Етістікті тіркестер

І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ...2
ІІ. Негізгі бөлім
2. 1. Етістікті және есім сөз тіркестері ... ... ... ... .5
2.2. Арап тіліндегі етістіктерің шақтары ... ... 16
2.3. Етісмікке атаудық ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.4. Қосылып жазылатын есімдіктер ... ... ... ... ...21

ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ..24
ІV. Пайдаланыған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... .25

Араб тілі мен қазақ тіліндегі етістіктер -- біреудің немесе бір нәрсенің қимыл –әрекетін, жай-күйін білдіретін сөз табы. Араб етістігі –өте күрделі сөз табы және жана сөз жасаудың негізі. Араб етістігінің түбірі негізіен үш дауысссыз дыбыстан тұрады. Етістіктің бірінші және үшінші харакаттары - фатха, ал ортаңғы харакаты фатха да, кесра немесе дамма да болуы мүмкін. Ортаңғы дауыссыз дамма харакаты жазылған етістік салт, ал фатха мен кесра жазылған етістік сабақты да, салт та етісеік болады. Етістікті сөз тірекстерінің грамматикалық діңгегі етістік болады да, соның негізінде басқа сөздер етістіктің маңына топтанады. Сөз таптарының қайсысымен салыстырсақ та, етістіктердің сөз тіркесін құрау қабілетінің молдығын байқаймыз. Етістіктер мен есімдердің барлық түрлері, сондай – ақ үстеулер, көсемшелер, шылаулы есімдер тіркесе алады. Алайда бұл сөздердің етістіктермен тіркесу дәрежесі, тіркесу тәсілдері мен формалары, сол сияқты, мағыналық қатынастары да әр түрлі болып отырады. Толып жатқан есім сөздер етістіктермен ешбір қосымшасыз тіркеседі. Бұл ретте етістіктер мен есімдердің өз ара байланыс түрі қабысу болады. Етістіктің ең қарапайым үлгісі мынадай
ﻔَﻌَﻝَ ﻔَﻌِﻝَ ﻔَﻌُﻝَ
Араб етістіктерінің тұйық рай формасы жоқ, сондықтан түбір етістік делініп шартты түрде өткен шақтағы музаккар тұлғалы етістіктің жекеше түрінің 3-жағы қабылданған.

1. Б. М. Гранде Курс Арабской грамматики в сровнительна –историческом освещеним «Восточная литература » РАН 2001.
2. Б.С. Тасымов.
«Араб тілі І «бөлім » Алматы, 1988
3. Б.С. Тасымов.
«Араб тілі ІІ «бөлөм » Алматы, « РАУАН » 1994
4. Томатов М.
«Жалпы тіл білімі» Алматы, 1975
5. «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» Алматы, 1988
. Нұржекеева Л.
6. «Метонимиялық ливгвистикалық табиғаты» Алматы, 1992

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ – Түрік Университеті

Тақырыбы: Етістікті тіркестер

Қабылдаған: Дүйсембаева С.
Орындаған: Төрәев К.
Тобы: ФАД – 811

Түркістан - 2010

ЖОСПАР

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1. Етістікті және есім сөз
тіркестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5

2.2. Арап тіліндегі етістіктерің шақтары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16

2.3. Етісмікке
атаудық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...20

2.4. Қосылып жазылатын
есімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

ІІІ.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .24

ІV. Пайдаланыған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 25

К І Р І С П Е :

Араб тілі мен қазақ тіліндегі етістіктер -- біреудің немесе бір
нәрсенің қимыл –әрекетін, жай-күйін білдіретін сөз табы. Араб етістігі
–өте күрделі сөз табы және жана сөз жасаудың негізі. Араб етістігінің
түбірі негізіен үш дауысссыз дыбыстан тұрады. Етістіктің бірінші және
үшінші харакаттары - фатха, ал ортаңғы харакаты фатха да, кесра немесе
дамма да болуы мүмкін. Ортаңғы дауыссыз дамма харакаты жазылған етістік
салт, ал фатха мен кесра жазылған етістік сабақты да, салт та етісеік
болады. Етістікті сөз тірекстерінің грамматикалық діңгегі
етістік болады да, соның негізінде басқа сөздер етістіктің
маңына топтанады. Сөз таптарының қайсысымен салыстырсақ та,
етістіктердің сөз тіркесін құрау қабілетінің молдығын байқаймыз.
Етістіктер мен есімдердің барлық түрлері, сондай – ақ үстеулер,
көсемшелер, шылаулы есімдер тіркесе алады. Алайда бұл сөздердің
етістіктермен тіркесу дәрежесі, тіркесу тәсілдері мен
формалары, сол сияқты, мағыналық қатынастары да әр түрлі болып
отырады. Толып жатқан есім сөздер етістіктермен ешбір
қосымшасыз тіркеседі. Бұл ретте етістіктер мен есімдердің өз ара
байланыс түрі қабысу болады. Етістіктің ең қарапайым үлгісі
мынадай
ﻔَﻌَﻝَ ﻔَﻌِﻝَ ﻔَﻌُﻝَ
Араб етістіктерінің тұйық рай формасы жоқ, сондықтан түбір етістік
делініп шартты түрде өткен шақтағы музаккар тұлғалы етістіктің жекеше
түрінің 3-жағы қабылданған. Араб тілінде етістіктері толымды етістік және
толымсыз етістік болып екіге бөлінеді. Етістік баптары туралы кейінірек
накты айтылатын болады. Араб етістігі салт және сабақты етіскке
бөлінеді.

Араб тілінде толымды етістік дійліп Түбір құрамындағы дауыссыздар
өзгеріске түспейтін немесе түбір құрамында тиянақсыз әріпдер (дыбыстар)
ى،ا،و кездеспейтін етістік толымды етістіқ болып есептеледі .
Араб тілінде толымды етістік дійліп Түбір құрамындағы дауыссыздар
тиянақсыз бар болып етістікғе толымсыз етістіқ болып есептеледі .
Толымсыз етістік құрылысы жағынан бірнеше топқа бөлінеді:
а) басқы ірпі тиянақсыз дыбысты толымсыз етістік.
Мысалы: тұру, тоқтау- وَﻘَﻒَ келу - وَﺻَﻞَ
ә) ортаңғы әрпі тиянақсыз дыбысты толымсыз етістіктер аралық толымсыз
етістіктер деп аталады.
Мысалы: айту -ﻘَﺎﻞ َ өмір сүру- ﻋَﺎﺶَ болу- ﮐَﺎﻦَ
б) соңғы әрпі тиянақсыз дыбысты толымсыз етістік.
Мысалы: кездесу - ﻟَﻘِﻰَ жүру-ﻣَﺸﻰ َ тастау- ﺮَﻣَﻰ
Құрамындағы тиянақсыз дауыссыз саны бірден артық болса, етістік мүлде
толымсыз етістік деп аталады.
Мысалы:
Екінші және үшінші түбір дауыссыздары бірдей етістік қосарланған
етістік деп аталады.
Мысалы: ойлау- ﻇَﻦﱠ өту- ﻣَﺮﱠ жауап қайтару- ﺮَﺪﱠ
Араб грамматикасының аса манызды ерекшеіліктерінің бірі –етістік
бапдары мен етістіктен жасалатын есим сөздерінің (масдарлар) болуы. Үш
дауыссыздан туратын етістік баптарының саны 15-ке жетеді, олардын ішінде 10
бап өте жиі колданылады. Олар арап грамматикасында рим цифрымен
нөмірленеді. Баптар қарапайым етістік формаларының құрамындағы түбірлік
дауыссыздардың қосарлануы, харакаттарының яғни қысқа дауысты дыбыстарының
орын өзгертуі немесе түбір құрамына өзге дауыссыз дыбыстардың қосылуы
арқалы жасалады. Әрбір бап белгілі бір қимылдық (етістіқ) мағынаны
білдіреді.

Мысалы: аман-саг болу- ﺴَﻟِﻢ َ І; сәлем беру- ﺴَﻟﱠﻢَ ІІ;
тату болу- ﺴَﺎﻟَﻢَ ІІІ; бағыну, көну- ﺘَﺴَﺎﻢَ ІV; алу- ﺘَﺴَﻟﱠﻢَ V;
татуласу, келісу- ﺘَﺴَﺎﻟَﻢَ VІ; алу- ﺇِﺴْﺗَﻟَﻢَ VІІІ; бағыну, бас ию –
ﺇِﺴْﺗَﺴْﻟَﻢَ X;
Араб етістігі салт және сабақты етістіққе бөлінеді Сабақты етістік
сөйледе тура толықтауыштың қызметін атқаратын емес сөздің табыс септігінде
тұруын талап етеді. Табыс септіктегі тура толықтауышты меңгере алмайтын
етістік салт етістіктер деп аталады.

ЕТІСТІКТІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
Етістік сөздер басым компонент ретінде сөз тіркесін қабысу, матасу,
меңгеру амалдары арқылы құрайды. Қабысу матасу амалын жұмсауда, сан
мөлшері жағын ескергенде, есімді сөз тіркесі мен етістікті сөз тіркесінде
көп алшақтық жоқ: қызыл қалам, шай қасық – кеше келді, қаламның
ұшы – інімнің келгені т.б.
Бірақ меңгеру амалы түр жағынан да, жиілік жағынан да етістікті
сөз тіркесінде өте мол көрінеді.
Зат есімдердің меңгеру қабілеті бұдан да төмен. Ал
етістіктер меңгеру амалын кең түрде қамтиды.
Бірақ етістік сөздердің өзі іштей тіркестік қабілеті - тіркесу
амалдарының түр – түрін паЙдалануы, бір амалдың өзінің түрлерін қолдануы
бірдей емес. Әр етістік сөздің тіркестік қабілеті оның
грамматикалық формасына, лексикалық мағынасына байланысты. Тіркестік
қабілеті жағынан етістіктер ең алдымен субстантивті қимыл атауы болатын
формалары мен ол формалары жоқ қалпына қарай ерекшеленеді. Субстантивті
формалар (есімше, тұйық рай) бағыныңқы сөзбен матасу арқылы байланыса
алады, ол форманы алмаған етістіктер бағыныңқы компонентті матастырып
тіркестіре алмайды: бұлттың сейілгені – бұлттан сейілді.
Етістіктерді тіркесу қабілеті жағынан өзара ажырататын, бөлетін
тағы бір жай – олардың салт, сабақты болуы. Сабақты етістіктер бағыныңқы
сөзді табыс септік формада меңгере алады, салт етістік бұл тұлғадағы
сөзді меңгере алмайды.
Етістік сөздердің әрқайсысы өз мағынасына сай тіркес құрау қабілетіне
ие болатыны тағы бар. Мұнымен қатар етістіктер мағыналық топтарға қатысы
жағынан да түрлі тіркестік сапаға ие болып жатады.
АРАП ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕРІҢ ШАҚДАРЫ
Араб тіліндегі етістіктің өткен шағы айту кезенде аяқталған немесе
одан бұрын өткен қимыл-әрекетті білдіреді. Қимыл – әрекеттің
аяқталғандығын білдңру үшін казақ тілінде әлдеқашан деген мағынаға жақын
келетін ﻗَﺪْ демеулік шылауы қолданылады. –өткен шақта жасалған қимылды
білдіретін әрбәр етістік етістіктің өткен шағы деп аталады. Араб тілінде
етістіктердің инфинитив тұлғасы болмағандықтан, өткен шақтағы жекеше түр
ІІІ жақ музаккар тегі инфинитив тұлғасы ретінде алынған. Өткен шақ
тұлғадағы етістік сөйлеу кезеніне дейінгі қимыл-әрекетті білдіреді.
Мысалы, ﮐَﺗَﺐُ – ол жазды, ﺪَﺮَﺱُ – ол оқыды.
Бұл етістіктер сөздікте инфинитив ретінде “жазу” және “оку” деп
аударылған. Инфинитив ретінде алынған өткен шақ, жекеше түр, ІІІ жақ
музәккар тегіндегі етістік қазақ тіліндегі тұйық рай етістігіне сәйкес
келеді.
Кез келген бабтардағы етістіктердің өткен, осы-келер шақ тулғалары, әр
шақтың негіз етіс және ырықсыз етіс тұлғалары бар. Олар түрде, жақта, райда
өзгереді. Өткен шақта етістік өзгермейтін негізден жасалады. Жіктелгенде
қай текте, қай жақта және қай түрде тұрғанын білдіретін жалғвулары ғана
өзгереді.
Араб етістігінің өткен шақ тұлғасындағы үш дыбысты етістіктерінің
негіз етісінің бірінші және үшінші дауыссыз дыбыстары үнемі “фатхамен”
дыбысталса,

Үш дауыссыздан тұратын етістіктің өткен шақта жіктелу үлгісі.
Жақ Тек Жекеше Екілік Қөпше
І --- ﻣَﺸَﻳْﺕُ ---- ﻣَﺸَﻳْﻨﺎَ
ІІ мр ﻣَﺸَﻳْﺕَ ﻣَﺸَﻳْﺗُﻣﺎَ ﻣَﺸَﻳْﺗُﻢْ
ІІ мс ﻣَﺸَﻳْﺕِ ﻣَﺸَﻳْﺗُﻦﱠ
ІІІ мр ﻣَﺸَﻳﺎَ ﻣَﺸﻳﺄَ ﻣَﺸَﻳﻭُﺍ
ІІІ мс ﻣَﺸَﻳَﺕْ ﻣَﺸَﻳَﺗﺎَ ﻣَﺸَﻳْﻦَ

Таблицада жіктелуі көрсетілген етістік - І бап толымды етістік. Осы
таблицадан байқалып отырғанындай, І және ІІ жақтағы жіктік жалғкулары
жалғанғанда, түбірдің соңғы дауыссзына сукун қойылады.
Араб тіліндегі етістіктің осы-келер шағы етістігі мынадай мағыналарды
білдіру үшін жұмсалады:
Етістікің осы-келер шағы қәзір не болашақта өтетін қиыл-амалды
көрсетеді. Етістіктің щсы-келер шағына тән қәсиеттер –сөйлеу кезеңінде, не
сөйлеу кезеңінен кейін іле-шала өтетін қимылды білдіру, тұрақты касиеті
бар күнделекті өтетін қимылды білдіру осы-келер шақ тұлғасындағы үш дыбысты
етістіктердің негіз етісі түбір құрамындағы бірінші дауыссыз дыбыстың
сүтінделуі, сүкінделген дауыссыз дыбыстың алдынан жақтық көрсеткіштерінің
тіркесуі, ортаңғы дауыссыз дыбыстың типтік белгісіне (а,у,и) байланысты
харакатталуы және үшінші дауыссыз дыбыстың даммалануы аркалы жасалады. Осы-
келер шак тұлғасындағы үш дабысты етістіктердің ырықсыз етісінің жасалуы
негіз етісге ұқсайды, айырмашылығы жақтық көрсеткіштер үнемі даммамен,
ортаңғы дауссыз дыбыс тек фатхамен дыбысталып отырады. Түбірдің бірінші
және үшінші дыбысының характтары негіз етіс тұлғасының харакаттарымен
бірдей.

Етістіктің осы-келер шақта жіктелу үлгісі ﺩَﺮَﺲَ (у)

Жақ Тек Жекеше Екілік Қөпше
І --- ﺃَﺩْﺮُﺲُ ---- ﻨَﺩْﺮُﺲُ
ІІ мр ﺗَََﺩْﺮُﺲُ ﺗَﺩْﺮُﺳَﺎﻦِ ﺗَﺩْﺮُﺳُﻭﻦَ
ІІ мс ﺗَﺩْﺮُﺳِﯾﻦَ ﺗَﺩْﺮُﺳْﻦَ
ІІІ мр ﯾَﺩْﺮُﺲُ ﯾَﺩْﺮُﺳَﺎﻦِ ﻳَﺩْﺮُﺳُﻭﻦَ
ІІІ мс ﺗَََﺩْﺮُﺲ ﺗَﺩْﺮُﺳَﺎﻦِ ﻳَﺩْﺮُﺳْﻦَ

Таблицадан көрініп отырғаныдай, осы-келер шақтағы ІІ жақ етістіқ
түрлерінің (жекеше, екілік, көпше) ортақ белгісі ﺗَ (та) префиксі.
Екілік түрде ﺍَﻦِ (ани) жалғауы бар. жіктік жалғауы- дамма.
Осы-келер шақ етістігінің болымсыз түрі етістіктің алдына ﻵ
болымсыздық шылауы қойылып барып жасалады.
Мысылы: (ол) оқымайды---ﻵﻳَﺩْﺮُﺱ ُ
Етістікің келер шағы
Араб тіліндегі етістіктің келер шағы –айту кезіндегі қимыл-әрекетпен
ешбір байланысы жоқ болашақта болатын іс-әрекетті білдіру үшін жұмсалатын
етістік формасы. Етістіктің келер шақ тұлғасы осы –келер шақ етістігінің
алдына ﺴٓوْفٓ префиксі тіркесіп келуі арқалы жасалады. ﺴٓوْفٓ өзі
тіркескен етістіктен бөлек жазылады. ﺴٓوْفٓ префиксінің қізметін қейде
оның қысғарған түрі - ﺴٓ (са) префиксі атқарады. Оның ﺴٓوْفٓ - дан
айырмашылығы –ол етістікке қосылып жазылады.
Мысалы: (ол) ойнайды- ﻳٓﻟْﻌٓﺐُ ﺴٓوْفٓ
Келер шақ етістігінің болымсыз түрі етістік пен ﺴٓوْفٓ префиксінің
ортасында ﻵ болмысыздың шылауы қолданылып жасалады.

Етістіктің келер шақта жіктелу үлгісі ﺩَﺮَﺲَ (у)

Жақ Тек Жекеше Екілік Қөпше
І --- ﺴٓأٓدْﺮُسُ ------ ﺴٓﻧٓدْﺮُسُ
ІІ мр ﺴٓﺘٓدْﺮُسُ ﺴٓﺘٓدْﺮُﺴٓﺎﻦِ ﺴٓﺘٓدْﺮُﺴُﻭﻦٓ
ІІ мс ﺴٓﺘٓدْﺮُﺴِﻴﻦٓ ﺴٓﺘٓدْﺮُﺴْﻦٓ
ІІІ мр ﺴٓﻴٓدْﺮُسُ ﺴٓﻴٓدْﺮُﺴٓﺎﻦِ ﺴٓﻴٓدْﺮُﺴُﻭﻦٓ
ІІІ мс ﺴٓﺘٓدْﺮُسُ ﺴٓﺘٓدْﺮُﺴٓﺎﻦِ ﺴٓﻴٓدْﺮُﺴْﻦٓ

Етістіктің келер шағының болмсыз түрінде қысқарған (са)ﺴٓ
перфиксі қолданылмайды. Қелер шақ етістігі қөбінесе алдағы уақытта
болатын қимыл-амалын білдіру үшін қолданылады.
Сан есим. – екі тілде де заттың санын немесе – ретін білдіретін сөз
табы.
Етістік сөз тіркестеріне меңгеріліп бағыныңқы компонент ретінде
зат есім, есімдіктер қатысады. Сын есім, сан есім, есімшелер бұл
тіркеске субстантивтенген жағдайда ғана енеді: кісіні шақырды,
алғанын көрді . Сан есімнің басқа сөз таптарынан айырмашылығы -ол
негізінен абстракылық –сандық (мөлшерлік) мәнде болады. Араб тіліндегі
сан есімдердің қазақ тілінен өзгешелігі- грамматиқалық тек (музәккар,
муәннас) категориясының болуы есепделеді. Бұл өзгешелік сан есімдердің
зат есімдермен синтаксистік байланысқа түсуі кезінде үлкен роль атқарады.
Екі тілдегі сан есімдердің қолданылуыдағы ұқсастықтары :
1) бір сан есімі біреу , әлдекім деген белгіздік есімдігі
қызметінде колданылады.
Мысалы: Біреу кіріп сұрады. – ﻓَﺴَﺎَﻞَ ﺃَﺤَﺩٌ ﺨَﺎﺀَ
2) бір сан есімі баяндауыш қызметін атқарады.
Мысалы: Біздің мақсадымыз – бір (ортақ) - ﻫَﺩ ﻓُﻨَﺎ ﻭَﺍﺤِﺩٌ
3) Шексіз сандар тізбегі екі тілде де бірліктер және он, жүз, мың,
миллион сандарынан бірігіп жасалады.
4) Екі тілде де сан есімдер дара және күрделі болып бөлінеді. Дара
сан есімдер бір сөзден , күрделі сан есімдер екі не одан да көп сан
есімдердің тіркесінен жасалады. Араб тіліндегі күрделі сан
есімдер қазақ тіліндегі сияқты он бір санынан басталады.

Араб тіліндегі сан есімдер мағыналық тұрғыдан манадай негізгі
топтарға бөлнеді:
1. Есептік сан есімдер.
2. Реттік сан есімдер.
3. Бөлшектік, еселік, топтау сан есімдері.
Казақ тіліндегі жинақтық сан есім мен болжалдық сан есим араб
тілінде кездеспейді. Бұл сан есімдердің мағынасы араб тілінде
септеуліқтердің жәрдемімен септік жалғауларның өзгеруі және сөздер
мен демеуліктердің орын тәртібі арқалы беріледі.
Есептік сан есім
Есептік сан есімнің музәккар және муәнас түрі бар. Муәннас формасы
музәккар формасында тұрған сан есімге тамарбута ﺓُ жалғану арқалы
жасалады.
Мысалы: ﺴَﺑْﻊٌ ﺴَﺑْﻌَﺔٌٌ (жеті)
ﺗِﺴْﻊٌ ﺗِﺴْﻌَﺔٌ (тоғыз)
Екі есептік сан есімнің өзгешелігі - оның муәннас формасы
былайша жасалады: ﺇِﺛْﻧَﺗَﺎﻦِ - ﺇِﺛْﻧَﺎﻦِ
ﻮَﺍﺤِﺩٌ ( бір ) мен ﺇِﺛْﻧَﺎﻦ (екі) сан есімдер санамаланатын
заттардың атауымен тіркесіп келіп , сөйлемде киыса байланысқан
анықтауыш мүше ретінде қолданылады.
Мысалы: Бір костюм—ﺃَﻠْﺑَﺩْﻠَﺔُ ﺃَﻠﻮَﺍﺤِﺩَﺓُ
Екі костюм – ﺃَﻠْﺑَﺩْﻠَﺘََﺎﻦِ ﺃَﻹِﺜْﻧَﺘَﺎﻦِ
Бір қалам – ﺃَﻠْوَﺍﺤِﺩُ ﺃَﻠْﻗَﺎَﻢُ
Екі қалам – ﺃَﻠْﻗََﻠَﻣَﺎﻦِ ﺃَﻹِﺜْﻧَﺎﻦِ
Алайда екі сан есімі өте сирек қолданылады. Заттың екеу екені
екілік жалғауы жалғанып берледі. Ал ﺇِﺛْﻧَﺎﻦ заттардың санын
нақтылай түсу үшін немесе қойылған сұраққа жауап беру кезенде
пайдаланылады. Мысалы: ﺩَﺮْﺴًﺎ؟ ﻜَﻡْ -- Неше сабақ (болды) ?
ﺇِﺛْﻧَﺎﻦ --- Екі
3-тен 10-ға дейінгі сан есімдер (10-ның өзі де кіреді ) өздері
байланысқа түсетін зат есімдердің алдында , тек жағынан оларға
қарама-қарсы формада қолданылады. Бұл сан есімдерден кейін келғен
зат есімдер белгісіз халде, көпше түрде және ілік септігінде
тұрады.
Мысалы: бес қалам --- ﺃَﻗْﻼَﻡٍ ﺨَﻣْﺴَﺔُ
Он автомобиль -- ﺴَﻴﱠﺎﺮَﺍﺖٍ ﻋَﺸَﺮُ

1- ден 10- ға дейінгі есептік сан есімдер
Қазақша мр мс Цифрлық белгілері
Бір ﻭَﺍﺤِﺩٌ ﻭَﺍﺤِﺩَﺓٌ ١
Екі ﺇِﺜْﻨَﺎﻦِ ﺇِﺜْﻨَﺘَﺎﻦِ ٢
Үш ﺜَﻼَﺙٌ ﺜَﻼَﺜَﺔٌ ٣
Төрт ﺃَﺮْﺑَﻊٌ ﺃَﺮْﺑَﻌَﺔٌ ٤
Бес ﺨَﻣْﺲٌ ﺨَﻣْﺴَﺔٌ ٥
Алты ﺳِﺕﱞ ﺳِﺗﱠﺔٌ ٦
Жеті ﺳَﺑْﻊٌ ﺳَﺑْﻌَﺔٌ ٧
Сегіз ﺛَﻣَﺎﻥٍ ﺛَﻣَﺎﻨِﻳَﺔٌ ٨
Тоғыз ﺗِﺳْﻊٌ ﺗِﺳْﻌَﺔٌ ٩
он ﻋَﺷَﺭٌ ﻋَﺷَﺭَﺓٌ ١٠

Сан есім мен санамаланып тұрған есім сөздің арасында ﻣِﻥ септеулігі
айтылуы мүмкін, мұндай жағдайда санамаланатын есім белгілі халде тұруға
тиіс.

11-ден 99-ға дейінгі есептік сан есімдер
11-ден 99- ға дейінгі дөңгелек ондықтардан (20, 30, 40...) басқа
сандар күрделі сан есімдер болып табылады. Дөңгелек оңдықтар музәккар
тұлғасында тұрған есептік сан есімдердің бірліктеріне (ﻮُﻥَ) қосымшасы
жалғану арқалы жасалады. Мысалы:
Отыз - ﺛَﻼَﺛُﻭﻥَ -- ﻭُﻥَ + ﺛَﻼَﺙٌ
Елу - ﺧَﻤْﺴُﻭﻥَ -- ﻭُﻥ + ﺧَﻤْﺱٌ
11-ден 19- дейінгі күрделі сан есімдер әрқашан табыс септігінде
тұрады да, тек жағынан олардың музәккар және муәннас тұлғалары болады. Бұл
сан есімдердің бірліктері санамаланатын зат есімнің тектік тұлғасына
қарамақарсы тұлғада тұруға тиіс. он саны зат есіммен тектік тұрғыдан
қиысады . Ал санамаланатын зат есім жекеше түрде, табыс септігінде,
белгісіз халде болады. 11 мен 12 сан есімдерінің бірлігі де, ондығы да
зат есіммен тек жағынан ққиыса байланысады.
Мысалы:
Он үш минут -- ﺩَﻗِﻳﻗَﺔً ﻋَﺸْﺭَﺓَ ﺛَﻼَﺙَ
Он бес күн --- ﻋَﺸْﺭَ ﻴَﻭْﻣًﺎ ﺧَﻣْﺴَﺔَ

20-дан 99- ға дейінгі есептік сан есімдер бірліктер мен дөңгелек
ондықтардан құралады да, олардың арасына , ﻭَ жалғаулық шылауы
қойылады. Олардың санамаланатын зат есімдермен байланысуы 11-ден 19- ға
дейінгі сан есімдердің зат есімдермен байланысқаны сияқты күйде болады.

Араб тілінде 100-ден жоғары қарайғы есептік сан есімдер бунлар. Араб
тілінде жүз сөзінің екі түрлі жазылу кескіні бар. Олар: ﻣَﺎﺋِﺔٌ мен ﻣِﺋَﺔٌ
Жүз және мың أَﻟْﻑٌ сан есімдерінің екілік, көптік түрлері бар.

Мысалы: көпше екілік
жекеше
ﻣِﺋَﺎﺖ ﻣِﺋَﺗَﺎﻦِ ﻣِﺋَﺔٌ

ﺁﻻَﻑٌ أَﻟْﻓَﺎﻦِ أَﻟْﻑٌ
Жүз және мың сан есімдерінен кейінгі санамаланатын зат есімдер
ілік септігінде , жекеше түрде тұрде тұрады. Олар өзара изафеттік
құрылым түзеді.
1-ден 10-ға дейінгі реттік сан есімдер 2-ден 10-ға дейінгі (10-ның
өзі де кіреді) реттік сан есімдер есептік сан есім дауыссыздарынан
ﻓَﺎﻋِﻞٌ үлгісі бойынша жасалады. Тек ( алтыншы ) ﺴَﺎﺩِﺱ сан есімі ғана
өзгеше. бірінші реттік сан есімнің мынадай тұлғалары бар. أَﻭﱠﻞٌ
(мр) және أُﻭﻟَﻰ (мс) . Өзге реттік сан есімнің бірлігінің муәннасы
музәккар тұлғасына та-марбута қосылу арқалы жасалады. Реттік сан
есімдер сөйлемде қиысқан анықтауыш ретінде жұмсалады және айқындалатын
сөзбен тек, септік және хал-күй тұлғалары жағынан қиыса байланысады.
Музаккар тұлғалы табыс септігінде, белгісіз халде тұрған реттік сан
есімдер сөйлеу кезінде немесе жазбаша тексте мынадай мағыналарды
білдіреді.
Мысалы: бірінші, біріншіден --- أَﻭﱠﻻً бесінші, бесіншіден -- ﺧَﺎﻣِﺴًﺎ т.
б.
11-ден 99- ға дейінгі реттік сан есімдер. Онлар 11-ден 99- ға дейінгі
сан есімдерде бірінші бірліктер, соңынан ондықтар келеді. Белгісіз
халдегі күрделі сан есімдердің екі сыңары да фатхаға бітеді. Ал анық
халдеғі сан есімдердің бірліктері ғана артикльмен келеді. 20-дан жоғары
қарайғы реттік сан есімдердің бірліктері мен ондықтары ﻭَ жалғаулық
шылауы арқылы байланысады. Егер белгілі халде болса, екі сыңарына да
артикль қосылады.
Мысалы: он төртінші --- ﻋَﺷَﺭ ﺭَﺍﺑِﻊَ -- ﻋَﺷَﺭَ أَﻟﺭﱠﺍﺑِﻊَ
жиырма төртінші --- أَﻟﺭﱠﺍﺑِﻊَ ﻭَ أَﻟْﻌِﺷْﺭُﻭﻥَ --ﺭَﺍﺑِﻊَ ﻭَ ﻋِﺷْﺭُﻭﻥَ

Реттік сан есімдер зат есімдермен теқ , септікк және хал-күй
жағынан толығымен қиыса байланысады. Артикль қабылдаған сан есімдер
атау септігінде даммаға аяқталады . Реттік және есептік есімдердегі 20-
ден жоғары дөңгелек оңдықтар бір формалы болып келеді.

Зат есім:
Араб тілінде зат есімнің үш септіқ, үш тү және екі категорияларының
грамматикалық тұлғалары, белгілі, белгісіз халы бар. Зат есім
мағынасына орай жалпы, жалқы болып екіге бөлінеді. Зат есім сөздің
екі тегі бар: Онлар музәккар және му,аннс болып бөлінеді. Музәккар
тегі ол адамдар мен хайуандардың еркегін білдіреді. Ал му,аннас
тегі ,,әйелді,, білдіреді.
Зат есім Кім? - ؟ ﻣَﻥ ман және не? -- ﻣَﺎ؟ ма деген
сұрақтарға жауап беретін сөз табына зат есім деп аталады.
Зат есім му,аннас тегінің есім сөздер соңына жалғанатын
көрсеткіштері үшеу, олар ,,ta-marbuta’’, “alif-maksura”, “alif-
mamduda” болып турады. Му,аннас тегі музәккар тегінен грамматиқалық
көрсеткіштер арқалы ажыратылады. Олар : ﺓ “ta- marbuta”, ﻯ “alif
-maksura”; “alif-mamduda” деп аталады.
1) ﺓ “ta- marbuta”, ﻣُﺩَﺭَﺴَﺓٌ “madrasatun” - мектеп;
2) ﻰَ “alif -maksura” , ﺑُﺸْﺭَﻰ “busra” -- құанышты хабар;
3) ﻴَﺍﻋ - а, u “alif-mamduda” , ﺩُﻧْﻴَﺍ “dunia” -- дүние ;
Музәккәр тегіндегі есім сөздерге му,аннас тегінің
көрсеткіштерінің (ﺓ “ta- marbuta”, ﻯ “alif -maksura”; ﺎ “alif-
mamduda” жалғануы арқалы мамандықты , кәсіпті , туыстықты және тағы
басқа түсініктерді білдіретін му,аннас тегіндегі есім сөздер
жасалады, ﻤُﺩَﺭﱢﺱٌ mudarrisun - оқытушы , ﻤُﺩَﺭﱢﺳَﺔ mudarrisatun -
оқытушы әйел , ﻓَﻼَﺡٌ fallahun- шаруа, ﻓَﻼَﺣَﺔٌ fallahatun- шаруа әйел,
т.б.
Араб тіліндегі зат есімдер үш септікте септеледі . Онлар (атау,
іліқ , табыс ) сепдігінде септеледі. Атау күйіндегі зат есім мен сабақты
етістік сөздің қабысуы арқылы құрылған сөз тіркестері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.