Жануарлар физиологиясы пәні бойынша оқу-әдістемелік кешен
1 Алғы сөз
2 Cтуденттерге арналған пән бойынша оқыту бағдарламаcы (силлабус)...
3 Курстың глоссарийі (атаулардың түсіндірме сөздігі).
4 Дәрістердің қысқаша мазмұны
4.1 1.дәріс. Кіріспе. Физиология ғылымының даму тарихы. Физиологияның жалпы заңдылықтары мен негізгі физиологиялық ұғымдар.
4.2 2.дәріс. Қан жүйесінің физиологиясы
4.3 3.дәріс. Жүрек және қан айналым физиологиясы
4.4 4.дәріс. Тыныс алу физиологиясы
4.5 5.6.дәріс. Асқорыту жүйесінің физиологиясы
4.6 7.дәріс. Зат және қуаттың алмасуы
4.7 8.дәріс. Бөлу жүйесінің физиологиясы.
4.8 9.дәріс. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы .
4.9 10.дәріс. Көбею (ұрпақтану) физиологиясы
4.10 11.дәріс. Сүттену физиологиясы
4.11 12.дәріс. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы. Бұлшықет және жүйке талшықтарының физиологиясы.
4.12 13.дәріс. Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы
4.13 14.дәріс. Жоғарғы жүйке іс.әрекетінің физиологиясы және жануарлар этологиясы
4.14 15.дәріс. Талдағыштардың физиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ..
5 Зертханалық.тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар
5.1 1.сабақ. Физиологиялық зерттеуге арналған аспаптар мен тәсілдерімен танысу, бекіндіру және наркоз ... ... ... ... ... ... ...
5.2 2.сабақ. Жануарлардан қан алу. Қан сарысуы мен плазмасын бөлу, фибринсіз қан дайындау, ерітінділерді дайындау ... ... ..
5.3 3.сабақ. Қанның физика . химиялық қасиеттерін зерттеу. Лейкоцитер.
5.4 4.сабақ. Эритроциттер. Гемоглобин және оның қосылыстары
5.5 5.сабақ. Түсті көрсеткіш, эритроциттердің тұну жылдамдығы. Гемолиз және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.6 6.сабақ. Жүректің құрылысы мен қызметі..
5.7 7.сабақ. Жүрек бұлшықеттерінің қасиеттері. Электрокардиография
5.8 8.сабақ. Жүрек қызметінің реттелуі..
5.9 9.сабақ. Қан айналым физиологиясы
5.10 10.сабақ. Тыныс алу мүшелерінің қызметін зерттеу. Тыныс алу жиілігін анықтау және өкпе дыбыстарын тыңдау ... ... ... ...
5.11 11.сабақ. Спирометрия және пневмография
5.12 12.сабақ. Азықтың ауыз қуысында қорытылуы. Сілекейдің қасиеті.
5.13 13.сабақ. Қарындағы ас қорыту. Қарын сөлін зерттеу.
5.14 14.сабақ. Күйістілер қарындағы азықтың қорытылуы.
5.15 15.сабақ. Ішектегі ас қорыту. Ұйқы безі сөлінің ферменттері. Ішектегі ас қорыту. Сіңіру. Өттің құрамы, қызметі.
5.16 16.сабақ. Зат пен қуаттың алмасуы. ..
5.17 17.сабақ. Бөлу жүйесі. Зәр құрамын және физика.химиялық қасиеттерін зерттеу..
5.18 18.сабақ. Ішкі секреция бездері.
5.19 19.сабақ. Гормондардың қасиеттері .
5.20 20.сабақ. Көбею физиологиясы. Шәуетті зерттеу.
5.21 21.сабақ Сүттену физиологиясы. Сүттің құрамын зерттеу.
5.22 22.сабақ. Қозғыш ұлпалар. Жүйке.ет препаратын дайындау. Жүйке және ет ұлпаларының қасиеттері
5.23 23.сабақ. Бұлшықет физиологиясы.
5.24 24.сабақ. Жүйке талшықтарының қасиеттері. Ұлпалардағы биоэлектрлік құбылыстар..
5.25 25.сабақ. Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы. Жұлын рефлекстері..
5.26 26.сабақ. Жүйке орталықтарының қасиеттері. Сеченов тежелуі...
5.27 27.сабақ. Жоғарғы жүйке іс.әрекетінің физиологиясы және жануарлар этологиясы.
5.28 28.сабақ. Тері, иіс және дәм талдағыштары.
5.29 29.сабақ. Есту және көру талдағыштары.
5.30 30.сабақ. Қимыл талдағышы. Вестибулалық аппарат.
6 СӨЖ тапсырмаларының тақырыптық мысалдары
7 Студенттердің білімін бақылауға арналған материалдар. Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған тесттік тапсырмаларының үлгілері...
8 Қолданылған әдебиеттер тізімі...
2 Cтуденттерге арналған пән бойынша оқыту бағдарламаcы (силлабус)...
3 Курстың глоссарийі (атаулардың түсіндірме сөздігі).
4 Дәрістердің қысқаша мазмұны
4.1 1.дәріс. Кіріспе. Физиология ғылымының даму тарихы. Физиологияның жалпы заңдылықтары мен негізгі физиологиялық ұғымдар.
4.2 2.дәріс. Қан жүйесінің физиологиясы
4.3 3.дәріс. Жүрек және қан айналым физиологиясы
4.4 4.дәріс. Тыныс алу физиологиясы
4.5 5.6.дәріс. Асқорыту жүйесінің физиологиясы
4.6 7.дәріс. Зат және қуаттың алмасуы
4.7 8.дәріс. Бөлу жүйесінің физиологиясы.
4.8 9.дәріс. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы .
4.9 10.дәріс. Көбею (ұрпақтану) физиологиясы
4.10 11.дәріс. Сүттену физиологиясы
4.11 12.дәріс. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы. Бұлшықет және жүйке талшықтарының физиологиясы.
4.12 13.дәріс. Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы
4.13 14.дәріс. Жоғарғы жүйке іс.әрекетінің физиологиясы және жануарлар этологиясы
4.14 15.дәріс. Талдағыштардың физиологиясы ... ... ... ... ... ... ... ..
5 Зертханалық.тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар
5.1 1.сабақ. Физиологиялық зерттеуге арналған аспаптар мен тәсілдерімен танысу, бекіндіру және наркоз ... ... ... ... ... ... ...
5.2 2.сабақ. Жануарлардан қан алу. Қан сарысуы мен плазмасын бөлу, фибринсіз қан дайындау, ерітінділерді дайындау ... ... ..
5.3 3.сабақ. Қанның физика . химиялық қасиеттерін зерттеу. Лейкоцитер.
5.4 4.сабақ. Эритроциттер. Гемоглобин және оның қосылыстары
5.5 5.сабақ. Түсті көрсеткіш, эритроциттердің тұну жылдамдығы. Гемолиз және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.6 6.сабақ. Жүректің құрылысы мен қызметі..
5.7 7.сабақ. Жүрек бұлшықеттерінің қасиеттері. Электрокардиография
5.8 8.сабақ. Жүрек қызметінің реттелуі..
5.9 9.сабақ. Қан айналым физиологиясы
5.10 10.сабақ. Тыныс алу мүшелерінің қызметін зерттеу. Тыныс алу жиілігін анықтау және өкпе дыбыстарын тыңдау ... ... ... ...
5.11 11.сабақ. Спирометрия және пневмография
5.12 12.сабақ. Азықтың ауыз қуысында қорытылуы. Сілекейдің қасиеті.
5.13 13.сабақ. Қарындағы ас қорыту. Қарын сөлін зерттеу.
5.14 14.сабақ. Күйістілер қарындағы азықтың қорытылуы.
5.15 15.сабақ. Ішектегі ас қорыту. Ұйқы безі сөлінің ферменттері. Ішектегі ас қорыту. Сіңіру. Өттің құрамы, қызметі.
5.16 16.сабақ. Зат пен қуаттың алмасуы. ..
5.17 17.сабақ. Бөлу жүйесі. Зәр құрамын және физика.химиялық қасиеттерін зерттеу..
5.18 18.сабақ. Ішкі секреция бездері.
5.19 19.сабақ. Гормондардың қасиеттері .
5.20 20.сабақ. Көбею физиологиясы. Шәуетті зерттеу.
5.21 21.сабақ Сүттену физиологиясы. Сүттің құрамын зерттеу.
5.22 22.сабақ. Қозғыш ұлпалар. Жүйке.ет препаратын дайындау. Жүйке және ет ұлпаларының қасиеттері
5.23 23.сабақ. Бұлшықет физиологиясы.
5.24 24.сабақ. Жүйке талшықтарының қасиеттері. Ұлпалардағы биоэлектрлік құбылыстар..
5.25 25.сабақ. Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы. Жұлын рефлекстері..
5.26 26.сабақ. Жүйке орталықтарының қасиеттері. Сеченов тежелуі...
5.27 27.сабақ. Жоғарғы жүйке іс.әрекетінің физиологиясы және жануарлар этологиясы.
5.28 28.сабақ. Тері, иіс және дәм талдағыштары.
5.29 29.сабақ. Есту және көру талдағыштары.
5.30 30.сабақ. Қимыл талдағышы. Вестибулалық аппарат.
6 СӨЖ тапсырмаларының тақырыптық мысалдары
7 Студенттердің білімін бақылауға арналған материалдар. Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған тесттік тапсырмаларының үлгілері...
8 Қолданылған әдебиеттер тізімі...
Мемлекетіміз егемендік алғанына біраз жылдар өтіп, тіліміз жоғары дәрежеде қарқынды дамып келеді. Заман талабына сай, ғылым және білім саласында бірқатар өзгерістер енгізіліп, жоғарғы оқу орындарында түбегейлі білім беру болашақ маманның көзқарастарын кеңейте түседі. Осыған орай жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілдегі оқулықтар саны жеткілікті болғанымен, жекеленген факультеттерде оқитын студенттерге бағыт-бағдар беретін оқу-әдістемелік кешен өте аз. «Жануарлар физиологиясы» жалпы курсын оқытудың мақсаты - студенттерді жануарлар ағзасында өтетін әртүрлі құрылымдық деңгейдегі тіршілік процестерінің (зат алмасу, тыныс алу, қоректену және т.б.) заңдылықтары және жеке мүшелер қызметінің маңызымен, ағза мен сыртқы орта араларындағы өзара әсерлердің механизмдерімен таныстырып, болашақ мамандықты игеруге қажет білімді жинақтауға мүмкіндік беру.
Осы оқу-әдістемелік кешеннің міндеті:
• Ағзада өтетін физиологиялық процестердің қалыпты жағдайларын білу. Эволюциялық дамудың әртүрлі сатысындағы немесе әртүрлі экологиялық жағдайда тіршілік ететін жануарлардың физиологиялық қызметтердің сапалық айырмашылығын; Жүйе мен жекеленген мүшелердің морфо-қызметтік ерекшеліктерін. мүшелер мен ұлпалардың микроқұрылымдарын, олардың өзара байланысын білу.
• Біртұтас ағза және қоршаған ортаның, жануарлар ағзасының жекеленген бөлімдері арасындағы өзара байланысты қамтамасыз ететін механизмдерді; біртұтас ағзаға, жекеленген мүшелерге, мүше жүйелеріне жедел және созылмалы тәжірибе қою; практикадағы маңызды физиологияның негізгі теориялық сұрақтары бойынша жалпы түсінікті қалыптастыру.
• Ғылыми-зерттеу іс-әрекетінде теориялық білім мен практикалық дағдыларын қолдану мүмкіндіктерін, басқа да кәсіптік пәндермен физиологияның логикалық байланысын, олардың кәсіби іс-әрекетте қолдана білу.
• Физиологиялық эксперименттерді жасауда қауіпсіздік техника ережелерін сақтау. Физиологиялық тәжірибелерде қолданылатын приборлар мен қондырғыларды, микроскоппен жұмыс, қан алу, препараттарды дайындау, наркоздау, бекіту сияқты дағдыларды дамыту; алынған білімдеріне талдау жасап, сәйкес тұжырымдама жасай білу.
Осы оқу-әдістемелік кешен жоғары оқу орындарының биологиялық, мал дрігерлік және мал шаруашылығы факультеттерінің студенттеріне арналған.
Осы оқу-әдістемелік кешеннің міндеті:
• Ағзада өтетін физиологиялық процестердің қалыпты жағдайларын білу. Эволюциялық дамудың әртүрлі сатысындағы немесе әртүрлі экологиялық жағдайда тіршілік ететін жануарлардың физиологиялық қызметтердің сапалық айырмашылығын; Жүйе мен жекеленген мүшелердің морфо-қызметтік ерекшеліктерін. мүшелер мен ұлпалардың микроқұрылымдарын, олардың өзара байланысын білу.
• Біртұтас ағза және қоршаған ортаның, жануарлар ағзасының жекеленген бөлімдері арасындағы өзара байланысты қамтамасыз ететін механизмдерді; біртұтас ағзаға, жекеленген мүшелерге, мүше жүйелеріне жедел және созылмалы тәжірибе қою; практикадағы маңызды физиологияның негізгі теориялық сұрақтары бойынша жалпы түсінікті қалыптастыру.
• Ғылыми-зерттеу іс-әрекетінде теориялық білім мен практикалық дағдыларын қолдану мүмкіндіктерін, басқа да кәсіптік пәндермен физиологияның логикалық байланысын, олардың кәсіби іс-әрекетте қолдана білу.
• Физиологиялық эксперименттерді жасауда қауіпсіздік техника ережелерін сақтау. Физиологиялық тәжірибелерде қолданылатын приборлар мен қондырғыларды, микроскоппен жұмыс, қан алу, препараттарды дайындау, наркоздау, бекіту сияқты дағдыларды дамыту; алынған білімдеріне талдау жасап, сәйкес тұжырымдама жасай білу.
Осы оқу-әдістемелік кешен жоғары оқу орындарының биологиялық, мал дрігерлік және мал шаруашылығы факультеттерінің студенттеріне арналған.
1 Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: 2 басылым.-Алматы: «Ғылым», 2005.- 696 бет.
2 Сәтбаева Х.Қ.,Өтепбергенов А.А.,Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық).-Алматы.Издательство «Дәуір», 2005. – 663 бет.
3 Рымжанов К.С., Толенбек И.М. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы. Қайнар, 2002.-419 бет.
4 Әбилаев С.А., Қуандыков Е.О. Медициналық биология және генетика. Алматы-Шымкент, 2004.-324 бет.
5 Несипбаев Т. Физиология человека и животных в вопросах и ответах. Учебник. - Алматы, КазНАУ, 2006.- 475 с.
6 Несіпбаев Т.Н. және т.б. «Жануарлар физиологиясының практикумы» Алматы, Кайнар, 1992.- 120 бет.
7 Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар физиологиясының практикумы.-Алматы: «Агроуниверситет», 2004.-180 бет.
8 Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар физиологиясының практикумы. Алма-Ата, «Білім», 1994.-136 бет.
Қосымша (ҚӘ):
1 Әшімов С.Ә.Жануарлар физиологиясы курсы бойынша лабораториялық-тәжірибе сабақтарына арналған жұмыс дәптері.-ҚАТУ баспаханасы,2001.-67 бет.
2 Руководство к выполнению лабораторно-практических занятий по физиологии животных. Ашимов С.А., Газизова А.И., Алькеева Ж.К.-Типография КазГАТУ, 2005.-76 с.
3 Жаңабеков К., Жаңабекова Г.К. Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы: Оқулық-Алматы: ЖШС «Сөздік-Словарь», 2005.-600 б.
4 Жұмалиев М.Қ., Есжанов Б.Е. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі (Сүтқоректілер). 4-бөлім- Оқу құралы-Алматы: «Қазақ университеті», 2007.-271 б.
5 Георгиевский В.Н. Практическое руководство по физиологии с./х. Животных.- М.: Высшая школа, 1976. – 351 с.
6 Битюков И. Н., В.Ф. Лысов, М.А. Сафонов. Практикум по физиологии с./х. Животных.- М.: ВО Агропромиздат. 1990. – 255 с.
7 Агаджанян Н.А., Власова И.Г., Ермакова Н.В., Торшин В.И. Основы физиологии человека. М.: Изд. РУДН, 2003.- 402 с.
8 Воронин Л.Г. и др. Физиология высшей нервной деятельности и психология.-М.: Просвещение, 1984.- 207 с.
2 Сәтбаева Х.Қ.,Өтепбергенов А.А.,Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық).-Алматы.Издательство «Дәуір», 2005. – 663 бет.
3 Рымжанов К.С., Толенбек И.М. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы. Қайнар, 2002.-419 бет.
4 Әбилаев С.А., Қуандыков Е.О. Медициналық биология және генетика. Алматы-Шымкент, 2004.-324 бет.
5 Несипбаев Т. Физиология человека и животных в вопросах и ответах. Учебник. - Алматы, КазНАУ, 2006.- 475 с.
6 Несіпбаев Т.Н. және т.б. «Жануарлар физиологиясының практикумы» Алматы, Кайнар, 1992.- 120 бет.
7 Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар физиологиясының практикумы.-Алматы: «Агроуниверситет», 2004.-180 бет.
8 Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар физиологиясының практикумы. Алма-Ата, «Білім», 1994.-136 бет.
Қосымша (ҚӘ):
1 Әшімов С.Ә.Жануарлар физиологиясы курсы бойынша лабораториялық-тәжірибе сабақтарына арналған жұмыс дәптері.-ҚАТУ баспаханасы,2001.-67 бет.
2 Руководство к выполнению лабораторно-практических занятий по физиологии животных. Ашимов С.А., Газизова А.И., Алькеева Ж.К.-Типография КазГАТУ, 2005.-76 с.
3 Жаңабеков К., Жаңабекова Г.К. Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы: Оқулық-Алматы: ЖШС «Сөздік-Словарь», 2005.-600 б.
4 Жұмалиев М.Қ., Есжанов Б.Е. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі (Сүтқоректілер). 4-бөлім- Оқу құралы-Алматы: «Қазақ университеті», 2007.-271 б.
5 Георгиевский В.Н. Практическое руководство по физиологии с./х. Животных.- М.: Высшая школа, 1976. – 351 с.
6 Битюков И. Н., В.Ф. Лысов, М.А. Сафонов. Практикум по физиологии с./х. Животных.- М.: ВО Агропромиздат. 1990. – 255 с.
7 Агаджанян Н.А., Власова И.Г., Ермакова Н.В., Торшин В.И. Основы физиологии человека. М.: Изд. РУДН, 2003.- 402 с.
8 Воронин Л.Г. и др. Физиология высшей нервной деятельности и психология.-М.: Просвещение, 1984.- 207 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С. Сейфуллин атындағы
Қазақ агротехникалық университеті АҚ
МОРФОЛОГИя, МИКРОБИОЛОГИя және БИОТЕХНОЛОГИя КАФЕДРАсы
А.І. Ғазизова, Г.С. Ибраева
Жануарлар ФИЗИОЛОГИЯсы пәні бойынша
050802 – Зоотехния мамандығына арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
АСТАНА 2010
С.Сейфуллин атындағы Қазақ
Бекітемін
агротехникалық университетінің С.Сейфуллин атындағы Қазақ
оқу-әдістемелік кеңесінің агротехникалық
университеті
мәжілісінде қаралып, мақұлданды төрағасының бірінші
орынбасары,
№___хаттама _______2009 ж. әдістемелік кеңесінің
төрағасы
_________________А.М.Әбдіров
Жануарлар физиологиясы пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені оқу жоспары
мен пәннің бағдарламасына сәйкес құрастырылып, 050802 – Зоотехния
мамандығы бойынша оқитын студенттерге арналған. Оқу- әдістемелік кешен
студенттерді пәннің мазмұнымен, саясатымен, өзектілігімен, қажеттілігімен
таныстырады. Оқу-әдістемелік кешенде оқу бағдарламасымен қатар глоссарий,
дәрістердің қысқаша курсы, зертханалық сабақтардың әдістемелік нұсқаулары,
студенттердің оқытушымен бірге және өзіндік жұмыстардың тақырыптары мен
аралық, ағымдық және қорытынды бақылауға арналған тесттік тапсырмаларының
үлгілері берілген.
Құрастырғандар: А.І. Ғазизова – морфология, микробиология және биотех-
нология
кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д.,
профессор.
Г.С. Ибраева - морфология, микробиология
және биотех-
нология
кафедрасының ассистенті.
Пікір жазғандар: Х.Ж. Жұмабаев -морфология, микробиология және биотех-
нология
кафедрасының доценті, в.ғ.к.
С.С. Ибраева - Астана медицина
университеті АҚ
физиология
кафедрасының доценті, м.ғ.к.
Морфология, микробиология және биотехнология кафедрасы мәжілісінде (2009ж
23 қараша № 4 хаттама) қаралып ұсынылды.
Ветеринария және мал шаруашылығы технологиясы факультетінің оқу-әдістемелік
комиссиясының мәжілісінде (2009 ж 03 желтоқсан №4-хаттама) қаралып
ұсынылды.
© С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
МАЗМҰНЫ
1 Алғы сөз 6
2 Cтуденттерге арналған пән бойынша оқыту бағдарламаcы
(силлабус) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 Курстың глоссарийі (атаулардың түсіндірме
сөздігі) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
4 Дәрістердің қысқаша мазмұны 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.1 1-дәріс. Кіріспе. Физиология ғылымының даму тарихы.
Физиологияның жалпы заңдылықтары мен негізгі физиологиялық
ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
... ... ...
4.2 2-дәріс. Қан жүйесінің физиологиясы 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.3 3-дәріс. Жүрек және қан айналым физиологиясы 34
... ... ... ... ... ..
4.4 4-дәріс. Тыныс алу физиологиясы 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
4.5 5-6-дәріс. Асқорыту жүйесінің физиологиясы 41
... ... ... ... ... ... ...
4.6 7-дәріс. Зат және қуаттың алмасуы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
4.7 8-дәріс. Бөлу жүйесінің 54
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
4.8 9-дәріс. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы 57
... ... ... ... ... ...
4.9 10-дәріс. Көбею (ұрпақтану) физиологиясы 61
... ... ... ... ... ... ... ...
4.10 11-дәріс. Сүттену физиологиясы 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.11 12-дәріс. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы. Бұлшықет және
жүйке талшықтарының 68
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
4.12 13-дәріс. Орталық жүйке жүйесінің 72
физиологиясы ... ... ... ... ...
4.13 14-дәріс. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің физиологиясы және
жануарлар 76
этологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
4.14 15-дәріс. Талдағыштардың 82
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ...
5 Зертханалық-тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .87
... ... ... ...
5.1 1-сабақ. Физиологиялық зерттеуге арналған аспаптар мен
тәсілдерімен танысу, бекіндіру және 87
наркоз ... ... ... ... ... ... ...
5.2 2-сабақ. Жануарлардан қан алу. Қан сарысуы мен плазмасын
бөлу, фибринсіз қан дайындау, ерітінділерді 88
дайындау ... ... ..
5.3 3-сабақ. Қанның физика – химиялық қасиеттерін зерттеу.
Лейкоцитер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
5.4 4-сабақ. Эритроциттер. Гемоглобин және оның қосылыстары 89
5.5 5-сабақ. Түсті көрсеткіш, эритроциттердің тұну жылдамдығы.
Гемолиз және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
5.6 6-сабақ. Жүректің құрылысы мен 90
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ...
5.7 7-сабақ. Жүрек бұлшықеттерінің қасиеттері.
Электрокардиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91
... ... ... ... ... ... ...
5.8 8-сабақ. Жүрек қызметінің 92
реттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
5.9 9-сабақ. Қан айналым физиологиясы 93
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.10 10-сабақ. Тыныс алу мүшелерінің қызметін зерттеу. Тыныс алу
жиілігін анықтау және өкпе дыбыстарын 93
тыңдау ... ... ... ...
5.11 11-сабақ. Спирометрия және пневмография 94
... ... ... ... ... ... ... .
5.12 12-сабақ. Азықтың ауыз қуысында қорытылуы. Сілекейдің
қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.13 13-сабақ. Қарындағы ас қорыту. Қарын сөлін 96
зерттеу ... ... ... ...
5.14 14-сабақ. Күйістілер қарындағы азықтың қорытылуы.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .96
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
5.15 15-сабақ. Ішектегі ас қорыту. Ұйқы безі сөлінің
ферменттері. Ішектегі ас қорыту. Сіңіру. Өттің құрамы, 97
қызметі ... ... ... ... ...
5.16 16-сабақ. Зат пен қуаттың алмасуы. 98
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.17 17-сабақ. Бөлу жүйесі. Зәр құрамын және физика-химиялық
қасиеттерін 99
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
5.18 18-сабақ. Ішкі секреция бездері. 99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
5.19 19-сабақ. Гормондардың қасиеттері 100
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.20 20-сабақ. Көбею физиологиясы. Шәуетті 101
зерттеу ... ... ... ... ... ...
5.21 21-сабақ Сүттену физиологиясы. Сүттің құрамын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.22 22-сабақ. Қозғыш ұлпалар. Жүйке-ет препаратын дайындау.
Жүйке және ет ұлпаларының қасиеттері 103
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
5.23 23-сабақ. Бұлшықет 104
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
5.24 24-сабақ. Жүйке талшықтарының қасиеттері. Ұлпалардағы
биоэлектрлік 104
құбылыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
5.25 25-сабақ. Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы. Жұлын
рефлекстері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
... ... ... ... ... ...
5.26 26-сабақ. Жүйке орталықтарының қасиеттері. Сеченов
тежелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.27 27-сабақ. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің физиологиясы және
жануарлар 106
этологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
5.28 28-сабақ. Тері, иіс және дәм 107
талдағыштары ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.29 29-сабақ. Есту және көру талдағыштары. 107
... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.30 30-сабақ. Қимыл талдағышы. Вестибулалық 108
аппарат ... ... ... ...
6 СӨЖ тапсырмаларының тақырыптық 110
мысалдары ... ... ... ... ... ..
7 Студенттердің білімін бақылауға арналған материалдар.
Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған тесттік
тапсырмаларының 113
үлгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
8 Қолданылған әдебиеттер 120
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Алғы сөз
Мемлекетіміз егемендік алғанына біраз жылдар өтіп, тіліміз жоғары
дәрежеде қарқынды дамып келеді. Заман талабына сай, ғылым және білім
саласында бірқатар өзгерістер енгізіліп, жоғарғы оқу орындарында түбегейлі
білім беру болашақ маманның көзқарастарын кеңейте түседі. Осыған орай
жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілдегі оқулықтар саны жеткілікті
болғанымен, жекеленген факультеттерде оқитын студенттерге бағыт-бағдар
беретін оқу-әдістемелік кешен өте аз. Жануарлар физиологиясы жалпы курсын
оқытудың мақсаты - студенттерді жануарлар ағзасында өтетін әртүрлі
құрылымдық деңгейдегі тіршілік процестерінің (зат алмасу, тыныс алу,
қоректену және т.б.) заңдылықтары және жеке мүшелер қызметінің маңызымен,
ағза мен сыртқы орта араларындағы өзара әсерлердің механизмдерімен
таныстырып, болашақ мамандықты игеруге қажет білімді жинақтауға мүмкіндік
беру.
Осы оқу-әдістемелік кешеннің міндеті:
• Ағзада өтетін физиологиялық процестердің қалыпты жағдайларын білу.
Эволюциялық дамудың әртүрлі сатысындағы немесе әртүрлі экологиялық
жағдайда тіршілік ететін жануарлардың физиологиялық қызметтердің
сапалық айырмашылығын; Жүйе мен жекеленген мүшелердің морфо-қызметтік
ерекшеліктерін. мүшелер мен ұлпалардың микроқұрылымдарын, олардың
өзара байланысын білу.
• Біртұтас ағза және қоршаған ортаның, жануарлар ағзасының жекеленген
бөлімдері арасындағы өзара байланысты қамтамасыз ететін механизмдерді;
біртұтас ағзаға, жекеленген мүшелерге, мүше жүйелеріне жедел және
созылмалы тәжірибе қою; практикадағы маңызды физиологияның негізгі
теориялық сұрақтары бойынша жалпы түсінікті қалыптастыру.
• Ғылыми-зерттеу іс-әрекетінде теориялық білім мен практикалық
дағдыларын қолдану мүмкіндіктерін, басқа да кәсіптік пәндермен
физиологияның логикалық байланысын, олардың кәсіби іс-әрекетте қолдана
білу.
• Физиологиялық эксперименттерді жасауда қауіпсіздік техника ережелерін
сақтау. Физиологиялық тәжірибелерде қолданылатын приборлар мен
қондырғыларды, микроскоппен жұмыс, қан алу, препараттарды дайындау,
наркоздау, бекіту сияқты дағдыларды дамыту; алынған білімдеріне талдау
жасап, сәйкес тұжырымдама жасай білу.
Осы оқу-әдістемелік кешен жоғары оқу орындарының биологиялық, мал
дрігерлік және мал шаруашылығы факультеттерінің студенттеріне арналған.
1. Оқытушылар туралы мағлұмат:
Ғазизова Айгүл Ідірісқызы - морфология, микробиология және
биотехнология кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д., профессор
Ибраева Гүлмира Сайфуллақызы - морфология, микробиология және
биотехнология кафедрасының ассистенті. тел. 38-39-01., аудиториялар - 0204;
0216; 0308; 0316. Қабылдау күндері мен сағаттары, кафедрадағы оқу жүйесінің
кестесі бойынша.
2. Пән туралы мәлімет
Пән Физиология
Пәннің коды – Fiz 1204
Оқыту түрі: күндіз
Курс 2; семестр 3; кредит саны 3
Дәрістер - 15
Зертханалық сабақтар - 60
СОӨЖ – 15
СӨЖ – 45
Барлығы – 135
Болжамалы оқу уақытын бөлу
Семестр апталары 1 2 3
1 2 3 4
1.Физиология пәніне кіріспе. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
1. Кіріспе. Физиология ғылымының даму ҚӘ 1,2
тарихы. Физиологияның жалпы заңдылықтары
мен негізгі физиологиялық ұғымдар.
2.Қан, лимфа және қан айналымының 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы. ҚӘ 1,2
2. Қан жүйесінің физиологиясы.
3. Жүрек пен қан айналым физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
3.Тыныс алу жүйесінің физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
4. Тыныс алу физиологиясы. ҚӘ 1,2
4.Ас қорыту жүйесінің физиологиясы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,5+0,5
5-6. Ас қорыту жүйесінің физиологиясы. ҚӘ 1,2
5. Зат пен қуат алмасуы, сыртқа бөлу 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы. ҚӘ 1,2
7. Зат және қуаттың алмасуы.
8. Бөлу жүйесінің физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
6. Ішкі секреция бездері. Гормондар. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
9. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы. ҚӘ 1,2
7. Көбею және сүттену физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
10. Көбею (ұрпақтану) физиологиясы. ҚӘ 1,2
11. Сүттену физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
8. Қозғыш ұлпалар, бұлшықет және жүйке 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы. ҚӘ 1,2
12. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы. Бұлшық
ет және жүйке талшықтарының физиологиясы.
1 2 3 4
9.Орталық жүйке жүйесі, жоғарғы жүйке 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
іс-әрекеті, талдағыштар. ҚӘ 1,2
13. Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы.
14. Жоғары жүйке іс-әрекетінің 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы және жануарлар этологиясы. ҚӘ 1,2
15. Талдағыштар физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
Барлығы 15 7,5
6.2 Практикалық – зертханалық сабақтарының тізбесі
Тақырып атауы Көлемі, Әдебиеттер Ағымды
сағ. бақылау,
балл
1 2 3 4
1 Физиологиялық зерттеуге арналған 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
аспаптармен және тәсілдермен танысу, ҚӘ 1,2
бекіндіру және наркоз.
2 Жануарлардан қан алу. Қан сарысуы мен 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
плазмасын бөлу, фибринсіз қан дайындау, ҚӘ 1,2
ерітінділерді дайындау.
3 Қанның физика – химиялық қасиеттерін 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
зерттеу. Лейкоцитер. ҚӘ 1,2
4 Эритроциттер. Гемоглобин және оның 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
қосылыстары. ҚӘ 1,2
5 Түсті көрсеткіш, эритроциттердің тұну 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
жылдамдығы. Гемолиз және оның түрлері. ҚӘ 1,2
6 Жүректің құрылысы мен қызметі. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
7 Жүрек бұлшықеттерінің қасиеттері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Электрокардиография. ҚӘ 1,2
8 Жүрек қызметінің реттелуі. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
9 Қан айналым физиологиясы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
1 2 3 4
10 Тыныс алу мүшелерінің қызметін зерттеу.2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Тыныс алу жиілігін анықтау және өкпе ҚӘ 1,2
дыбыстарын тыңдау.
11 Спирометрия және пневмография. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
12 Азықтың ауыз қуысында қорытылуы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Сілекейдің қасиет. ҚӘ 1,2
13 Қарындағы ас қорыту. Қарын сөлін 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
зерттеу. ҚӘ 1,2
14 Күйістілер қарындағы азықтың қорытылуы.2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
15 Ішектегі ас қорыту. Ұйқы безі сөлінің 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ферменттері. Сіңіру. Өттің құрамы, ҚӘ 1,2
қызметі.
16 Зат пен қуаттың алмасуы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
17 Бөлу жүйесі. Зәр құрамын және 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
физика-химиялық қасиеттерін зерттеу. ҚӘ 1,2
18 Ішкі секреция бездері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
19 Гормондардың қасиеттері 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
20 Көбею физиологиясы. Шәуетті зерттеу 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
21 Сүттену физиологиясы. Сүттің құрамын 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
зерттеу. ҚӘ 1,2
22 Қозғыш ұлпалар. Жүйке-ет препаратты 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
дайындау. Жүйке және ет ұлпалардың ҚӘ 1,2
қасиеттері.
23 Бұлшықет физиологиясы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
24 Жүйке талшықтарының қасиеттері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Ұлпалардағы биоэлектрлік құбылыстар ҚӘ 1,2
1 2 3 4
25 Орталық жүйке жүйесінің жалпы 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
физиологиясы. Жұлын рефлекстері. ҚӘ 1,2
26 Жүйке орталықтарының қасиеттері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Сеченов тежелуі. ҚӘ 1,2
27 Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
физиологиясы және жануарлар этологиясы ҚӘ 1,2
28 Тері, иіс және дәм талдағыштары. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
29 Есту және көру талдағыштары. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
30 Қимыл талдағышы. Вестибулалық аппарат. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
Барлығы 60 12
7.1 Физиология бойынша СӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру кестесі
13 СӨЖ СӨЖ Тапсырма
тақырыбы тапсырның
-малармақсаты
ы мен
міндеті
1 2 3 4 5
1 Ішкі орта 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 1
туралы 2. Эритроциттерді санау; гемоглобин
түсінік. санын, гемоткритті, эритроциттердің
Эритроциттер. осмостық төзімділігін анықтау,
Гемоглобин. эритроциттердің тұну жылдамдығы,
Гемолиз. түрлі-түсті көрсеткішті (ТТК)
есептеу.
2 Лейкоциттер. 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 2
Түрлері. 2. Лейкоциттерді санау және
Қызметтері. лейкоцитарлық формуланы жазу.
3 Гемостаз. 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 3
2. Қанның ұю уақытын және ағу уақытын
анықтау, тромбо-эластограмманы
талдау, қан топтарын және
резус-факторды анықтау.
4 Жүрек тамырлы 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 4
жүйесінің 2. Жүрек әрекетінің ретттелуі бойынша
қызметтерінің жоба салу.
реттелісі. 3. жүрек рефлекстерін өткізу
5 Тамыр 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 5
тонусының 2. Планшет және атласпен жұмыс істеу
гуморальдық 3. Қантамырларының анатомиялық және
реттелісі. физиологиялық жіктемесінін құрастыру.
6 Ұлпа мен 1 Спирометрия, спирография, 1 6
өкпедегі газ пневмотахометрияны өткізуі, алынған
алмасу. нәтижелерді жазу және талдау
2. Өкпедегі газалмасу бойынша кенес.
3. Тыныс жолдарының құрылысын салу.
7 Әр түрлі 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 7
жануарлардың 2. Оқулықтармен жұмыс істеу
дене
темпера-турала
рының
ерекшеліктері
8 Асқорыту 1 Лабораториялық жұмыстарды өткізу 1 8
мүшелерінің 2. Атластан асқазан-ішек жолдарының
құрылысы, негізгі бөлімдерін көрсету
қызметі және
зерттеу
тәсілдері.
9 Сыртқа бөлу 1. Несептің рH және сыбағалы салмағын1 9
мүшелерінің анықтау.
морфология-сы 2. Атласпен жұмыс істеу: нефронның
мен құрылысын салу.
физио-логиясы.3. Несеп түзілудің және несеп шығару
үрдістерінің жобасын салу.
10 Гормонның әсер1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 10
ету 2. Гормонның әсер етуі бойынша
тегершіктері. кестені толтыру.
Жануарлардың
гормондық
кескіні.
11 Көбею және 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 11
сүттену 2. Оқулықтармен жұмыс істеу
физиологиясы
12 Қозу 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 12
кезеңдеріндегі2. Галвани мен Маттеучидін
қозғыштықтың тәжірибелерін жүргізуге және
өзгеруі. жүйке-бұлшықет препаратын дайындауға
Рефрактерлік. кенес беру.
13 Бұлшықет 1. Электромиограф және динамометрмен 1 13
жиырылуының өзіндік жұмысы, алынған нәтижелерді
түрлері. талдау және талқылау.
2. Муляжбен жұмыс істеу
14 Психикалық 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 14
қызметтер. 2. Оқулықтармен жұмыс істеу
Темперамент
15 Соматосенсорлы1. Тері, дәм және иіс сезу, есту, 1 15
жүйе көру, қимыл талдағыштары.
физиологиясы. Вестиубаллық аппарат тақырыптарын
қысқаша талқылау.
2. Оқулықтармен жұмыс істеу
Барлығы 15
8. Әдебиет тізімі
8.1. Негізгі әдебиеттер тізімі:
1. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: 2 басылым.-Алматы: Ғылым, 2005.-
696 бет.
2. Несипбаев Т. Физиология человека и животных в вопросах и ответах.
Учебник№-Алматы, КазНАУ, 2006,-475 с.
3. Несіпбаев Т.Н. және т.б. Жануарлар физиологиясының практикумы Алматы,
Кайнар, 1992.
4. Физиология сельскохозяйственных животныхА.Н.Голиков, Н.У.Базанова,
З.К.Кожебеков и др.; Под ред. А.Н.Голикова.-М.:Агропромиздат, 1991.-432 с.
8.2. Қосымша әдебиеттер:
1. А.Н.Костин, Ф.А.Мещеряков, А.А.Сысоев „Физиология сх животных“ М, 1983,
- 431с.
2. А.Н.Голиков Физиология сх животных М., ВО. „Агропромиздат“ 1991, -
431с
3. В.Н.Геогиевский Практическое руководство по физиологии сх животных М,
Высшая школа, 1976, - 351с
4. А.А. Сысоев, И.Н. Битюков „Практикум по физиологии сх животных“ М.,
Колос 1981, - 238 с.
5. И.Н.Битюков, В.Ф. Лысов, М.А. Сафонов „Практикум по физиологии сх
животных“ М., ВО Агропромиздат 1990, - 255с.
6. В.И. Алексеев „Рабочая тетрадь для лабораторных занятий по физиологии
сх животных“ Целиноград, 1989,- 68 с.
7. В.И. Алексеев „Методические указания по самостоятельной работе студентов
по физиологии сх животных“ Целиноград, 1989.
9. Курстың саясаты
Силлабуста берілген тапсырмаларды уақытында тапсыру және оқу үрдісіне
белсене қатысу;
Сабақтарды белгісіз, себепсіз жібермеу; ауырған жағдайда анықтама
қағазын көрсету және уақытында жіберген сабақты тапсыру керек;
Сабақтарға кешігіп келуге болмайды;
Ұялы телефондарды сөндіріп қою, дәріс және зертханалық сабақтарда
көңілді басқа жаққа бөлмеу керек.
10. Білімді бағалау жөнінде ақпарат
Ағымдық бақылау - дәріске міндетті түрде қатысу (жалпы балдардың 8 %),
тақырып бойынша қойылатын сұрақтарды талқылауға үлес қосу және зертханалық
сабақтарға қатысып жұмыс дәптерін толтыру (жалпы балдардың 17%); СӨЖ
тапсырмаларын орындау - танымдық тапсырмаларды шешу, рефераттарды дайындау
(жалпы балдардың 15%).
Аралық бақылау - жазбаша тестілеу бойынша 2 аралық бақылау
қарастырылған (жалпы балдардың - 10% тен, жалпы 20 %).
Қорытынды бақылау (тестпен компьютерде немесе жазбаша емтихан),
физиология курсының бүкіл сұрақтары кіреді (жалпы балдардың 40%), бағаны
көтеру үшін емтиханда қайта тапсыруға тыйым салынады.
Сабақта, студенттер дайындықтары жазбаша тақырыптар, шағын тестер,
экспресс-сұрау арқылы тексеріледі. Алынған балдар қорытынды бағаға
қосылады. Физиология курсының қарастырылған тақырыптары уақытында
тапсырылуы керек. Белгіленген уақыттан басқа кезде тапсырылған тапсырмалар
төменірек бағаланады. Жазбаша түрде тапсырмаларды тапсыру кезінде көшіруге,
бір-біріне айтуға, кітаптан оқып айтуға тыйым салынады.
11. Бағалау саясаты. 100 балдық (100%) жүйеге негізделеді және
балдарды мынадай түрде бөлуді қарастырады:
Ағымдық және аралық бақылауға барлығы 60 балл, ал қорытынды бақылауға
40 балл қойылады.
Физиология пән бойынша білімді бағалаудың үлгілік кестесі
Сабақ түрі және студенттің орындайтын Балл саны
жұмыстары
І Ағымдық бақылау:
Дәрістер – 15; Қатысу 0,5 балдан 0,5 0,5х15=7,5
Дәрістерді жібермеген жағдайда қосымша min - 4 max-8
0,5 балл беріледі 48
Зертханалық-тәжірибелік сабақтар – 60 0,2 0,2х60=12
1. Қатысу – 0,2 балл; min – 6 max – 12
612
2. Үлгерім - (ЗТС-да қойылатын сұрақтарды min – 3 max - 5
талқылауға үлес қосу, жұмыс дәптерін 35
толтыру, тапсырмаларды орындау);
3. Рефераттарды жазып қорғау (СӨЖ) 1,0 1,0х15=15
15 реферат; min – 7 max - 15
Дайындау және қорғау – 1 балл 715
Барлығы 2040
ІІ Аралық бақылау:
10 балл берілетін екі аралық бақылау
жүргізіледі. Барлығы 20 балл 1020
Ағымдық және аралық бақылаудың барлығы: 3060
ІІІ Қорытынды бақылау:
Емтихан 2040
Барлығы: 50100
Емтиханда білімді бағалау сызба нұсқасы
Емтихан бағасы балл бойынша бағасы (
%)
1. Ағымдық бақылау 30 - 60
Аралық бақылау
2. Қорытынды бақылау 20 - 40
50 - 100
Барлығы:
Студент білімінің түпкі бағасы (ағымдық, аралық және қорытынды
бақылаулар бойынша алған баллы) төменде келтірілген деректер негізінде
кредиттік технологияға сәйкес қойылады.
Әріп жүйесімен Балдардың Балдардың Дәстүрлі жүйемен
бағалау цифрлық проценттік мазмұны бағалау
баламасы
А 4.0 95-100 өте жақсы
А- 3.67 90-94
В+ 3.33 85-89 жақсы
В 3.0 80-84
В- 2.67 75-79
С+ 2.33 70-74 қанағаттанарлық
С 2.0 65-69
С- 1.67 60-64
D+ 1.33 55-59
D 1.0 50-54
F 0 0-49 қанағаттанарлықсыз
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ КАРТАСЫ
1 050802 – Зоотехния мамандығы бойынша;
2 Типтік бағдарламалардың бар болуы:
Мемлекеттік тілде – бар;
Орыс тілінде - бар.
3 Жұмыс бағдарламаларының бар болуы:
Мемлекеттік тілде – бар;
Орыс тілінде – бар.
4 Силлабустардың бар болуы:
Мемлекеттік тілде – бар;
Орыс тілінде – бар.
Мемлекеттік тілдегі оқулықтар саны:
1. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: 2 басылым.-Алматы: Ғылым,
2005.-696 бет – 50 дана
2. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: (Оқулық).-Алматы: Қайнар,
1995.-352 бет – 31 дана
Қамтамасыз етілуі 100% құрайды.
Мемлекеттік тілдегі оқу құралдарының саны:
1. Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар
физиологиясының практикумы.- Алматы: Агроуниверситет, 2004.- 180 бет
– 60 дана
2. Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар
физиологиясының практикумы. Алма-Ата, Білім, 1994.-136 бет – 61
дана.
Қамтамасыз етілуі 100% құрайды.
Мемлекеттік тілдегі зертханалық немесе практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік құралдар:
1 Әшімов С.Ә.Жануарлар физиологиясы курсы бойынша
лабораториялық-тәжірибе сабақтарына арналған жұмыс дәптері.-ҚАТУ
баспаханасы, 2001.-67 бет – 10 дана
Орыс тілінде зертханалық немесе практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік құралдар:
1 Руководство к выполнению лабораторно-практических занятий по
физиологии животных. Ашимов С.А., Газизова А.И., Алькеева
Ж.К.-Типография КазГАТУ, 2005.-76с – 15 дана
2 Рабочая тетрадь к лабораторно-практическим занятиям по дисциплине
физиология зверей и птиц. Газизова А.И., Бекенова А.С.- Типография
КазГАТУ, 2007.-86 с. – 50 дана.
Қамтамасыз етілуі 80% құрайды.
3 ГЛОССАРИЙ (АТАУЛАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ)
Автоматия – кейбір жасушалар мен ұлпалардың сыртқы әсерсіз өздерінде
туындайтын импульстердің әсерімен қозатын қасиеті;
Агглютинация – агглютиноген және агглютининдердің желімдену процесі;
Ағза – ағзаның ішкі мүшелеріне байланысты атау;
Адаптация – ағзаның сыртқы орта жағдайына бейімделуі;
Адреналин – бүйрекүсті безі бөлетін, стресс гормоны;
Алкалоз – ағзаның қышқыл-сілтілік теңдестігінің сілтілік жаққа ығысуы;
Аккомодация - ағзадағы ағзалардың түрлі тітіркендіргіштердің күшіне
біртіндеп бейімделуі, жаттығуы.
Аксон – нейронның ең ұзын жалғыз тармағы, қозуды жасушадан басқа нейронға
немесе шеткі мүшелерге жеткізеді.
Алкалоз - ағзаның қышқыл-сілтілік теңдестігінің сілтілік жаққа ығысуы;
Альтерация – ұлпалардың кейбір нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің
өзгеруін білдіретін термин;
Анаболизм – ұлпа мен жасуша құрылымын түзуге және жаңартуға бағытталған,
қуат шығынын қажет ететін биохимиялық процестер жиынтығы;
Анорексия – тағамға тәбеттің жоғалуы, тағамды жегісі келмеу;
Антиген - арнаулы иммундық жауап тудыратын, антиденелер түздіретін ағзаға
бөгде зат;
Антикоагулянт – қанды ұйытпайтын органикалық және бейорганикалық заттар;
Анурия – несептің мүлдем болмауы;
Аорта – қантамырлар жүйесіндегі ең ірі тамыр;
Апноэ – тыныс алу жиілігінің тоқтауы;
Артериолалар – аздап бұлшықет талшықтармен жабдықталған ұсақ тамырлар;
Ас қорыту – азық құрамындағы күрделі қоректік заттарды қарапайым
қосылыстарға айналдыратын механикалық, физика-химиялық және биологиялық
процестердің жиынтығы;
Атрофия – мүшелердің семуі;
Ацидоз - ағзаның қышқыл-сілтілік теңдестігінің қышқылдық жаққа ығысуы;
Ацинус – тыныс алу мүшесінің морфо-қызметтік бірлігі;
Базедов ауруы – қалқанша безінің гормонды шамадан тыс шығарудан пайда
болатын, арнайы белгілері бар ауру;
Басытқы (ингибитор) – белгілі бір биохимиялық немесе физиологиялық процесті
басатын, бәсеңдететін зат;
Барорецепторлар – қысымды қабылдаушы жасушалар;
Боумен-Шумлянский капсуласы - бүйректің қыртысты қабатында орналасқан
майда көпіршік, нефронның алдыңғы бөлігі;
Брадикардия – жүрек соғысының төмендеп, баяулап кетуі;
Брадипноэ – тыныс алу жиілігінің төмендеуі;
Булимия – ашқарақтық, тағамға тоймау;
Ваготония – кезеген жүйке сезімталдығының артуы;
Вазопрессин – гипофиздің артқы бөлігінен шығатын гормон, антидиурездік деп
те аталады, қан қысымын арттырады, су-тұздардың алмасуын реттейді;
Венотомия –венотомия, көк тамырды ашу, венаны кесу, қию;
Висцеральды жүйке жүйесі – ішкі ағзаларды жүйкелендіретін жүйке саласы;
Вискозиметр – сұйықтықтағы үйкелісті өлшеу үшін қолданылатын құрал;
Гем – қанның қызыл пигменті;
Гематокрит – қан түйіршіктері мен плазмасының көлемдік ара қатынасы;
Гематология – физиологияның қан жүйесінің құрамы мен қызметін зерттейтін
бөлімі;
Гематоэнцефалдық тосқауыл – қан мен орталық жүйке жүйесі құрылымдарының
арасындағы зат алмасуды реттейтін морфо-физиологиялық механизм;
Гемодинамика – қан тамырларымен қанның ағу себептерін, заңдылықтарын және
механизмін зерттейтін ілім;
Гемолиз – эритроциттер қабығының жарылып, гемоглобиннің сыртқа шығуы;
Гемопоэз – қанның ұю процесі;
Гемостаз – қансыраудың тоқтауы;
Гемофилия – патша ауруы немесе қаны ұйымайтын тұқымқуалайтын ауру;
Гидролиз – түрлі химиялық қосылыстардың сумен қосылу нәтижесінде ыдырауы;
Гиперкапния – қанда көмір қышқыл газы мөлшерінің өсуі;
Гипертония – артериялық қысымның жоғарылауы;
Гиподинамия – қимылдың азаюы;
Гипоксемия – қанда оттегі мөлшерінің азаюы;
Гипоксия – оттегі тапшылығы, ағзада немесе жеке органдар мен ұлпаларда
оттегі мөлшерінің төмендеуі;
Гликемия – қандағы глюкоза мөлшерінің артуы;
Гликолиз – глюкозаның сүт қышқылына дейін АТФ қуат жинақтай ферменттік
жолмен аэробты және анаэробты (оттегінің қатысуынсыз) ыдырауы;
Гликогенолиз – гликоген молекуласы полисахаридтік тізбегінің глюкоза немесе
глюкозаның фосфорлы эфирін түзе ыдырауы;
Глюкозурия – несептегі қанның мөлшері;
Глюконеогенез – глюкозаның көмірсуларға жатпайтын заттардан биохимиялық
жолмен түзілуі;
Гомеостаз – ағзаның ішкі ортаның салыстырмалы тұрақтылығын сақтайтын
қасиеті;
Гомеокинез – ішкі мүше тұрақтылығы;
Градиент – бір нәрсенің сандық өзгеруіндегі заңдылық;
Дальтонизм- түсті ажырата алмау;
Дегенерация – зат алмасу процесінің бұзылуы салдарынан ұлпалардың өзгеруі
(синонимі – дистрофия);
Децеребрация – миы бұзылған. Мидың сабауына операция жасауды айтады;
Диоптрия – көздің оптикалық жүйесіндегі сәулені сындыру күші;
Диурез – зәр бөлу, белгілі мерзім ішінде бөлінген зәр мөлшері;
Дондерс тәжірибесі - өкпе жұмысының қызметін, тыныстанудың заңдылығын
көрсететін, арнайы шыны ыдысқа жануардың өкпесін бекіту арқылы өткізілетін
тәжірибе;
Дуглас қалташығы – ауа жинайтын, ауаны өткізбейтін заттардан жасалынған,
жануарларда зат алмасуын зерттеуге арналған қапшық;
Жасырын (латентті) кезең – белгілі процестің басталар алдында байқалмай,
сезілмей өтетін кезең;
Жүйкесіздеу – жүйкелерді қиып тастау немесе зақымдау арқылы органдарды
жүйкесіздендіру;
Жүйке орталықтары – орталық жүйке жүйесіндегі ағзаның белгілі бір әрекетін
реттейтін нейрондар шоғыры;
Иммунитет – бөгде заттарға қарсы тұратын ағзаның реакциясы;
Индикатор – белгілі бір физиологиялық параметрдің сапалық немесе сандық
өзгерістерін бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіш (мысалы, қандағы кальций
иондарының мөлшері, қалқанша серік бездердің белсенділігінің көрсеткіші);
Индукция – орталық жүйке жүйесінде тітіркендіргіш әсерімен пайда болған
жүйкелік процеске қарама-қарсы процестің туындауы;
Интактылы – тиісілмеген, тұтастығы сақталған, операция жасалмаған;
Иррадиация – процестің (қозу, тежелу) бір жерден екінші жерге таралуы,
жайылуы;
Капиллярлар – қантамырлар мен лимфа жүйесіндегі ұсқа тамырлар;
Катакрота – катакрота, пульстің – тамыр соғуының төмендеу кезеңі
Катетер – дененің табиғи өзектеріне немесе қуыстарына енгізілетін түтікше;
Қан айналым – ағзадағы қанның қан тамырларымен қозғалуы;
Қан жүйесі – қан жасушаларын түзетін, тарататын және бұзып, жоятын органдар
бірлестігі;
Карбоангидраза – эритроцит құрамында болатын фермент, өкпедегі қанның
құрамынан дегидратациялану арқылы СО2 бөліп шығаруға қатысады;
Көбек (фистула) – қуыс ағзаларға арнаулы операция арқылы орнатылатын
түтікше;
Күйіс қайтару – үлкен мес қарынға жұтылған азықты қайтадан ауызға шығарып
шайнау;
Лактогенез – буаздықтың соңғы кезеңінде және төлдегеннен кейін сүттің
бөлінуі;
Лактопоэз – лактация кезінде сүттің түзілу процесі;
Ламинарлық ағыс – тамырдағы сұйық қабаттарының бір-бірімен араласпай ағуы,
бірсыдырғы ағыс;
Летаргия - ұзақ ұйқы;
Лизис – ферменттердің немесе химиялық агенттердің әсерімен жасушалардың
еруі;
Либеркюн бездері – ішектердің барлық қабырғаларында орналасып, құрамында
майлар мен көмірсутекті ыдырататын ферменттері бар шырышты зат шығарады;
Лимфа – лимфа капиллярлары мен тамырлар қуысында болатын, түссіз сары
сұйқытық;
Лимфобласттар – лимфа жүйесіндегі жасушалар;
Липолиз – майлардың ыдырауы;
Липогенез – майлардың түзілуі;
Локальды – шектелген, таралмайтын, орнықты;
Макрофагтар – фагосомалық және лизосомалық белсенділігі бар моноциттердің
көпқызметті жасушалары;
Маммогенез – сүт бездерінің дамуы мен өсуі;
Мегакариобласттар – сүйек кемігінің ірі жасушалары;
Медиатор – қозу процесін таратуды қамтамасыз ететін химиялық зат;
Метаболизм – зат алмасу, ағза тіршілігін қамтамасыз ететін химиялық
өзгерістердің жиынтығы;
Медуллин - бүйректің жұмсақ қабатынан шығатын зат. Ол липидке, қантамырын
кеңейтетін заттарына жатады;
Микрофагтар – фагоциттік белсенділігі бар нейтрофилдердің қозғалғыш
жасушалары;
Монобласттар – моноциттерден түзілетін жасушалар;
Мотивация – ағза қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған әрекеттерді
тудыру;
Нейроглия – нейрон арасындағы кеңістікті толтыратын, қосымша қызмет
атқаратын жүйке ұлпасының негізгі бөлігі;
Нейрон – жүйке жасушалары мен өсінділерінің жиынтығы;
Нейропептидтер – мидың интегративтік қызметін (ес, ұйқы, түйсік, т.б.)
реттейтін ОЖЖ-ің эндогенді биологиялық белсенді заттар;
Нефрон – бөлу жүйесінің морфо-қызметтік бірлігі;
Никтурия – несеп бөлінуінің күндізгіге қарағанда түнде көп бөлінуі;
Окклюзия – бітеліп қалу;
Олигоурия – несептің көп бөлінуі;
Пальпация – бір қолды денеге қойып, екінші қолдың саусағымен ұрып көргенде
пайда болатын сезімталдыққа негізделген тәсіл;
Парабиоз – әртүрлі тітіркендіргіштер әсерінен қозғыш ұлпалардың өзгерісін
тудыратын, өлім мен өмір арасындағы аралық жағдай;
Парентеральдық жол – заттарды ағзаға ас қорыту жолынан тыс (тамыр, тері
арқылы) енгізу;
Перистальтика – ас қорыту жолының толқын сипатта таралатын жиырылуы,
қимылы;
Перфузия – қанды немесе ерітінділерді оқшауланған, қан айналым жүйесінен
бөлінген органдар тамырлары арқылы өткізу әдісі;
Плетизмограф – дененің жеке мүшелері көлемінің қанмен жабдықталу деңгейіне
қарай өзгерістерін тіркейтін аспап;
Пневмограф – тыныс алу қозғалыстарын жазып алу;
Реабсорбция – су мен онда еріген заттардың кері сіңірілуі, сорылуы;
Реобаза - қозуды тудыратын ток немесе кернеуліктің ең төменгі күші;
Реутилизация – алдын-ала алмасуда болған метаболиттерді ағзаның қайта
пайдалануы;
Рефрактерлік – қозу үстіндегі жүрек еттерінің тітіркендіргішке жауап
бермейтін қасиеті;
Сары дақ – көздегі торлы қабықтың ең сезімтал жері;
Секреция – без өндірген заттардың бөліну процесі, түзінділеу;
Синапс (түйіспе) - өзара жүйке жасушалары не жүйкемен шеттегі қызмет
атқарушы жасушасы (эффектор) түйіскен жерінде серпіністерді өткізетін
арнайыұласу;
Сомалық – денелік, тәндік, денеге қатысты;
Спирометрия – бірінші реттік өкпелік көлемдердің тіркелуі;
Спирограмма - өкпелік көлемдері мен сыйымдылықтардың графиктік тіркелуі;
Спонтанды - өздігінен, ырықсыз;
Сурфактант - өкпе сурфактанты (ағылш. surfactand – беткі, активті зат),
өкпедегі альвеолалардың ішкі бетін тыстап жататын, суда ерімейтін және бір-
біріне жабыспайтын жұқа 10-20 мкм қабық;
Тахипноэ – тыныс алу жиілігінің жиілеуі;
Тахикардия – жүректің жиырылу жилігінің жоғарылауы;
Транскапиллярлық алмасу – қан мен ұлпалық сұйық арасындағы алмасу;
Трансплантация – ұлпалар мен органдарды алмастырып отырғызу;
Трансформация – айналдыру, түрлендіру;
Турбуленттік ағыс – тамырдағы сұйық қабаттарының бір-бірімен араласа ағуы,
иірімді ағыс;
Тыныс алу – ағзаның сыртқы ортадан оттегін қабылдап, көмір қышқыл газды
бөлуін қамтамасыз ететін процесс;
Тыныс коэффициенті – ағза бөлген көмір қышқыл газбен қабылдаған оттегінің
көлемдік қатынасы;
Хронаксия – жүйке талшығының қоздыруға қажетті белгілі электр күшінің ең
кіші, аз уақыты;
Фибриноген – қан плазма құрамындағы ірі молекулалы ерігіш белок;
Эвритемиялы жануарлар – сыртқы орта температурасының ауытқуларына төзімді
жануарлар;
Экзогенді зат – ағзадан тыс пайда болған зат;
Экскреттер – бөлінді заттар, ағзадан шығарылатын ақырғы алмасу өнімдері;
Электрокардиография - жүрек еттеріндегі биоэлектрлік құбылысты зерттейтін
әдіс;
Эмоция – жануарлардың ішкі және сыртқы тітіркендіргіштерге қайтаратын
сезімдік сипаттағы реакциясы (қуаныш, үрей, рахаттану т.с.с.);
Эндогенді зат – ағзаның өзінде түзілген зат;
Эритропоэз – эритроциттердің түзілуі;
Эукариоттар – жасушаларында жақсы қалыптасқан ядролары бар жануарлар.
4 ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
4.1 1-дәріс. Жануарлар физиологиясы курсына кіріспе. Физиология
ғылымының қысқаша даму тарихы. Физиологияның жалпы заңдылықтары және
негізгі физиологиялық ұғымдар
Мақсаты: Физиология ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдардың,
физиологияның негізгі даму кезеңдері туралы түсінік қалыптастыру; жүйкелік,
бұлшықеттік, бездік және басқа да ағза тінінің қызметтік ерекшеліктері
жайында білім беру, ұлпа мен ағза жасушасының механизмдері туралы түсінік
қалыптастыру. Жануарлардың жүйелік ұйымдастыру қызметі жайлы білім беру,
өзіндік жаңару, реттелу, шығару механизмдерін сипаттайтын түсінік
қалыптастыру, физиологиялық қызметтердің жүйелік ұйымдастырылу процесін
түсіну.
Негізгі сұрақтар:
1. Физиология пәнінің мазмұны, мақсаты және салалары.
2. Физиология пәнінің даму тарихы мен оның басқа ғылымдармен
байланысы.
3. Физиологиялық қызметтер мен процестер
4. Зерттеу әдістері.
1. Физиология пәнінің мазмұны, мақсаты және салалары, даму тарихы.
Физиология деген сөз грек тілінде тірі ағзаның қызметтері туралы
ғылым, немесе тіршілік тану деген мағына береді. Физиология -
ағзаның тіршілік әрекетін, жеке мүшелер мен жүйелердің қызметін
зерттеп, олардың ерекшеліктерін, биологиялық маңызын анықтайды,
ағзаның сыртқы ортамен қарым-қатынастарындағы заңдылықтарды
айқындайды.
Жануарлар ағзасында өтетін әртүрлі құрылымдық деңгейдегі тіршілік
процестерінің (зат алмасу, тыныс алу, қоректену және т.б.) заңдылықтары
және жеке мүшелер қызметінің маңызымен; ағза мен сыртқы орта араларындағы
өзара әсерлердің механизмдерін түсіндіреді.
Жануарлар физиологиясы пәнінің негізгі міндеттері:
• Ағзаның әртүрлі жүйесіндегі және олардың жекеленген құрылымдық
элементтерінің арнайы ерекшеліктері мен жалпы заңдылықтары туралы
түсінікті қамтамасыз ету;
• Физиологиялық ғылымның жаңа жетістіктері мен оның дамуындағы
қадамдарымен танысу; Біртұтас ағза мүшелерінің өзара байланыстылығын
түсіндіру. Қоршаған ортаның ағзаға, мүшелерге әсері туралы түсінікті
береді.
2. Физиология пәнінің басқа ғылымдармен байланысы. Ағзаның тіршілік
әрекетін терең және жан-жақты ұғыну үшін анатомия, биохимия,
биофизика, гистология, цитология, морфология пәндерін толық
меңгеру қажет. Физиологиялық зерттеулер тіршіліктің ең қарапайым
түрлерінің оның күрделірек түрлерге ауысуының және ағза
қызметтерінің бірте-бірте күрделене дамуының себептерін ашады.
Адам мен жануарлар ағзасының қызметтері жайлы алғашқы деректерді Көне
грек дәрігерлері Гиппократ, Аристотель, Көне рим дәрігері Гален жинақтаса,
ал Орта Азия мен қазіргі Қазақстан жерінде X-XI ғасырда аттары әлемге
белгілі ғұламалар Әбу Насыр Әл-Фараби мен Әбу Әли Ибн Сина еңбектерінде
осындай мәліметтер кездеседі. Физиологияны дербес, тәжірибелік
(эксперименттік) ғылым ретінде ағылшын дәрігері Вильям Гарвей (1578-1657)
таныса, Ресейде XVIII ғасырдың басында орыс ғалымдары И.М.Сеченов,
И.П.Павлов, Ф.В.Овсянников, Н.Е.Введенский және басқалар физиологияның
дамуына зор үлес қосты.
Жоғарғы жүйке қызметінде болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар
анализ бен синтез, детерминизм және құрылымдық принциптер: 1.Анализ-талдау-
дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке ерекшеліктерін
тексеру. Синтез-түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді тексеру арқылы,
біртұтас құбылыстарды жан-жақты түсіну. 2- Детерменизм - әрбір құбылысты,
әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау. 3- Құрылымдық принцип - әрбір мүше
құрылымының оның қызметімен байланыстыру. Физиология ғылымының дамуына үлес
қосқан Қазақстандық ғалымдар да жеткілікті.
3. Физиологиялық қызметтер мен процестер. Физиологиялық процесс - тірі
ағзада жаңа сапалы мазмұнға ие болған физикалық және химиялық өзгерістердің
күрделі түрлерінің жиынтығы – ас қорыту, тыныс алу, бөлу және т.б.
Физиологиялық қызмет – тұтас ағза немесе оның жеке жасушаларының,
ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қызметі. Ағзаның басты қызметі
зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу, даму, көбею, қоректену,
қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.
Гомеостаз - ағзаның сұйық ортасының (қан, сөл, ұлпа-аралық
сұйықтықтар) салыстырмалы тұрақтылығы немесе оны қамтамасыз ететін
үйлесімді реакциялар жиынтығы. Зат алмасу процесі – тағаммен бірге түскен
органикалық заттардың ыдырауынан түзілетін энергиямен ағзаны қамтамасыз
ету. Ассимиляция, диссимиляция процестерінен тұрады. Тітіркендіргіштік –
тірі ағзаның сыртқы орта әсеріне зат алмасу процесін күшейтумен қайтаратын
жауабы. Қозғыштық – тірі жүйенің тітіркендіргіштердің әсерінен өзінің
физиологиялық белсенділігін өзгертуі. Рефлекс – ағзаның сыртқы не ішкі
ортаның тітіркендіргіштеріне жүйке жүйесінің қатысуымен беретін жауабы.
4. Зерттеу әдістері: 1. жедел тәжірибе, 2. созылмалы тәжірибе және 3.
мүшелердің қызметін модельдеу.
1. Жедел тәжірибеде малға наркоз беріп, хирургиялық операциялар жасайды
да, ішкі мүшелерге әсер ету арқылы (тітіркендіру тамырларды қию, дәрі
дәрмектер жіберу) олардың тіршілік әрекеттеріндегі өзгерістерді
бақылайды.
2. Созылмалы тәжірибелер алдын-ала операция жасалып, дайындалған
жануарларға жүргізіледі. Осы мақсатпен малдың қарнына, ішектеріне
фистула (түтік) қойылады, бездердің өзектері сыртқа шығарылады,
тітіркендіру немесе биоток тарту мақсатымен мүшелерге электродтар
қондырылады.
3. Функцияларды модельдеу әдісі - ағзаны биокибернетикалық жүйе
ретінде қараудың негізінде қалыптасты. Осы түрғыда ағзада жүретін
процестерді математикалық формулалар және теңдеулермен болжау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С. Сейфуллин атындағы
Қазақ агротехникалық университеті АҚ
МОРФОЛОГИя, МИКРОБИОЛОГИя және БИОТЕХНОЛОГИя КАФЕДРАсы
А.І. Ғазизова, Г.С. Ибраева
Жануарлар ФИЗИОЛОГИЯсы пәні бойынша
050802 – Зоотехния мамандығына арналған
ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН
АСТАНА 2010
С.Сейфуллин атындағы Қазақ
Бекітемін
агротехникалық университетінің С.Сейфуллин атындағы Қазақ
оқу-әдістемелік кеңесінің агротехникалық
университеті
мәжілісінде қаралып, мақұлданды төрағасының бірінші
орынбасары,
№___хаттама _______2009 ж. әдістемелік кеңесінің
төрағасы
_________________А.М.Әбдіров
Жануарлар физиологиясы пәні бойынша оқу-әдістемелік кешені оқу жоспары
мен пәннің бағдарламасына сәйкес құрастырылып, 050802 – Зоотехния
мамандығы бойынша оқитын студенттерге арналған. Оқу- әдістемелік кешен
студенттерді пәннің мазмұнымен, саясатымен, өзектілігімен, қажеттілігімен
таныстырады. Оқу-әдістемелік кешенде оқу бағдарламасымен қатар глоссарий,
дәрістердің қысқаша курсы, зертханалық сабақтардың әдістемелік нұсқаулары,
студенттердің оқытушымен бірге және өзіндік жұмыстардың тақырыптары мен
аралық, ағымдық және қорытынды бақылауға арналған тесттік тапсырмаларының
үлгілері берілген.
Құрастырғандар: А.І. Ғазизова – морфология, микробиология және биотех-
нология
кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д.,
профессор.
Г.С. Ибраева - морфология, микробиология
және биотех-
нология
кафедрасының ассистенті.
Пікір жазғандар: Х.Ж. Жұмабаев -морфология, микробиология және биотех-
нология
кафедрасының доценті, в.ғ.к.
С.С. Ибраева - Астана медицина
университеті АҚ
физиология
кафедрасының доценті, м.ғ.к.
Морфология, микробиология және биотехнология кафедрасы мәжілісінде (2009ж
23 қараша № 4 хаттама) қаралып ұсынылды.
Ветеринария және мал шаруашылығы технологиясы факультетінің оқу-әдістемелік
комиссиясының мәжілісінде (2009 ж 03 желтоқсан №4-хаттама) қаралып
ұсынылды.
© С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
МАЗМҰНЫ
1 Алғы сөз 6
2 Cтуденттерге арналған пән бойынша оқыту бағдарламаcы
(силлабус) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3 Курстың глоссарийі (атаулардың түсіндірме
сөздігі) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
4 Дәрістердің қысқаша мазмұны 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.1 1-дәріс. Кіріспе. Физиология ғылымының даму тарихы.
Физиологияның жалпы заңдылықтары мен негізгі физиологиялық
ұғымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
... ... ...
4.2 2-дәріс. Қан жүйесінің физиологиясы 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
4.3 3-дәріс. Жүрек және қан айналым физиологиясы 34
... ... ... ... ... ..
4.4 4-дәріс. Тыныс алу физиологиясы 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
4.5 5-6-дәріс. Асқорыту жүйесінің физиологиясы 41
... ... ... ... ... ... ...
4.6 7-дәріс. Зат және қуаттың алмасуы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
4.7 8-дәріс. Бөлу жүйесінің 54
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
4.8 9-дәріс. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы 57
... ... ... ... ... ...
4.9 10-дәріс. Көбею (ұрпақтану) физиологиясы 61
... ... ... ... ... ... ... ...
4.10 11-дәріс. Сүттену физиологиясы 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.11 12-дәріс. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы. Бұлшықет және
жүйке талшықтарының 68
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
4.12 13-дәріс. Орталық жүйке жүйесінің 72
физиологиясы ... ... ... ... ...
4.13 14-дәріс. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің физиологиясы және
жануарлар 76
этологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
4.14 15-дәріс. Талдағыштардың 82
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ...
5 Зертханалық-тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .87
... ... ... ...
5.1 1-сабақ. Физиологиялық зерттеуге арналған аспаптар мен
тәсілдерімен танысу, бекіндіру және 87
наркоз ... ... ... ... ... ... ...
5.2 2-сабақ. Жануарлардан қан алу. Қан сарысуы мен плазмасын
бөлу, фибринсіз қан дайындау, ерітінділерді 88
дайындау ... ... ..
5.3 3-сабақ. Қанның физика – химиялық қасиеттерін зерттеу.
Лейкоцитер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
5.4 4-сабақ. Эритроциттер. Гемоглобин және оның қосылыстары 89
5.5 5-сабақ. Түсті көрсеткіш, эритроциттердің тұну жылдамдығы.
Гемолиз және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
5.6 6-сабақ. Жүректің құрылысы мен 90
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ...
5.7 7-сабақ. Жүрек бұлшықеттерінің қасиеттері.
Электрокардиография ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91
... ... ... ... ... ... ...
5.8 8-сабақ. Жүрек қызметінің 92
реттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
5.9 9-сабақ. Қан айналым физиологиясы 93
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.10 10-сабақ. Тыныс алу мүшелерінің қызметін зерттеу. Тыныс алу
жиілігін анықтау және өкпе дыбыстарын 93
тыңдау ... ... ... ...
5.11 11-сабақ. Спирометрия және пневмография 94
... ... ... ... ... ... ... .
5.12 12-сабақ. Азықтың ауыз қуысында қорытылуы. Сілекейдің
қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .95
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.13 13-сабақ. Қарындағы ас қорыту. Қарын сөлін 96
зерттеу ... ... ... ...
5.14 14-сабақ. Күйістілер қарындағы азықтың қорытылуы.
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .96
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
5.15 15-сабақ. Ішектегі ас қорыту. Ұйқы безі сөлінің
ферменттері. Ішектегі ас қорыту. Сіңіру. Өттің құрамы, 97
қызметі ... ... ... ... ...
5.16 16-сабақ. Зат пен қуаттың алмасуы. 98
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.17 17-сабақ. Бөлу жүйесі. Зәр құрамын және физика-химиялық
қасиеттерін 99
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .
5.18 18-сабақ. Ішкі секреция бездері. 99
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
5.19 19-сабақ. Гормондардың қасиеттері 100
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.20 20-сабақ. Көбею физиологиясы. Шәуетті 101
зерттеу ... ... ... ... ... ...
5.21 21-сабақ Сүттену физиологиясы. Сүттің құрамын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .102
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.22 22-сабақ. Қозғыш ұлпалар. Жүйке-ет препаратын дайындау.
Жүйке және ет ұлпаларының қасиеттері 103
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
5.23 23-сабақ. Бұлшықет 104
физиологиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
5.24 24-сабақ. Жүйке талшықтарының қасиеттері. Ұлпалардағы
биоэлектрлік 104
құбылыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
5.25 25-сабақ. Орталық жүйке жүйесінің жалпы физиологиясы. Жұлын
рефлекстері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
... ... ... ... ... ...
5.26 26-сабақ. Жүйке орталықтарының қасиеттері. Сеченов
тежелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .105
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
5.27 27-сабақ. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің физиологиясы және
жануарлар 106
этологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
5.28 28-сабақ. Тері, иіс және дәм 107
талдағыштары ... ... ... ... ... .. ... ... ..
5.29 29-сабақ. Есту және көру талдағыштары. 107
... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.30 30-сабақ. Қимыл талдағышы. Вестибулалық 108
аппарат ... ... ... ...
6 СӨЖ тапсырмаларының тақырыптық 110
мысалдары ... ... ... ... ... ..
7 Студенттердің білімін бақылауға арналған материалдар.
Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған тесттік
тапсырмаларының 113
үлгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
8 Қолданылған әдебиеттер 120
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Алғы сөз
Мемлекетіміз егемендік алғанына біраз жылдар өтіп, тіліміз жоғары
дәрежеде қарқынды дамып келеді. Заман талабына сай, ғылым және білім
саласында бірқатар өзгерістер енгізіліп, жоғарғы оқу орындарында түбегейлі
білім беру болашақ маманның көзқарастарын кеңейте түседі. Осыған орай
жоғары оқу орындарында мемлекеттік тілдегі оқулықтар саны жеткілікті
болғанымен, жекеленген факультеттерде оқитын студенттерге бағыт-бағдар
беретін оқу-әдістемелік кешен өте аз. Жануарлар физиологиясы жалпы курсын
оқытудың мақсаты - студенттерді жануарлар ағзасында өтетін әртүрлі
құрылымдық деңгейдегі тіршілік процестерінің (зат алмасу, тыныс алу,
қоректену және т.б.) заңдылықтары және жеке мүшелер қызметінің маңызымен,
ағза мен сыртқы орта араларындағы өзара әсерлердің механизмдерімен
таныстырып, болашақ мамандықты игеруге қажет білімді жинақтауға мүмкіндік
беру.
Осы оқу-әдістемелік кешеннің міндеті:
• Ағзада өтетін физиологиялық процестердің қалыпты жағдайларын білу.
Эволюциялық дамудың әртүрлі сатысындағы немесе әртүрлі экологиялық
жағдайда тіршілік ететін жануарлардың физиологиялық қызметтердің
сапалық айырмашылығын; Жүйе мен жекеленген мүшелердің морфо-қызметтік
ерекшеліктерін. мүшелер мен ұлпалардың микроқұрылымдарын, олардың
өзара байланысын білу.
• Біртұтас ағза және қоршаған ортаның, жануарлар ағзасының жекеленген
бөлімдері арасындағы өзара байланысты қамтамасыз ететін механизмдерді;
біртұтас ағзаға, жекеленген мүшелерге, мүше жүйелеріне жедел және
созылмалы тәжірибе қою; практикадағы маңызды физиологияның негізгі
теориялық сұрақтары бойынша жалпы түсінікті қалыптастыру.
• Ғылыми-зерттеу іс-әрекетінде теориялық білім мен практикалық
дағдыларын қолдану мүмкіндіктерін, басқа да кәсіптік пәндермен
физиологияның логикалық байланысын, олардың кәсіби іс-әрекетте қолдана
білу.
• Физиологиялық эксперименттерді жасауда қауіпсіздік техника ережелерін
сақтау. Физиологиялық тәжірибелерде қолданылатын приборлар мен
қондырғыларды, микроскоппен жұмыс, қан алу, препараттарды дайындау,
наркоздау, бекіту сияқты дағдыларды дамыту; алынған білімдеріне талдау
жасап, сәйкес тұжырымдама жасай білу.
Осы оқу-әдістемелік кешен жоғары оқу орындарының биологиялық, мал
дрігерлік және мал шаруашылығы факультеттерінің студенттеріне арналған.
1. Оқытушылар туралы мағлұмат:
Ғазизова Айгүл Ідірісқызы - морфология, микробиология және
биотехнология кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д., профессор
Ибраева Гүлмира Сайфуллақызы - морфология, микробиология және
биотехнология кафедрасының ассистенті. тел. 38-39-01., аудиториялар - 0204;
0216; 0308; 0316. Қабылдау күндері мен сағаттары, кафедрадағы оқу жүйесінің
кестесі бойынша.
2. Пән туралы мәлімет
Пән Физиология
Пәннің коды – Fiz 1204
Оқыту түрі: күндіз
Курс 2; семестр 3; кредит саны 3
Дәрістер - 15
Зертханалық сабақтар - 60
СОӨЖ – 15
СӨЖ – 45
Барлығы – 135
Болжамалы оқу уақытын бөлу
Семестр апталары 1 2 3
1 2 3 4
1.Физиология пәніне кіріспе. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
1. Кіріспе. Физиология ғылымының даму ҚӘ 1,2
тарихы. Физиологияның жалпы заңдылықтары
мен негізгі физиологиялық ұғымдар.
2.Қан, лимфа және қан айналымының 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы. ҚӘ 1,2
2. Қан жүйесінің физиологиясы.
3. Жүрек пен қан айналым физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
3.Тыныс алу жүйесінің физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
4. Тыныс алу физиологиясы. ҚӘ 1,2
4.Ас қорыту жүйесінің физиологиясы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,5+0,5
5-6. Ас қорыту жүйесінің физиологиясы. ҚӘ 1,2
5. Зат пен қуат алмасуы, сыртқа бөлу 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы. ҚӘ 1,2
7. Зат және қуаттың алмасуы.
8. Бөлу жүйесінің физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
6. Ішкі секреция бездері. Гормондар. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
9. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы. ҚӘ 1,2
7. Көбею және сүттену физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
10. Көбею (ұрпақтану) физиологиясы. ҚӘ 1,2
11. Сүттену физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
8. Қозғыш ұлпалар, бұлшықет және жүйке 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы. ҚӘ 1,2
12. Қозғыш ұлпалардың физиологиясы. Бұлшық
ет және жүйке талшықтарының физиологиясы.
1 2 3 4
9.Орталық жүйке жүйесі, жоғарғы жүйке 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
іс-әрекеті, талдағыштар. ҚӘ 1,2
13. Орталық жүйке жүйесінің физиологиясы.
14. Жоғары жүйке іс-әрекетінің 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
физиологиясы және жануарлар этологиясы. ҚӘ 1,2
15. Талдағыштар физиологиясы. 1 НӘ 1,2,3,4 0,5
ҚӘ 1,2
Барлығы 15 7,5
6.2 Практикалық – зертханалық сабақтарының тізбесі
Тақырып атауы Көлемі, Әдебиеттер Ағымды
сағ. бақылау,
балл
1 2 3 4
1 Физиологиялық зерттеуге арналған 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
аспаптармен және тәсілдермен танысу, ҚӘ 1,2
бекіндіру және наркоз.
2 Жануарлардан қан алу. Қан сарысуы мен 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
плазмасын бөлу, фибринсіз қан дайындау, ҚӘ 1,2
ерітінділерді дайындау.
3 Қанның физика – химиялық қасиеттерін 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
зерттеу. Лейкоцитер. ҚӘ 1,2
4 Эритроциттер. Гемоглобин және оның 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
қосылыстары. ҚӘ 1,2
5 Түсті көрсеткіш, эритроциттердің тұну 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
жылдамдығы. Гемолиз және оның түрлері. ҚӘ 1,2
6 Жүректің құрылысы мен қызметі. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
7 Жүрек бұлшықеттерінің қасиеттері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Электрокардиография. ҚӘ 1,2
8 Жүрек қызметінің реттелуі. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
9 Қан айналым физиологиясы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
1 2 3 4
10 Тыныс алу мүшелерінің қызметін зерттеу.2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Тыныс алу жиілігін анықтау және өкпе ҚӘ 1,2
дыбыстарын тыңдау.
11 Спирометрия және пневмография. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
12 Азықтың ауыз қуысында қорытылуы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Сілекейдің қасиет. ҚӘ 1,2
13 Қарындағы ас қорыту. Қарын сөлін 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
зерттеу. ҚӘ 1,2
14 Күйістілер қарындағы азықтың қорытылуы.2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
15 Ішектегі ас қорыту. Ұйқы безі сөлінің 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ферменттері. Сіңіру. Өттің құрамы, ҚӘ 1,2
қызметі.
16 Зат пен қуаттың алмасуы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
17 Бөлу жүйесі. Зәр құрамын және 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
физика-химиялық қасиеттерін зерттеу. ҚӘ 1,2
18 Ішкі секреция бездері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
19 Гормондардың қасиеттері 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
20 Көбею физиологиясы. Шәуетті зерттеу 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
21 Сүттену физиологиясы. Сүттің құрамын 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
зерттеу. ҚӘ 1,2
22 Қозғыш ұлпалар. Жүйке-ет препаратты 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
дайындау. Жүйке және ет ұлпалардың ҚӘ 1,2
қасиеттері.
23 Бұлшықет физиологиясы. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
24 Жүйке талшықтарының қасиеттері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Ұлпалардағы биоэлектрлік құбылыстар ҚӘ 1,2
1 2 3 4
25 Орталық жүйке жүйесінің жалпы 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
физиологиясы. Жұлын рефлекстері. ҚӘ 1,2
26 Жүйке орталықтарының қасиеттері. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
Сеченов тежелуі. ҚӘ 1,2
27 Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
физиологиясы және жануарлар этологиясы ҚӘ 1,2
28 Тері, иіс және дәм талдағыштары. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
29 Есту және көру талдағыштары. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
30 Қимыл талдағышы. Вестибулалық аппарат. 2 НӘ 1,2,3,4 0,2
ҚӘ 1,2
Барлығы 60 12
7.1 Физиология бойынша СӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру кестесі
13 СӨЖ СӨЖ Тапсырма
тақырыбы тапсырның
-малармақсаты
ы мен
міндеті
1 2 3 4 5
1 Ішкі орта 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 1
туралы 2. Эритроциттерді санау; гемоглобин
түсінік. санын, гемоткритті, эритроциттердің
Эритроциттер. осмостық төзімділігін анықтау,
Гемоглобин. эритроциттердің тұну жылдамдығы,
Гемолиз. түрлі-түсті көрсеткішті (ТТК)
есептеу.
2 Лейкоциттер. 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 2
Түрлері. 2. Лейкоциттерді санау және
Қызметтері. лейкоцитарлық формуланы жазу.
3 Гемостаз. 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 3
2. Қанның ұю уақытын және ағу уақытын
анықтау, тромбо-эластограмманы
талдау, қан топтарын және
резус-факторды анықтау.
4 Жүрек тамырлы 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 4
жүйесінің 2. Жүрек әрекетінің ретттелуі бойынша
қызметтерінің жоба салу.
реттелісі. 3. жүрек рефлекстерін өткізу
5 Тамыр 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 5
тонусының 2. Планшет және атласпен жұмыс істеу
гуморальдық 3. Қантамырларының анатомиялық және
реттелісі. физиологиялық жіктемесінін құрастыру.
6 Ұлпа мен 1 Спирометрия, спирография, 1 6
өкпедегі газ пневмотахометрияны өткізуі, алынған
алмасу. нәтижелерді жазу және талдау
2. Өкпедегі газалмасу бойынша кенес.
3. Тыныс жолдарының құрылысын салу.
7 Әр түрлі 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 7
жануарлардың 2. Оқулықтармен жұмыс істеу
дене
темпера-турала
рының
ерекшеліктері
8 Асқорыту 1 Лабораториялық жұмыстарды өткізу 1 8
мүшелерінің 2. Атластан асқазан-ішек жолдарының
құрылысы, негізгі бөлімдерін көрсету
қызметі және
зерттеу
тәсілдері.
9 Сыртқа бөлу 1. Несептің рH және сыбағалы салмағын1 9
мүшелерінің анықтау.
морфология-сы 2. Атласпен жұмыс істеу: нефронның
мен құрылысын салу.
физио-логиясы.3. Несеп түзілудің және несеп шығару
үрдістерінің жобасын салу.
10 Гормонның әсер1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 10
ету 2. Гормонның әсер етуі бойынша
тегершіктері. кестені толтыру.
Жануарлардың
гормондық
кескіні.
11 Көбею және 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 11
сүттену 2. Оқулықтармен жұмыс істеу
физиологиясы
12 Қозу 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 12
кезеңдеріндегі2. Галвани мен Маттеучидін
қозғыштықтың тәжірибелерін жүргізуге және
өзгеруі. жүйке-бұлшықет препаратын дайындауға
Рефрактерлік. кенес беру.
13 Бұлшықет 1. Электромиограф және динамометрмен 1 13
жиырылуының өзіндік жұмысы, алынған нәтижелерді
түрлері. талдау және талқылау.
2. Муляжбен жұмыс істеу
14 Психикалық 1.Сабақ тақырыбын қысқаша талқылау. 1 14
қызметтер. 2. Оқулықтармен жұмыс істеу
Темперамент
15 Соматосенсорлы1. Тері, дәм және иіс сезу, есту, 1 15
жүйе көру, қимыл талдағыштары.
физиологиясы. Вестиубаллық аппарат тақырыптарын
қысқаша талқылау.
2. Оқулықтармен жұмыс істеу
Барлығы 15
8. Әдебиет тізімі
8.1. Негізгі әдебиеттер тізімі:
1. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: 2 басылым.-Алматы: Ғылым, 2005.-
696 бет.
2. Несипбаев Т. Физиология человека и животных в вопросах и ответах.
Учебник№-Алматы, КазНАУ, 2006,-475 с.
3. Несіпбаев Т.Н. және т.б. Жануарлар физиологиясының практикумы Алматы,
Кайнар, 1992.
4. Физиология сельскохозяйственных животныхА.Н.Голиков, Н.У.Базанова,
З.К.Кожебеков и др.; Под ред. А.Н.Голикова.-М.:Агропромиздат, 1991.-432 с.
8.2. Қосымша әдебиеттер:
1. А.Н.Костин, Ф.А.Мещеряков, А.А.Сысоев „Физиология сх животных“ М, 1983,
- 431с.
2. А.Н.Голиков Физиология сх животных М., ВО. „Агропромиздат“ 1991, -
431с
3. В.Н.Геогиевский Практическое руководство по физиологии сх животных М,
Высшая школа, 1976, - 351с
4. А.А. Сысоев, И.Н. Битюков „Практикум по физиологии сх животных“ М.,
Колос 1981, - 238 с.
5. И.Н.Битюков, В.Ф. Лысов, М.А. Сафонов „Практикум по физиологии сх
животных“ М., ВО Агропромиздат 1990, - 255с.
6. В.И. Алексеев „Рабочая тетрадь для лабораторных занятий по физиологии
сх животных“ Целиноград, 1989,- 68 с.
7. В.И. Алексеев „Методические указания по самостоятельной работе студентов
по физиологии сх животных“ Целиноград, 1989.
9. Курстың саясаты
Силлабуста берілген тапсырмаларды уақытында тапсыру және оқу үрдісіне
белсене қатысу;
Сабақтарды белгісіз, себепсіз жібермеу; ауырған жағдайда анықтама
қағазын көрсету және уақытында жіберген сабақты тапсыру керек;
Сабақтарға кешігіп келуге болмайды;
Ұялы телефондарды сөндіріп қою, дәріс және зертханалық сабақтарда
көңілді басқа жаққа бөлмеу керек.
10. Білімді бағалау жөнінде ақпарат
Ағымдық бақылау - дәріске міндетті түрде қатысу (жалпы балдардың 8 %),
тақырып бойынша қойылатын сұрақтарды талқылауға үлес қосу және зертханалық
сабақтарға қатысып жұмыс дәптерін толтыру (жалпы балдардың 17%); СӨЖ
тапсырмаларын орындау - танымдық тапсырмаларды шешу, рефераттарды дайындау
(жалпы балдардың 15%).
Аралық бақылау - жазбаша тестілеу бойынша 2 аралық бақылау
қарастырылған (жалпы балдардың - 10% тен, жалпы 20 %).
Қорытынды бақылау (тестпен компьютерде немесе жазбаша емтихан),
физиология курсының бүкіл сұрақтары кіреді (жалпы балдардың 40%), бағаны
көтеру үшін емтиханда қайта тапсыруға тыйым салынады.
Сабақта, студенттер дайындықтары жазбаша тақырыптар, шағын тестер,
экспресс-сұрау арқылы тексеріледі. Алынған балдар қорытынды бағаға
қосылады. Физиология курсының қарастырылған тақырыптары уақытында
тапсырылуы керек. Белгіленген уақыттан басқа кезде тапсырылған тапсырмалар
төменірек бағаланады. Жазбаша түрде тапсырмаларды тапсыру кезінде көшіруге,
бір-біріне айтуға, кітаптан оқып айтуға тыйым салынады.
11. Бағалау саясаты. 100 балдық (100%) жүйеге негізделеді және
балдарды мынадай түрде бөлуді қарастырады:
Ағымдық және аралық бақылауға барлығы 60 балл, ал қорытынды бақылауға
40 балл қойылады.
Физиология пән бойынша білімді бағалаудың үлгілік кестесі
Сабақ түрі және студенттің орындайтын Балл саны
жұмыстары
І Ағымдық бақылау:
Дәрістер – 15; Қатысу 0,5 балдан 0,5 0,5х15=7,5
Дәрістерді жібермеген жағдайда қосымша min - 4 max-8
0,5 балл беріледі 48
Зертханалық-тәжірибелік сабақтар – 60 0,2 0,2х60=12
1. Қатысу – 0,2 балл; min – 6 max – 12
612
2. Үлгерім - (ЗТС-да қойылатын сұрақтарды min – 3 max - 5
талқылауға үлес қосу, жұмыс дәптерін 35
толтыру, тапсырмаларды орындау);
3. Рефераттарды жазып қорғау (СӨЖ) 1,0 1,0х15=15
15 реферат; min – 7 max - 15
Дайындау және қорғау – 1 балл 715
Барлығы 2040
ІІ Аралық бақылау:
10 балл берілетін екі аралық бақылау
жүргізіледі. Барлығы 20 балл 1020
Ағымдық және аралық бақылаудың барлығы: 3060
ІІІ Қорытынды бақылау:
Емтихан 2040
Барлығы: 50100
Емтиханда білімді бағалау сызба нұсқасы
Емтихан бағасы балл бойынша бағасы (
%)
1. Ағымдық бақылау 30 - 60
Аралық бақылау
2. Қорытынды бақылау 20 - 40
50 - 100
Барлығы:
Студент білімінің түпкі бағасы (ағымдық, аралық және қорытынды
бақылаулар бойынша алған баллы) төменде келтірілген деректер негізінде
кредиттік технологияға сәйкес қойылады.
Әріп жүйесімен Балдардың Балдардың Дәстүрлі жүйемен
бағалау цифрлық проценттік мазмұны бағалау
баламасы
А 4.0 95-100 өте жақсы
А- 3.67 90-94
В+ 3.33 85-89 жақсы
В 3.0 80-84
В- 2.67 75-79
С+ 2.33 70-74 қанағаттанарлық
С 2.0 65-69
С- 1.67 60-64
D+ 1.33 55-59
D 1.0 50-54
F 0 0-49 қанағаттанарлықсыз
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ КАРТАСЫ
1 050802 – Зоотехния мамандығы бойынша;
2 Типтік бағдарламалардың бар болуы:
Мемлекеттік тілде – бар;
Орыс тілінде - бар.
3 Жұмыс бағдарламаларының бар болуы:
Мемлекеттік тілде – бар;
Орыс тілінде – бар.
4 Силлабустардың бар болуы:
Мемлекеттік тілде – бар;
Орыс тілінде – бар.
Мемлекеттік тілдегі оқулықтар саны:
1. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: 2 басылым.-Алматы: Ғылым,
2005.-696 бет – 50 дана
2. Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы: (Оқулық).-Алматы: Қайнар,
1995.-352 бет – 31 дана
Қамтамасыз етілуі 100% құрайды.
Мемлекеттік тілдегі оқу құралдарының саны:
1. Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар
физиологиясының практикумы.- Алматы: Агроуниверситет, 2004.- 180 бет
– 60 дана
2. Несіпбаев Т.Н., Бегайылов Е.Б., Алданазаров С.С. Жануарлар
физиологиясының практикумы. Алма-Ата, Білім, 1994.-136 бет – 61
дана.
Қамтамасыз етілуі 100% құрайды.
Мемлекеттік тілдегі зертханалық немесе практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік құралдар:
1 Әшімов С.Ә.Жануарлар физиологиясы курсы бойынша
лабораториялық-тәжірибе сабақтарына арналған жұмыс дәптері.-ҚАТУ
баспаханасы, 2001.-67 бет – 10 дана
Орыс тілінде зертханалық немесе практикалық сабақтарға арналған
әдістемелік құралдар:
1 Руководство к выполнению лабораторно-практических занятий по
физиологии животных. Ашимов С.А., Газизова А.И., Алькеева
Ж.К.-Типография КазГАТУ, 2005.-76с – 15 дана
2 Рабочая тетрадь к лабораторно-практическим занятиям по дисциплине
физиология зверей и птиц. Газизова А.И., Бекенова А.С.- Типография
КазГАТУ, 2007.-86 с. – 50 дана.
Қамтамасыз етілуі 80% құрайды.
3 ГЛОССАРИЙ (АТАУЛАРДЫҢ ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІГІ)
Автоматия – кейбір жасушалар мен ұлпалардың сыртқы әсерсіз өздерінде
туындайтын импульстердің әсерімен қозатын қасиеті;
Агглютинация – агглютиноген және агглютининдердің желімдену процесі;
Ағза – ағзаның ішкі мүшелеріне байланысты атау;
Адаптация – ағзаның сыртқы орта жағдайына бейімделуі;
Адреналин – бүйрекүсті безі бөлетін, стресс гормоны;
Алкалоз – ағзаның қышқыл-сілтілік теңдестігінің сілтілік жаққа ығысуы;
Аккомодация - ағзадағы ағзалардың түрлі тітіркендіргіштердің күшіне
біртіндеп бейімделуі, жаттығуы.
Аксон – нейронның ең ұзын жалғыз тармағы, қозуды жасушадан басқа нейронға
немесе шеткі мүшелерге жеткізеді.
Алкалоз - ағзаның қышқыл-сілтілік теңдестігінің сілтілік жаққа ығысуы;
Альтерация – ұлпалардың кейбір нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің
өзгеруін білдіретін термин;
Анаболизм – ұлпа мен жасуша құрылымын түзуге және жаңартуға бағытталған,
қуат шығынын қажет ететін биохимиялық процестер жиынтығы;
Анорексия – тағамға тәбеттің жоғалуы, тағамды жегісі келмеу;
Антиген - арнаулы иммундық жауап тудыратын, антиденелер түздіретін ағзаға
бөгде зат;
Антикоагулянт – қанды ұйытпайтын органикалық және бейорганикалық заттар;
Анурия – несептің мүлдем болмауы;
Аорта – қантамырлар жүйесіндегі ең ірі тамыр;
Апноэ – тыныс алу жиілігінің тоқтауы;
Артериолалар – аздап бұлшықет талшықтармен жабдықталған ұсақ тамырлар;
Ас қорыту – азық құрамындағы күрделі қоректік заттарды қарапайым
қосылыстарға айналдыратын механикалық, физика-химиялық және биологиялық
процестердің жиынтығы;
Атрофия – мүшелердің семуі;
Ацидоз - ағзаның қышқыл-сілтілік теңдестігінің қышқылдық жаққа ығысуы;
Ацинус – тыныс алу мүшесінің морфо-қызметтік бірлігі;
Базедов ауруы – қалқанша безінің гормонды шамадан тыс шығарудан пайда
болатын, арнайы белгілері бар ауру;
Басытқы (ингибитор) – белгілі бір биохимиялық немесе физиологиялық процесті
басатын, бәсеңдететін зат;
Барорецепторлар – қысымды қабылдаушы жасушалар;
Боумен-Шумлянский капсуласы - бүйректің қыртысты қабатында орналасқан
майда көпіршік, нефронның алдыңғы бөлігі;
Брадикардия – жүрек соғысының төмендеп, баяулап кетуі;
Брадипноэ – тыныс алу жиілігінің төмендеуі;
Булимия – ашқарақтық, тағамға тоймау;
Ваготония – кезеген жүйке сезімталдығының артуы;
Вазопрессин – гипофиздің артқы бөлігінен шығатын гормон, антидиурездік деп
те аталады, қан қысымын арттырады, су-тұздардың алмасуын реттейді;
Венотомия –венотомия, көк тамырды ашу, венаны кесу, қию;
Висцеральды жүйке жүйесі – ішкі ағзаларды жүйкелендіретін жүйке саласы;
Вискозиметр – сұйықтықтағы үйкелісті өлшеу үшін қолданылатын құрал;
Гем – қанның қызыл пигменті;
Гематокрит – қан түйіршіктері мен плазмасының көлемдік ара қатынасы;
Гематология – физиологияның қан жүйесінің құрамы мен қызметін зерттейтін
бөлімі;
Гематоэнцефалдық тосқауыл – қан мен орталық жүйке жүйесі құрылымдарының
арасындағы зат алмасуды реттейтін морфо-физиологиялық механизм;
Гемодинамика – қан тамырларымен қанның ағу себептерін, заңдылықтарын және
механизмін зерттейтін ілім;
Гемолиз – эритроциттер қабығының жарылып, гемоглобиннің сыртқа шығуы;
Гемопоэз – қанның ұю процесі;
Гемостаз – қансыраудың тоқтауы;
Гемофилия – патша ауруы немесе қаны ұйымайтын тұқымқуалайтын ауру;
Гидролиз – түрлі химиялық қосылыстардың сумен қосылу нәтижесінде ыдырауы;
Гиперкапния – қанда көмір қышқыл газы мөлшерінің өсуі;
Гипертония – артериялық қысымның жоғарылауы;
Гиподинамия – қимылдың азаюы;
Гипоксемия – қанда оттегі мөлшерінің азаюы;
Гипоксия – оттегі тапшылығы, ағзада немесе жеке органдар мен ұлпаларда
оттегі мөлшерінің төмендеуі;
Гликемия – қандағы глюкоза мөлшерінің артуы;
Гликолиз – глюкозаның сүт қышқылына дейін АТФ қуат жинақтай ферменттік
жолмен аэробты және анаэробты (оттегінің қатысуынсыз) ыдырауы;
Гликогенолиз – гликоген молекуласы полисахаридтік тізбегінің глюкоза немесе
глюкозаның фосфорлы эфирін түзе ыдырауы;
Глюкозурия – несептегі қанның мөлшері;
Глюконеогенез – глюкозаның көмірсуларға жатпайтын заттардан биохимиялық
жолмен түзілуі;
Гомеостаз – ағзаның ішкі ортаның салыстырмалы тұрақтылығын сақтайтын
қасиеті;
Гомеокинез – ішкі мүше тұрақтылығы;
Градиент – бір нәрсенің сандық өзгеруіндегі заңдылық;
Дальтонизм- түсті ажырата алмау;
Дегенерация – зат алмасу процесінің бұзылуы салдарынан ұлпалардың өзгеруі
(синонимі – дистрофия);
Децеребрация – миы бұзылған. Мидың сабауына операция жасауды айтады;
Диоптрия – көздің оптикалық жүйесіндегі сәулені сындыру күші;
Диурез – зәр бөлу, белгілі мерзім ішінде бөлінген зәр мөлшері;
Дондерс тәжірибесі - өкпе жұмысының қызметін, тыныстанудың заңдылығын
көрсететін, арнайы шыны ыдысқа жануардың өкпесін бекіту арқылы өткізілетін
тәжірибе;
Дуглас қалташығы – ауа жинайтын, ауаны өткізбейтін заттардан жасалынған,
жануарларда зат алмасуын зерттеуге арналған қапшық;
Жасырын (латентті) кезең – белгілі процестің басталар алдында байқалмай,
сезілмей өтетін кезең;
Жүйкесіздеу – жүйкелерді қиып тастау немесе зақымдау арқылы органдарды
жүйкесіздендіру;
Жүйке орталықтары – орталық жүйке жүйесіндегі ағзаның белгілі бір әрекетін
реттейтін нейрондар шоғыры;
Иммунитет – бөгде заттарға қарсы тұратын ағзаның реакциясы;
Индикатор – белгілі бір физиологиялық параметрдің сапалық немесе сандық
өзгерістерін бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіш (мысалы, қандағы кальций
иондарының мөлшері, қалқанша серік бездердің белсенділігінің көрсеткіші);
Индукция – орталық жүйке жүйесінде тітіркендіргіш әсерімен пайда болған
жүйкелік процеске қарама-қарсы процестің туындауы;
Интактылы – тиісілмеген, тұтастығы сақталған, операция жасалмаған;
Иррадиация – процестің (қозу, тежелу) бір жерден екінші жерге таралуы,
жайылуы;
Капиллярлар – қантамырлар мен лимфа жүйесіндегі ұсқа тамырлар;
Катакрота – катакрота, пульстің – тамыр соғуының төмендеу кезеңі
Катетер – дененің табиғи өзектеріне немесе қуыстарына енгізілетін түтікше;
Қан айналым – ағзадағы қанның қан тамырларымен қозғалуы;
Қан жүйесі – қан жасушаларын түзетін, тарататын және бұзып, жоятын органдар
бірлестігі;
Карбоангидраза – эритроцит құрамында болатын фермент, өкпедегі қанның
құрамынан дегидратациялану арқылы СО2 бөліп шығаруға қатысады;
Көбек (фистула) – қуыс ағзаларға арнаулы операция арқылы орнатылатын
түтікше;
Күйіс қайтару – үлкен мес қарынға жұтылған азықты қайтадан ауызға шығарып
шайнау;
Лактогенез – буаздықтың соңғы кезеңінде және төлдегеннен кейін сүттің
бөлінуі;
Лактопоэз – лактация кезінде сүттің түзілу процесі;
Ламинарлық ағыс – тамырдағы сұйық қабаттарының бір-бірімен араласпай ағуы,
бірсыдырғы ағыс;
Летаргия - ұзақ ұйқы;
Лизис – ферменттердің немесе химиялық агенттердің әсерімен жасушалардың
еруі;
Либеркюн бездері – ішектердің барлық қабырғаларында орналасып, құрамында
майлар мен көмірсутекті ыдырататын ферменттері бар шырышты зат шығарады;
Лимфа – лимфа капиллярлары мен тамырлар қуысында болатын, түссіз сары
сұйқытық;
Лимфобласттар – лимфа жүйесіндегі жасушалар;
Липолиз – майлардың ыдырауы;
Липогенез – майлардың түзілуі;
Локальды – шектелген, таралмайтын, орнықты;
Макрофагтар – фагосомалық және лизосомалық белсенділігі бар моноциттердің
көпқызметті жасушалары;
Маммогенез – сүт бездерінің дамуы мен өсуі;
Мегакариобласттар – сүйек кемігінің ірі жасушалары;
Медиатор – қозу процесін таратуды қамтамасыз ететін химиялық зат;
Метаболизм – зат алмасу, ағза тіршілігін қамтамасыз ететін химиялық
өзгерістердің жиынтығы;
Медуллин - бүйректің жұмсақ қабатынан шығатын зат. Ол липидке, қантамырын
кеңейтетін заттарына жатады;
Микрофагтар – фагоциттік белсенділігі бар нейтрофилдердің қозғалғыш
жасушалары;
Монобласттар – моноциттерден түзілетін жасушалар;
Мотивация – ағза қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған әрекеттерді
тудыру;
Нейроглия – нейрон арасындағы кеңістікті толтыратын, қосымша қызмет
атқаратын жүйке ұлпасының негізгі бөлігі;
Нейрон – жүйке жасушалары мен өсінділерінің жиынтығы;
Нейропептидтер – мидың интегративтік қызметін (ес, ұйқы, түйсік, т.б.)
реттейтін ОЖЖ-ің эндогенді биологиялық белсенді заттар;
Нефрон – бөлу жүйесінің морфо-қызметтік бірлігі;
Никтурия – несеп бөлінуінің күндізгіге қарағанда түнде көп бөлінуі;
Окклюзия – бітеліп қалу;
Олигоурия – несептің көп бөлінуі;
Пальпация – бір қолды денеге қойып, екінші қолдың саусағымен ұрып көргенде
пайда болатын сезімталдыққа негізделген тәсіл;
Парабиоз – әртүрлі тітіркендіргіштер әсерінен қозғыш ұлпалардың өзгерісін
тудыратын, өлім мен өмір арасындағы аралық жағдай;
Парентеральдық жол – заттарды ағзаға ас қорыту жолынан тыс (тамыр, тері
арқылы) енгізу;
Перистальтика – ас қорыту жолының толқын сипатта таралатын жиырылуы,
қимылы;
Перфузия – қанды немесе ерітінділерді оқшауланған, қан айналым жүйесінен
бөлінген органдар тамырлары арқылы өткізу әдісі;
Плетизмограф – дененің жеке мүшелері көлемінің қанмен жабдықталу деңгейіне
қарай өзгерістерін тіркейтін аспап;
Пневмограф – тыныс алу қозғалыстарын жазып алу;
Реабсорбция – су мен онда еріген заттардың кері сіңірілуі, сорылуы;
Реобаза - қозуды тудыратын ток немесе кернеуліктің ең төменгі күші;
Реутилизация – алдын-ала алмасуда болған метаболиттерді ағзаның қайта
пайдалануы;
Рефрактерлік – қозу үстіндегі жүрек еттерінің тітіркендіргішке жауап
бермейтін қасиеті;
Сары дақ – көздегі торлы қабықтың ең сезімтал жері;
Секреция – без өндірген заттардың бөліну процесі, түзінділеу;
Синапс (түйіспе) - өзара жүйке жасушалары не жүйкемен шеттегі қызмет
атқарушы жасушасы (эффектор) түйіскен жерінде серпіністерді өткізетін
арнайыұласу;
Сомалық – денелік, тәндік, денеге қатысты;
Спирометрия – бірінші реттік өкпелік көлемдердің тіркелуі;
Спирограмма - өкпелік көлемдері мен сыйымдылықтардың графиктік тіркелуі;
Спонтанды - өздігінен, ырықсыз;
Сурфактант - өкпе сурфактанты (ағылш. surfactand – беткі, активті зат),
өкпедегі альвеолалардың ішкі бетін тыстап жататын, суда ерімейтін және бір-
біріне жабыспайтын жұқа 10-20 мкм қабық;
Тахипноэ – тыныс алу жиілігінің жиілеуі;
Тахикардия – жүректің жиырылу жилігінің жоғарылауы;
Транскапиллярлық алмасу – қан мен ұлпалық сұйық арасындағы алмасу;
Трансплантация – ұлпалар мен органдарды алмастырып отырғызу;
Трансформация – айналдыру, түрлендіру;
Турбуленттік ағыс – тамырдағы сұйық қабаттарының бір-бірімен араласа ағуы,
иірімді ағыс;
Тыныс алу – ағзаның сыртқы ортадан оттегін қабылдап, көмір қышқыл газды
бөлуін қамтамасыз ететін процесс;
Тыныс коэффициенті – ағза бөлген көмір қышқыл газбен қабылдаған оттегінің
көлемдік қатынасы;
Хронаксия – жүйке талшығының қоздыруға қажетті белгілі электр күшінің ең
кіші, аз уақыты;
Фибриноген – қан плазма құрамындағы ірі молекулалы ерігіш белок;
Эвритемиялы жануарлар – сыртқы орта температурасының ауытқуларына төзімді
жануарлар;
Экзогенді зат – ағзадан тыс пайда болған зат;
Экскреттер – бөлінді заттар, ағзадан шығарылатын ақырғы алмасу өнімдері;
Электрокардиография - жүрек еттеріндегі биоэлектрлік құбылысты зерттейтін
әдіс;
Эмоция – жануарлардың ішкі және сыртқы тітіркендіргіштерге қайтаратын
сезімдік сипаттағы реакциясы (қуаныш, үрей, рахаттану т.с.с.);
Эндогенді зат – ағзаның өзінде түзілген зат;
Эритропоэз – эритроциттердің түзілуі;
Эукариоттар – жасушаларында жақсы қалыптасқан ядролары бар жануарлар.
4 ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
4.1 1-дәріс. Жануарлар физиологиясы курсына кіріспе. Физиология
ғылымының қысқаша даму тарихы. Физиологияның жалпы заңдылықтары және
негізгі физиологиялық ұғымдар
Мақсаты: Физиология ғылымының дамуына үлес қосқан ғалымдардың,
физиологияның негізгі даму кезеңдері туралы түсінік қалыптастыру; жүйкелік,
бұлшықеттік, бездік және басқа да ағза тінінің қызметтік ерекшеліктері
жайында білім беру, ұлпа мен ағза жасушасының механизмдері туралы түсінік
қалыптастыру. Жануарлардың жүйелік ұйымдастыру қызметі жайлы білім беру,
өзіндік жаңару, реттелу, шығару механизмдерін сипаттайтын түсінік
қалыптастыру, физиологиялық қызметтердің жүйелік ұйымдастырылу процесін
түсіну.
Негізгі сұрақтар:
1. Физиология пәнінің мазмұны, мақсаты және салалары.
2. Физиология пәнінің даму тарихы мен оның басқа ғылымдармен
байланысы.
3. Физиологиялық қызметтер мен процестер
4. Зерттеу әдістері.
1. Физиология пәнінің мазмұны, мақсаты және салалары, даму тарихы.
Физиология деген сөз грек тілінде тірі ағзаның қызметтері туралы
ғылым, немесе тіршілік тану деген мағына береді. Физиология -
ағзаның тіршілік әрекетін, жеке мүшелер мен жүйелердің қызметін
зерттеп, олардың ерекшеліктерін, биологиялық маңызын анықтайды,
ағзаның сыртқы ортамен қарым-қатынастарындағы заңдылықтарды
айқындайды.
Жануарлар ағзасында өтетін әртүрлі құрылымдық деңгейдегі тіршілік
процестерінің (зат алмасу, тыныс алу, қоректену және т.б.) заңдылықтары
және жеке мүшелер қызметінің маңызымен; ағза мен сыртқы орта араларындағы
өзара әсерлердің механизмдерін түсіндіреді.
Жануарлар физиологиясы пәнінің негізгі міндеттері:
• Ағзаның әртүрлі жүйесіндегі және олардың жекеленген құрылымдық
элементтерінің арнайы ерекшеліктері мен жалпы заңдылықтары туралы
түсінікті қамтамасыз ету;
• Физиологиялық ғылымның жаңа жетістіктері мен оның дамуындағы
қадамдарымен танысу; Біртұтас ағза мүшелерінің өзара байланыстылығын
түсіндіру. Қоршаған ортаның ағзаға, мүшелерге әсері туралы түсінікті
береді.
2. Физиология пәнінің басқа ғылымдармен байланысы. Ағзаның тіршілік
әрекетін терең және жан-жақты ұғыну үшін анатомия, биохимия,
биофизика, гистология, цитология, морфология пәндерін толық
меңгеру қажет. Физиологиялық зерттеулер тіршіліктің ең қарапайым
түрлерінің оның күрделірек түрлерге ауысуының және ағза
қызметтерінің бірте-бірте күрделене дамуының себептерін ашады.
Адам мен жануарлар ағзасының қызметтері жайлы алғашқы деректерді Көне
грек дәрігерлері Гиппократ, Аристотель, Көне рим дәрігері Гален жинақтаса,
ал Орта Азия мен қазіргі Қазақстан жерінде X-XI ғасырда аттары әлемге
белгілі ғұламалар Әбу Насыр Әл-Фараби мен Әбу Әли Ибн Сина еңбектерінде
осындай мәліметтер кездеседі. Физиологияны дербес, тәжірибелік
(эксперименттік) ғылым ретінде ағылшын дәрігері Вильям Гарвей (1578-1657)
таныса, Ресейде XVIII ғасырдың басында орыс ғалымдары И.М.Сеченов,
И.П.Павлов, Ф.В.Овсянников, Н.Е.Введенский және басқалар физиологияның
дамуына зор үлес қосты.
Жоғарғы жүйке қызметінде болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар
анализ бен синтез, детерминизм және құрылымдық принциптер: 1.Анализ-талдау-
дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке ерекшеліктерін
тексеру. Синтез-түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді тексеру арқылы,
біртұтас құбылыстарды жан-жақты түсіну. 2- Детерменизм - әрбір құбылысты,
әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау. 3- Құрылымдық принцип - әрбір мүше
құрылымының оның қызметімен байланыстыру. Физиология ғылымының дамуына үлес
қосқан Қазақстандық ғалымдар да жеткілікті.
3. Физиологиялық қызметтер мен процестер. Физиологиялық процесс - тірі
ағзада жаңа сапалы мазмұнға ие болған физикалық және химиялық өзгерістердің
күрделі түрлерінің жиынтығы – ас қорыту, тыныс алу, бөлу және т.б.
Физиологиялық қызмет – тұтас ағза немесе оның жеке жасушаларының,
ұлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекеті, қызметі. Ағзаның басты қызметі
зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу, даму, көбею, қоректену,
қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.
Гомеостаз - ағзаның сұйық ортасының (қан, сөл, ұлпа-аралық
сұйықтықтар) салыстырмалы тұрақтылығы немесе оны қамтамасыз ететін
үйлесімді реакциялар жиынтығы. Зат алмасу процесі – тағаммен бірге түскен
органикалық заттардың ыдырауынан түзілетін энергиямен ағзаны қамтамасыз
ету. Ассимиляция, диссимиляция процестерінен тұрады. Тітіркендіргіштік –
тірі ағзаның сыртқы орта әсеріне зат алмасу процесін күшейтумен қайтаратын
жауабы. Қозғыштық – тірі жүйенің тітіркендіргіштердің әсерінен өзінің
физиологиялық белсенділігін өзгертуі. Рефлекс – ағзаның сыртқы не ішкі
ортаның тітіркендіргіштеріне жүйке жүйесінің қатысуымен беретін жауабы.
4. Зерттеу әдістері: 1. жедел тәжірибе, 2. созылмалы тәжірибе және 3.
мүшелердің қызметін модельдеу.
1. Жедел тәжірибеде малға наркоз беріп, хирургиялық операциялар жасайды
да, ішкі мүшелерге әсер ету арқылы (тітіркендіру тамырларды қию, дәрі
дәрмектер жіберу) олардың тіршілік әрекеттеріндегі өзгерістерді
бақылайды.
2. Созылмалы тәжірибелер алдын-ала операция жасалып, дайындалған
жануарларға жүргізіледі. Осы мақсатпен малдың қарнына, ішектеріне
фистула (түтік) қойылады, бездердің өзектері сыртқа шығарылады,
тітіркендіру немесе биоток тарту мақсатымен мүшелерге электродтар
қондырылады.
3. Функцияларды модельдеу әдісі - ағзаны биокибернетикалық жүйе
ретінде қараудың негізінде қалыптасты. Осы түрғыда ағзада жүретін
процестерді математикалық формулалар және теңдеулермен болжау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz