4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалану
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ..2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... 3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздері ... ... ... 10
1.2 Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы 4.5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің өзіндік ерекшеліктері..26
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДЕ 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 4.5 жастағы балаларды қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалану арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған іс.әрекет барысында балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін тиімді қолдану әдістері ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..66
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... 3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздері ... ... ... 10
1.2 Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы 4.5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің өзіндік ерекшеліктері..26
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДЕ 4.5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТИІМДІ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 4.5 жастағы балаларды қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалану арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған іс.әрекет барысында балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін тиімді қолдану әдістері ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..66
Қоғамның қалың талқылауына ұласқан Елбасы Н.Назарбаевтың ағымдағы жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Жолауының негізгі бағыты алдағы дағдарысқа қарсы ұлттың экономикалық қуатын еселеп, соған жан-жақты әзірлікті қамту болып отырғаны айқын [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2]. «Тіл туралы» [3]. «Білім туралы» Заңдарында [4]. «Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы» [5]. «Мәдени мұра» бағдарламасы [6]. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» [7]. «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
«Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында»: «Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп, қажетінше дами алмайды», – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» [9] атты еңбегінде: «...қазақ тарихы адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі керек», – деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы, қажеттігі болашақ ұрпақ дамуының қалыптасу, бала дамуының зандылықтарын, қазіргі қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің көкейкестілігін көрсетеді.
Орыс халқының белгілі ғалымы А.Ә.Измайлов: «Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан, халықтың тарихы және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс-жүзінде тексерілген білімнің, дағдыларының жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде, аңыздарында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салт- дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады» – деп атап көрсетті [10].
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келе, бала тәрбиелеудегі халық ауыз әдебиетіне ерекше тоқталды. Ол «ертегілер халықтық педагогиканың алғашқы және тамаша үлгілері. Ертегілердегідей халықтың асқан даналық тәрбиесімен тепе-тең келетін бірде-бір тәрбие құралы жоқ» – деген еді [11].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2]. «Тіл туралы» [3]. «Білім туралы» Заңдарында [4]. «Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы» [5]. «Мәдени мұра» бағдарламасы [6]. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» [7]. «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
«Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында»: «Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп, қажетінше дами алмайды», – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» [9] атты еңбегінде: «...қазақ тарихы адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі керек», – деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы, қажеттігі болашақ ұрпақ дамуының қалыптасу, бала дамуының зандылықтарын, қазіргі қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің көкейкестілігін көрсетеді.
Орыс халқының белгілі ғалымы А.Ә.Измайлов: «Халық педагогикасы ұрпақтан-ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан, халықтың тарихы және әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс-жүзінде тексерілген білімнің, дағдыларының жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық ертегілерінде, аңыздарында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салт- дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады» – деп атап көрсетті [10].
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келе, бала тәрбиелеудегі халық ауыз әдебиетіне ерекше тоқталды. Ол «ертегілер халықтық педагогиканың алғашқы және тамаша үлгілері. Ертегілердегідей халықтың асқан даналық тәрбиесімен тепе-тең келетін бірде-бір тәрбие құралы жоқ» – деген еді [11].
1. Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаев Н.Ә. 2014 жылдың 17 қаңтары күнгі Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі жолдауы
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: 1998, 48 б.
3. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. 11 шілде, 1997.
4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана: 2007. 27 шілде.
5. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы: 1992. 28 б.
6. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болу тиіс. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003. 22 б.
7. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана: 2001. 20 б.
8. Ұзақбаева С. Қожахметова К. «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» Алматы: Өнер. 1998 18б
9. Назарбаев Н.Ә. «Сындарлы он жыл». -Алматы: ЮРИСТ. 2003 -180 6.
10. Измайлов А.Э. Народное педагогика. Педагогические воззренис народов Средней Азии и Казахстана. - М., 1991. 188 б.
11. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т. 1/Сост. С.Ф. Егоров. - М.: Педагогика, 1998. 200 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992 - 170 б.
13. Дулатұлы М. Шығармалары: мақалалар, зерттеулер. 2- том.- Алматы: Ғылым, 1997.- 345 б.
14. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы: Рауан. 1995.-311 б.
15. Андросова В.И. Развитие интересы к поэзии у детей старшего возраста в условиях детского сада. Автореф.канд.пед.наук. 13.00.01. –Алматы: 2000.-21 б.
16. Керимов Л., Пралиев С. Таным және студент. –Алматы: Санат. 2008
17. Сәтімбеков Р.С. Тәрбие тағылымдары. –Алматы: Нұрлы жол, 2002 . -101 б.
18. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М.: Астрель. 2008. 671с.
19. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы: Санат, 1991. 225 б.
20. Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы/Б. Баймұратова. - 1991. 250 б.
21. Меңжанова А.К. Мектеп жасына жейінгі педагогика. Алматы: 1992
22. Әмірова Ә. Ересек тобында балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу (5-6 жас). Пед.ғыл.канд.дис. 13.00.01.-Алматы: 1994. -2006. 150 б.
23. Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. Пед. ғыл. канд. дисс. Қарағанды, 1999. 198 б.
24. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1999. 154 б.
25. Сакен Сейфуллин: Очерк жизни и творчества[Текст].- Алматы: Ғылым,, 2000.- 48 с. ... Хикаят - диалог 2-басылым.- Алматы: Атамұра, 2010.- 320 б.
26. Ғабдуллин, М. Алтын жұлдыз: очерктер, хаттар және күнделік. Алматы : Ана тілі, 2005. - 288 б.
27. Крупская Н. К. Педагогические сочинения: В 6-ти т. / Под ред. А. М. Арсеньева [и др.] Т. 6 / Крупская Н. К. — М.: Педагогика, 1994. — 512 с.
28. Давиденко Л.А. Воспитание детей раннего возраста в детском саду. Алма-Ата: Мектеп, 2000. 201 б.
29. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері. –Алматы: 2001. -179 б.
30. Қалиұлы.С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы «Білім» 2003. 222 б.
31. Кошкимбаева Р.Х. «Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани – адамгершілікке тәрбиелеудегі ойынның маңызы». «Бастауыш мектеп» №2 – 2007. 144 б.
32. Қоқымбаев Т.И. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудегі халық педагогикасының рөлі. Этнопсихология және этнопедагогика. Алматы: 2000. 168 б.
33. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. Астана: 2008
34. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения, том 2, п/р А.И.Пискунова, М: Педагогика, 1996, 575 с.
35. Бөлеев Қ., - Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. Алматы: Ғылым. 2001 жыл, 152 б.
36. Н.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы
37. Абай Құнанбаев. Екі томдық шығармалары. – Алматы: 1986
38. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Білім, 1993. - 272 б
39. Сауытбеков С.Л. Тағылым тегi, Көкшетау: 2003, 195 б
40. «Әл-Фарабидің философиясы». Астана: Аударма,2005.
41. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары, -Алматы: Жазушы, 1994. -228 б.
42. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері. –Алматы: 2001. -179 б.
43. Аралбаева Р.Қ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: 2012. 182 б.
44. Менжанова А.К. Нравственно-трудовс воспитание детей дошкольного возраста средствами детской литературы. - Алма-Ата: Мектеп, 1987. -118 с.
45. Жұмағожина Р. Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану. –Алматы: Мектеп, 1981. - 42 б.
46. Ғабдуллин М., Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Алматы: 1972. 184 б.
47. Баймұратова Б., «Балбөбек» Алматы: Рауан, 1995. 205 б.
48. Мектепке дейінгі кіші жастағы (3 жастан 5 жасқа дейін) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Зерек бала» бағдарламасы. – Астана: 2009. - 106 б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: 1998, 48 б.
3. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. 11 шілде, 1997.
4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана: 2007. 27 шілде.
5. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы: 1992. 28 б.
6. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама болу тиіс. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003. 22 б.
7. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана: 2001. 20 б.
8. Ұзақбаева С. Қожахметова К. «Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы» Алматы: Өнер. 1998 18б
9. Назарбаев Н.Ә. «Сындарлы он жыл». -Алматы: ЮРИСТ. 2003 -180 6.
10. Измайлов А.Э. Народное педагогика. Педагогические воззренис народов Средней Азии и Казахстана. - М., 1991. 188 б.
11. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. Т. 1/Сост. С.Ф. Егоров. - М.: Педагогика, 1998. 200 б.
12. Жұмабаев М. Педагогика. –Алматы: Ана тілі, 1992 - 170 б.
13. Дулатұлы М. Шығармалары: мақалалар, зерттеулер. 2- том.- Алматы: Ғылым, 1997.- 345 б.
14. Аймауытов Ж. Психология. –Алматы: Рауан. 1995.-311 б.
15. Андросова В.И. Развитие интересы к поэзии у детей старшего возраста в условиях детского сада. Автореф.канд.пед.наук. 13.00.01. –Алматы: 2000.-21 б.
16. Керимов Л., Пралиев С. Таным және студент. –Алматы: Санат. 2008
17. Сәтімбеков Р.С. Тәрбие тағылымдары. –Алматы: Нұрлы жол, 2002 . -101 б.
18. Выготский Л.С. Педагогическая психология. М.: Астрель. 2008. 671с.
19. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы: Санат, 1991. 225 б.
20. Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы/Б. Баймұратова. - 1991. 250 б.
21. Меңжанова А.К. Мектеп жасына жейінгі педагогика. Алматы: 1992
22. Әмірова Ә. Ересек тобында балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу (5-6 жас). Пед.ғыл.канд.дис. 13.00.01.-Алматы: 1994. -2006. 150 б.
23. Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. Пед. ғыл. канд. дисс. Қарағанды, 1999. 198 б.
24. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1999. 154 б.
25. Сакен Сейфуллин: Очерк жизни и творчества[Текст].- Алматы: Ғылым,, 2000.- 48 с. ... Хикаят - диалог 2-басылым.- Алматы: Атамұра, 2010.- 320 б.
26. Ғабдуллин, М. Алтын жұлдыз: очерктер, хаттар және күнделік. Алматы : Ана тілі, 2005. - 288 б.
27. Крупская Н. К. Педагогические сочинения: В 6-ти т. / Под ред. А. М. Арсеньева [и др.] Т. 6 / Крупская Н. К. — М.: Педагогика, 1994. — 512 с.
28. Давиденко Л.А. Воспитание детей раннего возраста в детском саду. Алма-Ата: Мектеп, 2000. 201 б.
29. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері. –Алматы: 2001. -179 б.
30. Қалиұлы.С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы «Білім» 2003. 222 б.
31. Кошкимбаева Р.Х. «Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани – адамгершілікке тәрбиелеудегі ойынның маңызы». «Бастауыш мектеп» №2 – 2007. 144 б.
32. Қоқымбаев Т.И. Бастауыш сынып оқушыларына ұлттық тәрбие берудегі халық педагогикасының рөлі. Этнопсихология және этнопедагогика. Алматы: 2000. 168 б.
33. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. Астана: 2008
34. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения, том 2, п/р А.И.Пискунова, М: Педагогика, 1996, 575 с.
35. Бөлеев Қ., - Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы. Алматы: Ғылым. 2001 жыл, 152 б.
36. Н.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы
37. Абай Құнанбаев. Екі томдық шығармалары. – Алматы: 1986
38. Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Білім, 1993. - 272 б
39. Сауытбеков С.Л. Тағылым тегi, Көкшетау: 2003, 195 б
40. «Әл-Фарабидің философиясы». Астана: Аударма,2005.
41. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары, -Алматы: Жазушы, 1994. -228 б.
42. Табылдиев Ә. Ұлттық тәрбие иірімдері. –Алматы: 2001. -179 б.
43. Аралбаева Р.Қ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы: 2012. 182 б.
44. Менжанова А.К. Нравственно-трудовс воспитание детей дошкольного возраста средствами детской литературы. - Алма-Ата: Мектеп, 1987. -118 с.
45. Жұмағожина Р. Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану. –Алматы: Мектеп, 1981. - 42 б.
46. Ғабдуллин М., Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Алматы: 1972. 184 б.
47. Баймұратова Б., «Балбөбек» Алматы: Рауан, 1995. 205 б.
48. Мектепке дейінгі кіші жастағы (3 жастан 5 жасқа дейін) балаларды тәрбиелеу мен оқытуға арналған «Зерек бала» бағдарламасы. – Астана: 2009. - 106 б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Темирханова Ләззат
4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д.,доцент
_____________ Б.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: 4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық
ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалану
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Темирханова
Ләззат
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Исахова Шахизада
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .6
1 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ
АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы 4-5 жастағы
балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің өзіндік ерекшеліктері..26
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДЕ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ
АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТИІМДІ
ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 4-5 жастағы балаларды қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін
пайдалану арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған іс-әрекет барысында
балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін тиімді қолдану әдістері ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ..66
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер. 2008. – 8 б.
Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту,
тәрбиелеу, оқыту және оның негізгі заңдылықтары туралы ғылым.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына,
басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез
нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат
көздеген қызметі.
Адамгершілік – қоғамдық өмірдің обьективті заңдылықтарына
сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негіз болып
табылатын талапқа сай белгілі бір гуманистік принциптерді білдіретін
моральдық ұғым.
Халық ауыз әдебиеті – халқымыздың ауызекі шығарып, ауызекі тарап
отыратын асыл мұрасы. Онда халқымыздың ғасырлар бойғы басынан кешірген
тарихи белестері, елінің тәуелсіздігі жолындағы ерлік, батырлық қимылдары,
халықтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, арман-мүддесі, қиялы, жастардың
кіршіксіз пәк махаббаты сөз өнерімен кестеленген.
Әдет-ғұрып – белгілі ситуациялардағы адам мінез-құлқының қайталанатын
әдетті дағдылары.
Дәстүр – (лат. traditio-жапсыру, жалғастыру) – тарих барысында
қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана,
қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б.,
қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы
сақталатын әлеуметтік-мәдени мұра элементтері.
Этнопедагогика – халықтың (этностың) тарихи өмір тәжірибелерін жүйелеп
тұжырымдаған ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылым (Ә.Табылдиев).
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіруді, балалардың
айналамен қарым-қатынасын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-
құлқын қалыптастыруды көздейді.
Мораль – дегеніміз адамдардың мінез-құлқының тарихи қалыптасқан
принциптері мен ережелерінің жиынтығы.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіруді, балалардың
айналамен қарым-қатынасын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-
құлқын қалыптастыруды көздейді.
Ертегі – фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры
– халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни
фольклорлық көркем проза.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қоғамның қалың талқылауына ұласқан
Елбасы Н.Назарбаевтың ағымдағы жылғы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолауының негізгі бағыты алдағы
дағдарысқа қарсы ұлттың экономикалық қуатын еселеп, соған жан-жақты
әзірлікті қамту болып отырғаны айқын [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2]. Тіл туралы [3]. Білім
туралы Заңдарында [4]. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы [5]. Мәдени мұра
бағдарламасы [6]. Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы [7]. Жоғары мектеп студенттеріне
этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен
білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани
байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-
бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында:
Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық
көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни
мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық
берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп,
қажетінше дами алмайды, – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті
Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл [9] атты еңбегінде: ...қазақ тарихы
адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі керек,
– деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы, қажеттігі
болашақ ұрпақ дамуының қалыптасу, бала дамуының зандылықтарын, қазіргі
қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің
көкейкестілігін көрсетеді.
Орыс халқының белгілі ғалымы А.Ә.Измайлов: Халық педагогикасы ұрпақтан-
ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан, халықтың тарихы және
әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс-жүзінде тексерілген білімнің,
дағдыларының жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық
ертегілерінде, аңыздарында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салт-
дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады – деп атап көрсетті
[10].
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен
мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келе, бала тәрбиелеудегі
халық ауыз әдебиетіне ерекше тоқталды. Ол ертегілер халықтық педагогиканың
алғашқы және тамаша үлгілері. Ертегілердегідей халықтың асқан даналық
тәрбиесімен тепе-тең келетін бірде-бір тәрбие құралы жоқ – деген еді
[11].
Қазақ халқының педагогы М.Жұмабаев Ұлттық тәрбиенің негізі –
адамгершілік тәрбиесі – деген [12].
Халық ауыз әдебиетінің нәрімен сусындаған әрбір баланың адамгершілігі
мол, ақылы толыққанды азамат боларына шүбә жоқ. Бала бойында асыл,
адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда халықтық өнегенің маңызы ерекше.
Асылы, тәрбиенің негізгі іргетасы адамгершілік тәрбиесіне байланысты.
Адамгершілік – адамның рухани арқауы. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-
әрекеттер, әңгімелер, соның ішінде халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы
беріледі.
Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы дерлік балаға өмір
танытарлықтай қызмет атқаруға арналған. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті
барлық мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтың
шығармаларын оқып-танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды
арман-мұратына жеткізетінін, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны
тиіп, жаманшылыққа ұшырататынына көз жеткізеді.
Ерте заманнан бері ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып
келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің
педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екенін дәлелдеп келеді.
Қазақ халқының көрнекті азаматтары М.Дулатов [13]. Ж.Аймауытов [14].
және т.б өздерінің педагогтік-ағартушылық еңбектерінде халықтың рухани
мұрасының өміршеңдігін көрегендікпен түйсіне отырып ұсынуда, оны тәрбие
құралы деп санап, оған дидактика тұрғысынан мән бергендігін атап айтқан.
Ертегілер – ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа айтылып, әбден екшеліп
халықтық даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл
тілмен бүгінгі ұрпаққа жеткен. Оларды зерттеп, жинаған орыс ғалымдары
Андросова В.И. [15]. Керимов Л., Пралиев С. . [16]. Сәтімбеков Р.С. [17].
ВыготскийЛ.С.[18], т.б болса, сол кездегі қазақ ойшылдары Табылдиев Ә.
[19]. Баймұратова Б. [20]. Меңжанова А.К. [21]. Әмірова Ә. [22]. Әбілдина
С.Қ. [23]. т.б. Сонымен қоса М.Әуезов [24]. С.Сейфуллин. [25],
М.Ғабдуллиндердің. [26]. қазақ ертегілерінің жанрлық ерекшеліктері мен
мазмұнын зерттеуге көп мән берген. Еңбектерде ертегілер арқылы балалардың
адамгершілік тәлім-тәрбиесінің дамуына ықпал жасалатыны айтылған. Баланы
мұратқа, жеңіске, жетістікке жету жолында белсенділікке, әділеттілікке
үйрететіні көрсетілген.
Адам өмірінде кездесетін жайттардың, яғни жақсылық пен жамандықтың,
мейірімділік пен қатыгездіктің, шындық пен өтіріктің, әділеттілік пен
әділетсіздіктің, ерлік пен ездіктің, еңбекқорлық пен жалқаулықтың
және т.б ара жігін ажыратып, түйсіне білуге, бағалай алуға жол ашатыны
түсіндірілген.
Мектепке дейінгі тәрбиені дамыту, балабақшаларды көптеп ашу мәселесі
қашанда үкіметтің қаулы-қарарларында, мемлекеттік құжаттарда басты назарда
болды. Сонымен бірге бұл мәселеге Н.К.Крупская [27], Л.А.Давиденко [28],
Табылдиев Ә. [29], Қалиұлы С. [30] еңбектерін арнаған.
Қазақ халқында мектепке дейінгі тәрбие, баланы балабақшада тәрбиелеу
жөніндегі ең алғаш еңбекті Нәзипа Құлжанова (1887-1939) жазған Мектептен
бұрынғы тәрбие (алғы сөзін жазған А.Байтұрсынов), Кошкимбаев Р.Х. Мектеп
жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі ойнның маңызын
қарастырған [31], Қоқымбаев Т.И. халық педагогикасының бала тәрбиесіндегі
ролін дәлелдеген [32].
Қазіргі кезеңде Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика оқулығында
А.В.Андросова, Б.Арзанбаева, Б.Б.Баймұратова,С.Г. Бәтібаева, Н. Баримбеков,
Ә.С. Әмірова, Г.Х. Дүкенбаева, З.Д. Еденбаева, А.К. Меңжанова, Г.Ж.
Меңлібекова, Т.А. Макеева, Қ.М. Меңдаяқова, Г. Метербаева, Т.А. Левченко,
А.Е. Манкеш, М.Т. Тұрыскелдина, Ж.А. Исмайлова, Т. Иманбеков, Ф.Н.
Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева, О.Жұмадиллаева, М.С. Сәтімбекова, А.Ж. Салиева,
Ш.Сапарбаева, Н.Сайлауова, Ғ.З. Таубаева, Х.Т. Шерьязданова, А.А.
Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша
зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің мазмұнын, әдістерін талдаған дығын
зерттеген. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу арқылы мектепке
дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауға болады [33].
Бүгінгі таңда ол толық мәнді ғылыми теория дәрежесіне көтеріліп,
мектепке дейінгі тәрбие тәжірибесінде қолданылып келеді.
Бұл міндеттерді ойдағыдай орындап шыға алатын азаматтарды тәрбиелеуші
келешек ұстаздар қауымы – педколледждер мен университеттерде оқып, білім
алып жатқан студент-жастар.
Сонымен қарастырған мәселелерде халық ауыз әдебиетін пайдалану арқылы
балаларды адамгершілікке тәрбиелеу туралы еңбектер бола тұра, мектепке
дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеуде халық ауыз әдебиетін балаларды
тәрбиелеуде пайдаланудың ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жеткілікті
емес. Осының нәтижесінде 4-5 жасар балаларды тәрбиелеуде халық ауыз
әдебиетін пайдаланудың қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің
арасындағы қарама-қайшылық туып отыр.
Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін
көрсетеді. Сондықтан да халық ауыз әдебиетін мектепке дейінгі мекемеде
адамгершілік тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның мазмұнын,
мүмкіндіктерін қарастыру, тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен жолдарын
іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын 4-5 жастағы
балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін
пайдалану деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: 4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде
халық ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалануды теориялық тұрғыдан талдау және
оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: 4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде халық
ауыз әдебиетін пайдалану.
Зерттеудің міндеттері:
- Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
негіздерін анықтау;
- Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы 4-5 жастағы балаларды
адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктерін қарастыру;
- 4-5 жастағы балаларды қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін
пайдалану арқылы адамгершілікке тәрбиелеу жолдары.
- Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған іс-әрекет барысында балаларды
адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерінің
тиімділігін тексеру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдарда халық ауыз
әдебиеті арқылы балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері айқындалып, сол
арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық бағыттарын
жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі ұйымдарда
халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды тәрбиелеудің тиімділігі артады,
өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің жүйелілігі мен
тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында халық ауыз әдебиетін балаларды
адамгершілікке тәрбиелеуде қолдануды қалыптастырудың теориялық негіздерін
анықтау мақсатында Қазақстан Республикасының ресми материалдарына,
тұжырымдамалары мен бағдарламаларына, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық тұрғыда талдау жасау, оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды зерделей отырып, озық тәжірибелерді меңгеру, тәрбие
берудің мазмұнын анықтап, сандық және сапалық талдау жасау, жинақтау,
қорытындылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, педагогтар
мен психологтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат
педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері, интернет материалдары басшылыққа
алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы №31
бастауыш мектеп – балабақша кешені.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ
ӘДЕБИЕТІНІҢ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасы – бай тарихи дәстүрлері бар тәуелсіз мемлекет.
Қазіргі кезеңде Қазақстан үшін азаматтар бойындағы өзіндік қасиеттерге
нұқсан келтірмей жаңа қасиеттерді, дербестікті және таңдау мен шешім
қабылдау жағдайындағы жауапкершілікке баулу, қоғамдағы тиімділікті
арттыруға әсер ететін білім, білік, дағдыларды ұлттық мәдениет аясында
қалыптастыру мәселесі тұр. Білім беру жүйесі арқылы ғана оқыту мен
тәрбиелеудегі жеке тұлғаға бағытталған жұмыс нәтижесінде оқушылардың
белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыруға, олардың әлеуметтік міндеттерінің
және өз бетінше жұмыс жасау дағдыларын көтеруге болады.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі адамгершілік тәрбиесінің проблемалары
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Соның ішінде философия ғылымы адамгершілік тәрбиесін ең негізгі
проблема деп қарастырды. Ал, жалпы педагогика мен психология адамгершілік
тәрбиесі теориясын жеке адам және қоғам туралы ғылымдардан бөліп қарамайды,
оның ажырамас бөлігі деп ссептейді. Ол әруақытта да философия, социология,
психология мен физиологияның табыстарына сүйенеді.
Ғылыми диалектикалық дүниетанымы ілімі – адамгершілік тәрбиесі теориясы
мен практикасының методологиялық негізі болып есептеледі.
Дүниені ғылыми танып-білу табиғаттың біртұтастығы, табиғат пен қоғам
құбылыстарының өзара байланысы және олардың даму заңдарының бір-бірімен
сабақтастығын ғылым аралық байланыс білдіреді.
Адамгершіліктің пайда болуы және оның ұғымы жөніндегі мәселелер адамзат
тарихымен бірге айтылып келе жатыр.
Адамгершілік тәрбиесі туралы ұғым қоғамның, рухани мәдениеттің бір
көрінісі ретінде өмірдің тарихи-әлеуметтік мәнін, міндетін айқындайды.
Біздің еліміз әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа құрылысын жүргізіп
отырған шақта адамдардың адамгершілік саналылығын тәрбиелеу қоғам дамуының
ең бір басты айқындаушы міндеті болып табылады. Осы міндетті жүзеге асыру
жолдарын жаңаша қарастыру үшін ең алдымен адамгершілік, оның негізі немен
анықталатынын зерттеу қажет.
Адамгершілік тәрбие теориясы үшін аса маңызды ұғымдар этика (әдеп),
мораль және адамгершілік болып табылады. Этика ұғымы ежелгі гректің
этос деген сөзінен шыққан.
Адамгершілік термині мораль сөзінің баламасы болып табылады және
сөздіктерде алғаш рет XVIII ғасыр аяғында пайда болды деп қарастырады.
Біздің зерттеуіміз үшін адамгершілік тәрбие санаты (категориясы)
тірек ұғым болғандықтан, оған кеңірек тоқталғанды жөн көрдік.
Ғылыми философиялық, психологиялық әдебиеттерде адамгершілік тәрбиесі
жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екендігі айқындалған.
Адамгершілік деген ұғым педагогика, психология, философия ғылымындағы
арнайы категория. Сондықтан мұның анықтамасына талдау жасауда оның қандай
факторлармен байланысты екенін анықтап алу керек. Ең алдымен, адамгершілік
әлеуметтік, экономикалық бағытпен байланысты. Бұл адамгершіліктің
әлеуметтік негізін көрсетеді. Тарихқа көз жіберсек адамгершілік ұғымы көп
ғасырлар бойына діни көзқарас негізінде түсіндірілді, одан біртіндеп таптық
негізде түсіндірілді, ал қазіргі ғылым адамгершілік ұғымын рухани, мәдени
негізде түсіндіреді.
Адамгершілік тәрбие мәселелері көптеген педагог ғалымдардың
(Я.А.Коменский, И.Г.Гербарт, А.Н.Кочетов, А.С.Макаренко т.б.) еңбектерінде
кеңінен қарастырылған.
Өз зерттеулерінде ғалым-зерттеушілер адамгершілік тәрбие берудің
мақсаттарын, қағидаларын жүзеге асырудың жолдарын жан-жақты анықтап
негіздеуге талпынған А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі
билеу, кішіпейілділік, сыпайлық, ізгілік, жауапкершілік сапаларды
тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп тәртібі жөнінде терең мәнді пікірлер
айтқан. Оның еңбегінің маңыздылығы сонда, ол – орта ғасырлық
мектептің жазалау тәртібіне қарсы болды, сонымен бірге, мұғалім
оқушыларының тиісті мектеп тәртібін талап ете білуі керек деген тұжырым
айтты. [34]
Ал, И.Г.Гербардтың дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің басты мақсаты-
мінез-құлықты, ізгілікті, жауапкершілікті қалыптастыру. Бұл тәрбие
Гербардтың пікірінше негізінен оқу арқылы жүргізіледі. И.Г.Гербарттың
дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің мақсаты – мінез-құлықты қалыптастыру.
Бұл тәрбие, баланың әр саналы қызығушылақтар мен адамгершілік
елестетулеріне негізделіп оқу арқылы жүргізіледі.
И.Г.Пестолоции еңбек адамгершілікке үйретеді, балалардың бірімен-бірін
өзара және олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады
деп санады.
Кеңес педагогы А.С.Макаренко болса, адамгершілік тәрбиесін ұжым арқылы
қалыптастыруға аса көңіл бөлген ғалым, педагог.
Абай, Шәкәрім өз еңбектерінде тұлға бойында, рақымшылық, қанағат,
төзімділік, жауапкершілік секілді қасиеттердің қалыптасуына көп көңіл
бөлген. Бұл тұлғаның адамгершілігінің белгісі ретінде қарастырған. Сол
секілді қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов балаға
адамгершілік тәрбие беруді оқу-тәрбие ісінде пайдалануға айрықша көңіл бөлу
қажеттілігін барынша дәлелдеуге талпынды.
Осы кезекте Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі педагог-жазушы Спандияр
Көбеевтің де пікірлерін қарастырып өткен жөн. Спандияр Көбеев өз
шығармаларында балалар үшін тәрбиелік мәні бар мәселелерді көтерді.
Біреулерінде С.Көбеев қиын жағдайда адамдардың бір-біріне көмек беруі қажет
екенін айта отырып, адамды адамға жақсылық жасауға үндесе, келесілерінде
зорлықты, қатыгездікті әшкерелейді.
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі. Әсіресе, бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің, оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін алып көрсету әлі де болса шешімін тапқан жоқ.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, құрметтеу мен жек көру,
сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік жатады.
Психологиялық зерттеулерде сезім дегеніміз – әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу – келмеуінің нәтижесінде
пайда болып отыратын психикалық процестің түрі түсіндіріледі. Алуан түрлі
сезім, қуаныш пен қайғы, ашу мен қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жек көрушілік,
шошыну, абыржу, наздану т.б. осындай сезімнің түрлері болады қоршаған
ортасына байланысты болады. Оқушылардың тілдік қорларының жетілуімен
олардың адамгершілік сезімдері мен санасының дамуында ауыз әдебиетіндегі
мақал-мәтелдердің мүмкіндігі мол. Адамгершілік сезімдері адамдардың бірлесе
жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да осы қоғамда қалыптасқан
адамгершілік ережелеріне бағынады. Олар басқа адамдардың және адамның
өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болуымен
қатар, ол адамгершілік – қоғамдық дамудың жемісі, әрі қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамып жетіліп отыратын маңызды құбылыс.
Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті – өзі өмір сүріп отырған
кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік
қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесі күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан,
адамгершілікке баулу дегеніміз – ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір
істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ақылға салып, ар-
ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын
таңдап ала білуі.
Тұжырымдай келе адамгершілік – адамның рухани байлығы. Ғасырлар бойы
адамдар арасындағы қарым-қатынасты суреттеу, сол арқылы жастарға өнегелі
тәрбие беру. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиесінің арқауы. Адамгершіліктің ең жоғары түрі - бауырмалдық, бүкіл
адам баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу, сонымен қатар міндетін
жауапкершілікпен орындау.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы-еңбек пен ата-ана үлгісі.
Ыбырай Алтынсарин.
Адамгершілік тәрбие – екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің,
ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан-
тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым-
қатынастарынан көрінеді.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде белсенді көзқарасының
бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының
мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады.
Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан
келетін ұйымдастыру процесіне, ойын және оқу ісінде жоспарды түрде іске
асады. Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғанның бар істі
шын пейілмен әлі саналы атқаруына қол жеткізеді.
Адамгершілік тәрбие-бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының
нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады.
Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді
үлкендерден, тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім
қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық
құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі
тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-тәрбие
берілуі керек. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында
қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады.
Әсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін
көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып
табылады. Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа
халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын
нағыз мәдениетті азамат қалыптасады. Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде
үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған. Отбасында, балабақшада, қоғамдық
орындарда үлкенді сыйлау дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан
талап етіледі.
Халқымыздың тәлім-тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті,
қайрымдылықты,мейірбандықты дәріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен
жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе
деген секілді ұлағатты сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар
адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай
адамды халық Иман жүзді кісі деп құрметтеп сыйлаған.
Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып,
мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық,
ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді
сыйлауға,кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу
адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде
ұлттық педагогика қашанда халық тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік
тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы
қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің
берік ірге тасын қалағанымыз.
Адамгершілік – адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда
өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен
ардақталады.
Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған
мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор
бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Өзін-өзі тану
пәні – баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа,
тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге,отбасын сыйлауға,
ұйымшылдыққа үйретеді.
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйретде Өзін-өзі тану пәнінің үлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял- ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Ата-аналарға ойын жаттығулардың және әр түрлі байланыстырып
сөйлеуге, сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде
баласымен сауат ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін
ұсынамыз. Адамгершілік тәрбиесі-тәрбие бағыттарының ішіндегі ең
күрделісінің бірі. Адамгершілік тәрбиесінде дінге сүйенбеу мүмкін емес.
Адамгершілік заңы Аллаһтың адам баласына түсірген кітаптарының негізінде
жатыр. Адам баласының жалған дүниеде және ахіреттегі бақытқа
қауымдастыратын керекті өнегелердің нелерден тұратындығын білдіріп,
құлшылық міндеттерін түсіндіреді. Адамгершілік-әдептілік ілім негізінде
тұлға бойындағы рухани адамгершілік қалыптастырудың дұрыс жүрмеуіне және
өзінің өзегінен жасанды идеялармен айырылып қалған адамгершілік
қалыптастырудың дұрыс жүрмеуінен, жағымсыз, нашар келбеттің пайда болуына
душар етеді. Адамгершілік тәрбиесі қоғамның моральдық талабына сай
тәрбиеленушінің сезімі, мінез-құлқы, сапасына мақсатты және жүйелі ықпал
ете отырып, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастыру делінеді.
Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне
бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік
тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамды құрметтеу, оған
сену, әдептілік, кішіпейілділік, қайырымдылық бұл-адамгершіліктің жоғарғы
құндылығы. Адамгершілік тақырыбы-мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас
ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру ата-ана мен ұстаздардың
басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы-халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрыптарында.
Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс-тіршілігінен, өзін қоршаған
табиғаттан бойына сіңіреді.
Қ.Бөлеев балаға ұлттық тәрбие беруде ұстаздарды сол мақсатқа лайық
етіп дайындауымыз керек – дейді [35]. Демек, балаға жан-жақты терең білім
беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалаптасуына,
айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Адамгершілік тәрбиенің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз
халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Балапан ұяда
не көрсе, ұшқанда соны іледі дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген
жұмысы балаға үлкен сабақ болады деп ойлаймын.
Халақ педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Еліміздің күші-патшада, сәбидің күші-жылауында демекші, біздің
күшіміз, қорғанымыз, сеніміміз-адамгершілігімізде болуы керек деп
ойлаймын.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев Егер біз адамгершілігі жоғары
қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ең бастысы
балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз – деген
болатын[36].
Жанұя ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының әлеуметтік
ортасы. Халықтың салт-дәстүрін әдет-ғұрыптарының сақтаушысы. Сондықтан
жанұя тәрбиесі халықтың ой арманымен мол тәжірибесімен ұлттық дәстүрімен
дамып ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жеткен тарихи мұра. Әрбір жанұяда
балалардың рухани-адамгершілік қаси еттерін қалыптастыру ең бірінші ата-ана
тәрбиесіне байланысты. Қай заманда, қайсы елде болса да жанұяның адамзат
ұрпағына ететін ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің күшімен
салыстыруға болмайды. Жанұя тәрбиесінің түрлері мен мүмкіндіктері көп,
әсіресе, көргенді, ынтымақты, тату тәтті тұратын отбасында шаңырақ шаттығы-
негізінен, қоғамдық сананың адамгершілік, кісілік, қайырымдылық, әдептілік,
әділеттілік сияқты толып жатқан моральдық ұғымдарға негізделеді. Бала үшін
отбасында ең алдымен, әке-шешесінің, ата-әжесінің басқа да ересектердің
инабатты, кісілік үлгілерінің маңызы зор. Бала өз заманына тән кісілікті,
әдептілікті, қайырымдылықты, тіпті бұзақылықты да алғаш рет осы өзінің
отбасында меңгереді. Үй ішінде күнделікті айтылатын ұлағатты өсиеттері мен
ақылы, ал жастардың оларға деген сый құрметі, адал көңілі, әдепті
қылықтары, ерке-назы, жалпы алғанда, дұрыс қалыптасқан моральдық-
психологиялық қарым-қатынастар отбасы өмірінің ерекше рухани бір байлығы.
Осындай отбасында өскен балалар бақытты, олардың өмірден алатыны да, өмірге
беретіні де көп болады.
Балалардың бойындағы қабілеттің, қайсы нәрсеге бейімділігін, ол
қабілеттер мен бейімділіктер қашан, қай мезгілде пайда болатыны әлі де
толық шешіле алмай келеді. Соның салдарынан дүниеде миллиондаған адамдар
өздерінің болашақтағы орнын дұрыс таңдай алмай қиналады, сәтсіздікке
ұшырайды. Отбасы мен ата-аналардың осы проблемаларды шешуге тигізетін
пайдасы мол. Талапты жастарға мамандық таңдау үстінде дұрыс бағыт, кеңес
беретіндер негізінен, ата-аналар. Себебі, балалардың сырын да, қабілетін де
ата-аналарынан артық білетін адам жоқ.
Адамның ең асыл қасиеттерінің бірі-оның жұртқа ұнамды мінез-құлқы. Ол
қасиет негізінен отбасында қалыптасады. Отбасы тәрбиесінің осындай
ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін қоғамдық тәрбиенің міндеттері мен
ұштастыра білсек, оның берері мол.
Абай Құнанбаев былай дейді: Балаға көбіне үш алуан түрлі мінез
жұғады. Біріншісі-ата-анадан, екіншісі-ұстазынан, үшіншісі-құрбысынан.
Солардың ішінен бала қайсысын жақсы көрсе, сонысынан көбірек жұғады [37].
Сондықтан жұмыс қаншалықты қауырт болса да, қаншалықты шаршап-шалдығып
жүрсе де ата-ана бала тәрбиесін ұмытпауы тиіс. Балалардың болашақ қадамы
отбасында басталатыны бәрімізге аян. Бала жақсы әдетті болса да, жаман
әдетті болса да ең алдымен жанұяда алады. Ата-аналар балаларын мәдениетті,
кішіпейіл адал азамат етіп өсіргілері келсе, ең алдымен олардың өздері
кіршіксіз таза адам болуы керек. Көпшілік жағдайда баланың бойында теріс
қылықтардың пайда болу себебін жанұядағы үлкендер өздерінің бойынан
іздемейтіні өкінішті-ақ.
Баланы тәрбиелеуге ата-ана жеткілікті мән бермесе, бұл істің нәтижесіз
болары күмәнсіз.
Қ.Жарықбаев психологиялық еңбегінде Сіздің мінез-құлқыңыз – жеткіншек
тәрбиесіндегі бірден-бір шешуші құрал. Сіз қалай киінсеңіз, басқалармен
қалай әңгімелесіз, қалай қуанып, қалай қайғырасыз, достарыңызбен және қас
адамдарыңызбен қалай қатынас жасайсыз, сіз қалай күлесіз, газетті қалай
оқисыз, радионы қалай тыңдайсыз, міне, мұның барлығының да бала
үшін маңызы ерекше – деген болатын [38].
Ата-аналар шын беделге ие болған жанұяларда олардың жай ғана реніш
білдіруі, ескерту жасауы баланы теріс істерден сақтандыру үшін жеткілікті.
Беделдің болмауынан балалар ата-анасымен ашылып сөйлеспейді. Олардың
ескертпелеріне дөрекілікпен қарсыласумен жауап береді. Кішкентай күнінде
сәби ата-анасын жан-тәнімен қадірлейді, оларды бар зейінімен тыңдайды. Ал
ақылы кіріп жақсы мен жаманды ажырата бастаған жасөспірім үйдегі үлкендерге
енді ересек көзбен қарайды. Бірақ бұл жағдайды біздер, ата-аналар, үнемі
ескере бермейміз. Қорқытумен, күш көрсетумен балаға айтқанымызды істетуге
әуеспіз. Мұндай отбасында нашар мінез-құлықты балалардың өсетініне мән
бермейміз. Отбасындағы байсалды, бірқалыпты қарым-қатынас балалардың ата-
аналарына сенімі мен құрметін күшейтетінін ұмытамыз.
Әрбір ата-ана баласының тәрбиесі үшін Отан алдында, мемлекет алдында
жауапты екенін ұмытпағаны абзал.
Алдында ешқандай қуанышы болмаса, адам жарық дүниеде тіршілік етіп
жүре алмайды. Адам өмірінің ең жақсы атышулы қозғаушысы – ертеңгі қуаныш
– деген А. С. Макаренко. Олай болса әрбір ата-ана балаларын ертеңгі
қуанышты сезіне білуге тәрбиелеу қажет.
Сауытбеков С.Л. балалардың ата-аналарымен жұмыс істеудің маңызына
ерекше назар аударған. Тек ата-аналармен бірге, жалпы күш- жігерді
біріктіру арқасында мұғалімдер балаларға үлкен адамдық бағытты беруі
мүмкін, – дейді [39]. Олай болса, отбасы мектеппен бірге тәрбиелік
ортаның тұтастай негізгі ықпал ету факторларын жасайды. Сондықтан да
педагогикалық әрекетте мектептің жалпы міндеттерінің көлемінің тым
кеңдігіне қарамастан, ата-аналармен жұмыстың маңызы ерекше.
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады,
ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан
баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық,
яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті
тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани-адамгершілік
тәрбие – екі жақты процесс.
Адамгершілік тәрбиесінің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін
ұстаз халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың
болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда. Балапан
ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып
жүрген жұмысы – балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса, соны
айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бәріміз де білеміз. Баланың
үйден көргені, етене жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік тәрбиесінің
ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның
айналасындағыларға көрсетер мен берер тәлімі мол болмақ.
Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден,
тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында
ғана алады. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында
қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады.
Әсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін
көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып
табылады.
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық
өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына
қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне
айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің,
халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ
тәрбиесіне байланысты. Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. отбасы
өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең
алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады, – деп анықтама
берген А.С. Макаренко болатын.
Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы,
тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік
құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтасының азаюы,
отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық-зомбылық пен
қатыгездіктің бел алуы т.б. мәселелері жастар тәрбиесіне жаңаша қарауды
талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының әріден келе жатқан
мәдениетін және білім, тәлім-тәрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты
танысу бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады.
Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: Әрбір
адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек
екенін, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.
Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын,
объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап,
оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-
аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек екені айтылған.
Мектепке дейінгі балаларға адамгершілік тәрбие беру. Балалар
бақшасында адамгершілік тәрбие берудің жалпы сипаттамасы. Адамның моралдық
сапа негіздері мектепке дейінгі балалық шағында қалыптасады. Мектепке
дейінгі жылдарда бала ересектердің жетекшілігімен жақын адамдарымен,
құрдастарымен, заттармен, табиғатпен қарым-қатынас жасаудың, тәлім-тәрбие
алудың бастапқы тәжірибесіне ие болады. Балалардың іс-әрекеттерін басқара
отырып, тәрбиші олардың бойында Отанын сүю, айналадағыларға ықыласпен
қарау, шамасы келгенше оларға көмектесуге ұмтылу, дербес іс-әрекетте
белсенділік және белгілі бір іске бастама (инициатива) көрсету сияқты
адамның маңызды сипаттарын қалыптастырады. Дұрыс тәрбие балаларда теріс
тәжірибе көбеюіне жол бермейді, баланың адамгершілік сапасының қалыптасуына
қолайсыз әсер ететін мінез-құлықтағы теріс дағдылар мен әдеттердің дамуына
кедергі жасайды. Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері Мектепке дейінгі
балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі міндеттері – балалардың
адамгершілік сезімдерін, мінез-құлықтың ізгі дағдылары мен әдеттердің
адамгершілік ұғымдары мен мінез-құлық түрткілерін қалыптастыру. Баланың
тәрбиелеуде оның өмірінің алғашқы жылдарынан бастап-ақ адамгершілік
сезімдерін қалыптастыру үлкен орын алады. Үлкендермен қарым-қатынас жасау
процесінде оларға үйір болу, оларды жақсы көру сезімі, олардың нұсқауларына
сай әрекет жасауға, оларға қуантуға, жақын адамдарын ренжітетін қылықтар
жасамауға ұмтылу пайда болады. Бала өзінің тентектік, қателік жасаған
кездегі ренішті немесе наразылықты көргенде толқуды бастан кешіреді, ал
өзінің жақсы қылықтарына жылы шыраймен қараса оған қуанып, жақын
адамдарының ризашылдық білдіруінен рақат алады. Эмоциялық әсерлену: жақсы
қылықтарына, үлкендердің мақтауына риза болу, өзінің орынсыз қылықтарынан:
үлкендердің ескертуінен, наразылығынан ұялады, қапалану, уайым жеу оның
адамгершілік сезімдерін қалыптастырудың негізіне айналады. Мектепке дейінгі
шақта балада қайырымдылық, жанашырлық, қуанышқа ортақтасу сезімдері
қалыптасады. Сезім балаларды белсенді іс-әрекетке: көмек көрсетуге,
қамқорлық жасауға, көңіл аударуға, жұбатуға, қуантуға итермелейді.
Патриоттық сезімге: туған өлкесін, Отанын сүюге, басқа ұлттардың адамдарын
құрметтеуге тәрбиелеудің ерекше маңызы бар. Мектепке дейінгі балалардың
ерекшелігі еліктеу қабілеттілігінің айқын көрінуі болып табылады. Тәрбиеші
балаларда үлкендерге құрмет көрсетуді, өз қатарларымен дұрыс қарым-қатынас
жасауды, заттарға ұқыпты қарауды білдіретін сан алуан мінез-құлық
дағдыларын қалыптастырады. Бұлар әдет бола отырып, мінез-құлық нормасына
айналады: сәлемдесу мен қоштасу, біреудің көрсеткен қызметіне рақмет айту,
алған затын орнына қою, қоғамдық орындарда өзін мәдениетті ұстау, өтінішін
ізеттілікпен білдіру әдеті. Мектепке дейінгі естияр жаста үлкендермен, өз
қатарларымен мәдениетті қарым-қатынас жасау, шын айту, тазалық, тәртіп
сақтау, пайдалы іс-әрекет жасау, еңбек ету әдеті қалыптаса береді. Мектепке
дейнігі ересек жаста балалар қылығының адамгершілік мазмұнына ой жүгірте
қарау негізінде дамыған адамгершілік дағдылар мен әдеттер неғұрлым берік
болады. Тәрбиеші балалардың адамгершілік нормаларына бағынатын, саналы
түрде меңгерілген мінез-құлыққа тәрбиелейді. Адамгершілік нормалары:
қайырымдылық, сыпайылық, әділдік, қарапайымдылық, қамқоршылық, және т.б.
ұғымдарды тәрбиеші бірте-бірте балаларға түсіндіру арқылы меңгертеді.
Балалар бақшасындағы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны. Мектепке дейінгі
балалардың адамгершілік тәрбиесінің мазмұны Біз мектепке барамыз
бағдарламасында көрсетілген. Оған мыналар: Отанға, өз ұлтына деген
сүйіспеншілік, оларды және олардың еңбегін құрметтеу, ұлтаралық, ұжымдық
және адамгершілік бастамасы, мінез-құлық тәртіптілігі мен мәдениеті,
мінездің ерік-жігер белгілері, жеке адамның жағымды адамгершілік сапалары
кіреді. Адамгершілік тәрбиесінің заңдылықтары Адамгершілік тәрбиесінің
маңызды заңдылығы балаларды ұжымда тәрбиелеу заңдылығы. Ұжым – бұл баланың
жеке басын қоғамдық бағытта қалыптастыру мектебі. Мұнда оның жеке қасиеті,
қабілеттілігі және адамгершілік сапалары неғұрлым айқын көрінеді. Адамның
адамгершілік тазалығы ең алдымен оның әрекетінде көрініс табады. Ұжымда
бала өзінің білімін, айналадағы дүниеге, іс-әрекетке көзқарасын: көмек
көрсетуге, нәтиже шығаруға, құрбыларына қамқорлық жасауға, рахымдылыққа,
қарапайымдылыққа, еңбек етуге ұмтылуын көрсете алады. Ұжымда тәрбиелеу
заңдылығы тәрбиешілерді әр баланың мінез-құлқына ізгі ықпал жасауы үшін
балалады бірлесіп қызмет жүргізудің алуан түрлеріне біріктіруді
міндеттейді. Н.К. Крупская ұжымда тәрбиелеудің маңызды екенін атап көрсете
отырып, былай деп жазды: ... Мектеп балаларды бірігуге, ортақ мақсат,
ортақ міндеттер қоюға және ол міндеттерді жұмыла күш жұмсай отырып шешуге
үйретуі тиіс. Бұл заңдылықты іс жүзінде қолдану тәрбиешінің мейірімділікті
балалардың жеке ерекшеліктерін, адамгершілік тәжірибесін, дамуы мен
мүмкіншіліктерін ескере отырып талап қоя білумен ұштастыра білуінен
көрінеді. Мұның өзі олардың істі бастау қабілеттерін (инициатива),
ұсыныстарын, идеялары мен ұмтылыстарын басып тастамай, адамгершілік мінез-
құлықтың, тәртіптіліктің негізін қалыптастыруға, топта орнатылған тәртіпті
құрметтеуге мүмкіндік береді. Өз кезінде тәрбиешіден ұстамдылық,
шыдамдылық, орынды қатаңдық, тәрбиеленушілерге құрметпен қараушылық талап
етіледі. Сезімге, санаға және мінез-құлыққа ықпал жасау бірлігі заңдылығы
жеке адам дамуы үдерісінің біртұтастығы ұғымынан туады. Ол адамгершілік
тәрбие құралдары мен әдістерін таңдап алуда кешенді қатынасты талап етеді.
Тәрбиелік ықпал жасаудың мазмұнын белгілей отырып, ол балада эмоциялық әсер
тудыра ма, түсінікті бола ма, айналадағы өмір құбылыстары туралы белгілі
бір ұғымдарды, сондай-ақ іс-әрекет түрткілерін қалыптастыра ма, саналы
мінез-құлыққа тәрбиелей ме деген мәселелерді ескерген жөн. Балалар
бақшасында және жанұяда балаға қойылатын талаптардың жүйелілігі,
бірізділігі және бірлігі мінез-құлық дағдыларын бекем меңгеруді, баланың
жеке басының адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Бұл
заңдылық тәрбиешіден барлық тәрбие жұмысын жүйелі түрде, тәрбие міндетін
бүкіл топқа тұтас және әр балаға өз алдына (оның ерекшеліктерін және
енгізілген адамгершілік ережелерді меңгеруін, мінез-құлық тәжірибесін
есепке ала) біртіндеп күрделендіре отырып жүзеге асыруды талап етеді.
Сондай-ақ тәрбие міндетін неғұрлым толық шешуді қамтамасыз ететін жағдай
жасау қажет: қандай да болса адамгершілік қасиетті қалыптастыру үшін
баланың сол қасиеті бейнеленетін ылықтарын жүйелі жаттықтыру қажет, сонымен
бірге оны тәрбиелеуші адамдардың талаптарының бірдей болуын қамтамасыз ету
керек. Әйтпесе балаларда өз мінез-құлқын саналы басқару емес, тек үлкен
адамдардың бұйрығына бағына білу ғана қалыптасады. Бейімделгіш болу қаупі
туады. Балаларды құрбы-құрдастар ұжымында тәрбиелеу жеке-дара тәсіл
заңдылығымен де жүзеге асырылады, мұнда жас ерекшеліктерін, адамгершілік
түсінік дәрежесін және баланың мінез-құлық тәжірибесін есепке алу керек.
Бұл заңдылықты жүзеге асыру үшін тәрбиешіден әр жастағы баланың психо-
физиологиялық ерекшеліктерін және әрбір тәрбиеленушінің дамуының жеке-дара
ерекшеліктерін терең білуді талап етеді. Әрбір топта тәрбиеші балалардың
жас жағынан мүмкіндіктерін есепке ала отырып еңбекке дұрыс көзқарас
қалыптастырады. Мысалы, сәбилердің алғашқы еңбек әрекетін басқара отырып,
тәрбиеші олардың жұмысқа қосылу жөніндегі қандай тілектерін болса да
қолдайды, оның сапасы мен нәтижесіне кешіріммен қарайды. Естияр топта ол
жұмысты мақсатты бағыттауды қалыптастырады, сондықтан ол балалардың басқа
жаққа көңіл аудармауына қатаң талап қояды және балалардың назарын істеген
ісіне жұмылдырады. Ересек топта тәрбиеші жұмыстың сапасына, әсіресе
балалардың қатысу тәжірибесі көп еңбек түрлеріне жоғары талап қояды,
мұндағы мақсат – олардың ынталылығын қалыптастыру, қойылған міндетке сай
нәтижеге жету.
Қорыта келгенде, адамгершілік тәрбиесінің жүйесі жоғырада аталған
сезім, сана, сенім және адамгершілік әдет-дағды (категориялары) ұғымдарымен
анықталады.
Әсіресе, мектепке дейінгі жастағы балалардың дамуында бір-бірімен
сабақтастықта байланысты болуы айрықша орын алады. Балалар тәрбиешілердің,
ата-ананың бас-көз болуымен адамгершілік ережелерді, қағидаларды өзінің
күнделікті өмір сүру барысында біртіндеп қабылдайды. Алайда, адамгершілік
ережелер, үлгілер, нормалар мәңгі өзгермейтін категория емес. Ол қоғамдық,
экономикалық, әлеуметтік жағдайдың, құрылыстың өзгеруіне байланысты
өзгеріп, жаңарып отырады.
Тарихқа көз жіберсек, қоғамдық өмірдің дамуында адамзат бойында
адамгершілік ең негізгі құндылық болып келеді.
Адамгершілік – қоғамдық дамудың жемісі. Ол қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамиды. Бірде-бір адамзат қоғамы адамгершілік
тәрбиесінің тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Шығыс философтары мен ұлы ойшылдар өздерінің ой-пікірлерінде халықтық
педагогиканың негізін қалаған, оның тәлім-тәрбиелік мәнін ашқан, ұлттық
салт-дәстүрдің маңызын дәлелдеген.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
мен тағламдары мәдениет тарихын Орта Азия және Қазақстанның ұлы
ойшылдарының еңбектерінен көруге болады. Олардан халықтардың бір-бірімен
әдет-ғұрпы, салт-дәстүр тұрғысынан жақындағы ғасырлар қойнауынан орын
алатындығын көреміз.
Тәрбие туралы ой-пікірлер VI ғасырдағы Орхон-Енисей жазуларынан
басталып Орта ғасыр ғұламалары мен (әл-Фараби, Ж.Баласұғын, М.Қашғари,
А.Иугнеки т.б.) алтын орта дәуір оқымыстылары (С.Сари, Қ. Жалайри т.б.).
XIV - XV ғасырда өмір сүрген ақын-жазушылар (Асанқайғы, Шалкиіз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Темирханова Ләззат
4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін пайдалану
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Түркістан 2015
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
Білім технологиялары кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.д.,доцент
_____________ Б.Ортаев
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: 4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық
ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалану
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
Орындаған Темирханова
Ләззат
Ғылыми жетекшісі,
аға оқытушы Исахова Шахизада
Түркістан 2015
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .6
1 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ
АУЫЗ ӘДЕБИЕТІНІҢ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы 4-5 жастағы
балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің өзіндік ерекшеліктері..26
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕЛЕРДЕ 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ
АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН ТИІМДІ
ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 4-5 жастағы балаларды қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін
пайдалану арқылы адамгершілікке тәрбиелеу ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған іс-әрекет барысында
балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін тиімді қолдану әдістері ... ... ... ... ..50
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ..66
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен бекітілген
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер. 2008. – 8 б.
Жоғары мектеп студенттеріне этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың
мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту,
тәрбиелеу, оқыту және оның негізгі заңдылықтары туралы ғылым.
Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз – оқушылардың бойында мінез-құлықтың
белгілі бір сипаттарын және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына,
басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез
нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі тәрбиешілердің арнаулы мақсат
көздеген қызметі.
Адамгершілік – қоғамдық өмірдің обьективті заңдылықтарына
сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негіз болып
табылатын талапқа сай белгілі бір гуманистік принциптерді білдіретін
моральдық ұғым.
Халық ауыз әдебиеті – халқымыздың ауызекі шығарып, ауызекі тарап
отыратын асыл мұрасы. Онда халқымыздың ғасырлар бойғы басынан кешірген
тарихи белестері, елінің тәуелсіздігі жолындағы ерлік, батырлық қимылдары,
халықтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, арман-мүддесі, қиялы, жастардың
кіршіксіз пәк махаббаты сөз өнерімен кестеленген.
Әдет-ғұрып – белгілі ситуациялардағы адам мінез-құлқының қайталанатын
әдетті дағдылары.
Дәстүр – (лат. traditio-жапсыру, жалғастыру) – тарих барысында
қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана,
қоғамдық тәртіп, заң, мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б.,
қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы
сақталатын әлеуметтік-мәдени мұра элементтері.
Этнопедагогика – халықтың (этностың) тарихи өмір тәжірибелерін жүйелеп
тұжырымдаған ұлттық тәлім-тәрбие туралы ғылым (Ә.Табылдиев).
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіруді, балалардың
айналамен қарым-қатынасын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-
құлқын қалыптастыруды көздейді.
Мораль – дегеніміз адамдардың мінез-құлқының тарихи қалыптасқан
принциптері мен ережелерінің жиынтығы.
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіруді, балалардың
айналамен қарым-қатынасын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-
құлқын қалыптастыруды көздейді.
Ертегі – фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры
– халық прозасының дамыған, көркемделген түрі, яғни
фольклорлық көркем проза.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қоғамның қалың талқылауына ұласқан
Елбасы Н.Назарбаевтың ағымдағы жылғы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту –
Қазақстан дамуының басты бағыты атты Жолауының негізгі бағыты алдағы
дағдарысқа қарсы ұлттың экономикалық қуатын еселеп, соған жан-жақты
әзірлікті қамту болып отырғаны айқын [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында [2]. Тіл туралы [3]. Білім
туралы Заңдарында [4]. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы [5]. Мәдени мұра
бағдарламасы [6]. Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы [7]. Жоғары мектеп студенттеріне
этнопедагогикалық білім беру тұжырымдамасы [8] жас ұрпақты тәрбиелеу мен
білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани
байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-
бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында:
Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық
көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни
мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық
берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп,
қажетінше дами алмайды, – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті
Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл [9] атты еңбегінде: ...қазақ тарихы
адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі керек,
– деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы, қажеттігі
болашақ ұрпақ дамуының қалыптасу, бала дамуының зандылықтарын, қазіргі
қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің
көкейкестілігін көрсетеді.
Орыс халқының белгілі ғалымы А.Ә.Измайлов: Халық педагогикасы ұрпақтан-
ұрпаққа көбінесе ауызша түрде жалғасып келе жатқан, халықтың тарихы және
әлеуметтік тәжірибесінің жемісі, оның іс-жүзінде тексерілген білімнің,
дағдыларының жиынтығы. Халық педагогикасының ескерткіштері халық
ертегілерінде, аңыздарында, мақал-мәтелдерінде сақталып, ұлттық салт-
дәстүрлері арқылы өзінің көрінісін беріп отырады – деп атап көрсетті
[10].
Орыс халқының ұлы педагогы К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен
мазмұнына және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келе, бала тәрбиелеудегі
халық ауыз әдебиетіне ерекше тоқталды. Ол ертегілер халықтық педагогиканың
алғашқы және тамаша үлгілері. Ертегілердегідей халықтың асқан даналық
тәрбиесімен тепе-тең келетін бірде-бір тәрбие құралы жоқ – деген еді
[11].
Қазақ халқының педагогы М.Жұмабаев Ұлттық тәрбиенің негізі –
адамгершілік тәрбиесі – деген [12].
Халық ауыз әдебиетінің нәрімен сусындаған әрбір баланың адамгершілігі
мол, ақылы толыққанды азамат боларына шүбә жоқ. Бала бойында асыл,
адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруда халықтық өнегенің маңызы ерекше.
Асылы, тәрбиенің негізгі іргетасы адамгершілік тәрбиесіне байланысты.
Адамгершілік – адамның рухани арқауы. Адамзаттық құндылықтар бала бойына іс-
әрекеттер, әңгімелер, соның ішінде халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы
беріледі.
Қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерінің барлығы дерлік балаға өмір
танытарлықтай қызмет атқаруға арналған. Баланы тәрбиелеу ісіне қажетті
барлық мүмкіндіктер ауыз әдебиеті үлгілерінен табылып, халықтың
шығармаларын оқып-танысу барысында адамгершілік асыл қасиеттердің адамды
арман-мұратына жеткізетінін, ал жаман қылық, жат әрекеттердің зияны
тиіп, жаманшылыққа ұшырататынына көз жеткізеді.
Ерте заманнан бері ауыз әдебиетіндегі ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып
келген халықтық тәрбиенің өнеге-үлгілері осы уақытқа дейін өзінің
педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екенін дәлелдеп келеді.
Қазақ халқының көрнекті азаматтары М.Дулатов [13]. Ж.Аймауытов [14].
және т.б өздерінің педагогтік-ағартушылық еңбектерінде халықтың рухани
мұрасының өміршеңдігін көрегендікпен түйсіне отырып ұсынуда, оны тәрбие
құралы деп санап, оған дидактика тұрғысынан мән бергендігін атап айтқан.
Ертегілер – ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа айтылып, әбден екшеліп
халықтық даналық, тапқыр ой-пікірлері жинақталып, әрі көркем, әрі жеңіл
тілмен бүгінгі ұрпаққа жеткен. Оларды зерттеп, жинаған орыс ғалымдары
Андросова В.И. [15]. Керимов Л., Пралиев С. . [16]. Сәтімбеков Р.С. [17].
ВыготскийЛ.С.[18], т.б болса, сол кездегі қазақ ойшылдары Табылдиев Ә.
[19]. Баймұратова Б. [20]. Меңжанова А.К. [21]. Әмірова Ә. [22]. Әбілдина
С.Қ. [23]. т.б. Сонымен қоса М.Әуезов [24]. С.Сейфуллин. [25],
М.Ғабдуллиндердің. [26]. қазақ ертегілерінің жанрлық ерекшеліктері мен
мазмұнын зерттеуге көп мән берген. Еңбектерде ертегілер арқылы балалардың
адамгершілік тәлім-тәрбиесінің дамуына ықпал жасалатыны айтылған. Баланы
мұратқа, жеңіске, жетістікке жету жолында белсенділікке, әділеттілікке
үйрететіні көрсетілген.
Адам өмірінде кездесетін жайттардың, яғни жақсылық пен жамандықтың,
мейірімділік пен қатыгездіктің, шындық пен өтіріктің, әділеттілік пен
әділетсіздіктің, ерлік пен ездіктің, еңбекқорлық пен жалқаулықтың
және т.б ара жігін ажыратып, түйсіне білуге, бағалай алуға жол ашатыны
түсіндірілген.
Мектепке дейінгі тәрбиені дамыту, балабақшаларды көптеп ашу мәселесі
қашанда үкіметтің қаулы-қарарларында, мемлекеттік құжаттарда басты назарда
болды. Сонымен бірге бұл мәселеге Н.К.Крупская [27], Л.А.Давиденко [28],
Табылдиев Ә. [29], Қалиұлы С. [30] еңбектерін арнаған.
Қазақ халқында мектепке дейінгі тәрбие, баланы балабақшада тәрбиелеу
жөніндегі ең алғаш еңбекті Нәзипа Құлжанова (1887-1939) жазған Мектептен
бұрынғы тәрбие (алғы сөзін жазған А.Байтұрсынов), Кошкимбаев Р.Х. Мектеп
жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеудегі ойнның маңызын
қарастырған [31], Қоқымбаев Т.И. халық педагогикасының бала тәрбиесіндегі
ролін дәлелдеген [32].
Қазіргі кезеңде Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика оқулығында
А.В.Андросова, Б.Арзанбаева, Б.Б.Баймұратова,С.Г. Бәтібаева, Н. Баримбеков,
Ә.С. Әмірова, Г.Х. Дүкенбаева, З.Д. Еденбаева, А.К. Меңжанова, Г.Ж.
Меңлібекова, Т.А. Макеева, Қ.М. Меңдаяқова, Г. Метербаева, Т.А. Левченко,
А.Е. Манкеш, М.Т. Тұрыскелдина, Ж.А. Исмайлова, Т. Иманбеков, Ф.Н.
Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева, О.Жұмадиллаева, М.С. Сәтімбекова, А.Ж. Салиева,
Ш.Сапарбаева, Н.Сайлауова, Ғ.З. Таубаева, Х.Т. Шерьязданова, А.А.
Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша
зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің мазмұнын, әдістерін талдаған дығын
зерттеген. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу арқылы мектепке
дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауға болады [33].
Бүгінгі таңда ол толық мәнді ғылыми теория дәрежесіне көтеріліп,
мектепке дейінгі тәрбие тәжірибесінде қолданылып келеді.
Бұл міндеттерді ойдағыдай орындап шыға алатын азаматтарды тәрбиелеуші
келешек ұстаздар қауымы – педколледждер мен университеттерде оқып, білім
алып жатқан студент-жастар.
Сонымен қарастырған мәселелерде халық ауыз әдебиетін пайдалану арқылы
балаларды адамгершілікке тәрбиелеу туралы еңбектер бола тұра, мектепке
дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеуде халық ауыз әдебиетін балаларды
тәрбиелеуде пайдаланудың ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жеткілікті
емес. Осының нәтижесінде 4-5 жасар балаларды тәрбиелеуде халық ауыз
әдебиетін пайдаланудың қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің
арасындағы қарама-қайшылық туып отыр.
Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін
көрсетеді. Сондықтан да халық ауыз әдебиетін мектепке дейінгі мекемеде
адамгершілік тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның мазмұнын,
мүмкіндіктерін қарастыру, тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен жолдарын
іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын 4-5 жастағы
балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін
пайдалану деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: 4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде
халық ауыз әдебиетінің үлгілерін пайдалануды теориялық тұрғыдан талдау және
оның тиімді әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу нысаны. Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: 4-5 жастағы балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде халық
ауыз әдебиетін пайдалану.
Зерттеудің міндеттері:
- Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық
негіздерін анықтау;
- Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы 4-5 жастағы балаларды
адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктерін қарастыру;
- 4-5 жастағы балаларды қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерін
пайдалану арқылы адамгершілікке тәрбиелеу жолдары.
- Мектепке дейінгі ұйымдарда ұйымдастырылған іс-әрекет барысында балаларды
адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілерінің
тиімділігін тексеру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепке дейінгі ұйымдарда халық ауыз
әдебиеті арқылы балаларды тәрбиелеудің ерекшеліктері айқындалып, сол
арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық бағыттарын
жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектепке дейінгі ұйымдарда
халық ауыз әдебиеті арқылы балаларды тәрбиелеудің тиімділігі артады,
өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің жүйелілігі мен
тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында халық ауыз әдебиетін балаларды
адамгершілікке тәрбиелеуде қолдануды қалыптастырудың теориялық негіздерін
анықтау мақсатында Қазақстан Республикасының ресми материалдарына,
тұжырымдамалары мен бағдарламаларына, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық тұрғыда талдау жасау, оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды зерделей отырып, озық тәжірибелерді меңгеру, тәрбие
берудің мазмұнын анықтап, сандық және сапалық талдау жасау, жинақтау,
қорытындылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, педагогтар
мен психологтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат
педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері, интернет материалдары басшылыққа
алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы №31
бастауыш мектеп – балабақша кешені.
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 4-5 ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ
ӘДЕБИЕТІНІҢ ҮЛГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Ересек топ балаларын адамгершілікке тәрбиелеудің
педагогикалық негіздері
Қазақстан Республикасы – бай тарихи дәстүрлері бар тәуелсіз мемлекет.
Қазіргі кезеңде Қазақстан үшін азаматтар бойындағы өзіндік қасиеттерге
нұқсан келтірмей жаңа қасиеттерді, дербестікті және таңдау мен шешім
қабылдау жағдайындағы жауапкершілікке баулу, қоғамдағы тиімділікті
арттыруға әсер ететін білім, білік, дағдыларды ұлттық мәдениет аясында
қалыптастыру мәселесі тұр. Білім беру жүйесі арқылы ғана оқыту мен
тәрбиелеудегі жеке тұлғаға бағытталған жұмыс нәтижесінде оқушылардың
белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыруға, олардың әлеуметтік міндеттерінің
және өз бетінше жұмыс жасау дағдыларын көтеруге болады.
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі адамгершілік тәрбиесінің проблемалары
үнемі жаңа адам тәрбиелеу міндеттерімен байланысты болып келгенін
дәлелдейді.
Соның ішінде философия ғылымы адамгершілік тәрбиесін ең негізгі
проблема деп қарастырды. Ал, жалпы педагогика мен психология адамгершілік
тәрбиесі теориясын жеке адам және қоғам туралы ғылымдардан бөліп қарамайды,
оның ажырамас бөлігі деп ссептейді. Ол әруақытта да философия, социология,
психология мен физиологияның табыстарына сүйенеді.
Ғылыми диалектикалық дүниетанымы ілімі – адамгершілік тәрбиесі теориясы
мен практикасының методологиялық негізі болып есептеледі.
Дүниені ғылыми танып-білу табиғаттың біртұтастығы, табиғат пен қоғам
құбылыстарының өзара байланысы және олардың даму заңдарының бір-бірімен
сабақтастығын ғылым аралық байланыс білдіреді.
Адамгершіліктің пайда болуы және оның ұғымы жөніндегі мәселелер адамзат
тарихымен бірге айтылып келе жатыр.
Адамгершілік тәрбиесі туралы ұғым қоғамның, рухани мәдениеттің бір
көрінісі ретінде өмірдің тарихи-әлеуметтік мәнін, міндетін айқындайды.
Біздің еліміз әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа құрылысын жүргізіп
отырған шақта адамдардың адамгершілік саналылығын тәрбиелеу қоғам дамуының
ең бір басты айқындаушы міндеті болып табылады. Осы міндетті жүзеге асыру
жолдарын жаңаша қарастыру үшін ең алдымен адамгершілік, оның негізі немен
анықталатынын зерттеу қажет.
Адамгершілік тәрбие теориясы үшін аса маңызды ұғымдар этика (әдеп),
мораль және адамгершілік болып табылады. Этика ұғымы ежелгі гректің
этос деген сөзінен шыққан.
Адамгершілік термині мораль сөзінің баламасы болып табылады және
сөздіктерде алғаш рет XVIII ғасыр аяғында пайда болды деп қарастырады.
Біздің зерттеуіміз үшін адамгершілік тәрбие санаты (категориясы)
тірек ұғым болғандықтан, оған кеңірек тоқталғанды жөн көрдік.
Ғылыми философиялық, психологиялық әдебиеттерде адамгершілік тәрбиесі
жалпы тәрбиенің аса маңызды құрамды бөлігі екендігі айқындалған.
Адамгершілік деген ұғым педагогика, психология, философия ғылымындағы
арнайы категория. Сондықтан мұның анықтамасына талдау жасауда оның қандай
факторлармен байланысты екенін анықтап алу керек. Ең алдымен, адамгершілік
әлеуметтік, экономикалық бағытпен байланысты. Бұл адамгершіліктің
әлеуметтік негізін көрсетеді. Тарихқа көз жіберсек адамгершілік ұғымы көп
ғасырлар бойына діни көзқарас негізінде түсіндірілді, одан біртіндеп таптық
негізде түсіндірілді, ал қазіргі ғылым адамгершілік ұғымын рухани, мәдени
негізде түсіндіреді.
Адамгершілік тәрбие мәселелері көптеген педагог ғалымдардың
(Я.А.Коменский, И.Г.Гербарт, А.Н.Кочетов, А.С.Макаренко т.б.) еңбектерінде
кеңінен қарастырылған.
Өз зерттеулерінде ғалым-зерттеушілер адамгершілік тәрбие берудің
мақсаттарын, қағидаларын жүзеге асырудың жолдарын жан-жақты анықтап
негіздеуге талпынған А.Я.Коменский балалар мен жастар мінезінде өзін-өзі
билеу, кішіпейілділік, сыпайлық, ізгілік, жауапкершілік сапаларды
тәрбиелеуді талап етті. Ол мектеп тәртібі жөнінде терең мәнді пікірлер
айтқан. Оның еңбегінің маңыздылығы сонда, ол – орта ғасырлық
мектептің жазалау тәртібіне қарсы болды, сонымен бірге, мұғалім
оқушыларының тиісті мектеп тәртібін талап ете білуі керек деген тұжырым
айтты. [34]
Ал, И.Г.Гербардтың дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің басты мақсаты-
мінез-құлықты, ізгілікті, жауапкершілікті қалыптастыру. Бұл тәрбие
Гербардтың пікірінше негізінен оқу арқылы жүргізіледі. И.Г.Гербарттың
дәлелдеуінше адамгершілік тәрбиесінің мақсаты – мінез-құлықты қалыптастыру.
Бұл тәрбие, баланың әр саналы қызығушылақтар мен адамгершілік
елестетулеріне негізделіп оқу арқылы жүргізіледі.
И.Г.Пестолоции еңбек адамгершілікке үйретеді, балалардың бірімен-бірін
өзара және олардың ересектермен дұрыс қарым-қатынаста болуын қалыптастырады
деп санады.
Кеңес педагогы А.С.Макаренко болса, адамгершілік тәрбиесін ұжым арқылы
қалыптастыруға аса көңіл бөлген ғалым, педагог.
Абай, Шәкәрім өз еңбектерінде тұлға бойында, рақымшылық, қанағат,
төзімділік, жауапкершілік секілді қасиеттердің қалыптасуына көп көңіл
бөлген. Бұл тұлғаның адамгершілігінің белгісі ретінде қарастырған. Сол
секілді қазақ ағартушылары Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов балаға
адамгершілік тәрбие беруді оқу-тәрбие ісінде пайдалануға айрықша көңіл бөлу
қажеттілігін барынша дәлелдеуге талпынды.
Осы кезекте Ыбырай Алтынсарин үлгісіндегі педагог-жазушы Спандияр
Көбеевтің де пікірлерін қарастырып өткен жөн. Спандияр Көбеев өз
шығармаларында балалар үшін тәрбиелік мәні бар мәселелерді көтерді.
Біреулерінде С.Көбеев қиын жағдайда адамдардың бір-біріне көмек беруі қажет
екенін айта отырып, адамды адамға жақсылық жасауға үндесе, келесілерінде
зорлықты, қатыгездікті әшкерелейді.
Адамгершілік теориясы мен практикасында аса маңызды бағыттарға сын
көзімен қарамайынша бүгінгі тәрбиенің негізгі бағыттарын айқындау қиынға
түседі. Әсіресе, бүгінгі күнде орын алатын ұлттық педагогика тұрғысынан
жалпы тәрбиенің, оның ішінде адамгершілік тәрбиесі ұғымдарының ғылыми
негізін алып көрсету әлі де болса шешімін тапқан жоқ.
Адамгершілік сезімдерге ұнату мен ұнатпау, құрметтеу мен жек көру,
сыйлау мен рақымсыздық, сүйіспеншілік пен өшпенділік жатады.
Психологиялық зерттеулерде сезім дегеніміз – әлеуметтік және табиғи
өмірдің сан алуан жақтарына эмоциялық қатынас. Сыртқы дүние заттары мен
құбылыстарының адамның қажеттеріне сәйкес келу – келмеуінің нәтижесінде
пайда болып отыратын психикалық процестің түрі түсіндіріледі. Алуан түрлі
сезім, қуаныш пен қайғы, ашу мен қорқу, ұят, сүйіспеншілік, жек көрушілік,
шошыну, абыржу, наздану т.б. осындай сезімнің түрлері болады қоршаған
ортасына байланысты болады. Оқушылардың тілдік қорларының жетілуімен
олардың адамгершілік сезімдері мен санасының дамуында ауыз әдебиетіндегі
мақал-мәтелдердің мүмкіндігі мол. Адамгершілік сезімдері адамдардың бірлесе
жасаған әрекеттері процесінде туып, дамиды да осы қоғамда қалыптасқан
адамгершілік ережелеріне бағынады. Олар басқа адамдардың және адамның
өзінің мінез-құлық әсерлерінен туады.
Адамгершілік тәрбиесі жан-жақты тәрбиенің аса маңызды бөлігі болуымен
қатар, ол адамгершілік – қоғамдық дамудың жемісі, әрі қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамып жетіліп отыратын маңызды құбылыс.
Адамгершілік тәрбиесінің өзекті міндеті – өзі өмір сүріп отырған
кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік
қасиеттердің тұтастығын тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесі күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан,
адамгершілікке баулу дегеніміз – ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір
істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ақылға салып, ар-
ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын
таңдап ала білуі.
Тұжырымдай келе адамгершілік – адамның рухани байлығы. Ғасырлар бойы
адамдар арасындағы қарым-қатынасты суреттеу, сол арқылы жастарға өнегелі
тәрбие беру. Мақал-мәтелдер, жұмбақ, айтыс, өлеңдер адамгершілік
тәрбиесінің арқауы. Адамгершіліктің ең жоғары түрі - бауырмалдық, бүкіл
адам баласын бауыр, дос тұту, көпшіл болу, сонымен қатар міндетін
жауапкершілікпен орындау.
Адамгершілікке тәрбиелеу құралы-еңбек пен ата-ана үлгісі.
Ыбырай Алтынсарин.
Адамгершілік тәрбие – екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің,
ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан-
тәрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым-
қатынастарынан көрінеді.
Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады.
Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде белсенді көзқарасының
бағыты үлкендер арқылы тәрбиеленеді. Тәрбиелеу, білім беру жұмысының
мазмұны мен формалары балалардың мүмкіндігін ескеру арқылы нақтыланады.
Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан
келетін ұйымдастыру процесіне, ойын және оқу ісінде жоспарды түрде іске
асады. Қарапайым әдеттерді тәрбиелей отырып педагог балдырғанның бар істі
шын пейілмен әлі саналы атқаруына қол жеткізеді.
Адамгершілік тәрбие-бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының
нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады.
Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс-
әрекетін анықтайды. Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді
үлкендерден, тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім
қатынасында ғана алады. Жеке тұлғаның бойындағы жалпы адамзаттық
құндылықтардың қалыптасуы осы бағытта жүзеге асады, сөйтіп оның өзі-өзі
тануына, өзіндік бағдарын анықтауына мүмкіндік туғызатындай тәлім-тәрбие
берілуі керек. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында
қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады.
Әсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін
көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып
табылады. Өз халқының мәдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа
халықтардың да тілі мен мәдениетіне, салт-дәстүріне құрметпен қарайтын
нағыз мәдениетті азамат қалыптасады. Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде
үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған. Отбасында, балабақшада, қоғамдық
орындарда үлкенді сыйлау дәстүрін бұзбау және оны қастерлеу әрбір адамнан
талап етіледі.
Халқымыздың тәлім-тәрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті,
қайрымдылықты,мейірбандықты дәріптейді. Ата-бабаларымыздың баланы бесігінен
жақсы әдеттерге баулыған. Үлкенді сыйла, Сәлем бер, жолын кесіп өтпе
деген секілді ұлағатты сөздердің мәні өте зор. Адамгершілікті, ар-ұяты бар
адамның бет-бейнесі иманжүзді, жарқын, биязы, өзі парасатты болады. Ондай
адамды халық Иман жүзді кісі деп құрметтеп сыйлаған.
Балаларымызды имандылыққа тәрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып,
мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық,
ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңіру қажет. Баланы үлкенді
сыйлауға,кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу
адамгершілік тәрбиесінің жемісі. Балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде
ұлттық педагогика қашанда халық тәрбиесін үлгі ұстайды. Ал, адамгершілік
тәрбиелеудің бірден-бір жолы осы іске көзін жеткізу, сенімін арттыру. Осы
қасиеттерді балаға жасынан бойына сіңіре білсек, адамгершілік қасиеттердің
берік ірге тасын қалағанымыз.
Адамгершілік – адамның рухани арқауы. Өйткені адам баласы қоғамда
өзінің жақсы адамгершілік қасиетімен, адамдығымен, қайырымдылығымен
ардақталады.
Қазіргі кезде өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеуде қойылған
мақсаттардың бірі қоғамға пайдалы, үлкенге құрмет көрсетіп, кішіге қамқор
бола білетін, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Өзін-өзі тану
пәні – баланы жастайынан отаншылдыққа, әдептілікке, достыққа,
тазалыққа, ұқыптылыққа, мейірімділікке, табиғатты сүюге,отбасын сыйлауға,
ұйымшылдыққа үйретеді.
Адам бойына кішіпейілдік, сыпайлық, рақымшылық, жанашарлық, сыйластық,
тілектестік сияқты қасиеттерді дарыту және өзгелерді қадірлей, сыйлай,
құрметтей білу, тыңдай білу, қолынан келгенше адамдарға көмектесу,
кешірімді болуды үйретде Өзін-өзі тану пәнінің үлесіне тимек.
Халық педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял- ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Ата-аналарға ойын жаттығулардың және әр түрлі байланыстырып
сөйлеуге, сөздік қорын дамытуға арналған тапсырмалардың жазбаларын үйде
баласымен сауат ашу, математика, тіл дамыту сабақтарын қайталау үшін
ұсынамыз. Адамгершілік тәрбиесі-тәрбие бағыттарының ішіндегі ең
күрделісінің бірі. Адамгершілік тәрбиесінде дінге сүйенбеу мүмкін емес.
Адамгершілік заңы Аллаһтың адам баласына түсірген кітаптарының негізінде
жатыр. Адам баласының жалған дүниеде және ахіреттегі бақытқа
қауымдастыратын керекті өнегелердің нелерден тұратындығын білдіріп,
құлшылық міндеттерін түсіндіреді. Адамгершілік-әдептілік ілім негізінде
тұлға бойындағы рухани адамгершілік қалыптастырудың дұрыс жүрмеуіне және
өзінің өзегінен жасанды идеялармен айырылып қалған адамгершілік
қалыптастырудың дұрыс жүрмеуінен, жағымсыз, нашар келбеттің пайда болуына
душар етеді. Адамгершілік тәрбиесі қоғамның моральдық талабына сай
тәрбиеленушінің сезімі, мінез-құлқы, сапасына мақсатты және жүйелі ықпал
ете отырып, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастыру делінеді.
Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне
бөлейтін руханиет дәуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік
тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамды құрметтеу, оған
сену, әдептілік, кішіпейілділік, қайырымдылық бұл-адамгершіліктің жоғарғы
құндылығы. Адамгершілік тақырыбы-мәңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас
ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру ата-ана мен ұстаздардың
басты міндеті. Адамгершілік әр адамға тән асыл қасиеттер. Адамгершіліктің
қайнар бұлағы-халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, әдет-ғұрыптарында.
Әр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс-тіршілігінен, өзін қоршаған
табиғаттан бойына сіңіреді.
Қ.Бөлеев балаға ұлттық тәрбие беруде ұстаздарды сол мақсатқа лайық
етіп дайындауымыз керек – дейді [35]. Демек, балаға жан-жақты терең білім
беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалаптасуына,
айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.
Адамгершілік тәрбиенің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін ұстаз
халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Балапан ұяда
не көрсе, ұшқанда соны іледі дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып жүрген
жұмысы балаға үлкен сабақ болады деп ойлаймын.
Халақ педагогикасы-нәрестенің сезімін ананың әуенімен оятатын бесік
жырлары, даналыққа толы мақал-мәтелдер, жұмбақ-жаңылтпаштар, қиял-ғажайып
ертегілері, ойындары, тәрбиелеп өсіру негіздері адамгершілік ниеттерге
баулиды. Еліміздің күші-патшада, сәбидің күші-жылауында демекші, біздің
күшіміз, қорғанымыз, сеніміміз-адамгершілігімізде болуы керек деп
ойлаймын.
Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев Егер біз адамгершілігі жоғары
қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ең бастысы
балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз – деген
болатын[36].
Жанұя ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан адам баласының әлеуметтік
ортасы. Халықтың салт-дәстүрін әдет-ғұрыптарының сақтаушысы. Сондықтан
жанұя тәрбиесі халықтың ой арманымен мол тәжірибесімен ұлттық дәстүрімен
дамып ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жеткен тарихи мұра. Әрбір жанұяда
балалардың рухани-адамгершілік қаси еттерін қалыптастыру ең бірінші ата-ана
тәрбиесіне байланысты. Қай заманда, қайсы елде болса да жанұяның адамзат
ұрпағына ететін ықпалы мен әсерін өмірдегі басқа ешнәрсенің күшімен
салыстыруға болмайды. Жанұя тәрбиесінің түрлері мен мүмкіндіктері көп,
әсіресе, көргенді, ынтымақты, тату тәтті тұратын отбасында шаңырақ шаттығы-
негізінен, қоғамдық сананың адамгершілік, кісілік, қайырымдылық, әдептілік,
әділеттілік сияқты толып жатқан моральдық ұғымдарға негізделеді. Бала үшін
отбасында ең алдымен, әке-шешесінің, ата-әжесінің басқа да ересектердің
инабатты, кісілік үлгілерінің маңызы зор. Бала өз заманына тән кісілікті,
әдептілікті, қайырымдылықты, тіпті бұзақылықты да алғаш рет осы өзінің
отбасында меңгереді. Үй ішінде күнделікті айтылатын ұлағатты өсиеттері мен
ақылы, ал жастардың оларға деген сый құрметі, адал көңілі, әдепті
қылықтары, ерке-назы, жалпы алғанда, дұрыс қалыптасқан моральдық-
психологиялық қарым-қатынастар отбасы өмірінің ерекше рухани бір байлығы.
Осындай отбасында өскен балалар бақытты, олардың өмірден алатыны да, өмірге
беретіні де көп болады.
Балалардың бойындағы қабілеттің, қайсы нәрсеге бейімділігін, ол
қабілеттер мен бейімділіктер қашан, қай мезгілде пайда болатыны әлі де
толық шешіле алмай келеді. Соның салдарынан дүниеде миллиондаған адамдар
өздерінің болашақтағы орнын дұрыс таңдай алмай қиналады, сәтсіздікке
ұшырайды. Отбасы мен ата-аналардың осы проблемаларды шешуге тигізетін
пайдасы мол. Талапты жастарға мамандық таңдау үстінде дұрыс бағыт, кеңес
беретіндер негізінен, ата-аналар. Себебі, балалардың сырын да, қабілетін де
ата-аналарынан артық білетін адам жоқ.
Адамның ең асыл қасиеттерінің бірі-оның жұртқа ұнамды мінез-құлқы. Ол
қасиет негізінен отбасында қалыптасады. Отбасы тәрбиесінің осындай
ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін қоғамдық тәрбиенің міндеттері мен
ұштастыра білсек, оның берері мол.
Абай Құнанбаев былай дейді: Балаға көбіне үш алуан түрлі мінез
жұғады. Біріншісі-ата-анадан, екіншісі-ұстазынан, үшіншісі-құрбысынан.
Солардың ішінен бала қайсысын жақсы көрсе, сонысынан көбірек жұғады [37].
Сондықтан жұмыс қаншалықты қауырт болса да, қаншалықты шаршап-шалдығып
жүрсе де ата-ана бала тәрбиесін ұмытпауы тиіс. Балалардың болашақ қадамы
отбасында басталатыны бәрімізге аян. Бала жақсы әдетті болса да, жаман
әдетті болса да ең алдымен жанұяда алады. Ата-аналар балаларын мәдениетті,
кішіпейіл адал азамат етіп өсіргілері келсе, ең алдымен олардың өздері
кіршіксіз таза адам болуы керек. Көпшілік жағдайда баланың бойында теріс
қылықтардың пайда болу себебін жанұядағы үлкендер өздерінің бойынан
іздемейтіні өкінішті-ақ.
Баланы тәрбиелеуге ата-ана жеткілікті мән бермесе, бұл істің нәтижесіз
болары күмәнсіз.
Қ.Жарықбаев психологиялық еңбегінде Сіздің мінез-құлқыңыз – жеткіншек
тәрбиесіндегі бірден-бір шешуші құрал. Сіз қалай киінсеңіз, басқалармен
қалай әңгімелесіз, қалай қуанып, қалай қайғырасыз, достарыңызбен және қас
адамдарыңызбен қалай қатынас жасайсыз, сіз қалай күлесіз, газетті қалай
оқисыз, радионы қалай тыңдайсыз, міне, мұның барлығының да бала
үшін маңызы ерекше – деген болатын [38].
Ата-аналар шын беделге ие болған жанұяларда олардың жай ғана реніш
білдіруі, ескерту жасауы баланы теріс істерден сақтандыру үшін жеткілікті.
Беделдің болмауынан балалар ата-анасымен ашылып сөйлеспейді. Олардың
ескертпелеріне дөрекілікпен қарсыласумен жауап береді. Кішкентай күнінде
сәби ата-анасын жан-тәнімен қадірлейді, оларды бар зейінімен тыңдайды. Ал
ақылы кіріп жақсы мен жаманды ажырата бастаған жасөспірім үйдегі үлкендерге
енді ересек көзбен қарайды. Бірақ бұл жағдайды біздер, ата-аналар, үнемі
ескере бермейміз. Қорқытумен, күш көрсетумен балаға айтқанымызды істетуге
әуеспіз. Мұндай отбасында нашар мінез-құлықты балалардың өсетініне мән
бермейміз. Отбасындағы байсалды, бірқалыпты қарым-қатынас балалардың ата-
аналарына сенімі мен құрметін күшейтетінін ұмытамыз.
Әрбір ата-ана баласының тәрбиесі үшін Отан алдында, мемлекет алдында
жауапты екенін ұмытпағаны абзал.
Алдында ешқандай қуанышы болмаса, адам жарық дүниеде тіршілік етіп
жүре алмайды. Адам өмірінің ең жақсы атышулы қозғаушысы – ертеңгі қуаныш
– деген А. С. Макаренко. Олай болса әрбір ата-ана балаларын ертеңгі
қуанышты сезіне білуге тәрбиелеу қажет.
Сауытбеков С.Л. балалардың ата-аналарымен жұмыс істеудің маңызына
ерекше назар аударған. Тек ата-аналармен бірге, жалпы күш- жігерді
біріктіру арқасында мұғалімдер балаларға үлкен адамдық бағытты беруі
мүмкін, – дейді [39]. Олай болса, отбасы мектеппен бірге тәрбиелік
ортаның тұтастай негізгі ықпал ету факторларын жасайды. Сондықтан да
педагогикалық әрекетте мектептің жалпы міндеттерінің көлемінің тым
кеңдігіне қарамастан, ата-аналармен жұмыстың маңызы ерекше.
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-
рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды
қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады,
ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан
баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық,
яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті
тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани-адамгершілік
тәрбие – екі жақты процесс.
Адамгершілік тәрбиесінің әрқайсысының ерекшеліктерін жетік білетін
ұстаз халық педагогикасын ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыпты жан-жақты терең білумен қатар, өркениетті өмірмен байланыстыра
отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде пайдаланғаны дұрыс. Ата-ананың
болашақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі ұрпақтан ұрпаққа жалғасуда. Балапан
ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі дегендей, ата-ананың күн сайын атқарып
жүрген жұмысы – балаға үлкен сабақ. Жас балалардың үлкендер айтса, соны
айтатынын, не істесе соны істегісі келетінін бәріміз де білеміз. Баланың
үйден көргені, етене жақындарынан естігені-ол үшін адамгершілік тәрбиесінің
ең үлкені, демек жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның
айналасындағыларға көрсетер мен берер тәлімі мол болмақ.
Жас өспірім тәлім-тәрбиені, адамгершілік қасиеттерді үлкендерден,
тәрбиешілерден насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында
ғана алады. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында
қалыптасатыны белгілі. Адамгершілік қасиеттер ізгілікпен ұштастырады.
Әсіресе еңбекке деген тұрақты ықыласы бар және еңбектене білуде өзін
көрсететін балаларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу басты міндет болып
табылады.
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында қалыптасқан ұлттық тәрбиені, озық
өнегелі дәстүрлерді, адамгершілік асыл қасиеттерді жастар бойына
қалыптастыруда, оны ұтымды пайдалану аса маңызды міндеттердің біріне
айналып отырғаны даусыз. Сондай-ақ, ұлттық мәдениеттің, әдебиеттің, тілдің,
халықтық педагогиканың тағдыры мен болашағы да мектептегі жас ұрпақ
тәрбиесіне байланысты. Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. отбасы
өмірді кемеліне келтіреді, отбасы бақыт әкеледі, бірақ әрбір отбасы, ең
алдымен мемлекеттік маңызы бар зор іс болып табылады, – деп анықтама
берген А.С. Макаренко болатын.
Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы,
тұрмыстағы күйзеліс, ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік
құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтасының азаюы,
отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық-зомбылық пен
қатыгездіктің бел алуы т.б. мәселелері жастар тәрбиесіне жаңаша қарауды
талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының әріден келе жатқан
мәдениетін және білім, тәлім-тәрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты
танысу бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады.
Тәрбиедегі басты бағыт делінген тәлім-тәрбие тұжырымдамасында: Әрбір
адам ең алдымен өз халқының перзенті, өз Отанының азаматы болу керек
екенін, ұлттық болашағы тек өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс.
Оның осындай тұжырымға тоқталуына ұлттық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер
көмектеседі, солар арқылы ол жалпы азаматтық мәдениетке аяқ басып, өз
халқының мәдени игілігін басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады.
Сондықтан әрбір ұрпақ өз кезімен өткеннің тағдыры мен талаптарын,
объективті факторлар ретінде ұсынып, сол арқылы ұрпақты өмірге даярлап,
оларды жинақталған бай тәжірибе негізінде тәрбиелей отырып, өзінің ата-
аналарының рухани мұрасын игере түсуі керек екені айтылған.
Мектепке дейінгі балаларға адамгершілік тәрбие беру. Балалар
бақшасында адамгершілік тәрбие берудің жалпы сипаттамасы. Адамның моралдық
сапа негіздері мектепке дейінгі балалық шағында қалыптасады. Мектепке
дейінгі жылдарда бала ересектердің жетекшілігімен жақын адамдарымен,
құрдастарымен, заттармен, табиғатпен қарым-қатынас жасаудың, тәлім-тәрбие
алудың бастапқы тәжірибесіне ие болады. Балалардың іс-әрекеттерін басқара
отырып, тәрбиші олардың бойында Отанын сүю, айналадағыларға ықыласпен
қарау, шамасы келгенше оларға көмектесуге ұмтылу, дербес іс-әрекетте
белсенділік және белгілі бір іске бастама (инициатива) көрсету сияқты
адамның маңызды сипаттарын қалыптастырады. Дұрыс тәрбие балаларда теріс
тәжірибе көбеюіне жол бермейді, баланың адамгершілік сапасының қалыптасуына
қолайсыз әсер ететін мінез-құлықтағы теріс дағдылар мен әдеттердің дамуына
кедергі жасайды. Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері Мектепке дейінгі
балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі міндеттері – балалардың
адамгершілік сезімдерін, мінез-құлықтың ізгі дағдылары мен әдеттердің
адамгершілік ұғымдары мен мінез-құлық түрткілерін қалыптастыру. Баланың
тәрбиелеуде оның өмірінің алғашқы жылдарынан бастап-ақ адамгершілік
сезімдерін қалыптастыру үлкен орын алады. Үлкендермен қарым-қатынас жасау
процесінде оларға үйір болу, оларды жақсы көру сезімі, олардың нұсқауларына
сай әрекет жасауға, оларға қуантуға, жақын адамдарын ренжітетін қылықтар
жасамауға ұмтылу пайда болады. Бала өзінің тентектік, қателік жасаған
кездегі ренішті немесе наразылықты көргенде толқуды бастан кешіреді, ал
өзінің жақсы қылықтарына жылы шыраймен қараса оған қуанып, жақын
адамдарының ризашылдық білдіруінен рақат алады. Эмоциялық әсерлену: жақсы
қылықтарына, үлкендердің мақтауына риза болу, өзінің орынсыз қылықтарынан:
үлкендердің ескертуінен, наразылығынан ұялады, қапалану, уайым жеу оның
адамгершілік сезімдерін қалыптастырудың негізіне айналады. Мектепке дейінгі
шақта балада қайырымдылық, жанашырлық, қуанышқа ортақтасу сезімдері
қалыптасады. Сезім балаларды белсенді іс-әрекетке: көмек көрсетуге,
қамқорлық жасауға, көңіл аударуға, жұбатуға, қуантуға итермелейді.
Патриоттық сезімге: туған өлкесін, Отанын сүюге, басқа ұлттардың адамдарын
құрметтеуге тәрбиелеудің ерекше маңызы бар. Мектепке дейінгі балалардың
ерекшелігі еліктеу қабілеттілігінің айқын көрінуі болып табылады. Тәрбиеші
балаларда үлкендерге құрмет көрсетуді, өз қатарларымен дұрыс қарым-қатынас
жасауды, заттарға ұқыпты қарауды білдіретін сан алуан мінез-құлық
дағдыларын қалыптастырады. Бұлар әдет бола отырып, мінез-құлық нормасына
айналады: сәлемдесу мен қоштасу, біреудің көрсеткен қызметіне рақмет айту,
алған затын орнына қою, қоғамдық орындарда өзін мәдениетті ұстау, өтінішін
ізеттілікпен білдіру әдеті. Мектепке дейінгі естияр жаста үлкендермен, өз
қатарларымен мәдениетті қарым-қатынас жасау, шын айту, тазалық, тәртіп
сақтау, пайдалы іс-әрекет жасау, еңбек ету әдеті қалыптаса береді. Мектепке
дейнігі ересек жаста балалар қылығының адамгершілік мазмұнына ой жүгірте
қарау негізінде дамыған адамгершілік дағдылар мен әдеттер неғұрлым берік
болады. Тәрбиеші балалардың адамгершілік нормаларына бағынатын, саналы
түрде меңгерілген мінез-құлыққа тәрбиелейді. Адамгершілік нормалары:
қайырымдылық, сыпайылық, әділдік, қарапайымдылық, қамқоршылық, және т.б.
ұғымдарды тәрбиеші бірте-бірте балаларға түсіндіру арқылы меңгертеді.
Балалар бақшасындағы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны. Мектепке дейінгі
балалардың адамгершілік тәрбиесінің мазмұны Біз мектепке барамыз
бағдарламасында көрсетілген. Оған мыналар: Отанға, өз ұлтына деген
сүйіспеншілік, оларды және олардың еңбегін құрметтеу, ұлтаралық, ұжымдық
және адамгершілік бастамасы, мінез-құлық тәртіптілігі мен мәдениеті,
мінездің ерік-жігер белгілері, жеке адамның жағымды адамгершілік сапалары
кіреді. Адамгершілік тәрбиесінің заңдылықтары Адамгершілік тәрбиесінің
маңызды заңдылығы балаларды ұжымда тәрбиелеу заңдылығы. Ұжым – бұл баланың
жеке басын қоғамдық бағытта қалыптастыру мектебі. Мұнда оның жеке қасиеті,
қабілеттілігі және адамгершілік сапалары неғұрлым айқын көрінеді. Адамның
адамгершілік тазалығы ең алдымен оның әрекетінде көрініс табады. Ұжымда
бала өзінің білімін, айналадағы дүниеге, іс-әрекетке көзқарасын: көмек
көрсетуге, нәтиже шығаруға, құрбыларына қамқорлық жасауға, рахымдылыққа,
қарапайымдылыққа, еңбек етуге ұмтылуын көрсете алады. Ұжымда тәрбиелеу
заңдылығы тәрбиешілерді әр баланың мінез-құлқына ізгі ықпал жасауы үшін
балалады бірлесіп қызмет жүргізудің алуан түрлеріне біріктіруді
міндеттейді. Н.К. Крупская ұжымда тәрбиелеудің маңызды екенін атап көрсете
отырып, былай деп жазды: ... Мектеп балаларды бірігуге, ортақ мақсат,
ортақ міндеттер қоюға және ол міндеттерді жұмыла күш жұмсай отырып шешуге
үйретуі тиіс. Бұл заңдылықты іс жүзінде қолдану тәрбиешінің мейірімділікті
балалардың жеке ерекшеліктерін, адамгершілік тәжірибесін, дамуы мен
мүмкіншіліктерін ескере отырып талап қоя білумен ұштастыра білуінен
көрінеді. Мұның өзі олардың істі бастау қабілеттерін (инициатива),
ұсыныстарын, идеялары мен ұмтылыстарын басып тастамай, адамгершілік мінез-
құлықтың, тәртіптіліктің негізін қалыптастыруға, топта орнатылған тәртіпті
құрметтеуге мүмкіндік береді. Өз кезінде тәрбиешіден ұстамдылық,
шыдамдылық, орынды қатаңдық, тәрбиеленушілерге құрметпен қараушылық талап
етіледі. Сезімге, санаға және мінез-құлыққа ықпал жасау бірлігі заңдылығы
жеке адам дамуы үдерісінің біртұтастығы ұғымынан туады. Ол адамгершілік
тәрбие құралдары мен әдістерін таңдап алуда кешенді қатынасты талап етеді.
Тәрбиелік ықпал жасаудың мазмұнын белгілей отырып, ол балада эмоциялық әсер
тудыра ма, түсінікті бола ма, айналадағы өмір құбылыстары туралы белгілі
бір ұғымдарды, сондай-ақ іс-әрекет түрткілерін қалыптастыра ма, саналы
мінез-құлыққа тәрбиелей ме деген мәселелерді ескерген жөн. Балалар
бақшасында және жанұяда балаға қойылатын талаптардың жүйелілігі,
бірізділігі және бірлігі мінез-құлық дағдыларын бекем меңгеруді, баланың
жеке басының адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Бұл
заңдылық тәрбиешіден барлық тәрбие жұмысын жүйелі түрде, тәрбие міндетін
бүкіл топқа тұтас және әр балаға өз алдына (оның ерекшеліктерін және
енгізілген адамгершілік ережелерді меңгеруін, мінез-құлық тәжірибесін
есепке ала) біртіндеп күрделендіре отырып жүзеге асыруды талап етеді.
Сондай-ақ тәрбие міндетін неғұрлым толық шешуді қамтамасыз ететін жағдай
жасау қажет: қандай да болса адамгершілік қасиетті қалыптастыру үшін
баланың сол қасиеті бейнеленетін ылықтарын жүйелі жаттықтыру қажет, сонымен
бірге оны тәрбиелеуші адамдардың талаптарының бірдей болуын қамтамасыз ету
керек. Әйтпесе балаларда өз мінез-құлқын саналы басқару емес, тек үлкен
адамдардың бұйрығына бағына білу ғана қалыптасады. Бейімделгіш болу қаупі
туады. Балаларды құрбы-құрдастар ұжымында тәрбиелеу жеке-дара тәсіл
заңдылығымен де жүзеге асырылады, мұнда жас ерекшеліктерін, адамгершілік
түсінік дәрежесін және баланың мінез-құлық тәжірибесін есепке алу керек.
Бұл заңдылықты жүзеге асыру үшін тәрбиешіден әр жастағы баланың психо-
физиологиялық ерекшеліктерін және әрбір тәрбиеленушінің дамуының жеке-дара
ерекшеліктерін терең білуді талап етеді. Әрбір топта тәрбиеші балалардың
жас жағынан мүмкіндіктерін есепке ала отырып еңбекке дұрыс көзқарас
қалыптастырады. Мысалы, сәбилердің алғашқы еңбек әрекетін басқара отырып,
тәрбиеші олардың жұмысқа қосылу жөніндегі қандай тілектерін болса да
қолдайды, оның сапасы мен нәтижесіне кешіріммен қарайды. Естияр топта ол
жұмысты мақсатты бағыттауды қалыптастырады, сондықтан ол балалардың басқа
жаққа көңіл аудармауына қатаң талап қояды және балалардың назарын істеген
ісіне жұмылдырады. Ересек топта тәрбиеші жұмыстың сапасына, әсіресе
балалардың қатысу тәжірибесі көп еңбек түрлеріне жоғары талап қояды,
мұндағы мақсат – олардың ынталылығын қалыптастыру, қойылған міндетке сай
нәтижеге жету.
Қорыта келгенде, адамгершілік тәрбиесінің жүйесі жоғырада аталған
сезім, сана, сенім және адамгершілік әдет-дағды (категориялары) ұғымдарымен
анықталады.
Әсіресе, мектепке дейінгі жастағы балалардың дамуында бір-бірімен
сабақтастықта байланысты болуы айрықша орын алады. Балалар тәрбиешілердің,
ата-ананың бас-көз болуымен адамгершілік ережелерді, қағидаларды өзінің
күнделікті өмір сүру барысында біртіндеп қабылдайды. Алайда, адамгершілік
ережелер, үлгілер, нормалар мәңгі өзгермейтін категория емес. Ол қоғамдық,
экономикалық, әлеуметтік жағдайдың, құрылыстың өзгеруіне байланысты
өзгеріп, жаңарып отырады.
Тарихқа көз жіберсек, қоғамдық өмірдің дамуында адамзат бойында
адамгершілік ең негізгі құндылық болып келеді.
Адамгершілік – қоғамдық дамудың жемісі. Ол қоғам өміріндегі
өзгерістерге байланысты дамиды. Бірде-бір адамзат қоғамы адамгершілік
тәрбиесінің тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.
Шығыс философтары мен ұлы ойшылдар өздерінің ой-пікірлерінде халықтық
педагогиканың негізін қалаған, оның тәлім-тәрбиелік мәнін ашқан, ұлттық
салт-дәстүрдің маңызын дәлелдеген.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
мен тағламдары мәдениет тарихын Орта Азия және Қазақстанның ұлы
ойшылдарының еңбектерінен көруге болады. Олардан халықтардың бір-бірімен
әдет-ғұрпы, салт-дәстүр тұрғысынан жақындағы ғасырлар қойнауынан орын
алатындығын көреміз.
Тәрбие туралы ой-пікірлер VI ғасырдағы Орхон-Енисей жазуларынан
басталып Орта ғасыр ғұламалары мен (әл-Фараби, Ж.Баласұғын, М.Қашғари,
А.Иугнеки т.б.) алтын орта дәуір оқымыстылары (С.Сари, Қ. Жалайри т.б.).
XIV - XV ғасырда өмір сүрген ақын-жазушылар (Асанқайғы, Шалкиіз, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz