқы жиегіндегі талшык жуанданған - маргинальді деп аталады.
Нағыз сүйекті балықтардың кеуде қанатының қаңқасында бірнеше радиалиялар дамиды, ал құрсақ қанаттарында олар әдетте болмайды, сондықтан қанат талшықтары жамбас белдеуіне тікелей бекиді [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
2.3.3 Бұлшықеттері
Балықтардың бұлшық еті соматикалық, немесе париетальді (дене еті) және висцеральді (ішкі органдардың еті) болып бөлінеді. Соматикалық бұлшық ет көлденең-жолақ, ал висцеральді - негізінен бірыңғай салалы еттен тұрады. Балықтардың соматикалық етінде дене, бас және қанат еттерін бөлуге болады. Ең жақсы дамығаны дене, немесе қозғалыс, еті, ол дөңгелекауыздылар мен балықтарда сегменттелген, бұл олардың жүзгенде денесін екі бүйіріне иілуіне бейімделушілік.
Ет сегменттері - миомерлер - бір-бірінен дәнекертканьді перделермен -миосепталар - бөлінген. Сол және оң жақтағы миомерлердің кезектесіп жиырылуы дененің толқын сияқты иілісін тудырады, соның нәтижесінде дене арқылы, ет, немесе қозғалыстық деп аталатын нақтылы ілгері қозғаушы күш, толқын жүріп өтеді [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Дегенмен балықтардың дене еті түсі, құрылымы, биохимиялық құрамы және қызметі бойынша ажыратылады. Ақ (ақшыл), қызыл (қоңыр) және аралық ет талщықтарын ажыратады. Ақ ет талшықтарының қызметімен балықтар қас-қағым уақытта үлкен жылдамдықты көрсетеді, кызыл ет талшықтарының қызметімен ұзақ уақыт бірқалыпты жүзе алады. Ақ және қызыл ет талшықтарының айырмашылықтары: ақ еттер аэробты зат алмасуға, қызыл ет анаэробты зат алмасуға бейімделген. Сондықтан қызыл етті балықтар ұзак уақыт едәуір жылдам жылдамдықпен жүзе алады.
Көпшілік нағыз сүйекті балыктардың еті негізінен ақ. Оларда қызыл еттер әдетте дененің сыртқары бөлімінде әр жерде орналасқан. Көпшілік балықтардың қызыл еттері бүйір сызығының бойында және қанаттар түбінде болады. Қызыл еттің салыстырмалы көлемі олардың жүзу жылдамдығына тікелей байланысты. Айталық, белсенді жүзетіндердің (тунецтер, скумбриялар, т.б.) қызыл еті ақ еттен артық. Ақырын жүзетін балықтардың қанаттары және желбезек қақпағы үздіксіз қозғалыста болады, ал бұларды қозғайтын еттер қызыл [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Дөңгелекауыздылардың дене еті ұзынынан созылған екі таспа (лента). Қиғаш орналаскан миомерлері сәл иілген, сондықтан алдыңғы миомерлер кейінгілеріне үстінен киіледі, ал артқыларының тек артқы бөлігі бос қалады. Сондықтан көлденең (горизонтальді) кесіндіде бірнеше миомерлер көрінеді. Дөңгелекауыздылардың дене еттерінің жіктелуі байқалады: құрсақ бөлімінде жұп қиғаш еттер мен тік қарын еті пайда болады.
Көпшілік нағыз сүйекті балықтарда, атап айтқанда шортанда, ұзын арқа еті, қарынның ішкі және сыртқы қиғаш еттері мен тік еті дамиды.
Ұзын арқа еті дененің екі жағында бүкіл арқа бойына созылған. Бұндағы миомерлер әуелі артқа бағыштады, сосын қайтадан ілгері бағытталады.
Қарынның сыртқы қиғаш еті талшықтарымен, жоғарғы жиектен қиғаш төмен және артқа қарай бағытталған, вентральді арқаудың жоғарғы бөлігінде орналасқан.
Қарыннның ішкі қиғаш еті талшықтарымен, жоғарғы жиектен қиғаш төмен және алдына қарай бағытталған, бүкіл бүйір қабырғаларын, яғни түгел вентральді арқауын құрайды, дегенмен оның көлденең пердеге жанасатын дорсальді бөлігі сыртқы қиғаш еттің астында - көрінбейді.
Қарынның тік еті талшықтарымен тұлғаның алдыңғы бөлігін бойлай орналасады.
Балықтардың соматикалық бас еті желбезекүсті, желбезекасты және алты жұп көз етінен тұрады. Қанат еттері - тұлға еттерінен бөлінген ет шоқтары. Көпшілік балықтардың еті түссіз, дегенмен кейбір түрлердің еті түсті. Айталық, шортанның еті боздау, бекіреде - сарғыш, албырттарда -қызғылтсары. Бекірелер мен албырттардың етінің түсті болуы оның етінде майдың көп жиналуы [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
2.3.4 Асқорыту жолы.
Ауыз тесігінен басталады және ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ішек және аналь тесігі немесе клоака. Балықтардың қоректену сипатына сәйкес бұл бөлімдердің құрылысында айырмашылықтар болады.
Дөңгелекауыздылардың ауыз аппараты сорғыш типті, ол жиегі майда бүршіктермен қоршалған сорғыш воронкадан басталады. Ауыз тесігі воронканың түбінде. Жақтары жоқ, ал воронканың ішкі бетінде мүйізді тістері орналасқан. Ауыз қуысында, тісті, жақсы жетілген тілі бар, тілдің қаңқасы негізінен тіласты шеміршектен тұрады. Дөңгелекауыздылар воронканың көмегімен өзінің жемтігіне сүлікше жабысады, ал тісті тілімен оның денесін теседі. Сосын жараға белоктарды ыдырататын антикаогулянттар мен ферменттер бөледі, жартылай қорытылған тамақты ауыз қуысына сорады [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Балықтардың ауыз тесігі қоректену әдісі мен қоректің сипатына сәйкес әрқалай пішінді және әртүрлі орналасқан.
Жыртқыш балықтарда - үлкен тісті ұстайтын ауыз. Көптеген бентофагтарда сорғыш түтіктектес, кейде созылмалы, әдетте тіссіз (тұқылар, теңіз тебені, т.б.). Күшті дамыған пластинка және тікенек тәрізді тістері бар тісті-балықтың (зубатка) аузы - уатушы ауыз. Планктофагтардың аузы үлкен немесе орташа көлемді. Тістері майда немесе жоқ (майшабақтар, анчоустар, ақсахалар, т.б.). Перифитон қоректі түрлердің аузы басының астында саңылаутектес, ал төменгі ернінде мүйізді тыс-қабыршақ болады (қызылкөз, храмуля, қарабалықтар мен көкбастардың кейбір өкілдерінде, т.б.).
Көпшілік балықтардың ауыз қуысындағы жақтарында тістері болады -іріленген және пішінін өзгерткен плакоидты қабыршақтар. Тістің сыртын эмалтектес - витродентин қаптаған, оның астында дентин (сүйектен де берік) орналасқан. Тістің ішкі қуысы жүйкесі және қан тамырлары бар дәнекертканьді қоймалжың затқа толы. Әдетте тістердің түбі болмайды, сондықтан тозғандарының орнын жаңалары басады. Бүтінбастылар мен қостыныстылардың тістері үздіксіз өседі. Көптеген момын балықтардың, мысалы тұқылар, ауыз қуысында тіс болмайды. Жыртқыштардың істік, ішке қарай иілген тістері жемін ұстауға бейімделген [1, 2, 7, 13-20, 25-29].
Тістер тек жақ сүйектерінде ғана емес, ауыз қуысындағы басқа органдарда да (таңдай, өре, тіл, т.б.) болады. Көптеген скаттардың тісі жалпақ. Тісті-балыктардың алдыңғы конусты тістері жемін ұстауға, ал жалпақ бүйір және артқы тістері - моллюскілерді, терітікенектілерді, теңіз жұлдыздарын уатады.Тебенкұрсақтәрізділердің алдыңғы тістері өзіне тән тұмсыкқа айналған, осы тұмсығымен өсімдіктер мен маржандардың бөлшектерін үзіп алады, ал кейін ығысқан қалғандары тамағын майдалайды. Балықтардың көпшілігі (тұқылар мен кейбір басқалары) тамағын түгел жұтады. Пиранья өте өткір тістерімен ірі жемтігінен ет кесектерін қиып алады.
Балықтарда ауыз қуысынан шыға алатын нағыз тіл болмайды. Оның қызметін шырышты қабы бар тіласты доғасының тақ элементі (копула) атқарады.
Ауыз тікелей жұтқыншаққа ауысады, бұның қабырғаларында сыртқа ашылатын, желбезек доғалары қоршаған желбезек саңылаурлары бар. Желбезек доғаларының ішкі ойық бетінде, құрылысы қоректену сипатына байланысты, желбезек өскіндері болады. Желбезек өскіндері қарапайым және желпуіштәрізді, ұзын және бүршіктітектес, қатты және майысқақ, т.б. болып келеді. Жыртқыштардың желбезек өскіндері азсанды, сирек, тұрпайы, қысқа болады және негізінен желбезек жапырақшаларын қорғау және өте шырышты қорегін ұстап қалу қызметін атқарады. Планктофагтардың желбезек өскіндері көпсанды, ұзын, жіңішке - судан қорегін сүзіп алу қызметін атқарады. Фитопланктонмен қоректенетін дөңмаңдайдың желбезек өскіндері ерекше тор сияқты. Кейбір балықтардың (майшабақтар, албырттар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz