Жалпы білім беретін мектептерде географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формаларының ғылыми – педагогикалық негіздері
І Географияны оқыту әдістері, оқытуды ұйымдастыру формалары
және оның маңызы
1.1 Оқу процесінде қолданылатын географияны оқытудың әдістері
1.2 Оқу процесінде жүргізілетін оқытуды ұйымдастыру формалары
түсінігі, мақсаты мен міндеттері
1.3 Оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы . сабақ
ІІ Географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формалары
2.1 География сабағы. Қазіргі география сабағының белгілері
2.2 География сабағының типологиясы, оның құрылымының ерекшеліктері
2.3 География сабағын сарамандық жүйеде оқыту және география сабағында ойын элементтерін қолданудың маңызы
2.4 Географияны оқыту процесінде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны, түрлері
ІІІ Дипломдық жұмыс материалын географияны оқыту процесінде қолдану үлгілері
3.3 Сулы жер . нулы жер (факультатив)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
және оның маңызы
1.1 Оқу процесінде қолданылатын географияны оқытудың әдістері
1.2 Оқу процесінде жүргізілетін оқытуды ұйымдастыру формалары
түсінігі, мақсаты мен міндеттері
1.3 Оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы . сабақ
ІІ Географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формалары
2.1 География сабағы. Қазіргі география сабағының белгілері
2.2 География сабағының типологиясы, оның құрылымының ерекшеліктері
2.3 География сабағын сарамандық жүйеде оқыту және география сабағында ойын элементтерін қолданудың маңызы
2.4 Географияны оқыту процесінде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны, түрлері
ІІІ Дипломдық жұмыс материалын географияны оқыту процесінде қолдану үлгілері
3.3 Сулы жер . нулы жер (факультатив)
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты жолдауында «ХХI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» дей отырып, білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу үшін жаңа сипаттағы педагогикалық мамандар қорын жасау қажеттігін баса айтқаны баршаға мәлім.
Мектепте білім мен тәрбие берудің сапасын қамтамасыз етіп, оны іске асыратын басты тұлға мұғалім болса, бүгінгі таңда мұғалімдерге қойылып отырған талаптар өте жоғары. Елімізде инновациялық экономика құру үшін мектепте кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық тұрғыдан шеше алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын түсіне білетін, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген, кәсіби құзіретті және бәсекеге қабілетті мұғалімдер жұмыс істеуі тиіс.
География ғылымы қазіргі кезде – энциклопедиялық ілімнен конструктивті ғылымға айналғаны бәрімізге белгілі. Географияның заманға сай міндеті «адам, табиғат, шаруашылық, қоршаған орта» жүйесінде пайда болған қарама-қайшылықтарды шешу. Демек, географиялық білім әр түрлі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселелерді түсіну үшін үлкен әсерін тигізеді.
Сондықтан, мектептегі географиялық білімнің құрылымы мен мазмұны адамзат өркениеті мен мәдениетінің деңгейіне сай болуы тиісті. Сонымен бірге географиялық білім халықаралық деңгейге, география ғылымының мектеп дидактикасына және географияны оқыту әдістемесіне негізделуі керек. География - ел мен жер танудың негізгі көзі.
Бүгінгі XXI – ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас ұрпаққа білім беріп, тәрбиеге баулуда жаратылыстану ғылымдарының орны ерекше. Оқыту мен тәрбиелеудің күрделі де, көпқырлы үрдісінде оқу мен сыныптан тыс жұмыстардың тығыз байланысы маңызды роль атқарады. Өйткені, ол теориялық білімнің өмірмен байланысуына себеп болып, оқушылардың кәсіби қызығушылықтарын қалыптастырып, олардың пәнге тұрақты қызығушылығы мен шығармашылық қабілеттерінің дамуын қамтамасыз етеді. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік – тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің реформалары олардың оқу – тәрбиелеу жұмыстарының сапасын көтеруге арналған. Осыған байланысты географияны оқыту процесінде жүргізілетін жұмыстардың да сапасын үнемі арттырып отыру, оқытуды ұйымастыру формаларының түрлерін жаңа әдістермен толықтыру тақырыптың өзектілігі болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формаларының ғылыми – педагогикалық негіздерін айқындап, іс – тәжірибеде тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін көтеруде негізгі формаларды кеңінен қолдана отырып білім беру.
Мектепте білім мен тәрбие берудің сапасын қамтамасыз етіп, оны іске асыратын басты тұлға мұғалім болса, бүгінгі таңда мұғалімдерге қойылып отырған талаптар өте жоғары. Елімізде инновациялық экономика құру үшін мектепте кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық тұрғыдан шеше алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын түсіне білетін, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген, кәсіби құзіретті және бәсекеге қабілетті мұғалімдер жұмыс істеуі тиіс.
География ғылымы қазіргі кезде – энциклопедиялық ілімнен конструктивті ғылымға айналғаны бәрімізге белгілі. Географияның заманға сай міндеті «адам, табиғат, шаруашылық, қоршаған орта» жүйесінде пайда болған қарама-қайшылықтарды шешу. Демек, географиялық білім әр түрлі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселелерді түсіну үшін үлкен әсерін тигізеді.
Сондықтан, мектептегі географиялық білімнің құрылымы мен мазмұны адамзат өркениеті мен мәдениетінің деңгейіне сай болуы тиісті. Сонымен бірге географиялық білім халықаралық деңгейге, география ғылымының мектеп дидактикасына және географияны оқыту әдістемесіне негізделуі керек. География - ел мен жер танудың негізгі көзі.
Бүгінгі XXI – ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас ұрпаққа білім беріп, тәрбиеге баулуда жаратылыстану ғылымдарының орны ерекше. Оқыту мен тәрбиелеудің күрделі де, көпқырлы үрдісінде оқу мен сыныптан тыс жұмыстардың тығыз байланысы маңызды роль атқарады. Өйткені, ол теориялық білімнің өмірмен байланысуына себеп болып, оқушылардың кәсіби қызығушылықтарын қалыптастырып, олардың пәнге тұрақты қызығушылығы мен шығармашылық қабілеттерінің дамуын қамтамасыз етеді. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік – тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің реформалары олардың оқу – тәрбиелеу жұмыстарының сапасын көтеруге арналған. Осыған байланысты географияны оқыту процесінде жүргізілетін жұмыстардың да сапасын үнемі арттырып отыру, оқытуды ұйымастыру формаларының түрлерін жаңа әдістермен толықтыру тақырыптың өзектілігі болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формаларының ғылыми – педагогикалық негіздерін айқындап, іс – тәжірибеде тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін көтеруде негізгі формаларды кеңінен қолдана отырып білім беру.
1. Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе. Алматы: Казахский университет, 2003г-64с.
2. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.: Просвещение,1975г -105с.
3. Душина И.В., Таможняя Е.А., Пятунин В.Б. Методика и технология обучения географии в школе. М.: Астрель, 2004г-206с.
4. Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии. М.: Московский лицей, 1996г-792с.
5. Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе. М.: Просвещение, 1985г-235с.
6. Герасимова Г.П.,Коринская В.А. Методы и формы организации обучения географии. М.: Просвещение, 1964г -256с.
7. Белевич И.В.,Строев К.Ф. Методика преподавания географии. М.: Просвещение, 1974г-128с.
8. "Методика обучения географии в средней школе"
(Теоретические основы методики обучения географии) Под ред. А. Е. Бибик и др., М., «Просвещение», 1968 г.
9. Ш. Кәрібаева. Географияны оқыту туралы//«География және табиғат» №5, 2005
10. Актуальные вопросы формирования интереса в обучении/ Под. Ред.Г.И.Щукиной. М.: Педагогика,1984г-97с.
11. Методическая копилка для учителей // http.// www.bryanskedu.net/metodik/geo/vneuroka/
12. Баринова И.И. Внеурочная работа по географии. М.: Просвещение, 1988г-158с.
13. Крупская Н.К. Методика общественно полезной работы//Пед.соч.: В 10т – Том 3 – 375с.
14. Есназарова Ұ.Ә. География сабақтары. – Алматы: 2009. – 67 б.
15. Қаженбаев Е. Географияны оқыту әдістемесі. – Атырау: 2002. – 115 б.
16. Воробьева Е.Д. Внеклассная работа по географии (из опыта работы). М.: Горький, 1971г-73с.
17. Ананьев Б.Г. Человек как предмет воспитания/Избр.пед.труды.Том 2. –М.:Просвещение, 1980г-196с.
18. Семакин Н.К. Внеклассная работа по географии. М: Просвещение, 1979г-89с.
19. Прохорчик А.Ф. Организация внеклассной работы по географии. Минск, Народна асвета,1980г-105с.
20. Орманова М.А. Жеке тұлғаны тәрбиелеуде өлкетану деректерін пайдалану әдістемелері. Білім – 2010 №5 – 2010 №5 35-38 б.
21. Калечиц Т.Н., Кейлина З.А. Внеклассная и внешкольная работа. М.: Просвещение, 1980г-119с.
22. Преподавание географии // Фестиваль педагогических идей // http:/festival. 1september. ru// articles/501951/
23. Ставровский А.Е. Внеклассная краеведческая работа. М.:Академия пед.наук РСФСР,1951г -257с.
24. Елховская Л.И., В.В.Николина, И.И.Баринова. Внеурочная работа по географии. М.:Просвещение,1988г-152с.
25. Середа В.И. Система внеклассной работы по географии. М.: Просвещение, 1972г-144с.
26. Бороздинов Н.М. Географические кружки в школе. М.: Просвещение,1970г-142с.
2. Даринский А.В. Методика преподавания географии. М.: Просвещение,1975г -105с.
3. Душина И.В., Таможняя Е.А., Пятунин В.Б. Методика и технология обучения географии в школе. М.: Астрель, 2004г-206с.
4. Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии. М.: Московский лицей, 1996г-792с.
5. Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе. М.: Просвещение, 1985г-235с.
6. Герасимова Г.П.,Коринская В.А. Методы и формы организации обучения географии. М.: Просвещение, 1964г -256с.
7. Белевич И.В.,Строев К.Ф. Методика преподавания географии. М.: Просвещение, 1974г-128с.
8. "Методика обучения географии в средней школе"
(Теоретические основы методики обучения географии) Под ред. А. Е. Бибик и др., М., «Просвещение», 1968 г.
9. Ш. Кәрібаева. Географияны оқыту туралы//«География және табиғат» №5, 2005
10. Актуальные вопросы формирования интереса в обучении/ Под. Ред.Г.И.Щукиной. М.: Педагогика,1984г-97с.
11. Методическая копилка для учителей // http.// www.bryanskedu.net/metodik/geo/vneuroka/
12. Баринова И.И. Внеурочная работа по географии. М.: Просвещение, 1988г-158с.
13. Крупская Н.К. Методика общественно полезной работы//Пед.соч.: В 10т – Том 3 – 375с.
14. Есназарова Ұ.Ә. География сабақтары. – Алматы: 2009. – 67 б.
15. Қаженбаев Е. Географияны оқыту әдістемесі. – Атырау: 2002. – 115 б.
16. Воробьева Е.Д. Внеклассная работа по географии (из опыта работы). М.: Горький, 1971г-73с.
17. Ананьев Б.Г. Человек как предмет воспитания/Избр.пед.труды.Том 2. –М.:Просвещение, 1980г-196с.
18. Семакин Н.К. Внеклассная работа по географии. М: Просвещение, 1979г-89с.
19. Прохорчик А.Ф. Организация внеклассной работы по географии. Минск, Народна асвета,1980г-105с.
20. Орманова М.А. Жеке тұлғаны тәрбиелеуде өлкетану деректерін пайдалану әдістемелері. Білім – 2010 №5 – 2010 №5 35-38 б.
21. Калечиц Т.Н., Кейлина З.А. Внеклассная и внешкольная работа. М.: Просвещение, 1980г-119с.
22. Преподавание географии // Фестиваль педагогических идей // http:/festival. 1september. ru// articles/501951/
23. Ставровский А.Е. Внеклассная краеведческая работа. М.:Академия пед.наук РСФСР,1951г -257с.
24. Елховская Л.И., В.В.Николина, И.И.Баринова. Внеурочная работа по географии. М.:Просвещение,1988г-152с.
25. Середа В.И. Система внеклассной работы по географии. М.: Просвещение, 1972г-144с.
26. Бороздинов Н.М. Географические кружки в школе. М.: Просвещение,1970г-142с.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты жолдауында ХХI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық дей отырып, білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу үшін жаңа сипаттағы педагогикалық мамандар қорын жасау қажеттігін баса айтқаны баршаға мәлім.
Мектепте білім мен тәрбие берудің сапасын қамтамасыз етіп, оны іске асыратын басты тұлға мұғалім болса, бүгінгі таңда мұғалімдерге қойылып отырған талаптар өте жоғары. Елімізде инновациялық экономика құру үшін мектепте кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық тұрғыдан шеше алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын түсіне білетін, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген, кәсіби құзіретті және бәсекеге қабілетті мұғалімдер жұмыс істеуі тиіс.
География ғылымы қазіргі кезде - энциклопедиялық ілімнен конструктивті ғылымға айналғаны бәрімізге белгілі. Географияның заманға сай міндеті адам, табиғат, шаруашылық, қоршаған орта жүйесінде пайда болған қарама-қайшылықтарды шешу. Демек, географиялық білім әр түрлі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселелерді түсіну үшін үлкен әсерін тигізеді.
Сондықтан, мектептегі географиялық білімнің құрылымы мен мазмұны адамзат өркениеті мен мәдениетінің деңгейіне сай болуы тиісті. Сонымен бірге географиялық білім халықаралық деңгейге, география ғылымының мектеп дидактикасына және географияны оқыту әдістемесіне негізделуі керек. География - ел мен жер танудың негізгі көзі.
Бүгінгі XXI - ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас ұрпаққа білім беріп, тәрбиеге баулуда жаратылыстану ғылымдарының орны ерекше. Оқыту мен тәрбиелеудің күрделі де, көпқырлы үрдісінде оқу мен сыныптан тыс жұмыстардың тығыз байланысы маңызды роль атқарады. Өйткені, ол теориялық білімнің өмірмен байланысуына себеп болып, оқушылардың кәсіби қызығушылықтарын қалыптастырып, олардың пәнге тұрақты қызығушылығы мен шығармашылық қабілеттерінің дамуын қамтамасыз етеді. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік - тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің реформалары олардың оқу - тәрбиелеу жұмыстарының сапасын көтеруге арналған. Осыған байланысты географияны оқыту процесінде жүргізілетін жұмыстардың да сапасын үнемі арттырып отыру, оқытуды ұйымастыру формаларының түрлерін жаңа әдістермен толықтыру тақырыптың өзектілігі болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формаларының ғылыми - педагогикалық негіздерін айқындап, іс - тәжірибеде тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін көтеруде негізгі формаларды кеңінен қолдана отырып білім беру.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қойылды:
* Географияны оқыту әдістері, оқытуды ұйымдастыру формалары түсінігіне сипаттама бере отырып, оның мақсаты мен міндеттерін айқындау;
* География сабағын оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы ретінде қарастыру, қазіргі география сабағының негізгі көрсеткіштеріне сипаттама беру;
* География сабағының типологиясы, оның құрылымының ерекшеліктерін саралау;
* География сабағын сарамандық жүйеде оқыту және география сабағында ойын элементтерін қолданудың маңыздылығына тоқталу;
* Географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орнын анықтау, оларға қойылатын талаптар мен әдістерін қарастырып, түрлеріне талдау жасау;
Зерттеу жұмысының объектісі: Оқытуды ұйымдастыру формалары
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды.
Атап айтқанда, И.В.Душина, В.Б.Пятунин, Е.А.Таможняя Методика и технология обучения географии, Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии, Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе, Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе сияқты ресейлік және отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан,тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады. Жұмыстың алғашқы тарауында географияны оқыту әдістері, оқытуды ұйымдастыру формалары және оның маңызы қарастырылады. Сонымен қатар, оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ талданады.
Жұмыстың келесі тарауында географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формалары айқындалады. Осы тарауда география сабағы, қазіргі география сабағының белгілері, география сабағының типологиясы, оның құрылымының ерекшеліктері кеңінен қарастырылады. Сондай-ақ, география сабағын сарамандық жүйеде оқыту және география сабағында ойын элементтерін қолданудың маңызы, географияны оқыту процесінде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны, түрлері анықталады.
Жұмыстың соңғы тарауында оқытуды ұйымдастыру формаларын сабақта, сыныптан тыс жұмыстарда қолдану үлгілері ұсынылады.
Зерттеу жұмысының әдісі: топтау, жүйелеу, талдау және салыстырмалы-аналитикалық әдіс.
І Географияны оқыту әдістері, оқытуды ұйымдастыру формалары
және оның маңызы
1.1 Оқу процесінде қолданылатын географияны оқытудың әдістері
Қоғамның қазіргі әлеуметтік тапсырыстарын орындауда мектеп географиясының қосатын үлесі қоршаған ортаға деген біртұтас көзқарастар жүйесін қалыптастыру және оны бағалай білетін тұлғалық сапаларды тәрбиелеу арқылы көрінеді. Жалпы білім беруді қайта қалыптастыру кезеңінде оқу пәнінің құрастыруда, оқу үрдісін ұйымдастыру, оқушыны тәрбиелеу мен дамытумен сипатталады.
Географияны оқытуда, оқу жұмысының өзгерісі, уақыттың азаюы оқу үрдісін ұйымдастыруда жаңа зерттеулер жүргізуді талап етеді. Сондықтан мектептің оқу процесінде жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың маңызы зор.
Қазір оқыту методикасы терминінің орнына оқыту технологиясы термині жиі қолданылады. Бұл дидактикадағы жаңа бағыт болып есептеледі. Технология оқыту әдісінің орнына емес, онымен қатарлас қолданылады, яғни ол пән методикасының бір бөлігі болып табылады.
Дидактика мен методиканың жалпы категориялары - мақсаты, мазмұны және оқыту әдісі. Олар бір-бірімен тығыз байланысты және тарихи өзгеріп отырады. Жалпы білім беретін мектептің мақсаты- жаңа белсенді оқыту әдісін іздестіру болып табылады. Қазіргі мектептерде оқыту әдістері оқушының өзіндік оқу-танымдық қызметін ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі.
Дидактикада оқыту әдістеріне толық анықтама берілген. Оқыту әдістері - бұл, оқушы мен мұғалімнің қызметінің бір-бірімен байланысы, білімнің мақсатына жету бағыты болып табылады. Бұл жағдайда оқыту әдісін анықтауда оқушыларда оқу қызметінде жалпы біліктілік пен дағдыларды қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді.
Оқыту әдісін анықтағанда оның екі түрлі аспектісі - объективті және субъективті немесе ішкі және сыртқы жақтары қарастырылады.
Сыртқы - бұл мұғалімнің білімкөздерін таңдау бойынша сипаттауы, яғни оқушының жұмысын ұйымдастыру, бұнда оқытудың түрлі әдістері қолданылады.
Ішкі жағы- бұл, оқушының оқу еңбегінің нәтижесін бақылағанда, мұғалім ақпарат алады. Бұл оқыту әдісінің ең дидактикалық жағы болып есептеледі.
Оқыту әдісі - мектеп географиясында оқушылардың танымдық қызметінің ерекшеліктерін, жекелеген курстық, бөлімдік, тақырыптық, тәрбиелік және білімдік міндеттерін өзінің мазмұнының ерекшеліктерін көрсетеді.
Дидактикада оқытудың әдістерін үлкен үш топқа бөледі:
1. оқушының оқу қызметін ынталандыру әдісі;
2. оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру әдісі;
3. осы қызметтің тиімділігі үшін бақылау әдісі.
Пәнді оқыту әдісіне оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру әдісін қолдануға негізгі көңіл бөлінеді. Оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру әдісі әр түрлі негіздерге жіктеледі: оқушылардың танымдық қызметінің сипаты бойынша, білім көздері бойынша, оқу материалдарын логикалық ашу бойынша, оқушының өзіндік деңгейі бойынша.[1]
Академик Ю.Н.Бабанский өзінің Оқу - тәрбие процесінін оптималдандыру деген еңбегінде танымдық әдістерді мынадай 2 топқа жинақтайды.
І. Оқушылардың оқу-таным қызметін ұйымдастыру әдістері.
ІІ. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше әдіс-тәсілдерден тұрады.
+ сөздік (ауызша сөйлеу) әдісі;
+ көрнекілік әдісі;
+ сарамандық жұмыстар әдісі.
Мектептегі география пәні - география ғылымының құрылымымен, мазмұнымен және әдістерімен тығыз байланысты. Оқытудың ауызша әдісі- мұнда, сөз адамның бір-бірімен араласуындағы ең маңызды құралы болып табылады. Бұл әдіс ерте кезден бері қолданылып келеді, сондықтан қазіргі күнде де ол өзінің рөлін жоғалтқан жоқ. Сабақты түсіндіргенде Шаталов әдісімен тірек-сызбаларды сызу, Венн диаграммасы арқылы салыстырмалы сипаттама жазу әдістері, тақырыптағы негізгі ойды білдіретін сөздерді тауып, сараптама жасауға дағдыланады.
Ауызша сөйлеу әдісі баяндау мазмұны формасы бойынша ажыратылады. Ол мұғалімнің монологтық баяндауы (әңгімелесу, түсіндіру, мектеп дәрісі,т.б.) түрінде болуы мүмкін. Көбінесе оқытудың диалогтық формасы қолданыоады: сыныппен пікірталас, оқулық тапсырмалары, сұрақтармен оқушының жұмыс істеуі.
Бұл әдістің негізгі міндеті - оқу материалдарындағы жүйелеу мен жалпылауды, тірек білімдерінің өзектілігін, жаңа білімдерді кірістіре отырып, оқу ақпараттарын беру болып табылады.
Көрнекілік әдісі (табиғат құбылыстарын тікелей бақылау, көрнекі құралдар және иллюстрациялармен, картамен жұмыс). Көрнекілік сабақтың танымдық құндылығын арттырады. Көзбен көріп, қолмен ұста дегендей, әр сабақта картамен жұмыс оқушының карта бетіндегі географиялық нысандардың есте сақталуына ықпал етеді.
Географияны оқытудың көрнекілік әдістеріне - мазмұны мен мағынасына қарай құралдарды ажыратамыз. Көрнекілік әдістерінде әр түрлі оқу-көрнекілік құралдар түрлері қолданылады. Кей кезде көрнекілік құралдар түрлері қолданылады. Кей кезде көрнекілік құралдар қызметін өлкетанулық материалдар мен модельдер орындайды.
Көрнекілік әдістерінің арасында оқу карталарын пайдалану, суретті кестелер, электрондық құралдар, педагогикалық суреттер, карталар және басқа модельдер қолданылады.
Көрнекілік әдістің негізгі қызметі - оқылатын объектілер мен құбылыстрды нақты оқып, теориялық білімді қалыптастыру. Көрнекілік әдістерді қолдану оқушыларды көрнекілік бейнелік ойлауда, бақылауда, көру қабілетін дамытуда шешуші рөл атқарады.Оқу әдістерін сипатына қарай бірнеше топқа бөледі:
Сарамандық жұмыстар әдісі (тақырыптық карталарды салыстыру, статистикалық мәліметтерді өңдеу, географиялық әдебиеттермен, хретоматиямен жұмыс, географиялық дәптермен жұмыс).
Оқытудың сарамандық әдісі - мұндағы білімнің негізгі басты көзі - географиялық карталар, профильдер, графиктер,т.б. болып табылады. Оқу үрдісінде географиялық ғылымда арнаулы оқу құралдары пайдаланылады. География сабақтарында модельдерді оқушылар өздері құрастырады, олар жергілікті жердің планын салады, ауа райын бақылау нәтижесін графикжәне диаграммалар түрінде орналасады, статистикалық деректер, кескін карталармен жұмыс істейді.
Сарамандық әдіс - бұл мұғалім мен оқушының өзара байланыс қызметі. Сарамандық әдіс құрамына табиғаттағы құбылыстар мен объектілерді бақылау, өндірістік және өндірістік емес салаларды, карта-схема, профиль, статистикалық көрсеткіштермен жұмыс істеу кіреді. Сарамандық әдіс арқылы оқушылар қоршаған ортаны танып біледі.
Түсіндірме-суретті әдіс - оқу ақпаратын әңгімелеу, түсіндіру арқылы беру әдісі. Осы әдіс арқылы мұғалімнің берген білімін, жаңа ақпараттарды оқушылар тыңдайды, оқиды, бақылайды, есте сақтайды.
Бұл әдіс - жалпы ұғымдарды (климаттық белдеу, күн радиациясы, мамандану,т.б.) теориялық білімдерді ашуға қолданылады. Оқу ақпараттарын қазіргі заманғы техникалық құралдармен - компьютердің, магнитофонның, видеофильмдер көмегімен көрсетуге болады.
Репродуктивті әдіс - бұл білімді қайталау, бекіту және бағалау, қорытындылау. Бұл әдіс - географиялық біліктіліктің өзгешелігін қалыптастыру мен қамтамасыз етуді көздейді.
Зерттеу әдісі - бұл әдісті пайдалануда оқушылар материалды өз бетінше оқып үйренеді. Бұл әдістің басты міндеті - оқушылардың творчестволық қызметін дамытуға жетелейді.
Зерттеу әдісі көбінесе географияны оқытуда өлкетану принциптерін оқуда көптеп пайдаланылады. Бұл әдіс арқылы табиғатта және өндірісте алынып, жинақталған материалдарды қңдеп, сабаққа сараптама жасайды. Мұғалім оқушыға алдын ала зерттеу тапсырмаларын беріп, кеңес беріп, жұмысты жоспарлайды. Зерттеу тапсырмаларын орындау қорытындысында оқушылар хабарлама жасайды, мұғалім оған талдау жасайды, жалпы қорытынды береді.[2]
Оқушылардың өзіндік жұмысы - оқытуды ұйымдастырудың формаларын түсіндіреді. Географияны оқыту методикасында танымдық қызметтің сипатына қарай екі негізгі топқа біріктіреді: түсіндірме - суретті және шығармашылық. Түсіндірме суретті әдіс тобына оқушылар дайын ақпаратты түрлі әдістер мен білім көздерінен ажыратуға бағытталады.
Проблемалық оқыту жаңа педагогикалық технологияда ерекше жаңалық емес. Оны 20 ғ-дан бері қолданып келеді. Проблемалық оқытуды әр түрлі ұстанымдар бойынша қарастыруға болады, яғни оқытудың жаңа түрі ретінде, оқыту принципі ретінде, жаңа дидактикалық технология ретінде. Проблемалық оқыту технологиясы төмендегі сызбада көрсетілген:
Проблемалық оқытудың басты проблемалары
Проблемалық ситуация- интеллектуалдық қиындықтардың психологиялық жағдайы. Проблемалық ситуацияны шешуде жаңа білімдерді іздеу, жаңа әрекет әдістерін қарастыру.
Оқу проблемасы- бұл проблемалық ситуацияның элементтерінің бірі. Проблемалық ситуация оқу проблемасын тудырады, оқушы бұл элементті түсініп, шешім қабылдайды.
Проблемаларды білдіру формалары- білім мен белгілі бір әдістердің әрекеті бір жағынан, екінші жағынан тапсырмаға талаптар қою.
Проблемалық сұрақ
Проблемалық міндет
Проблемалық тапсырма
Оқу материалын оқып үйрену кезінде оқушылардың таным белсенділігі жоғары болатын сабақ қана білімнің сапалы көрсеткішін береді. Ол үшін осы аталған әдіс-тәсілдердің ішінен таным қабілетін күшейтетін түрі таңдалып алынады.
Негізгі көңіл бөлетін жағдайлар: материалдардың мазмұны; қолдағы құрал жабдықтар; географиялық білімнің жүйелілігі.
Сонымен қатар, географияны оқытуда жаңа технологиялық әдістер қолданылады. Қазіргі уақытта модульдік технология, логикалық тірек - конспектілері және т.б. қолданылады.[3.4]
1.2 Оқу процесінде жүргізілетін оқытуды ұйымдастыру формалары
түсінігі, мақсаты мен міндеттері
Оқушылардың білім мазмұнын игеру іс-əрекеттері əрқилы формада жүзеге асырылады.
Латын сөзі форма тысқы бейне, сырттай көрініс, қандай да нəрсенің құрылымы дегенді білдіреді. Оқуға байланысты форма екі мағынада қолданылады: 1) оқу формасы; 2) оқу-ұйымдастыру формасы.
Дидактикалық категория ретінде оқу формасы оқу процесі ұйымдастырылуының сырттай көрінісін білдіреді. Ол оқу процесінің мақсаттары, мазмұны, əдістері мен құрал-жабдықтарына, материалдық жағдайларына, қатысушылар құрамы жəне т.б. элементтеріне тəуелді.
Оқушылар санына, оқу уақыты мен орынына, іске асыру тəртібіне орай оқу формасы əрқилы болып келеді. Қазіргі мектеп тəжірибесінде келесідей оқу формалары қалыптасқан: жеке-дара, топтық, толық сыныптық, ұжымдық, жұптастық, дəрісханалық жəне дəрісханадан тыс сыныптық жəне сыныптан тыс, мектептік жəне мектептен тыс, əлбетте, мұндай топтастырудың (классификация) жетілген ғылыми негіздемесі əзірге болмай тұр. Дегенмен, осы тұрғыдан оқу формаларының көптүрлілігін біршама ретке келтіру мүмкін.
Жеке-дара оқу формасы мұғалімнің бір оқушымен педагогикалық қатынасқа келуінен құралады.
Оқудың топтық формасында оқушылар əрқилы мүдде-мақсатқа орайласқан топтарда оқиды, тəрбиеленеді.
Толық сыныппен жұмыс (фронталь) формасы оқуда мұғалім бір мезетте барша оқушылармен, біркелкі тапсырма, міндет белгілеп, сынып қатысушыларының бəріне ортақ іс-əрекеттер төңірегінде бірқалыпты оқу жұмыстарын алып барады.
Оқудың ұжымдық формасы. Бұл оқу түрінің фронталь оқу формасынан өзгешелігі: сынып оқушылары өздеріне тəн ара қатынас, өзара ықпал жасау ерекшеліктерін сақтаумен біртұтас, мақсат-мүддесі ортақ, біртекті жұмыс бағытында бірігіп, бекіген ұжым ретінде қарастырылады.
Жұптасып оқуда негізгі өзара байланысты оқу əрекеттері екі оқушының қатысуымен орындалады.
Дəрісханалық жəне дəрісханадан тыс, сыныптық жəне сыныптан тыс, мектеп ішілік жəне мектептен тыс оқу жұмыстары өздерінің өткізілетін орындарымен белгіленеді.
Оқытуды ұйымдастыру формасы - бұл оқу процесінің жекеленген бөлігінің құрылымы, дəрістің белгілі бір түрі (сабақ, дəрісбаян, семинар, саяхат, факультатив дəріс, емтихан, сынақ жəне т.б.)
Оқудың ұйымдастырылу формалары əрқилы негіздемелерге байланысты қарастырылуы мүмкін.
Оқу процесінде басым болған мақсатқа орай - кіріспе сабақ; білімді тереңдете оқыту дəрісі; практикалық сабақ; білімді жүйелестіру жəне қорытындылау сабағы; білім, ептілік жəне дағдыларды бақылау, тексеру сабағы; аралас сабақ формалары.
Дидактикалық мақсаттарға орай - теориялық, практикалық, еңбектік, аралас сабақтар формалары;
Жеке-дара өтілетін дəріс түрлері: репетиторлық, тьюторлық, менторлық, гувернерлық, отбасылық оқу, өзіндік оқу.
Ұжымды-топтық сабақ түрлері өз ішіне дəрісбаян, семинар, конференция, олимпиада, оқу саяхаттары жəне іскерлік ойындарды қамтиды.
Даралықты-ұжымды дəрістер-пəн, тақырып жұмыстарына толық шомдыру (погружение), шығармашылдық апталары, ғылыми апталар, жоба (курстық, диплом) жұмыстары.[5]
Оқу формалары қозғалысты, қоғам, өндіріс, ғылымның даму деңгейіне тəуелді пайда болады, өрістейді, бірі бірімен ауысып отырады. Əлемдік білім тəжірибесі тарихында əрқилы оқу жүйелері қалыптасып, олардың əрқайсысы өзіне ыңғайлы оқу формаларына сəйкес, қолданылған.
Алғашқы адамзаттық қауымның өзінде-ақ тəжірибені бір адамнан екіншіге, ересектен жас əулет өкіліне өткізу мақсатында жеке-дара оқыту жүйесі іске асырылды. Бірақ мұндай жолмен көп санды оқушы қамту мүмкін болмады. Қоғамның бұдан былайғы дамуы сауатты адамдардың көп болғанын қажет етті. Осыдан жеке - дара оқыту басқаша ұйымдастыру формаларымен ауыса бастады. Дегенмен, жеке-дара оқыту өз маңызын осы күнге дейін жоғалтпастан, репетиторлық, тьютарлық, менторлық, гувернерлық оқу формаларында қолданым табуда.
Репетиторлық, əдетте, оқушыны емтихан жəне сынақ тапсыруға дайындаумен байланысты.
Тьюторлық пен менторлық шет елдерде кең тараған жеке-дара оқыту формасы. Оқушының білім жолындағы іс-əрекетінің өнімділігін арттыруда өте пайдалы. Ментор немесе ұстаз - оқушы кеңесшісі, оқылып жатқан пəн мазмұнына даралық сипат береді, тапсырмалар орындауға жəрдемдеседі, тұрмысқа бейімделуге көмек көрсетеді. Тьютор-оқушыға ғылыми жетекшілік жасап, оны конференцияларға, ғылыми іс-шараларға дайындайды.
Соңғы кездерде отбасылық оқу-тəрбие формасы - гувернерлық қайта жаңғыруда.
Ғылыми білімдердің дамуы мен білім аймағына көпшілік қауымның тартылуымен жеке-дара оқыту жүйесі даралықты-топтық оқыту формасымен ауысуда. Мұндай оқытуда мұғалім балалардың бүтін бір тобымен оқу жұмысын алып барады, бірақ дəріс жеке оқушымен жұмыс сипатын жоймайды. Мұғалім дайындығы əр деңгейлі, əр жастағы 10-15 баламен шұғылданады. Ол кезегімен əр оқушыдан өтілген материалды сұрастырып, əрқайсысына жаңа оқу материалын жеке түсіндіріп, дара тапсырмалар беріп отырады. Балалардың бəрі бірдей, мұғалім пайымдауынша, дəріске байланысты ғылым негізін, кəсіп не өнерге тиесілі материалды меңгергенше аталған оқу жұмыстары қайталанады. Дəрістің басталуы мен аяқталуы, оқу мерзімі əр оқушы үшін даралықты сипатымен ерекшеленеді. Осыдан оқушы мектепке оқу жылының өзі қалаған мерзімінде, күннің өзі таңдаған мезетінде келуге құқылы болды.
Даралықты-топтық оқу əрқандай өзгерістерге ұшырап, біздің заманымызға дейін сақталып келді. Ауылдық жердегі оқушы саны өте аз бастауыш мектептер мұның айғағы. Бір оқу бөлмесінде бірінші сынып бағдарламасымен оқитын 2-3 бала, бірнешесі-екінші сынып материалын игеріп жатқан оқушылар отыруы мүмкін.
Орта ғасырларда қоғамның əлеуметтік-экономикалық ілгерілі дамуына байланысты білімді тұлғалардың көптеп қажет болуынан білімдену аймағы өрістей кеңіді. Бір қатар жастағы балаларды бір топқа біріктіре оқыту мүмкіндігі туындады. Осыдан оқудың сынып-сабақтық жүйесі пайда болды. Бұл жүйе XVI ғ. Белорусия мен Украина мектептерінде қалыптасып, өзінің теориялық негіздемесін XVIІ ғ. Ян Амос Коменскийдің "Ұлы дидактика" кітабында тапты.[6]
Бұл жұйенің сыныптық белгісі-белгілі бекіген құрамды, теңдей жастағы балалар тобының (сыныбының) болуы. Сабақтық аталуы-оқу процесі қатаң белгіленген уақыт аралығында - дəрісте өткізілуінен.
Сабақ теориясына Я.А. Коменский дəуірінен кейінгі кезеңде елеулі үлес қосқан белгілі орыс педагогі К.Д. Ушинский болды.
Сынып-сабақтық жүйе барша елдерде кеңінен тарап, уақыт озуына қарамастан өзінің негізгі белгілерімен əлі күнге дейін сақталуда.
Алайда, XVIІІ ғ. соңына қарай сынып - сабақтық жүйе орнына қолданылғандай оқуды ұйымдастырудың жаңа формаларын іздестіру көбіне оқушылар санын ұлғайту жəне оқу процесін басқару проблемаларымен байланысты болды.
Сынып-сабақтық жүйені реформалаудың алғашқы қадамын XVIІІ ғ. аяғында XIХ ғ. басында ағылшын священнигі А. Белл мен мұғалімі Дж. Ланкастер жасады. Олардың ниеті - жұмысшылар арасында бастау білімдерді кеңінен ен жайдыру қажеттігі мен оқыту жəне мұғалім дайындығына жұмсалатын қаржыны көбейтпеу аралығындағы қарама-қайшылықты үйлестіру еді.
Жаңа жүйе өзара оқытудың белл-ланкастерлік жүйесі атауын алып, Индия мен Англияда бірдей уақытта тəжірибеге енді. Бұл жүйенің мəні-ересек оқушылар мұғалім басшылығында материалды өздері игеріп, соң қажетті көрсетпе - нұсқаулар алып, өздерінен кіші жолдастарын оқытты, нəтижеде аз оқытушылар санымен жаппай оқуды ұйымдастыруға қол жететін болды. Бірақ оқу сапасы ойдағыдай жоғары деңгейге көтерілмеді, сондықтан белл-ланкастерлік оқу жүйесі кең өрістей алмады.
Ғалымдар мен практиктердің оқуды ұйымдастырудың жаңа формаларын іздестіргендегі мақсаты-сабақ жүйесінде кезігетін кемшіліктерді, атап айтсақ, оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербес дамуына тұсау болып келген оқудың орташа білімді оқушыға бағдарлануы, оқу мазмұнының біртектілігі мен оқу игеру қарқынының дараланбауы, оқу процесі құрылымының өзгермеуін талап ету сияқты педагогикалық олқылықтардың орнын толтыру болды.
ХІХ ғ. ақырында АҚШ-та батав жүйесі, ал Батыс Европада мангейм жүйесі аталған таңдамалы оқу формалары пайда болды. Біріншісінің мəні-мұғалім уақыты екі бөліктен тұрады: алғашқысы-бүкіл сыныпен ұжымдық оқу ісіне арналады да, ал екінші бөлімінде қажетсінген оқушылармен жеке жұмыстар жүргізіледі.
Мангейм (Европада) қаласында қолданылған мангейм оқу формасы негізінен сынып сабақтық оқу талаптарын сақтай отырып, оқушылардың қабілеттеріне, ақыл-парасат даму деңгейі мен дайындық дəрежесіне қарай əртүрлі сыныпқа бөліп отыруды көздеді.
Оқу жүктемесі мен оқу əдістерін балалардың нақты қабілеттері мен мүмкіндіктеріне орайластыру принципін сақтай отырып, бұл жүйенің негізін қалаушы Й. Зиккингер төрт типті сынып оқуын ұсынды; аса дарындылар үшін, орташа қабілетті балаларға арналған негізгі сыныптар, қабілеті төмен балалар сыныбы мен ақылы кем оқушыларға арналған көмекші сыныптар. Мұндай сыныптарға балаларды іріктеу психометриялық барлау, мұғалімдер мінездемелері мен емтихандар негізінде жүргізілді. Й. Зиккингердің пайымдауынша, мұндай оқуларға тартылған шəкірттер дамуына орай сыныптан сыныпқа ауысып отыруына мүмкін еді, алайда бұлай болмай шықты, себебі оқу бағдарламаларындағы шектен тыс алшақтық бұған жол бермеді.[7]
1905 ж. Дальтон (АҚШ) қаласында алғашқы рет Елена Праксхерт қолданып, дальтон-план аталған жекеленген оқу жүйесі пайда болды. Бұл жүйе педагогикада көбіне зертханалық немесе шеберханалық оқу жүйесі деп те аталады. Жүйенің алға қойған мақсаты-оқушыға өзіне тиімді шапшаңдық жəне қарқынмен оқып, өз қабілетіне орай білім игеруге мүмкіндік беру. Оқушылар əр пəнге байланысты жылдық тапсырмаларын алу мен белгіленген мерзімде олар бойынша есеп беріп отырды. Дəстүрлі сабақ формасындағы оқу шегерілді, баршаға ортақ дəрістер кестесі болмады.
Оқушылар табысты оқуы үшін қажетті оқулықтардың, əдістемелік нұсқаулардың бəрімен қамтамасыз етілмеді. Ұжымдық оқу жұмысы күніне бір сағат өтіліп, қалған уақытта олар пəн шеберханалары мен зертханаларында өзіндік жеке дəріспен айналысты.
Жұмыс тəжірибесі көрсеткендей, оқушылардың көбінің мұғалім жəрдемінсіз дербес білім игеруге шамасы жетпейтіні белгілі болды. Сонымен дальтон - план педагогикалық іс-тəжірибеде кең өріс жая алмады.
1920-жылдары дальтон-план ғалымдар мен мектеп қызметкерлері тарапынан қатаң сынға кезікті. Дегенмен, сол уақыттың өзінде ол КСРО-да пайда болған оқудың бригадалық- зертхана формасына өрнекке алынып, қатаң құрылымды сабақты ығыстырды. Бригадалық - зертхана оқуының дальтон-планнан ерекшелігі - бүкіл сыныптың ұжымдық жұмысы бригадалы топ оқу ісі мен əр оқушының жеке оқуы арасындағы байланысқа негізделді. Жалпы дəрістерде оқу жұмыстары жоспарланды, тапсырмалар талқыланды, мұғалім қиын сұрақтарды түсіндірді жəне көпшілік оқу іс-əрекетін қорытындылады. Бригада тапсырмасын белгілей отырып, мұғалім оның орындалу уақытын көрсетті, əр оқушының міндетті оқу тапсырмасын анықтап, қажет болса, əрбір оқушының шамасын байқап, оған бөлінген тапсырмаларға даралықты сипат беріп отырды. Қорытынды конференцияларда бригадаға жетекші оқушы жұмысты орындауға қатысқан белсенділер атынан есеп береді, ал қалған оқушылар тек қатысып қана отырды. Барлық бригада мүшелеріне бірдей баға қойылды.
Əмбебап оқу жүйесі ретінде қабылданған бригадалы-зертхана оқуына тəн сипаттар: мұғалімнің жетекші ролі мойындалмады, оның қызметі оқушыларға ретті кеңес берумен шегерілді.
Шəкірттердің оқу мүмкіндіктері мен білім жинақтаудың өзіндік дербес əдісін əсірелеуден үлгерім күрт төмендеді, білім игеруде жүйелілік болмай, жалпы білімдік маңызды ептіліктер қаланудан қалды. 1932 жылы бұл жүйе бойынша оқу мүлде тоқтады.
1920 жылдар кеңестік мектеп тəжірибесінде жобалап оқыту жүйесі (жобалау əдісі) қолданыла бастады. Орта Азия жəне Қазақстан аймағында бұл жүйе төте оқу атамасымен қабылданды.
Жүйе авторы американдық мектеп мұғалімі - У.Килпатрик. Бұл педагогтың ойынша, мектеп бағдарламасының негізіне баланың өмір барысында топтаған, нақты дүниемен байланысты тəжірибелік іс-əрекеттері жəне оның ұмтылыс, қызығулары арқау болуы шарт. Мемлекет не мұғалім оқу бағдарламасын жасауға құқылы емес, ол оқу процесінде балалардың мұғаліммен бірлікті ісі нəтижесінде түзілуі əрі оның мазмұны баланы тікелей қоршаған болмыстан алынуы тиіс. Жоба түзуге қажет тақырыптарды оқушылар өздері таңдайды. Оқу тобының мамандануына (бағытына) орай жоба шынайы болмыстың қоғамдық-саяси, шаруашылық-өндіріс, мəдени-тұрмыстық салаларына сəйкес болуы міндетті, яғни оқу-жобаларын құрастырудағы мақсат- баланы өз өмір желісінде туындайтын проблемаларды зерттеп, тануға үйретіп, оларды шешу жолдары жəне құралдарымен қамсыздандыру. Алайда, бұл əдіске əсіре əмбебап сипат беру жəне оқу пəндерін жүйелестіріп меңгеруден бас тарту балалардың жалпы білімдік дайындығына орасан нұқсан келтіріп, үлгерімді өте төмендетіп жіберді. Жүйе сонымен түгелдей дағдарысқа ұшырап, келмеске кетті.[8]
1960 жылдары американдық педагогика профессоры Л.Трамп ізденісіне байланысты жарық көрген Трамп жоспарымен оқу жүйесі үлкен маңызға ие болды. Оқуды ұйымдастырудың бұл формасында үлкен дəрісханалардағы (100-150 адам) оқуды 10-15 адамдық шағын топтар мен жеке оқушылар жұмыстарын байланыстыра жүргізу көзделді. Əрқилы техникалық жабдықтармен өтілетін жалпы дəрісбаяндарға оқу уақытының 40%, дəрісбаяндарды талқылау жəне кей бөлімдерді тереңдей меңгеру мен ептілік жəне дағдылар қалыптастыру семинарларына 20% бөлініп, ал қалған уақытты (40%) оқушылар мұғалім не жетекші оқушы басшылығында өз бетінше оқу ізденісіне пайдаланды. Бұл жүйеде сынып шегеріліп, шағын топтар құрамы тұрақсыз болды.
Қазіргі уақытта Трамп жоспары бойынша аз санды жеке меншікті мектептер ғана жұмыс істейді, ал көпшілік оқу орындарында бұл жүйенің кейбір элементтері сақталған, атап айтсақ, олар - бір пəнді оқытушылар бригадасы алып барады (біреулері дəрісбаяндар жүргізсе, басқалары семинарлар ұйымдастырады); үлкен топ оқушыларымен дəріс жүргізу үшін арнайы білімі болмаған жəрдемшілер тартылады; кіші топтарда өзіндік жұмыстар ұймдастырылады. Жалпы білім беретін мектепке жоғары оқу орындарындағы білім жүйесін қарадүрсін енгізумен бірге Трамп жоспары даралықты оқу принципін ұстана отырып, оқушыға білім мазмұны мен оны игеру əдістерін таңдауда толық еркіндік береді. Бұл жоғарыда аталған кей жүйелердегі мұғалімнің жетекшілігін мойындамай, білім стандартынан бас тартудың əлі де сақталуына жол қойып отыр.
Осы заманғы кей мектептер тəжірибесінде оқуды ұйымдастырудың басқа да формалары қабылданған. Батыс елдерінде шектері нақтыланбаған (неградуированные) сыныптар сақталған: кей оқушы бір пəн бойынша жетінші сынып бағдарламасымен оқыса, қалған пəндерден алтыншы не бесінші сыныптық білім алып жүруі мүмкін.
Жер-жерде ашық мектептер ұйымдастыру эксперименттеріде жүріп жатыр. Оқу мұндай мектеп жағдайында қоры бай кітапханалар, шеберханалар орталықтарында өткізіледі, яғни бұл болашақта "мектеп" деген жүйенің жалпы керек болмасына мегзеп тұр.
Оқу ұжымдастырудың ерекше формасы шомдыру (погружение): оқушы белгілі уақыт (бір не екі апта) аралығында бір немесе екі пəнді игерумен ғана айналысады. Осыған сəйкес Вальдорф мектептерінде дəуірлер бойынша оқу ұйымдастырылған.
Оқуды ұйымдастыру формалары дамуының қысқаша тарихы осылайша.
Жоғарыда аталған барша жаппай оқыту формаларының арасында үлкен тұрақтылығымен сақталғаны сынып-сабақтық оқу жүйесі. Шынымен де, осы оқу формасы педагогикалық ой мен жаппай мектеп озық тəжірибесінің аса құндылықты жемісі.[9.10]
1.3 Оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ
Қазіргі мектепте оқытудың жетекші формасы сабақ. Сабақ - оқытуды ұйымдастырудың негізгі нысаны. Сабақ уақыты қысқа, сондықтан ол күрделі және жауапты кезең, себебі сабақтың сапасы оқушының дайындығына тікелей әсер етеді. Сондықтан мұғалімдер сабақтың жаңа технологиясын жасап, енгізу, қысқа мерзім ішінде оқу міндеттерін орындау үшін жұмыстануда. Жақсы сапалы сабақ беру оңай жұмыс емес. Көп нәрсе мұғалімнің сабаққа қойылатын талаптарды түсінуіне және орындауына байланысты. Талаптарды әлеуметтік сұраныс, оқушылардың жеке қажеттіліктері, Оқыту мақсаты және міндеттері, оқу процесінің заңдылықтары мен принциптері анықтайды.
Сабақ - бұл жастары шамалас, құрамы тұрақты оқушы топтарымен оқытуды ұйымдастыру формасы, тұрақты кесте және бәріне ортақ оқыту бағдарламасымен сабақ өткізу. Бұл формада оқу - тәрбие процесінің барлық компоненттері - мақсат, мазмұн, құралдары, әдістері, ұйымдастыру және басқару қызметі және оның барлық дидактикалық элементтері қарастырылады.
Сабақтың маңызы мен берілу мәні сабақ үрдісінде біртұтастық динамикалық жүйеге саяды, сөйтіп, ұжымдықтан - жеке, яғни мұғалімнің оқушыға, нәтижесінде, оқушының білім меңгеруі оның икемі мен қабілетіне сәйкестеніп, өзіндік іс-әрекетінде тәжірибеде сұрыпталып, бір жағынан қарым-қатынас мәдениеті дамыса; екінші жағынан, оқушылардың қабілеттілігі шыңдалады. Нәтижесінде, сабақ түрлері сапасында оқыту үрдісін алға жылжытады, ал екінші жағынан оқытуды ұйымдастыру түрі ретінде рөл атқарады, мұғалімнің сабақты ұйымдастырудың негізгі талаптарын айқындайды, мұның бәрі дерлік оқытудың заңдары мен прицинциптерін тұйындайды.
Сабақ - педагогтік шығармашылықта құрылады және сондықтан да ол біртұтастық жүйемен оқшаулануға тиіс. Кіші бөліктердің өзара іштей байланысы бірігіп, оқушылар мен мұғалімнің іс-әрекеті дамуының бір тектес логикаға бейімделуіне бағыт жасайды.
Сабақтың талабын орындау мен оны түсінуге байланысты, мұның өзі әлеуметтік сұранымға қатысты анықталып, оқушылардың жеке басының қажетсінуіне орай құрылады, оқыту мақсаты, міндеттері, заңдары мен принциптері басшылыққа алынып, жоғарыдағы іс-әрекеттің мазмұнын айқындайды. Жалпы талаптардың ішінде, бүгінгі сабаққа сәйкес келетін, болып қарауға олатын жіктеме төмендегідей: (И.П.Подласый)
* ғылым жетістіктерінің жаңа түрін озық іс тәжірибені, оқу-тәрбие үрдісінің негізгі заңдарына құрылған сабақты;
* сабақты өту үрдісінде, барлық дидактикалық принциптер мен ережелер;
* оқушылардың санасын қалыптастыруға әсер етерлік, пәнаралық байланысты;
* бұрынғы білімнің байланыстыруға, оны меңгеруде икем-қабілетін және оқушылардың білім сапасын арттыру барысындағы тіректік ұғымдарға сілтеме жасау;
* тұлғаны жан-жақты дамытудың белсенді және түрінің қажеттілігі;
* педагог оқу-құралдарын ұтымды қолдануы;
* алған білімнің, өндірістік қызметпен, оқушының жеке іс-тәжірибесімен байланысты жүзеге асыруы;
* білімнің, икемнің, қабілетін тәжірибеде қалыптастыру, оны ойлау - амалы мен іс-әрекетке тиімді қолдануы;
* сабақты диагностикалау, жоспарлау, жобалау және болжау алуы.
Әрбір сабақ тұтас педагогтың процестің функциясын жүзеге асыруға бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. Соның нәтижесінде сабақ көпжоспарлы, құрылымы әр түрлі болып келуі мүмкін.
Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаңа материалды зерделеу, өткен материалды бекіту, бақылау, оқушылардың білімін бағалау, үйге тапсырма берумен байланысты. Көріп отырғанымыздай, сабақтың құрылымы кездейсоқ болмайды, ол оқыту үрдісінің заңдылықтарын жүзеге асырады, жаңа сабақты меңгерту логикасын ішкі психологиялық құбылыс ретінде, оқушының өзіндік ойлау іс-әрекетінің заңын,жеке таным қабілеті сапасында алып, мұғалім қызметінің түрін және оқушыны педагогтік үрдістің субъектісі ретінде алады.
Сабақ элементтері, ішінара бөліктердің өзара біртұтастығында аталған заңдар жүзеге асады, өзектілігі анықталып, оқушылардың жаңа ұғымдық түсініктер қалыптасады, сөйтіп, іс-әрекет тәсілдерін меңгеріп оны тәжірибеде қолдануға төселеді. Педагогикалық жүйеде бұлар оқытудың кезеңдері сияқты, негізгісі, өзгертуге болмайтын, әр сабақта дидактикалық бірліктегі міндеттерді жинақтап, сабақтың дидактикалық құрылымының компоненті сапасында келеді. Міне, осы компоненттер сабаққа қажетті шарттар мен бағдарламалық материалдарды меңгеруге жеткілікті біліктілік пен икем, қабілеттерді және оқушылардың ойлау әрекетінің белсенділігін өздігінен қалыптастыру, олардың өмірге бейімделуге және интеллектуалдық қабілетін дамыту - оқушыларды өмірге бейімделуге және еңбек етуге жаттықтыруға тиісті қадам.
Сабақта оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру. Сабақта оқушының оқу қызметін ұйымдастыру бұл оқушы мен мұғалімнің сырттай үйлесімді қызметі, оның өзі белгілі бір пен тәртіп талабынан құрылады. Мынандай бағыттарға бөлінеді: фронтальды - мұғалімнің барлық оқушылардың жеке және өзіндік жұмысын басқаруы, жеке- өзіндік
Жұмыс әр оқушының топтық және жұптық қызметі. Мұғалімнің оқу қызметін фронтальді ұйымдастыруы барлық оқушылардың іс-әрекетінің бірлікте болуын басқару, яғни барлық оқушылар бірдей тапсырманы орындайды, жұмыс бәріне ортақ, барлық сынып талқылайды, нәтижені салыстырады, жинақтайды. Бұл тәсіл оқушылар мен ұстаз арасындағы сенімді нығайтып, ұжымдық сезімді тәрбиелейді, пікірлерді талқылауы ширайды, басқаның ойын, өзінің ой-түйіндерімен салыстырады, қателерін табуға жаттығады.
Мұғалімге қойылатын басты талап оқушылардың ішінен ең тиімді ой-тұжырымды дәл таба білуі, оны алдын ала болжауы, оқу ситуациясын туғызуы, сабақтың міндеттеріне жауап іздеуі; барлық айтқысы келген ынталы оқушыны ықыласпен таңдауы, оны мәдени тұрғыда қолдауы, мұнымен бірге қажетті сәттерде түзетулер енгізуі, әр оқушының мүмкіндігіне жол ашу.
Фронтальды оқытуды ұйымдастыру проблемалық, ақпараттық және түсіндірмелі иллюстративті мазмұнда және репродуктивті және шығармашылық тапсырмалармен келуі мүмкін. Мұнда шығармашылық негізге құрылған тапсырма бірнеше шағын тапсырмаларға бөлінеді, жұмыстың бұл түрі барлық оқушылардың белсенділікпен іс-әрекетте болуына жағдай туғызады. Бірақ, сабақтың бұл түрінде көптеген кемшіліктер бар, жұмыс барысында оқушылар әр түрлі деңгейде өз мүмкіндігіне қарай білімін арттыра алмайды, бәрінің білімі бір мөлшерде оқшауланбайды, әсіресе, нашар үлгеретін оқушыға мұғалімнің көмегі үнемі қажет болса, ал қабілеті өте жоғары оқушыда уақыт артық қалады. Сол себепті сабақтың тиімділігін арттыру үшін сабақтан басқа түрлері де пайдалану керек.
Жеке жұмысты ұйымдастыру сабағында әр оқушының өзіндік іс-әрекеті ескеріліп, оған арнаулы әзірліктер жасалып, оқу мүмкіндіктері алдын ала есепке алынады: әдебиеттермен, анықтамалармен, энциклопедиямен жұмыс міндетін шешу, шығарма әзірлеу, реферат жазу. Жеке жұмысты ұйымдастыру барысында екі түрлі тапсырма орындалады: жеке және жекелендіру. Біріншісінің ерекшелігі ол: оқушы алдымен барлық сыныпқа берілген тапсырманы орындайды, басқа оқушымен қарым-қатынасқа түспейді, бірақ жұмыс қарқынын бәріне бірдей. Екіншісінің ерекшелігі, ол оқушы арнаулы тапсырманы орындауда өзінің танымдық оқу іс-әрекетін мөлшерлейді, атап айтсақ, әр оқушы өзінің оқу қызметінің режиміне орай жұмыс қарқынын белгілейді.
Жеке жұмысты сабақтың барлық кезеңдерінде жүргізу тиімді және оны бекітіп отыру көзделеді, мұның өзі оқушының бұрын меңгерген білімдерін, қабілетін, дағдысын жетілдіріп отыруына ықпалы зор, сол секілді бақылау үшін зерттеу әдісін меңгеруге жол ашады. Сабақтың бұл түрі оқушылардың өзіндік іс-әрекетін тәрбиелейді, жинақылыққа, ұшқырлыққа, өзінің мақсатын айқындауға таба білуге бағыттайды, бірақ бұл сабақта оқушылардың қарым-қатынасы шектеулі, оны ұжымдық жұмыстың түрімен толықтыруға, топтық жұмыс ұйымдастыруға болады.
Топтық жұмысты оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру негізінде құруға мыналар жатады:
+ оқу міндетін анықтау үшін сынап екі топқа бөлінеді;
+ әр топ тапсырма орындайды (не бірдей, не саралап, даралап берілген), ол топ ішінен бөлініп шыққан топбасымен немесе мұғалімнің басқаруымен өтеді;
+ топтың енгізген жаңалығына орай тапсырмалар іріктеледі;
+ топтың құрамы сабақтың мазмұнына қарай өзгереді; ең жоғары деңгейдегі оқушының мүмкіндігін ескеру қарастырылады;
+ топтың және құрамның әр түрлі деңгейлікке орай оқушылардың қауымдастық құрамы сұрыпталады және мұның өзң оқушыларға байланысты.
Сабақтың топтық жұмыс түрінде оқушы саны көбейеді және жеке жұмыс барысында оқушыға не топ басшысының, не мұғалімнің көмегі қажет болып отырады (фронтальды және жеке жұмыс кезінде мұғалімнің оқушыға көмек беруі қиындай түседі, сондықтан олар жеке жұмысқа көшкенге дейін кезек күтуге мәжбүр).
Топтық жұмыс практикалық жұмыстарды, зертханалық және жаратылыстану ғылыми тақырыптардағы практикалық жұмыстарды, сондай-ақ шет тілдерді меңгеруде,ауыз екі сөйлеуде тілді дамыту бағытында және еңбек сабақтарын өткізгенде өте тиімді. Жұмыстың бұл түрінде ұжымдық талқылау қолданыла отырып, өзара кеңес беріп, өлшемдік параметрлері күрделеніп, өздік жұмыс тиімділігі жағынан бұрынғыға қарағанда жақсара түседі.
Әрбір қарастырылған оқыту қызметін ұйымдастыру түрлері оқушылардың сабақ барысындағы өзіне тән оқу-тәрбиелік міндеттерді жетілдіре түседі. Олар өзара, бірін-бірі толықтырып, дұрыс құрылған сабақтың жақсы нәтижесін көрсетеді.[4]
Мұғалімнің сабаққа дайындығы. Мұғалімнің сабаққа дайындығы өзара байланысты екі кезеңнен тұрады: сабақтарды тақырып бойынша жоспарлау және осы жоспарлауды әрбір сабаққа сәйкес нақтыландыру, әрбір жеке сабақтың жоспарын терең ойластыру мен құрастыру.
Тақырыптық жоспарлау оқу бағдарламасының белгілі бір тақырыбы немесе тарауы бойынша өтілетін сабақтар мен сабақтан тыс оқу жүйесіндегі оқыту-тәрбиелік үрдісі білім беру, дамыту және тәрбие беру қызметтерін іске асыруының қолайлы жолдарын анықтау үшін қажет. Бұл жүйеге, негізгі дидактикалық мақсатына байланысты, сабақтың әр алуан тұрпаты және түрлерімен қоса оқушылардың сыныптан тыс және оқудан тыс жұмыстарының басқа түрлері де кіреді. Тақырыптық жоспарлаудың ойдағыдай іске асырылуы, көбінесе мұғалімнің оқушылар нені білулері керек, т.б. деген сияқты мәселелерді қаншалықты терең ойластырғанына байланысты болып келеді. Сондықтан мұғалім тақырыптық жоспарлауды пәннің оқу бағдарламасымен, білім беру стандарттымен мұқият танысудан, пәнді оқыту кезіндегі және берілген тақырып бойынша дидактикалық міндеттерді шешудегі негізгі тәрбиелік мақсаттарды және оқушыларды дамыту мақсаттарын анықтаудан бастауы қажет.
Бір сабақты жоспарлау-мұғалімнің тиянақты бір сабаққа дайындығы, яғни сабақты жоспарлау, тақырыптық жоспарлауды әрбір жеке сабаққа сәйкес нақтыландыру, сабақтың негізгі мазмұны мен бағыты анықталғаннан кейін сабақтың жоспары мен қысқаша мазмұнын терең ойластыру мен құрастыру. Сабақ жоспары мұғалімнің жұмыс тәжірибесіне, білімдарлығына, педагогикалық шеберлігінің деңгейіне қарамастан, әрбір мұғалім үшін қажет.
Сабақтың жоспары, тақырыптық жоспар, бағдарлама мазмұны негізінде, мұғалімнің оқушыларды және олардың дайындық деңгейін білуінің негізінде құрастырылады. Сабақты жоспарлауда және оны өткізу технологияларын дайындауда екі өзара байланысты бөліктер бар: сабақ мақсатын, оның әрбір қадамын терең ойластыру; арнайы дәптерге сабақ жоспарын белгілі бір түрде жазып алу.
Сабақтың мақсаты бағдарлама материалының мазмұны негізінде, мектептің материалдық базасының және оқушылардың белгілі бір оқу жағдайына сәйкес ұйымдастыруға болатын оқу материалымен жұмысының мазмұны негізінде анықталады. Сабаққа дайындалудың бұл бөлімінде мұғалім болашақ сабақтың өту барысын болжайды, оны ой-санасынан өткізіп, өзінің оқушылармен бірлесіп жасайтын іс-әрекеттерінің өзіндік бір сценарийін дайындайды. Өзінің және оқушылардың сабақтағы әрекеттерінің негізгі мазмұны мен бағыттылығын анықтағаннан кейін барып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты жолдауында ХХI ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық дей отырып, білім беруді әлемдік стандарт деңгейіне жеткізу үшін жаңа сипаттағы педагогикалық мамандар қорын жасау қажеттігін баса айтқаны баршаға мәлім.
Мектепте білім мен тәрбие берудің сапасын қамтамасыз етіп, оны іске асыратын басты тұлға мұғалім болса, бүгінгі таңда мұғалімдерге қойылып отырған талаптар өте жоғары. Елімізде инновациялық экономика құру үшін мектепте кәсіби міндеттерін дербес, әрі шығармашылық тұрғыдан шеше алатын, кәсіби қызметінің тұлғалық және қоғамдық маңызын түсіне білетін, оқыту мен тәрбиелеудің жаңа технологияларын меңгерген, кәсіби құзіретті және бәсекеге қабілетті мұғалімдер жұмыс істеуі тиіс.
География ғылымы қазіргі кезде - энциклопедиялық ілімнен конструктивті ғылымға айналғаны бәрімізге белгілі. Географияның заманға сай міндеті адам, табиғат, шаруашылық, қоршаған орта жүйесінде пайда болған қарама-қайшылықтарды шешу. Демек, географиялық білім әр түрлі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық мәселелерді түсіну үшін үлкен әсерін тигізеді.
Сондықтан, мектептегі географиялық білімнің құрылымы мен мазмұны адамзат өркениеті мен мәдениетінің деңгейіне сай болуы тиісті. Сонымен бірге географиялық білім халықаралық деңгейге, география ғылымының мектеп дидактикасына және географияны оқыту әдістемесіне негізделуі керек. География - ел мен жер танудың негізгі көзі.
Бүгінгі XXI - ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас ұрпаққа білім беріп, тәрбиеге баулуда жаратылыстану ғылымдарының орны ерекше. Оқыту мен тәрбиелеудің күрделі де, көпқырлы үрдісінде оқу мен сыныптан тыс жұмыстардың тығыз байланысы маңызды роль атқарады. Өйткені, ол теориялық білімнің өмірмен байланысуына себеп болып, оқушылардың кәсіби қызығушылықтарын қалыптастырып, олардың пәнге тұрақты қызығушылығы мен шығармашылық қабілеттерінің дамуын қамтамасыз етеді. Мектеп географиясында, пәннің өзіндік ерекшеліктерімен анықталатын, өзіне тән білімдік - тәрбиелік мүмкіндіктері бар.
Жалпы білім беретін және кәсіби мектептердің реформалары олардың оқу - тәрбиелеу жұмыстарының сапасын көтеруге арналған. Осыған байланысты географияны оқыту процесінде жүргізілетін жұмыстардың да сапасын үнемі арттырып отыру, оқытуды ұйымастыру формаларының түрлерін жаңа әдістермен толықтыру тақырыптың өзектілігі болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жалпы білім беретін мектептерде географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формаларының ғылыми - педагогикалық негіздерін айқындап, іс - тәжірибеде тиімді пайдаланып, іске асыру, сабақ сапасын көтеру түрлерін жетілдіру, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру, іздену, таным деңгейін көтеруде негізгі формаларды кеңінен қолдана отырып білім беру.
Зерттеу жұмысының міндеттері: Ғылыми жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатты негізге ала отырып, тақырып мазмұнын нәтижелі ашу үшін бірнеше міндеттер қойылды:
* Географияны оқыту әдістері, оқытуды ұйымдастыру формалары түсінігіне сипаттама бере отырып, оның мақсаты мен міндеттерін айқындау;
* География сабағын оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы ретінде қарастыру, қазіргі география сабағының негізгі көрсеткіштеріне сипаттама беру;
* География сабағының типологиясы, оның құрылымының ерекшеліктерін саралау;
* География сабағын сарамандық жүйеде оқыту және география сабағында ойын элементтерін қолданудың маңыздылығына тоқталу;
* Географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыруда сыныптан тыс жұмыстардың алатын орнын анықтау, оларға қойылатын талаптар мен әдістерін қарастырып, түрлеріне талдау жасау;
Зерттеу жұмысының объектісі: Оқытуды ұйымдастыру формалары
Зерттеу жұмысының теориялық негізі: Тақырыптың мазмұнын ашу үшін бірнеше авторлық ғылыми жұмыстар, баспасөз беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, сонымен қатар интернет желілеріндегі берілген мәліметтер қолданылды.
Атап айтқанда, И.В.Душина, В.Б.Пятунин, Е.А.Таможняя Методика и технология обучения географии, Душина И.В., Понурова Г.А. Методика преподавания географии, Кушимова Г.А. Методика преподавания географии в средней школе, Матрусова И.С. Методика обучения географии в средней школе сияқты ресейлік және отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс үш тараудан,тарау өз ішінде бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі міндеттері жоспарланған мәселелер бойынша қарастырылады. Жұмыстың алғашқы тарауында географияны оқыту әдістері, оқытуды ұйымдастыру формалары және оның маңызы қарастырылады. Сонымен қатар, оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ талданады.
Жұмыстың келесі тарауында географияны оқыту процесінде оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру формалары айқындалады. Осы тарауда география сабағы, қазіргі география сабағының белгілері, география сабағының типологиясы, оның құрылымының ерекшеліктері кеңінен қарастырылады. Сондай-ақ, география сабағын сарамандық жүйеде оқыту және география сабағында ойын элементтерін қолданудың маңызы, географияны оқыту процесінде жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың мазмұны, түрлері анықталады.
Жұмыстың соңғы тарауында оқытуды ұйымдастыру формаларын сабақта, сыныптан тыс жұмыстарда қолдану үлгілері ұсынылады.
Зерттеу жұмысының әдісі: топтау, жүйелеу, талдау және салыстырмалы-аналитикалық әдіс.
І Географияны оқыту әдістері, оқытуды ұйымдастыру формалары
және оның маңызы
1.1 Оқу процесінде қолданылатын географияны оқытудың әдістері
Қоғамның қазіргі әлеуметтік тапсырыстарын орындауда мектеп географиясының қосатын үлесі қоршаған ортаға деген біртұтас көзқарастар жүйесін қалыптастыру және оны бағалай білетін тұлғалық сапаларды тәрбиелеу арқылы көрінеді. Жалпы білім беруді қайта қалыптастыру кезеңінде оқу пәнінің құрастыруда, оқу үрдісін ұйымдастыру, оқушыны тәрбиелеу мен дамытумен сипатталады.
Географияны оқытуда, оқу жұмысының өзгерісі, уақыттың азаюы оқу үрдісін ұйымдастыруда жаңа зерттеулер жүргізуді талап етеді. Сондықтан мектептің оқу процесінде жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың маңызы зор.
Қазір оқыту методикасы терминінің орнына оқыту технологиясы термині жиі қолданылады. Бұл дидактикадағы жаңа бағыт болып есептеледі. Технология оқыту әдісінің орнына емес, онымен қатарлас қолданылады, яғни ол пән методикасының бір бөлігі болып табылады.
Дидактика мен методиканың жалпы категориялары - мақсаты, мазмұны және оқыту әдісі. Олар бір-бірімен тығыз байланысты және тарихи өзгеріп отырады. Жалпы білім беретін мектептің мақсаты- жаңа белсенді оқыту әдісін іздестіру болып табылады. Қазіргі мектептерде оқыту әдістері оқушының өзіндік оқу-танымдық қызметін ұйымдастыруға ерекше көңіл бөледі.
Дидактикада оқыту әдістеріне толық анықтама берілген. Оқыту әдістері - бұл, оқушы мен мұғалімнің қызметінің бір-бірімен байланысы, білімнің мақсатына жету бағыты болып табылады. Бұл жағдайда оқыту әдісін анықтауда оқушыларда оқу қызметінде жалпы біліктілік пен дағдыларды қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді.
Оқыту әдісін анықтағанда оның екі түрлі аспектісі - объективті және субъективті немесе ішкі және сыртқы жақтары қарастырылады.
Сыртқы - бұл мұғалімнің білімкөздерін таңдау бойынша сипаттауы, яғни оқушының жұмысын ұйымдастыру, бұнда оқытудың түрлі әдістері қолданылады.
Ішкі жағы- бұл, оқушының оқу еңбегінің нәтижесін бақылағанда, мұғалім ақпарат алады. Бұл оқыту әдісінің ең дидактикалық жағы болып есептеледі.
Оқыту әдісі - мектеп географиясында оқушылардың танымдық қызметінің ерекшеліктерін, жекелеген курстық, бөлімдік, тақырыптық, тәрбиелік және білімдік міндеттерін өзінің мазмұнының ерекшеліктерін көрсетеді.
Дидактикада оқытудың әдістерін үлкен үш топқа бөледі:
1. оқушының оқу қызметін ынталандыру әдісі;
2. оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру әдісі;
3. осы қызметтің тиімділігі үшін бақылау әдісі.
Пәнді оқыту әдісіне оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру әдісін қолдануға негізгі көңіл бөлінеді. Оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру әдісі әр түрлі негіздерге жіктеледі: оқушылардың танымдық қызметінің сипаты бойынша, білім көздері бойынша, оқу материалдарын логикалық ашу бойынша, оқушының өзіндік деңгейі бойынша.[1]
Академик Ю.Н.Бабанский өзінің Оқу - тәрбие процесінін оптималдандыру деген еңбегінде танымдық әдістерді мынадай 2 топқа жинақтайды.
І. Оқушылардың оқу-таным қызметін ұйымдастыру әдістері.
ІІ. Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері.
Әр топ бірнеше әдіс-тәсілдерден тұрады.
+ сөздік (ауызша сөйлеу) әдісі;
+ көрнекілік әдісі;
+ сарамандық жұмыстар әдісі.
Мектептегі география пәні - география ғылымының құрылымымен, мазмұнымен және әдістерімен тығыз байланысты. Оқытудың ауызша әдісі- мұнда, сөз адамның бір-бірімен араласуындағы ең маңызды құралы болып табылады. Бұл әдіс ерте кезден бері қолданылып келеді, сондықтан қазіргі күнде де ол өзінің рөлін жоғалтқан жоқ. Сабақты түсіндіргенде Шаталов әдісімен тірек-сызбаларды сызу, Венн диаграммасы арқылы салыстырмалы сипаттама жазу әдістері, тақырыптағы негізгі ойды білдіретін сөздерді тауып, сараптама жасауға дағдыланады.
Ауызша сөйлеу әдісі баяндау мазмұны формасы бойынша ажыратылады. Ол мұғалімнің монологтық баяндауы (әңгімелесу, түсіндіру, мектеп дәрісі,т.б.) түрінде болуы мүмкін. Көбінесе оқытудың диалогтық формасы қолданыоады: сыныппен пікірталас, оқулық тапсырмалары, сұрақтармен оқушының жұмыс істеуі.
Бұл әдістің негізгі міндеті - оқу материалдарындағы жүйелеу мен жалпылауды, тірек білімдерінің өзектілігін, жаңа білімдерді кірістіре отырып, оқу ақпараттарын беру болып табылады.
Көрнекілік әдісі (табиғат құбылыстарын тікелей бақылау, көрнекі құралдар және иллюстрациялармен, картамен жұмыс). Көрнекілік сабақтың танымдық құндылығын арттырады. Көзбен көріп, қолмен ұста дегендей, әр сабақта картамен жұмыс оқушының карта бетіндегі географиялық нысандардың есте сақталуына ықпал етеді.
Географияны оқытудың көрнекілік әдістеріне - мазмұны мен мағынасына қарай құралдарды ажыратамыз. Көрнекілік әдістерінде әр түрлі оқу-көрнекілік құралдар түрлері қолданылады. Кей кезде көрнекілік құралдар түрлері қолданылады. Кей кезде көрнекілік құралдар қызметін өлкетанулық материалдар мен модельдер орындайды.
Көрнекілік әдістерінің арасында оқу карталарын пайдалану, суретті кестелер, электрондық құралдар, педагогикалық суреттер, карталар және басқа модельдер қолданылады.
Көрнекілік әдістің негізгі қызметі - оқылатын объектілер мен құбылыстрды нақты оқып, теориялық білімді қалыптастыру. Көрнекілік әдістерді қолдану оқушыларды көрнекілік бейнелік ойлауда, бақылауда, көру қабілетін дамытуда шешуші рөл атқарады.Оқу әдістерін сипатына қарай бірнеше топқа бөледі:
Сарамандық жұмыстар әдісі (тақырыптық карталарды салыстыру, статистикалық мәліметтерді өңдеу, географиялық әдебиеттермен, хретоматиямен жұмыс, географиялық дәптермен жұмыс).
Оқытудың сарамандық әдісі - мұндағы білімнің негізгі басты көзі - географиялық карталар, профильдер, графиктер,т.б. болып табылады. Оқу үрдісінде географиялық ғылымда арнаулы оқу құралдары пайдаланылады. География сабақтарында модельдерді оқушылар өздері құрастырады, олар жергілікті жердің планын салады, ауа райын бақылау нәтижесін графикжәне диаграммалар түрінде орналасады, статистикалық деректер, кескін карталармен жұмыс істейді.
Сарамандық әдіс - бұл мұғалім мен оқушының өзара байланыс қызметі. Сарамандық әдіс құрамына табиғаттағы құбылыстар мен объектілерді бақылау, өндірістік және өндірістік емес салаларды, карта-схема, профиль, статистикалық көрсеткіштермен жұмыс істеу кіреді. Сарамандық әдіс арқылы оқушылар қоршаған ортаны танып біледі.
Түсіндірме-суретті әдіс - оқу ақпаратын әңгімелеу, түсіндіру арқылы беру әдісі. Осы әдіс арқылы мұғалімнің берген білімін, жаңа ақпараттарды оқушылар тыңдайды, оқиды, бақылайды, есте сақтайды.
Бұл әдіс - жалпы ұғымдарды (климаттық белдеу, күн радиациясы, мамандану,т.б.) теориялық білімдерді ашуға қолданылады. Оқу ақпараттарын қазіргі заманғы техникалық құралдармен - компьютердің, магнитофонның, видеофильмдер көмегімен көрсетуге болады.
Репродуктивті әдіс - бұл білімді қайталау, бекіту және бағалау, қорытындылау. Бұл әдіс - географиялық біліктіліктің өзгешелігін қалыптастыру мен қамтамасыз етуді көздейді.
Зерттеу әдісі - бұл әдісті пайдалануда оқушылар материалды өз бетінше оқып үйренеді. Бұл әдістің басты міндеті - оқушылардың творчестволық қызметін дамытуға жетелейді.
Зерттеу әдісі көбінесе географияны оқытуда өлкетану принциптерін оқуда көптеп пайдаланылады. Бұл әдіс арқылы табиғатта және өндірісте алынып, жинақталған материалдарды қңдеп, сабаққа сараптама жасайды. Мұғалім оқушыға алдын ала зерттеу тапсырмаларын беріп, кеңес беріп, жұмысты жоспарлайды. Зерттеу тапсырмаларын орындау қорытындысында оқушылар хабарлама жасайды, мұғалім оған талдау жасайды, жалпы қорытынды береді.[2]
Оқушылардың өзіндік жұмысы - оқытуды ұйымдастырудың формаларын түсіндіреді. Географияны оқыту методикасында танымдық қызметтің сипатына қарай екі негізгі топқа біріктіреді: түсіндірме - суретті және шығармашылық. Түсіндірме суретті әдіс тобына оқушылар дайын ақпаратты түрлі әдістер мен білім көздерінен ажыратуға бағытталады.
Проблемалық оқыту жаңа педагогикалық технологияда ерекше жаңалық емес. Оны 20 ғ-дан бері қолданып келеді. Проблемалық оқытуды әр түрлі ұстанымдар бойынша қарастыруға болады, яғни оқытудың жаңа түрі ретінде, оқыту принципі ретінде, жаңа дидактикалық технология ретінде. Проблемалық оқыту технологиясы төмендегі сызбада көрсетілген:
Проблемалық оқытудың басты проблемалары
Проблемалық ситуация- интеллектуалдық қиындықтардың психологиялық жағдайы. Проблемалық ситуацияны шешуде жаңа білімдерді іздеу, жаңа әрекет әдістерін қарастыру.
Оқу проблемасы- бұл проблемалық ситуацияның элементтерінің бірі. Проблемалық ситуация оқу проблемасын тудырады, оқушы бұл элементті түсініп, шешім қабылдайды.
Проблемаларды білдіру формалары- білім мен белгілі бір әдістердің әрекеті бір жағынан, екінші жағынан тапсырмаға талаптар қою.
Проблемалық сұрақ
Проблемалық міндет
Проблемалық тапсырма
Оқу материалын оқып үйрену кезінде оқушылардың таным белсенділігі жоғары болатын сабақ қана білімнің сапалы көрсеткішін береді. Ол үшін осы аталған әдіс-тәсілдердің ішінен таным қабілетін күшейтетін түрі таңдалып алынады.
Негізгі көңіл бөлетін жағдайлар: материалдардың мазмұны; қолдағы құрал жабдықтар; географиялық білімнің жүйелілігі.
Сонымен қатар, географияны оқытуда жаңа технологиялық әдістер қолданылады. Қазіргі уақытта модульдік технология, логикалық тірек - конспектілері және т.б. қолданылады.[3.4]
1.2 Оқу процесінде жүргізілетін оқытуды ұйымдастыру формалары
түсінігі, мақсаты мен міндеттері
Оқушылардың білім мазмұнын игеру іс-əрекеттері əрқилы формада жүзеге асырылады.
Латын сөзі форма тысқы бейне, сырттай көрініс, қандай да нəрсенің құрылымы дегенді білдіреді. Оқуға байланысты форма екі мағынада қолданылады: 1) оқу формасы; 2) оқу-ұйымдастыру формасы.
Дидактикалық категория ретінде оқу формасы оқу процесі ұйымдастырылуының сырттай көрінісін білдіреді. Ол оқу процесінің мақсаттары, мазмұны, əдістері мен құрал-жабдықтарына, материалдық жағдайларына, қатысушылар құрамы жəне т.б. элементтеріне тəуелді.
Оқушылар санына, оқу уақыты мен орынына, іске асыру тəртібіне орай оқу формасы əрқилы болып келеді. Қазіргі мектеп тəжірибесінде келесідей оқу формалары қалыптасқан: жеке-дара, топтық, толық сыныптық, ұжымдық, жұптастық, дəрісханалық жəне дəрісханадан тыс сыныптық жəне сыныптан тыс, мектептік жəне мектептен тыс, əлбетте, мұндай топтастырудың (классификация) жетілген ғылыми негіздемесі əзірге болмай тұр. Дегенмен, осы тұрғыдан оқу формаларының көптүрлілігін біршама ретке келтіру мүмкін.
Жеке-дара оқу формасы мұғалімнің бір оқушымен педагогикалық қатынасқа келуінен құралады.
Оқудың топтық формасында оқушылар əрқилы мүдде-мақсатқа орайласқан топтарда оқиды, тəрбиеленеді.
Толық сыныппен жұмыс (фронталь) формасы оқуда мұғалім бір мезетте барша оқушылармен, біркелкі тапсырма, міндет белгілеп, сынып қатысушыларының бəріне ортақ іс-əрекеттер төңірегінде бірқалыпты оқу жұмыстарын алып барады.
Оқудың ұжымдық формасы. Бұл оқу түрінің фронталь оқу формасынан өзгешелігі: сынып оқушылары өздеріне тəн ара қатынас, өзара ықпал жасау ерекшеліктерін сақтаумен біртұтас, мақсат-мүддесі ортақ, біртекті жұмыс бағытында бірігіп, бекіген ұжым ретінде қарастырылады.
Жұптасып оқуда негізгі өзара байланысты оқу əрекеттері екі оқушының қатысуымен орындалады.
Дəрісханалық жəне дəрісханадан тыс, сыныптық жəне сыныптан тыс, мектеп ішілік жəне мектептен тыс оқу жұмыстары өздерінің өткізілетін орындарымен белгіленеді.
Оқытуды ұйымдастыру формасы - бұл оқу процесінің жекеленген бөлігінің құрылымы, дəрістің белгілі бір түрі (сабақ, дəрісбаян, семинар, саяхат, факультатив дəріс, емтихан, сынақ жəне т.б.)
Оқудың ұйымдастырылу формалары əрқилы негіздемелерге байланысты қарастырылуы мүмкін.
Оқу процесінде басым болған мақсатқа орай - кіріспе сабақ; білімді тереңдете оқыту дəрісі; практикалық сабақ; білімді жүйелестіру жəне қорытындылау сабағы; білім, ептілік жəне дағдыларды бақылау, тексеру сабағы; аралас сабақ формалары.
Дидактикалық мақсаттарға орай - теориялық, практикалық, еңбектік, аралас сабақтар формалары;
Жеке-дара өтілетін дəріс түрлері: репетиторлық, тьюторлық, менторлық, гувернерлық, отбасылық оқу, өзіндік оқу.
Ұжымды-топтық сабақ түрлері өз ішіне дəрісбаян, семинар, конференция, олимпиада, оқу саяхаттары жəне іскерлік ойындарды қамтиды.
Даралықты-ұжымды дəрістер-пəн, тақырып жұмыстарына толық шомдыру (погружение), шығармашылдық апталары, ғылыми апталар, жоба (курстық, диплом) жұмыстары.[5]
Оқу формалары қозғалысты, қоғам, өндіріс, ғылымның даму деңгейіне тəуелді пайда болады, өрістейді, бірі бірімен ауысып отырады. Əлемдік білім тəжірибесі тарихында əрқилы оқу жүйелері қалыптасып, олардың əрқайсысы өзіне ыңғайлы оқу формаларына сəйкес, қолданылған.
Алғашқы адамзаттық қауымның өзінде-ақ тəжірибені бір адамнан екіншіге, ересектен жас əулет өкіліне өткізу мақсатында жеке-дара оқыту жүйесі іске асырылды. Бірақ мұндай жолмен көп санды оқушы қамту мүмкін болмады. Қоғамның бұдан былайғы дамуы сауатты адамдардың көп болғанын қажет етті. Осыдан жеке - дара оқыту басқаша ұйымдастыру формаларымен ауыса бастады. Дегенмен, жеке-дара оқыту өз маңызын осы күнге дейін жоғалтпастан, репетиторлық, тьютарлық, менторлық, гувернерлық оқу формаларында қолданым табуда.
Репетиторлық, əдетте, оқушыны емтихан жəне сынақ тапсыруға дайындаумен байланысты.
Тьюторлық пен менторлық шет елдерде кең тараған жеке-дара оқыту формасы. Оқушының білім жолындағы іс-əрекетінің өнімділігін арттыруда өте пайдалы. Ментор немесе ұстаз - оқушы кеңесшісі, оқылып жатқан пəн мазмұнына даралық сипат береді, тапсырмалар орындауға жəрдемдеседі, тұрмысқа бейімделуге көмек көрсетеді. Тьютор-оқушыға ғылыми жетекшілік жасап, оны конференцияларға, ғылыми іс-шараларға дайындайды.
Соңғы кездерде отбасылық оқу-тəрбие формасы - гувернерлық қайта жаңғыруда.
Ғылыми білімдердің дамуы мен білім аймағына көпшілік қауымның тартылуымен жеке-дара оқыту жүйесі даралықты-топтық оқыту формасымен ауысуда. Мұндай оқытуда мұғалім балалардың бүтін бір тобымен оқу жұмысын алып барады, бірақ дəріс жеке оқушымен жұмыс сипатын жоймайды. Мұғалім дайындығы əр деңгейлі, əр жастағы 10-15 баламен шұғылданады. Ол кезегімен əр оқушыдан өтілген материалды сұрастырып, əрқайсысына жаңа оқу материалын жеке түсіндіріп, дара тапсырмалар беріп отырады. Балалардың бəрі бірдей, мұғалім пайымдауынша, дəріске байланысты ғылым негізін, кəсіп не өнерге тиесілі материалды меңгергенше аталған оқу жұмыстары қайталанады. Дəрістің басталуы мен аяқталуы, оқу мерзімі əр оқушы үшін даралықты сипатымен ерекшеленеді. Осыдан оқушы мектепке оқу жылының өзі қалаған мерзімінде, күннің өзі таңдаған мезетінде келуге құқылы болды.
Даралықты-топтық оқу əрқандай өзгерістерге ұшырап, біздің заманымызға дейін сақталып келді. Ауылдық жердегі оқушы саны өте аз бастауыш мектептер мұның айғағы. Бір оқу бөлмесінде бірінші сынып бағдарламасымен оқитын 2-3 бала, бірнешесі-екінші сынып материалын игеріп жатқан оқушылар отыруы мүмкін.
Орта ғасырларда қоғамның əлеуметтік-экономикалық ілгерілі дамуына байланысты білімді тұлғалардың көптеп қажет болуынан білімдену аймағы өрістей кеңіді. Бір қатар жастағы балаларды бір топқа біріктіре оқыту мүмкіндігі туындады. Осыдан оқудың сынып-сабақтық жүйесі пайда болды. Бұл жүйе XVI ғ. Белорусия мен Украина мектептерінде қалыптасып, өзінің теориялық негіздемесін XVIІ ғ. Ян Амос Коменскийдің "Ұлы дидактика" кітабында тапты.[6]
Бұл жұйенің сыныптық белгісі-белгілі бекіген құрамды, теңдей жастағы балалар тобының (сыныбының) болуы. Сабақтық аталуы-оқу процесі қатаң белгіленген уақыт аралығында - дəрісте өткізілуінен.
Сабақ теориясына Я.А. Коменский дəуірінен кейінгі кезеңде елеулі үлес қосқан белгілі орыс педагогі К.Д. Ушинский болды.
Сынып-сабақтық жүйе барша елдерде кеңінен тарап, уақыт озуына қарамастан өзінің негізгі белгілерімен əлі күнге дейін сақталуда.
Алайда, XVIІІ ғ. соңына қарай сынып - сабақтық жүйе орнына қолданылғандай оқуды ұйымдастырудың жаңа формаларын іздестіру көбіне оқушылар санын ұлғайту жəне оқу процесін басқару проблемаларымен байланысты болды.
Сынып-сабақтық жүйені реформалаудың алғашқы қадамын XVIІІ ғ. аяғында XIХ ғ. басында ағылшын священнигі А. Белл мен мұғалімі Дж. Ланкастер жасады. Олардың ниеті - жұмысшылар арасында бастау білімдерді кеңінен ен жайдыру қажеттігі мен оқыту жəне мұғалім дайындығына жұмсалатын қаржыны көбейтпеу аралығындағы қарама-қайшылықты үйлестіру еді.
Жаңа жүйе өзара оқытудың белл-ланкастерлік жүйесі атауын алып, Индия мен Англияда бірдей уақытта тəжірибеге енді. Бұл жүйенің мəні-ересек оқушылар мұғалім басшылығында материалды өздері игеріп, соң қажетті көрсетпе - нұсқаулар алып, өздерінен кіші жолдастарын оқытты, нəтижеде аз оқытушылар санымен жаппай оқуды ұйымдастыруға қол жететін болды. Бірақ оқу сапасы ойдағыдай жоғары деңгейге көтерілмеді, сондықтан белл-ланкастерлік оқу жүйесі кең өрістей алмады.
Ғалымдар мен практиктердің оқуды ұйымдастырудың жаңа формаларын іздестіргендегі мақсаты-сабақ жүйесінде кезігетін кемшіліктерді, атап айтсақ, оқушылардың танымдық белсенділігі мен дербес дамуына тұсау болып келген оқудың орташа білімді оқушыға бағдарлануы, оқу мазмұнының біртектілігі мен оқу игеру қарқынының дараланбауы, оқу процесі құрылымының өзгермеуін талап ету сияқты педагогикалық олқылықтардың орнын толтыру болды.
ХІХ ғ. ақырында АҚШ-та батав жүйесі, ал Батыс Европада мангейм жүйесі аталған таңдамалы оқу формалары пайда болды. Біріншісінің мəні-мұғалім уақыты екі бөліктен тұрады: алғашқысы-бүкіл сыныпен ұжымдық оқу ісіне арналады да, ал екінші бөлімінде қажетсінген оқушылармен жеке жұмыстар жүргізіледі.
Мангейм (Европада) қаласында қолданылған мангейм оқу формасы негізінен сынып сабақтық оқу талаптарын сақтай отырып, оқушылардың қабілеттеріне, ақыл-парасат даму деңгейі мен дайындық дəрежесіне қарай əртүрлі сыныпқа бөліп отыруды көздеді.
Оқу жүктемесі мен оқу əдістерін балалардың нақты қабілеттері мен мүмкіндіктеріне орайластыру принципін сақтай отырып, бұл жүйенің негізін қалаушы Й. Зиккингер төрт типті сынып оқуын ұсынды; аса дарындылар үшін, орташа қабілетті балаларға арналған негізгі сыныптар, қабілеті төмен балалар сыныбы мен ақылы кем оқушыларға арналған көмекші сыныптар. Мұндай сыныптарға балаларды іріктеу психометриялық барлау, мұғалімдер мінездемелері мен емтихандар негізінде жүргізілді. Й. Зиккингердің пайымдауынша, мұндай оқуларға тартылған шəкірттер дамуына орай сыныптан сыныпқа ауысып отыруына мүмкін еді, алайда бұлай болмай шықты, себебі оқу бағдарламаларындағы шектен тыс алшақтық бұған жол бермеді.[7]
1905 ж. Дальтон (АҚШ) қаласында алғашқы рет Елена Праксхерт қолданып, дальтон-план аталған жекеленген оқу жүйесі пайда болды. Бұл жүйе педагогикада көбіне зертханалық немесе шеберханалық оқу жүйесі деп те аталады. Жүйенің алға қойған мақсаты-оқушыға өзіне тиімді шапшаңдық жəне қарқынмен оқып, өз қабілетіне орай білім игеруге мүмкіндік беру. Оқушылар əр пəнге байланысты жылдық тапсырмаларын алу мен белгіленген мерзімде олар бойынша есеп беріп отырды. Дəстүрлі сабақ формасындағы оқу шегерілді, баршаға ортақ дəрістер кестесі болмады.
Оқушылар табысты оқуы үшін қажетті оқулықтардың, əдістемелік нұсқаулардың бəрімен қамтамасыз етілмеді. Ұжымдық оқу жұмысы күніне бір сағат өтіліп, қалған уақытта олар пəн шеберханалары мен зертханаларында өзіндік жеке дəріспен айналысты.
Жұмыс тəжірибесі көрсеткендей, оқушылардың көбінің мұғалім жəрдемінсіз дербес білім игеруге шамасы жетпейтіні белгілі болды. Сонымен дальтон - план педагогикалық іс-тəжірибеде кең өріс жая алмады.
1920-жылдары дальтон-план ғалымдар мен мектеп қызметкерлері тарапынан қатаң сынға кезікті. Дегенмен, сол уақыттың өзінде ол КСРО-да пайда болған оқудың бригадалық- зертхана формасына өрнекке алынып, қатаң құрылымды сабақты ығыстырды. Бригадалық - зертхана оқуының дальтон-планнан ерекшелігі - бүкіл сыныптың ұжымдық жұмысы бригадалы топ оқу ісі мен əр оқушының жеке оқуы арасындағы байланысқа негізделді. Жалпы дəрістерде оқу жұмыстары жоспарланды, тапсырмалар талқыланды, мұғалім қиын сұрақтарды түсіндірді жəне көпшілік оқу іс-əрекетін қорытындылады. Бригада тапсырмасын белгілей отырып, мұғалім оның орындалу уақытын көрсетті, əр оқушының міндетті оқу тапсырмасын анықтап, қажет болса, əрбір оқушының шамасын байқап, оған бөлінген тапсырмаларға даралықты сипат беріп отырды. Қорытынды конференцияларда бригадаға жетекші оқушы жұмысты орындауға қатысқан белсенділер атынан есеп береді, ал қалған оқушылар тек қатысып қана отырды. Барлық бригада мүшелеріне бірдей баға қойылды.
Əмбебап оқу жүйесі ретінде қабылданған бригадалы-зертхана оқуына тəн сипаттар: мұғалімнің жетекші ролі мойындалмады, оның қызметі оқушыларға ретті кеңес берумен шегерілді.
Шəкірттердің оқу мүмкіндіктері мен білім жинақтаудың өзіндік дербес əдісін əсірелеуден үлгерім күрт төмендеді, білім игеруде жүйелілік болмай, жалпы білімдік маңызды ептіліктер қаланудан қалды. 1932 жылы бұл жүйе бойынша оқу мүлде тоқтады.
1920 жылдар кеңестік мектеп тəжірибесінде жобалап оқыту жүйесі (жобалау əдісі) қолданыла бастады. Орта Азия жəне Қазақстан аймағында бұл жүйе төте оқу атамасымен қабылданды.
Жүйе авторы американдық мектеп мұғалімі - У.Килпатрик. Бұл педагогтың ойынша, мектеп бағдарламасының негізіне баланың өмір барысында топтаған, нақты дүниемен байланысты тəжірибелік іс-əрекеттері жəне оның ұмтылыс, қызығулары арқау болуы шарт. Мемлекет не мұғалім оқу бағдарламасын жасауға құқылы емес, ол оқу процесінде балалардың мұғаліммен бірлікті ісі нəтижесінде түзілуі əрі оның мазмұны баланы тікелей қоршаған болмыстан алынуы тиіс. Жоба түзуге қажет тақырыптарды оқушылар өздері таңдайды. Оқу тобының мамандануына (бағытына) орай жоба шынайы болмыстың қоғамдық-саяси, шаруашылық-өндіріс, мəдени-тұрмыстық салаларына сəйкес болуы міндетті, яғни оқу-жобаларын құрастырудағы мақсат- баланы өз өмір желісінде туындайтын проблемаларды зерттеп, тануға үйретіп, оларды шешу жолдары жəне құралдарымен қамсыздандыру. Алайда, бұл əдіске əсіре əмбебап сипат беру жəне оқу пəндерін жүйелестіріп меңгеруден бас тарту балалардың жалпы білімдік дайындығына орасан нұқсан келтіріп, үлгерімді өте төмендетіп жіберді. Жүйе сонымен түгелдей дағдарысқа ұшырап, келмеске кетті.[8]
1960 жылдары американдық педагогика профессоры Л.Трамп ізденісіне байланысты жарық көрген Трамп жоспарымен оқу жүйесі үлкен маңызға ие болды. Оқуды ұйымдастырудың бұл формасында үлкен дəрісханалардағы (100-150 адам) оқуды 10-15 адамдық шағын топтар мен жеке оқушылар жұмыстарын байланыстыра жүргізу көзделді. Əрқилы техникалық жабдықтармен өтілетін жалпы дəрісбаяндарға оқу уақытының 40%, дəрісбаяндарды талқылау жəне кей бөлімдерді тереңдей меңгеру мен ептілік жəне дағдылар қалыптастыру семинарларына 20% бөлініп, ал қалған уақытты (40%) оқушылар мұғалім не жетекші оқушы басшылығында өз бетінше оқу ізденісіне пайдаланды. Бұл жүйеде сынып шегеріліп, шағын топтар құрамы тұрақсыз болды.
Қазіргі уақытта Трамп жоспары бойынша аз санды жеке меншікті мектептер ғана жұмыс істейді, ал көпшілік оқу орындарында бұл жүйенің кейбір элементтері сақталған, атап айтсақ, олар - бір пəнді оқытушылар бригадасы алып барады (біреулері дəрісбаяндар жүргізсе, басқалары семинарлар ұйымдастырады); үлкен топ оқушыларымен дəріс жүргізу үшін арнайы білімі болмаған жəрдемшілер тартылады; кіші топтарда өзіндік жұмыстар ұймдастырылады. Жалпы білім беретін мектепке жоғары оқу орындарындағы білім жүйесін қарадүрсін енгізумен бірге Трамп жоспары даралықты оқу принципін ұстана отырып, оқушыға білім мазмұны мен оны игеру əдістерін таңдауда толық еркіндік береді. Бұл жоғарыда аталған кей жүйелердегі мұғалімнің жетекшілігін мойындамай, білім стандартынан бас тартудың əлі де сақталуына жол қойып отыр.
Осы заманғы кей мектептер тəжірибесінде оқуды ұйымдастырудың басқа да формалары қабылданған. Батыс елдерінде шектері нақтыланбаған (неградуированные) сыныптар сақталған: кей оқушы бір пəн бойынша жетінші сынып бағдарламасымен оқыса, қалған пəндерден алтыншы не бесінші сыныптық білім алып жүруі мүмкін.
Жер-жерде ашық мектептер ұйымдастыру эксперименттеріде жүріп жатыр. Оқу мұндай мектеп жағдайында қоры бай кітапханалар, шеберханалар орталықтарында өткізіледі, яғни бұл болашақта "мектеп" деген жүйенің жалпы керек болмасына мегзеп тұр.
Оқу ұжымдастырудың ерекше формасы шомдыру (погружение): оқушы белгілі уақыт (бір не екі апта) аралығында бір немесе екі пəнді игерумен ғана айналысады. Осыған сəйкес Вальдорф мектептерінде дəуірлер бойынша оқу ұйымдастырылған.
Оқуды ұйымдастыру формалары дамуының қысқаша тарихы осылайша.
Жоғарыда аталған барша жаппай оқыту формаларының арасында үлкен тұрақтылығымен сақталғаны сынып-сабақтық оқу жүйесі. Шынымен де, осы оқу формасы педагогикалық ой мен жаппай мектеп озық тəжірибесінің аса құндылықты жемісі.[9.10]
1.3 Оқытуды ұйымдастырудың негізгі формасы - сабақ
Қазіргі мектепте оқытудың жетекші формасы сабақ. Сабақ - оқытуды ұйымдастырудың негізгі нысаны. Сабақ уақыты қысқа, сондықтан ол күрделі және жауапты кезең, себебі сабақтың сапасы оқушының дайындығына тікелей әсер етеді. Сондықтан мұғалімдер сабақтың жаңа технологиясын жасап, енгізу, қысқа мерзім ішінде оқу міндеттерін орындау үшін жұмыстануда. Жақсы сапалы сабақ беру оңай жұмыс емес. Көп нәрсе мұғалімнің сабаққа қойылатын талаптарды түсінуіне және орындауына байланысты. Талаптарды әлеуметтік сұраныс, оқушылардың жеке қажеттіліктері, Оқыту мақсаты және міндеттері, оқу процесінің заңдылықтары мен принциптері анықтайды.
Сабақ - бұл жастары шамалас, құрамы тұрақты оқушы топтарымен оқытуды ұйымдастыру формасы, тұрақты кесте және бәріне ортақ оқыту бағдарламасымен сабақ өткізу. Бұл формада оқу - тәрбие процесінің барлық компоненттері - мақсат, мазмұн, құралдары, әдістері, ұйымдастыру және басқару қызметі және оның барлық дидактикалық элементтері қарастырылады.
Сабақтың маңызы мен берілу мәні сабақ үрдісінде біртұтастық динамикалық жүйеге саяды, сөйтіп, ұжымдықтан - жеке, яғни мұғалімнің оқушыға, нәтижесінде, оқушының білім меңгеруі оның икемі мен қабілетіне сәйкестеніп, өзіндік іс-әрекетінде тәжірибеде сұрыпталып, бір жағынан қарым-қатынас мәдениеті дамыса; екінші жағынан, оқушылардың қабілеттілігі шыңдалады. Нәтижесінде, сабақ түрлері сапасында оқыту үрдісін алға жылжытады, ал екінші жағынан оқытуды ұйымдастыру түрі ретінде рөл атқарады, мұғалімнің сабақты ұйымдастырудың негізгі талаптарын айқындайды, мұның бәрі дерлік оқытудың заңдары мен прицинциптерін тұйындайды.
Сабақ - педагогтік шығармашылықта құрылады және сондықтан да ол біртұтастық жүйемен оқшаулануға тиіс. Кіші бөліктердің өзара іштей байланысы бірігіп, оқушылар мен мұғалімнің іс-әрекеті дамуының бір тектес логикаға бейімделуіне бағыт жасайды.
Сабақтың талабын орындау мен оны түсінуге байланысты, мұның өзі әлеуметтік сұранымға қатысты анықталып, оқушылардың жеке басының қажетсінуіне орай құрылады, оқыту мақсаты, міндеттері, заңдары мен принциптері басшылыққа алынып, жоғарыдағы іс-әрекеттің мазмұнын айқындайды. Жалпы талаптардың ішінде, бүгінгі сабаққа сәйкес келетін, болып қарауға олатын жіктеме төмендегідей: (И.П.Подласый)
* ғылым жетістіктерінің жаңа түрін озық іс тәжірибені, оқу-тәрбие үрдісінің негізгі заңдарына құрылған сабақты;
* сабақты өту үрдісінде, барлық дидактикалық принциптер мен ережелер;
* оқушылардың санасын қалыптастыруға әсер етерлік, пәнаралық байланысты;
* бұрынғы білімнің байланыстыруға, оны меңгеруде икем-қабілетін және оқушылардың білім сапасын арттыру барысындағы тіректік ұғымдарға сілтеме жасау;
* тұлғаны жан-жақты дамытудың белсенді және түрінің қажеттілігі;
* педагог оқу-құралдарын ұтымды қолдануы;
* алған білімнің, өндірістік қызметпен, оқушының жеке іс-тәжірибесімен байланысты жүзеге асыруы;
* білімнің, икемнің, қабілетін тәжірибеде қалыптастыру, оны ойлау - амалы мен іс-әрекетке тиімді қолдануы;
* сабақты диагностикалау, жоспарлау, жобалау және болжау алуы.
Әрбір сабақ тұтас педагогтың процестің функциясын жүзеге асыруға бағытталған: оқыту, дамыту, тәрбиелеу. Соның нәтижесінде сабақ көпжоспарлы, құрылымы әр түрлі болып келуі мүмкін.
Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі болып келуі мүмкін. Сабақ құрылымының ерекше көп тараған түрі барлық дидактикалық міндеттерді шешуге: білімді енгізу, жаңа материалды зерделеу, өткен материалды бекіту, бақылау, оқушылардың білімін бағалау, үйге тапсырма берумен байланысты. Көріп отырғанымыздай, сабақтың құрылымы кездейсоқ болмайды, ол оқыту үрдісінің заңдылықтарын жүзеге асырады, жаңа сабақты меңгерту логикасын ішкі психологиялық құбылыс ретінде, оқушының өзіндік ойлау іс-әрекетінің заңын,жеке таным қабілеті сапасында алып, мұғалім қызметінің түрін және оқушыны педагогтік үрдістің субъектісі ретінде алады.
Сабақ элементтері, ішінара бөліктердің өзара біртұтастығында аталған заңдар жүзеге асады, өзектілігі анықталып, оқушылардың жаңа ұғымдық түсініктер қалыптасады, сөйтіп, іс-әрекет тәсілдерін меңгеріп оны тәжірибеде қолдануға төселеді. Педагогикалық жүйеде бұлар оқытудың кезеңдері сияқты, негізгісі, өзгертуге болмайтын, әр сабақта дидактикалық бірліктегі міндеттерді жинақтап, сабақтың дидактикалық құрылымының компоненті сапасында келеді. Міне, осы компоненттер сабаққа қажетті шарттар мен бағдарламалық материалдарды меңгеруге жеткілікті біліктілік пен икем, қабілеттерді және оқушылардың ойлау әрекетінің белсенділігін өздігінен қалыптастыру, олардың өмірге бейімделуге және интеллектуалдық қабілетін дамыту - оқушыларды өмірге бейімделуге және еңбек етуге жаттықтыруға тиісті қадам.
Сабақта оқушылардың оқу қызметін ұйымдастыру. Сабақта оқушының оқу қызметін ұйымдастыру бұл оқушы мен мұғалімнің сырттай үйлесімді қызметі, оның өзі белгілі бір пен тәртіп талабынан құрылады. Мынандай бағыттарға бөлінеді: фронтальды - мұғалімнің барлық оқушылардың жеке және өзіндік жұмысын басқаруы, жеке- өзіндік
Жұмыс әр оқушының топтық және жұптық қызметі. Мұғалімнің оқу қызметін фронтальді ұйымдастыруы барлық оқушылардың іс-әрекетінің бірлікте болуын басқару, яғни барлық оқушылар бірдей тапсырманы орындайды, жұмыс бәріне ортақ, барлық сынып талқылайды, нәтижені салыстырады, жинақтайды. Бұл тәсіл оқушылар мен ұстаз арасындағы сенімді нығайтып, ұжымдық сезімді тәрбиелейді, пікірлерді талқылауы ширайды, басқаның ойын, өзінің ой-түйіндерімен салыстырады, қателерін табуға жаттығады.
Мұғалімге қойылатын басты талап оқушылардың ішінен ең тиімді ой-тұжырымды дәл таба білуі, оны алдын ала болжауы, оқу ситуациясын туғызуы, сабақтың міндеттеріне жауап іздеуі; барлық айтқысы келген ынталы оқушыны ықыласпен таңдауы, оны мәдени тұрғыда қолдауы, мұнымен бірге қажетті сәттерде түзетулер енгізуі, әр оқушының мүмкіндігіне жол ашу.
Фронтальды оқытуды ұйымдастыру проблемалық, ақпараттық және түсіндірмелі иллюстративті мазмұнда және репродуктивті және шығармашылық тапсырмалармен келуі мүмкін. Мұнда шығармашылық негізге құрылған тапсырма бірнеше шағын тапсырмаларға бөлінеді, жұмыстың бұл түрі барлық оқушылардың белсенділікпен іс-әрекетте болуына жағдай туғызады. Бірақ, сабақтың бұл түрінде көптеген кемшіліктер бар, жұмыс барысында оқушылар әр түрлі деңгейде өз мүмкіндігіне қарай білімін арттыра алмайды, бәрінің білімі бір мөлшерде оқшауланбайды, әсіресе, нашар үлгеретін оқушыға мұғалімнің көмегі үнемі қажет болса, ал қабілеті өте жоғары оқушыда уақыт артық қалады. Сол себепті сабақтың тиімділігін арттыру үшін сабақтан басқа түрлері де пайдалану керек.
Жеке жұмысты ұйымдастыру сабағында әр оқушының өзіндік іс-әрекеті ескеріліп, оған арнаулы әзірліктер жасалып, оқу мүмкіндіктері алдын ала есепке алынады: әдебиеттермен, анықтамалармен, энциклопедиямен жұмыс міндетін шешу, шығарма әзірлеу, реферат жазу. Жеке жұмысты ұйымдастыру барысында екі түрлі тапсырма орындалады: жеке және жекелендіру. Біріншісінің ерекшелігі ол: оқушы алдымен барлық сыныпқа берілген тапсырманы орындайды, басқа оқушымен қарым-қатынасқа түспейді, бірақ жұмыс қарқынын бәріне бірдей. Екіншісінің ерекшелігі, ол оқушы арнаулы тапсырманы орындауда өзінің танымдық оқу іс-әрекетін мөлшерлейді, атап айтсақ, әр оқушы өзінің оқу қызметінің режиміне орай жұмыс қарқынын белгілейді.
Жеке жұмысты сабақтың барлық кезеңдерінде жүргізу тиімді және оны бекітіп отыру көзделеді, мұның өзі оқушының бұрын меңгерген білімдерін, қабілетін, дағдысын жетілдіріп отыруына ықпалы зор, сол секілді бақылау үшін зерттеу әдісін меңгеруге жол ашады. Сабақтың бұл түрі оқушылардың өзіндік іс-әрекетін тәрбиелейді, жинақылыққа, ұшқырлыққа, өзінің мақсатын айқындауға таба білуге бағыттайды, бірақ бұл сабақта оқушылардың қарым-қатынасы шектеулі, оны ұжымдық жұмыстың түрімен толықтыруға, топтық жұмыс ұйымдастыруға болады.
Топтық жұмысты оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру негізінде құруға мыналар жатады:
+ оқу міндетін анықтау үшін сынап екі топқа бөлінеді;
+ әр топ тапсырма орындайды (не бірдей, не саралап, даралап берілген), ол топ ішінен бөлініп шыққан топбасымен немесе мұғалімнің басқаруымен өтеді;
+ топтың енгізген жаңалығына орай тапсырмалар іріктеледі;
+ топтың құрамы сабақтың мазмұнына қарай өзгереді; ең жоғары деңгейдегі оқушының мүмкіндігін ескеру қарастырылады;
+ топтың және құрамның әр түрлі деңгейлікке орай оқушылардың қауымдастық құрамы сұрыпталады және мұның өзң оқушыларға байланысты.
Сабақтың топтық жұмыс түрінде оқушы саны көбейеді және жеке жұмыс барысында оқушыға не топ басшысының, не мұғалімнің көмегі қажет болып отырады (фронтальды және жеке жұмыс кезінде мұғалімнің оқушыға көмек беруі қиындай түседі, сондықтан олар жеке жұмысқа көшкенге дейін кезек күтуге мәжбүр).
Топтық жұмыс практикалық жұмыстарды, зертханалық және жаратылыстану ғылыми тақырыптардағы практикалық жұмыстарды, сондай-ақ шет тілдерді меңгеруде,ауыз екі сөйлеуде тілді дамыту бағытында және еңбек сабақтарын өткізгенде өте тиімді. Жұмыстың бұл түрінде ұжымдық талқылау қолданыла отырып, өзара кеңес беріп, өлшемдік параметрлері күрделеніп, өздік жұмыс тиімділігі жағынан бұрынғыға қарағанда жақсара түседі.
Әрбір қарастырылған оқыту қызметін ұйымдастыру түрлері оқушылардың сабақ барысындағы өзіне тән оқу-тәрбиелік міндеттерді жетілдіре түседі. Олар өзара, бірін-бірі толықтырып, дұрыс құрылған сабақтың жақсы нәтижесін көрсетеді.[4]
Мұғалімнің сабаққа дайындығы. Мұғалімнің сабаққа дайындығы өзара байланысты екі кезеңнен тұрады: сабақтарды тақырып бойынша жоспарлау және осы жоспарлауды әрбір сабаққа сәйкес нақтыландыру, әрбір жеке сабақтың жоспарын терең ойластыру мен құрастыру.
Тақырыптық жоспарлау оқу бағдарламасының белгілі бір тақырыбы немесе тарауы бойынша өтілетін сабақтар мен сабақтан тыс оқу жүйесіндегі оқыту-тәрбиелік үрдісі білім беру, дамыту және тәрбие беру қызметтерін іске асыруының қолайлы жолдарын анықтау үшін қажет. Бұл жүйеге, негізгі дидактикалық мақсатына байланысты, сабақтың әр алуан тұрпаты және түрлерімен қоса оқушылардың сыныптан тыс және оқудан тыс жұмыстарының басқа түрлері де кіреді. Тақырыптық жоспарлаудың ойдағыдай іске асырылуы, көбінесе мұғалімнің оқушылар нені білулері керек, т.б. деген сияқты мәселелерді қаншалықты терең ойластырғанына байланысты болып келеді. Сондықтан мұғалім тақырыптық жоспарлауды пәннің оқу бағдарламасымен, білім беру стандарттымен мұқият танысудан, пәнді оқыту кезіндегі және берілген тақырып бойынша дидактикалық міндеттерді шешудегі негізгі тәрбиелік мақсаттарды және оқушыларды дамыту мақсаттарын анықтаудан бастауы қажет.
Бір сабақты жоспарлау-мұғалімнің тиянақты бір сабаққа дайындығы, яғни сабақты жоспарлау, тақырыптық жоспарлауды әрбір жеке сабаққа сәйкес нақтыландыру, сабақтың негізгі мазмұны мен бағыты анықталғаннан кейін сабақтың жоспары мен қысқаша мазмұнын терең ойластыру мен құрастыру. Сабақ жоспары мұғалімнің жұмыс тәжірибесіне, білімдарлығына, педагогикалық шеберлігінің деңгейіне қарамастан, әрбір мұғалім үшін қажет.
Сабақтың жоспары, тақырыптық жоспар, бағдарлама мазмұны негізінде, мұғалімнің оқушыларды және олардың дайындық деңгейін білуінің негізінде құрастырылады. Сабақты жоспарлауда және оны өткізу технологияларын дайындауда екі өзара байланысты бөліктер бар: сабақ мақсатын, оның әрбір қадамын терең ойластыру; арнайы дәптерге сабақ жоспарын белгілі бір түрде жазып алу.
Сабақтың мақсаты бағдарлама материалының мазмұны негізінде, мектептің материалдық базасының және оқушылардың белгілі бір оқу жағдайына сәйкес ұйымдастыруға болатын оқу материалымен жұмысының мазмұны негізінде анықталады. Сабаққа дайындалудың бұл бөлімінде мұғалім болашақ сабақтың өту барысын болжайды, оны ой-санасынан өткізіп, өзінің оқушылармен бірлесіп жасайтын іс-әрекеттерінің өзіндік бір сценарийін дайындайды. Өзінің және оқушылардың сабақтағы әрекеттерінің негізгі мазмұны мен бағыттылығын анықтағаннан кейін барып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz