Имам Матуриди және Имам Ашари көзқарасындағы негізгі айырмашылықтарға талдау жүргізу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.3
І тарау. Калам ғылымы және ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар ... ... ... ..3.19
1.1. Калам ғылымының пайда болуы және қалыптасуы ... ... 3.7
1.2. Ахли Суннаттағы сенім туралы түсінік ... ... ... 8.9
1.3. Ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар: Салафия, Ашария және Матуридия ... ... ... ... ... ... ...10.19
ІІ тарау. Имам Матуриди және оның калам ғылымындағы орны ... ... ... ... ...20.44
2.1. Имам Матуриди шығармалары: «Китаб.ут.тәухид», «Китаб.ут.тәуилат» ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.23
2.2. Имам Матуриди әдісі мен көзқарасы ... ... .. 24.29
2.3. Имам Матуридидің ұстаздары мен шәкірттері30.32
2.4. Имам Матуриди мен Имам Ашари көзқарасының арасындағы негізгі айырмашылықтар ... ... ... ... ... ... .. 33.43
2.5. Имам Матуриди және Мәуереннаһрдағы суннилік сенім ... ... .43.44
ІІІ тарау. Матуридиліктің қазақ қоғамына әсері ... ... ..45.49
3.1. Түркілердің ислам дінін қабылдауы ... ... ...45.46
3.2. Түркі халықтары үшін Матуридиліктің маңызы ... ... ... 46.47
3.3. Матуриди тағылымының қазақ қоғамына әсері ... ... ... .47.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .55
І тарау. Калам ғылымы және ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар ... ... ... ..3.19
1.1. Калам ғылымының пайда болуы және қалыптасуы ... ... 3.7
1.2. Ахли Суннаттағы сенім туралы түсінік ... ... ... 8.9
1.3. Ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар: Салафия, Ашария және Матуридия ... ... ... ... ... ... ...10.19
ІІ тарау. Имам Матуриди және оның калам ғылымындағы орны ... ... ... ... ...20.44
2.1. Имам Матуриди шығармалары: «Китаб.ут.тәухид», «Китаб.ут.тәуилат» ... ... ... ... ... ... ... ... ...20.23
2.2. Имам Матуриди әдісі мен көзқарасы ... ... .. 24.29
2.3. Имам Матуридидің ұстаздары мен шәкірттері30.32
2.4. Имам Матуриди мен Имам Ашари көзқарасының арасындағы негізгі айырмашылықтар ... ... ... ... ... ... .. 33.43
2.5. Имам Матуриди және Мәуереннаһрдағы суннилік сенім ... ... .43.44
ІІІ тарау. Матуридиліктің қазақ қоғамына әсері ... ... ..45.49
3.1. Түркілердің ислам дінін қабылдауы ... ... ...45.46
3.2. Түркі халықтары үшін Матуридиліктің маңызы ... ... ... 46.47
3.3. Матуриди тағылымының қазақ қоғамына әсері ... ... ... .47.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ..51.54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .55
Ислам тарихында хижраның І-ғасыры түрлі ғылымдардың дамуымен және гүлденуімен ерекшеленді. Хижраның ІІ-ғасырынан бастап араб тіліне әр түрлі еңбектер, соның ішінде алуан түрлі көзқарастарды қамтыған философиялық еңбектер аударыла бастады. Халифат құрамында исламды сырттай қабылдап, іштей өздерінің исламға дейінгі ескі діни көзқарастарын сақтап қалған халықтар болды.
Бұндай жағдайлар ашық пікірталас пен даудамайдың тууына алып келді. Соның салдарынан түрлі сипаттағы ағымдар қалыптасты: Мутазалие, Қадарие, Жабарие, Жахмие, Каррамие, карматие, Батиние және т.б. Мәмун, Муттасым, Әлвасик секілді Аббасид халифалары мұсалмандық ортодоксалды сенімнен ауытқып Құранның жаратылуы жайлы Мутазалие өкілдерінің теріс көзқарасын қолдады.
Осындай мұсылмандық сенімнің қараңғылық дәуірінде ахли суннат сенімін бұрыс көзқарастардан қорғаған, ханафиттік мазхабын нығайтқан, сенімдік мектептің негізін қалаушы, ұлы ойшыл, өз замандастары тарапынан «Алям әл-худа» (тура жолдың туы), «Имам әл-худа» (тура жолдың Имамы) деген атаққа ие болған Әбу Мансұр әл-Матуриди дүниеге келді. Имам Матуриди мутазалиеттер, исмаилиттер, карматтар мен батиниттер ұстанған сенім негіздерінің бұріс екенін дәлелдеді. Имам Матуридидің ғылыми мұрасы біздің уақытымызда да аса құнды. Себебі оның ақидасы – ахли суннаттың негізгі сенімі.
Бұндай жағдайлар ашық пікірталас пен даудамайдың тууына алып келді. Соның салдарынан түрлі сипаттағы ағымдар қалыптасты: Мутазалие, Қадарие, Жабарие, Жахмие, Каррамие, карматие, Батиние және т.б. Мәмун, Муттасым, Әлвасик секілді Аббасид халифалары мұсалмандық ортодоксалды сенімнен ауытқып Құранның жаратылуы жайлы Мутазалие өкілдерінің теріс көзқарасын қолдады.
Осындай мұсылмандық сенімнің қараңғылық дәуірінде ахли суннат сенімін бұрыс көзқарастардан қорғаған, ханафиттік мазхабын нығайтқан, сенімдік мектептің негізін қалаушы, ұлы ойшыл, өз замандастары тарапынан «Алям әл-худа» (тура жолдың туы), «Имам әл-худа» (тура жолдың Имамы) деген атаққа ие болған Әбу Мансұр әл-Матуриди дүниеге келді. Имам Матуриди мутазалиеттер, исмаилиттер, карматтар мен батиниттер ұстанған сенім негіздерінің бұріс екенін дәлелдеді. Имам Матуридидің ғылыми мұрасы біздің уақытымызда да аса құнды. Себебі оның ақидасы – ахли суннаттың негізгі сенімі.
1. Ахмад ибн Авадуллах ибн Дахиль әл-Люхайби Харби, әл-Матуридиййа (дираса ва таквим), Рийад, 1989
2. Ahmet Özel, Hanefi Fikih Alimleri, Ankara 1990
3. Ak, Ahmet; Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Istanbul 2008, XI.
4. Әбул Мансур Матуриди. Китаб-ут Таухид, Бейрут 1970
5. Әбу Зәхра Мухаммед, Мезхеплер тарихы, Стамбул: 1996
6. Бәкір Топалоғлү. Келам ілімі. Дамла уайынеби. Измир, 1985
7. Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Istanbul 2008, XI.
8. Bekir Topaloğlu, Kelam Ilmi, Стамбул 1996 ж. 122 б. Ыстанбул, 1996
9. Бәлкасым ибн Хасан әл-Гали, Әбу Мансур әл-Матуриди, хайатуху ва араиху әл-акидиййа, Тунис, 1989
10. Др. Халил Жин. Проф. Др. Ахмед Акгүндүз. Түрік құкық тарихы. I том. Османлы араштырма вакфі. Ыстанбул 1995
11. En- Nesefi, Tabsüretü’l Edille Fî Usulu’d-Din, Thk. Hüseyin ATAY, Ankara 1993
12. Ислам энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы. Алматы, 1995.
13. Имам Әбул Аббас ахмад ибн Абдул-Латиф әз-Зубейди, Сахих әл-Бухари, Алматы 2007
14. Йени илм-и келам, т. 1, Стамбул 1341-1339
15. Ilyas іzіm, “Iyazi, Ebu Nasr” mad., DIA
16. Пр. Др. Мухаммед Ебу Зехра. Исламда саяси, итикади, фикһи мазхаптар тарихы. Тәржімалаған Сыбғатуллаһ Кая.Шура баспасы. Ыстанбул, 1996
17. Prof. Dr. Huseyin Hatemi, Islam felsefesi tarihi, Istanbul 1994
18. Sönmez Kutlu, Іmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Ankara, 2003
19. С.Хизметли Шымкент 2000, «Дін тану»
20. Sükrü Özen, “Mâturîdî” mad., D?A
21. Taаköprüzade, Tabakati’l Fukaha, Nesr. El-Hac Ahmet Neyle, II. Basks, Musul 1961
22. Тафтазани, Шерхул Ақайд. Дергаһ уайынлары. Ыстанбул. 1991
23. Hakkı Dursun Yıldız, Bүyүk İslam Tarihi, Стамбул
24. Мухиттин Бағчежи, Түркістан 2009, қазақ тіліне аударғандар: А.Асалыоғлы, Д.Шауенов
25. Kutlu, “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Din Bilgini ?mam Mâturîdî”, Dini Arastirmalar, (Ocak-Nisan 2003),
26. Vehbi Ecer, Büyük Türk Âlimi Mâturîdî, Іstanbul 2007
27. Халифа Алтай, Құран Кәрім, қазақша мағына және аудармасы.
2. Ahmet Özel, Hanefi Fikih Alimleri, Ankara 1990
3. Ak, Ahmet; Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Istanbul 2008, XI.
4. Әбул Мансур Матуриди. Китаб-ут Таухид, Бейрут 1970
5. Әбу Зәхра Мухаммед, Мезхеплер тарихы, Стамбул: 1996
6. Бәкір Топалоғлү. Келам ілімі. Дамла уайынеби. Измир, 1985
7. Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Istanbul 2008, XI.
8. Bekir Topaloğlu, Kelam Ilmi, Стамбул 1996 ж. 122 б. Ыстанбул, 1996
9. Бәлкасым ибн Хасан әл-Гали, Әбу Мансур әл-Матуриди, хайатуху ва араиху әл-акидиййа, Тунис, 1989
10. Др. Халил Жин. Проф. Др. Ахмед Акгүндүз. Түрік құкық тарихы. I том. Османлы араштырма вакфі. Ыстанбул 1995
11. En- Nesefi, Tabsüretü’l Edille Fî Usulu’d-Din, Thk. Hüseyin ATAY, Ankara 1993
12. Ислам энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы. Алматы, 1995.
13. Имам Әбул Аббас ахмад ибн Абдул-Латиф әз-Зубейди, Сахих әл-Бухари, Алматы 2007
14. Йени илм-и келам, т. 1, Стамбул 1341-1339
15. Ilyas іzіm, “Iyazi, Ebu Nasr” mad., DIA
16. Пр. Др. Мухаммед Ебу Зехра. Исламда саяси, итикади, фикһи мазхаптар тарихы. Тәржімалаған Сыбғатуллаһ Кая.Шура баспасы. Ыстанбул, 1996
17. Prof. Dr. Huseyin Hatemi, Islam felsefesi tarihi, Istanbul 1994
18. Sönmez Kutlu, Іmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Ankara, 2003
19. С.Хизметли Шымкент 2000, «Дін тану»
20. Sükrü Özen, “Mâturîdî” mad., D?A
21. Taаköprüzade, Tabakati’l Fukaha, Nesr. El-Hac Ahmet Neyle, II. Basks, Musul 1961
22. Тафтазани, Шерхул Ақайд. Дергаһ уайынлары. Ыстанбул. 1991
23. Hakkı Dursun Yıldız, Bүyүk İslam Tarihi, Стамбул
24. Мухиттин Бағчежи, Түркістан 2009, қазақ тіліне аударғандар: А.Асалыоғлы, Д.Шауенов
25. Kutlu, “Bilinmeyen Yönleriyle Türk Din Bilgini ?mam Mâturîdî”, Dini Arastirmalar, (Ocak-Nisan 2003),
26. Vehbi Ecer, Büyük Türk Âlimi Mâturîdî, Іstanbul 2007
27. Халифа Алтай, Құран Кәрім, қазақша мағына және аудармасы.
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-3
І тарау. Калам ғылымы және ахли Суннаттағы сенімдік
мазхабтар ... ... ... ..3-19
1.1. Калам ғылымының пайда болуы және
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... . 3-7
1.2. Ахли Суннаттағы сенім туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-9
1.3. Ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар: Салафия, Ашария және
Матуридия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-19
ІІ тарау. Имам Матуриди және оның калам ғылымындағы
орны ... ... ... ... ...20-44
2.1. Имам Матуриди шығармалары: Китаб-ут-тәухид, Китаб-ут-
тәуилат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-23
2.2. Имам Матуриди әдісі мен
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 24-29
2.3. Имам Матуридидің ұстаздары мен шәкірттері30-32
2.4. Имам Матуриди мен Имам Ашари көзқарасының арасындағы негізгі
айырмашылықтар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 33-43
2.5. Имам Матуриди және Мәуереннаһрдағы суннилік
сенім ... ... ... ... ... ... 43-44
ІІІ тарау. Матуридиліктің қазақ қоғамына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .45-49
3.1. Түркілердің ислам дінін
қабылдауы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .45 -46
3.2. Түркі халықтары үшін Матуридиліктің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..46-47
3.3. Матуриди тағылымының қазақ қоғамына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..47-48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..49-50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
...55
Кіріспе
Тақырыпты зерттеудің объектісі. Ислам тарихында хижраның І-ғасыры түрлі
ғылымдардың дамуымен және гүлденуімен ерекшеленді. Хижраның ІІ-ғасырынан
бастап араб тіліне әр түрлі еңбектер, соның ішінде алуан түрлі
көзқарастарды қамтыған философиялық еңбектер аударыла бастады. Халифат
құрамында исламды сырттай қабылдап, іштей өздерінің исламға дейінгі ескі
діни көзқарастарын сақтап қалған халықтар болды.
Бұндай жағдайлар ашық пікірталас пен даудамайдың тууына алып келді.
Соның салдарынан түрлі сипаттағы ағымдар қалыптасты: Мутазалие, Қадарие,
Жабарие, Жахмие, Каррамие, карматие, Батиние және т.б. Мәмун, Муттасым,
Әлвасик секілді Аббасид халифалары мұсалмандық ортодоксалды сенімнен
ауытқып Құранның жаратылуы жайлы Мутазалие өкілдерінің теріс көзқарасын
қолдады.
Осындай мұсылмандық сенімнің қараңғылық дәуірінде ахли суннат сенімін
бұрыс көзқарастардан қорғаған, ханафиттік мазхабын нығайтқан, сенімдік
мектептің негізін қалаушы, ұлы ойшыл, өз замандастары тарапынан Алям әл-
худа (тура жолдың туы), Имам әл-худа (тура жолдың Имамы) деген атаққа ие
болған Әбу Мансұр әл-Матуриди дүниеге келді. Имам Матуриди мутазалиеттер,
исмаилиттер, карматтар мен батиниттер ұстанған сенім негіздерінің бұріс
екенін дәлелдеді. Имам Матуридидің ғылыми мұрасы біздің уақытымызда да аса
құнды. Себебі оның ақидасы – ахли суннаттың негізгі сенімі.
Зерттеудің мақсаты. Мен бұл жұмысымда мақсатым:
• Ахли Сунна уа-л жама-а мазхабындағы сенім мәселесін ашықтау;
• Имам Матурудидің калам ғылымындағы орнын анықтау;
• Имам Матуриди және Имам Ашари көзқарасындағы негізгі
айырмашылықтарға талдау жүргізу;
• Матуридия мазхабының түркі халықтарының сенімдік тарихындағы
алатын орнын анықтау;
• Матуридия мазхабының қазіргі қазақ қоғамындағы маңызын көрсету.
Зерттеудің міндеті. Мен осы ізденістің арқасында ұлы сенімдік мазхабы
имамдарының сүйенген дәлелдерінің араларында айтарлықтай айырмашылық жоқ
екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда мемлекетімізде
Матуридия мазхабын адасқан немесе қате мазхаб деп түсініп жүргендердің
жаңылыс пікірде екендіктерін көрсету. Сондай-ақ бұл мазхабтың қазіргі қазақ
қоғамындағы маңызын көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Әхли сунна уәл жамағатқа кіретін басты екі
сенім мәзһабтарының бір бастаудан нәр алатындығы, олардың арасында сенім
тұрғысынан ешқандай қайшы сенімдер жоқ екендігі және олардың барлығы Ислам
үмбетінің басын біріктіретін мазхабтар екендігі және де ата-бабамыз
бұрыннан ұстанып келе жатқан Имам Матуриди мазхабының түркі халықтарының
сенімдік тарихындағы алатын орны мен қазақ қоғамына берер әсері көрсетілді.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмысым: кіріспе
бөлімінен, кейін басты үш тараудан, бірінші және үшінші тарауы үш бөлімнен,
екінші тарауы төрт бөлімнен тұрады, соңында қорытынды, сілтеме және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ,
орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды.
Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс – жалпы дінтанушылар үшін, сонымен
қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі
құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам
дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.
І-ТАРАУ. КАЛАМ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ АХЛИ СУННАТТАҒЫ СЕНІМДІК МАЗХАБТАР
І.І. Калам ғылымының пайда болуы және қалыптасуы
Ислам дінінің таралуының негізінде оның қайнар көзі болып діни ілімдер
де қалыптаса бастады. Бұнда ең алдымен Құранның кітап хәліне келтірілуі
және хадистердің жинақталуын айтуға болады. Құран ислам таралған алғашқы он
жылдықта қоғамның барлық салаларын басқаруда негіз болды. Бірақ ислам
дінінің араб жерлерінен басқа құрлықтарға таралуы және ол жердегі
адамдардың өмір сүруінің шариғатқа сай болуына қосымша дәлелдер қажет еді.
Соның нәтижесінде Құран және Суннатке рухани жағынан лайық діни ілімдер
пайда болды. Олардың бірі калам ілімі–орта ғасырларда діни-философиялық
пікірлерді, діни көзқарас негіздерін үйрену, ислами сенімге байланысты ой
қорыту негізіндегі арнайы білімдер тізімі пайда болды.
Калам сөзінің тiлдiк мағынасы “сөз” деген дегенді білдіреді. Яғни,
калам–Алланың сөзі. Терминологиялық мағынасын ашу үшін әуелi төмендегi
тақырыпшаларға тоқталуымыз қажет.
Тақырыбына қарай мағынасы. Калам ғылымы Алланың бар және жалғыз
екендiгiнің сипаттарын сөз еткен ғылым. Анықтап айтатын болсақ, калам
ғылымы Алланың сипаттары, пайғамбарлық, ақырет немесе әлемнiң бар болуы
және жоқ болуы туралы Ислам діні сенiм негiздерiне сүйенiп түсіндiретiн
ғылым болып табылады.
Мақсатына қарай мағынасы. Калам Құранда айтылған немесе айтылмаған
ақылдық дәлелдерге сүйенiп Ислам сенiмiнде пайда болған күмәндарды жою үшін
және дiни сенiмдi қорғау мақсатымен пайда болған ғылым.
Калам алғаш исламда пайда болған түрлі: мутазилие, харижие, қадарие,
жабарие, мүржие сияқты діни топтардың өзара талқылау және басқа дін
(мысалы, маздақийлік, христиандық) өкілдермен пікірталас нәтижесінде
қалыптасты.
Дәл осы арада калам ғылымының алғаш үлгісі пайда болды. Алланың болмысы
және оның сипаттары; қаза мен қадар (адам тағдыры), өткен пайғамбарлар,
солардан, Мұхаммед пайғамбарды Алланың шын елшісі екендігінің дәлелі;
қиямет күні және қайта тірілуге сену, мұсылмандардың діни және дүниелік
жолбасшыларының (халифа, Имамның) белгілі сипаттарға ие болуы сияқты
мәселелер оның мәніне айналды.
Калам ілімінің пайда болуы Аббаси әулеті басшылық еткен дәуірге сай
келеді. Бұл дәуірде сенім мәселесінде талас-тартыстар күшейді. Пайғамбар,
алғашқы сахабалар кезінде кездеспеген жағдайлар көрініс берді. Талас-
тартыстар дәл сол кезде күшейіп, нәтижеде, жаңа бір ілім-калам ілімі пайда
болды. Бұл ғылымның Хасан Басримен Уасыл б. Ата арасындағы оқиғадан кейiн
пайда болғандығына көптеген тарихшы ғалымдар келiсуде.
Х-ғасыр ортасында пайда болған ислам ағымдарының қатарында суннилер,
мутазилилер, муржилер, шиалар және харижи ағымдары бой көтерді. Исламда
алғаш теология ағымдарынан мутазилие, алғашқы калам ағымының өкілдері VІІ-
ІХ ғасырда Бағдат және Дамшық халифалығының діни саяси көзқарастарына
едеуір әсер етті.
Көп жағдайда мутазилие ағымының қалаптасуына Хасан әл-Басри (642-728)
ағымынан бөлініп шыққан серіктері Васил ибн Ата (748 жылы өлген) және Амр
ибн Убайд (761 жылы өлген) негіз болды. Олар исламға ежелгі философия және
мантықтың әдіс тәсілдерін қолданып, мистиканы жоққа шығаруға әрекет еткен.
Мутазилие Аббаси халифалары әл-Мәмун (813-833), әл-Мутасим (833-842), әл-
Уасиқ (842-847) дәуірінде ресми идеология сипатында болған. Әл-Мутауақкил
(847-861) басшылығы кезінде исламға қарама қайшы сипатында қатты қудалауға
алынды. Бұл ағым дамып Хорезм жерінде жайылды және ХІІІ-ХІV ғасырлардың
аяғында толығымен жоқ болды. Аталмыш мектептің Орта Азиядағы танымал
өуілдерінің бірі ғалым, филолог, тәпсір ғалымы Махмұд Әз-Замахшарий (1144
жылы өлген) болатын.
Калам ғылымының тақырыбы. Калам ғылымы ақида саласында бiрнеше
тақырыптарды зерттейді. Әуелi Алланың бар болуы, жалғыздығы және сипаттары
туралы тақырыптар қарастырылған. Калам ғылымының қарастыратын мәселесінің
ауқымы уақыт өте келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы армауидің
пікірінше калам ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен
сипаттары болып табылады. Ислам әлемінде философияның кең таралуының
арқасында қарастыратын мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын
басқа ғылымдарға тәуелді болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам
Ғазали (5051111ж. Қайтыс болған) мен оның ізімен жүрген каламшылар
қабылдаған көзқарас бойынша калам ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле
отырып бар болуына байланысты ол бар (маужуд мин хайсу һуа маужуд
немесе маужуд бима һуа маужуд) делінді. Яғни калам болмыстар мен олардың
халдері туралы тек олардың бар болуына байланысты ислам негіздеріне сүйене
отырып баяндайды. Философияда исламға сәйкес келсін, келмесін тек ақыл
тұрғысынан болмыстар туралы сөз қозғалады. Басқа ғылымдар да болмысты дәл
қазіргі күйінде жан жақты зерттейді. [1]
Кейiнгi дәуiрлерде философияның исламға араласа бастауымен калам
тақырыптары ауқымды бола бастайды. Ендiгi кезекте тек Алланың жалғыздығы
емес тек барлық бар болған жаратылыс, болмыс Каламның тақырыбына айнала
бастайды. Философиямен бiрге қисын (логика) iлiмi де каламға кiргеннен
кейiн бұл ғылымның тақырыбы одан да кеңейе түстi.
Болмыс мәселесi каламның ең басты тақырыбына айналды. Ислам дiнiнде
Аллаһ ұғымы мен сенiмi болмаса онда ол дiн болмайды. Сол үшін исламда
барлық iстiң басы Алла сенiмiне барып тiрелуде. Алланың бар екендiгiн
мойындағаннан кейiн оның сипаттарын танып бiлу керек болады. Бұларды бiлу
үшін адамның ақылы, бiлiмi тақырыптары қарастырылады. Одан кейiн иман,
пайғамбарлық, ақырет сенiмi, тағдыр және адамның iс-әрекетi (еркi) сияқты
тақырыптар қамтылады.
Калам ғылымының маңыздылығы:
Калам ғылымының маңыздылығын екі негiзгi тақырыппен қорытындылауға
болады:
1-Ислам дiнiнiң сенiм негiздерiнде Алланың барлығын дәлелдеуге
бағытталады. Мiне Калам ғылымы да осы негiздi ортаға қояды.
Кез келген ғылымның маңыздылығы оның қарастырған тақырыбына
байланысты болады. Калам ғылымының тақырыбы да Алланың заты, сипаттары және
пайғамбарлықты дәлелдеу ғылымдардың ең маңыздысы болып табылады. Тафсир,
ислам құқығы және хадис сияқты исламдық iлiмдер каламмен тiкелей қатысты.
Өйткенi, Алланың барлығы мен пайғамбарлық жайлы калам iлiмi тарапынан
дәлелденедi.
2-Ислам сенiмдерiне iштен және сырттан келетiн қарсылықтар мен бос
сенiмдердi анықтап оларға қарсы шығуынан Калам ілімінің маңыздылығын
көремiз.
Калам ғылымы бiр жақтан исламның сенiм негiздерiн түсіндiрсе екiншi
жақтан сырттан келетiн бос болған сенiм қауiптерiнен сақтауда.
Калам iлiмiне қарсы шығушылардың қатарында сауатсыз елiктеушi,
мәдениетi төмен, ақылмен келтiрiлген анықтамаларды түсінбейтiн адамдар
болды. Сондай-ақ адасқандардың басында сенiмi берiк болмаған бидғатшылар
болды.
Көптеген ислам ғұламалары калам ғылымының қажет екендiгiн айтқан.
Солардың бiрi Имам Ғазали былай дейдi: “Бидғатшыларға қарсы тұру үшін калам
ғылымына қажеттілік туындайды. Әр аймақта бидғатшыларға қарсы күресетiн,
тура жолдан шыққандарды керi қайтаратын ақиқатты қорғайтын адамдардың болуы
керек”- деп калам iлiмiн үйренудің парыз кифая ретiнде көрсеткен. (ғылыми
жұмыс) Сондай-ақ Ғазали калам ғылымын мынадай үш ерекшелігі бар адамдарға
үйретілуі керек деді:
Калам ғылымын үйренгісі келген адам өзін тек осы ғылымға арнауы керек.
Бұдан басқа кәсіппен айналыспауы керек. Өйткені басқа іспен шұғылдануы осы
ғылымды толық меңгеруге және пайда болатын күдіктерді сейілтуге кедергі
келтіреді.
Бұл ғылымды үйренген адам өзін тек осы ғылымның жолына атауымен қатар
ақылды, айтар сөзін жақсы жеткізе алуы қажет. Өйткені ақылды болмаған адам
бұл ғылымды түсініп қолдана алмайды. Түсінігі таяз ақылсыз адам бұл
ғылымның пайдалы жақтарын пайдалана алмайды және оған бұл ғылым зиянды
болуы мүмкін деп қауіптену керек.
Бұл ғылымды үйренушінің болмысында дұрыстық (салах), діндарлық пен
тақуалық ерекшеліктер болуы керек. Нәпсісіне еріп кетпеуі керек. Өйткені
пасық адам каішкентай ғана күмәнмен діннен шығады. Себебі кішкентай ғана
күмән оның өзі мен ләззаттар арасындағы бөгетті бұзады. Бұл жағдайда ол
күмәнді жоюға талпынбайды. Ол күмәнді жауапкершілік жүктерінен құтылу үшін
берілген байлық деп санайды. Мұндай каламшының адамдарды жаман жолға
азғыруы жақсылықтарға жол көрсетуінен де көбірек болады. Ғазалидің
пікірінше заманның өзгеруіне, ғасырлардың өтуіне байланысты калам ғылымына
кей кездері сұраныс өте аз болады. Осы тұрғыдан калам ғылымының қажеттілігі
сұранысқа қарай өзгереді.
Калам ғылымына қарсы шыққандарды екі топқа бөлуге болады.
А) жақсы ниетпен қарсы шыққандар мына себептерді алға тарта отырып осы
ғылымға қарсы шықты:
• Калам ғылымы сенімді қиын жағдайға ұшыратады, адамды шүбәландырып,
күмәнға ұрындырады;
• Калам ғылымы адамды толық меңгермеген ақаид саласында сөз қозғап
үкім шығаруға және қате сөздер айтуға итермелейді;
ә) Кейбір жаман ниеттегілер де калам ғылымына қарсы шықты. Олардың
мынадай топтар екендігі анықталған:
• Адам білмейтін нәрселерге дұшпан болады. Еліктеушілікке бой
алдырған дәлелдер мен олардың дәлелдейтін нәрселерінің тұстарын
түсінбейтіндер тек жалқаулықтарына байланысты осы ғылымды үйренуге
батылдары жетпей, бір ғана риуаяттармен шектеледі;
• Кейбір істелінуі керек істен қашқақтайтындар;
• Қате және адасқан сенімдерге ие болып, өздері адасқандай
басқалардың да адасуын қалайтындар;
• Қиыншылыққа төзе алмайтын адамдар;
Каламға халық пен әміршілер аз қызығатындықтан бұл ғылымда қазылық
қазылық, сый-құрмет пен ішіп-жем секілді өздерін дүниеге кенелтетін
нәрселер аз болады, тіпті жоқ деуге де болады. Ал халықтың көпшілігінің
бейім болатыны атаққа, қазылық пен муфтилікке және дүниеге қол
жеткіздіретін ғалымдар болып табылады. Бұл ғылым болса Алланың жолында (фи
сабилиллаһ) жүруді үйретеді. [1]
1.2 Ахли Суннаттағы сенім туралы түсінік
Олардың біреуі ғана жұмаққа кіреді, қалған жетпіс тобы тозақтық.
Христиандар болса жетпіс екі топқа бөлінді. Олардың жетпіс бір тобы
тозақтық, тек бір ғана тобы жұмаққа кіреді. Алланың атымен ант етемін!
Менің үмметім жетпіс үш топқа бөлінеді, олардың біреуі ғана жұмаққа кірсе,
жетпіс екісі тозақтық болады. Сонда сахабалар: Уа Алланың елшісі жұмаққа
кіретін кімдер? - деп сұрағанда Олар, жамағат деп жауап берді.
Фирқа араб тілінен аударғанда бөлу, ажырату деген мағыналарды
білдіреді. Терминдік мағынасы: Ислами көзқарастағы өздеріне тән саяси
ойлары мен сенім түсінігі бар топтар. Бұған қоса саяси ағым және итиқади
(сенім) мазхап деген мағыналарда қолданылады. Ал Құран кәрімде тәфриқ
деген сөз топтар мен бөлімдерге ажырату, бір-бірінен бөліну деген
мағыналарға келеді. Діни тұрғыдан болсын немесе өмірдегі әлеуметтік
жағдайларда болсын, мұның қауіпті екендігіне ишара жасайды. Құран кәрімде:
Түп-түгел Алланың жібіне (дініне) жабысыңдар да ешқашан жіктерге
бөлінбеңдер!, [2] яғни жік-жікке бөлінбеңдер деп бұйырылған. Ал басқа бір
аятта орынсыз талас-тартыстың соңы өкінішке апарып соқтыратынын баяндай
келе, мұсылмандарға мұны қатаң түрде ескертеді. Аятта: Аллаһқа әрі
елшісіне бой ұсыныңдар, өзара жанжалдаспаңдар, онда үрейленесіңдер де
құттарың қашады және сабырлы болыңдар. Расында Аллаһ сабырлылармен бірге.
[3] Жоғарыда айтылған хадистегі жамағат деген сөздің төркіні қай уақытта
болмасын хазіреті Пайғамбардың (с.ғ.с.) суннатіне сай амал етіп, дінде
көрсетілмеген нәрселерді (бидғат) діннің қатарына қоспай, яғни діннің
негізінен ауытқымайтын топқа айтылады. Олар Құран, хадис, фиқһ және
ғұламалардың көрсеткен жолдары. Осы хадис Абдуллаһ бин Амрдан (р.а.)
алынған риуаятта Мұхаммед үмметінің жұмаққа кіретін жалғыз тобы
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) Менің және сахабаларымның жолында жүргендер
дегенін тілге тиек етеді. (Тирмизи)
Жеке тұлғаның адасқаны сияқты жамағат пен жамағаттардың да уақыт өте
негізгі жолдарынан адасуы әбден мүмкін. Шын мәнісінде адам мен қоғам, тарих
сахнасында өз арнасынан адасып қайта қалпына келіп, осы екі аралықта үнемі
өзгеріп отырады. Сондықтан айнымай бір қалыпты келеді деу қиын. Бұған мысал
ретінде, Ислам тарихында хазіреті Пайғамбардың өмір сүрген бақытты
кезеңінен кейінгі, әділетті төрт халифаның дәуірі мен хазіреті Османның
халифалығының соңғы жылдарында ортаға шыққан дау-дамайлардың артынан бой
көрсеткен жік-жікке бөлінушілікті айтуымызға болады. Осы даудың арқасы
былай жалғасты: 656 жылы мұсылмандардың өздері халифа Османды (р.а.) шейт
етті, Жәмәл және Сыффын деген соғыстарда бір-бірлерімен соғысты, сондай-ақ
хазіреті Хасан мен Хұсайынды (р.а.) шейіт етілуі т.б. осы сияқты
жағдайларды тізбектей беруге болады. Ислам тарихында орын алған мұндай дау-
жанжалдаржың әсерінен бүлік шығарушылардың нәтижесінде ағымдар пайда болып,
Ислам ғалымдары өзара бөлініп әлсірей бастады. Мәселен, осы ағымдардың
алғашқыларының қатарына кіретін харижиттер, хазіреті Османның халифалығының
соңғы жалдарында ортаға шығып, оны шейт еткенге дейін жандары жай таппады,
діни әрі саяси мәселелерде астамшылыққа бой алдырып, өзара ағым пайда
болды. Сондай-ақ осындай ағымдардың бірі ретінде шиаларды айтуымызға
болады. Пайғамбарымыздың немересі әрі хазіреті Алидің ұлы Хұсайынды 680
жылы уммәялықтар тарапынан Кәрбалада шейт етілуі, бұл ағымның одан сайын
өрши түсуіне ықпал етті. Осы ағымдардың барлығының пайда болуы, жоғарыдағы
хадистерде айтылғандай адасушылардың қатарынан орын тепті. Исламның
негізіне жататын жамағаттан бөлініп, Ислам үмметінің басына неше түрлі
қайғылы жайттар туғызып отырды.
Аталмыш осы ағымдардың ішінде Исламның негізін құрайтын пайғамбарымыз
бен сахабалардың ізінен жүретіндерден ахли суннат уәл жамағат құрылды.
Сондықтан ахли суннат уәл жамағат сөзіндегі суннат -дінді жаю мен баян
етуге міндеттелген Мұхаммед пайғамбардың Исламды көрсету үлгісін білдірсе,
ал, жамағат деген сөз – Исламдағы сенім, ғибадат, құқық пен ахлақ сияқты
асыл құндылықтарды өздерінен кейінгі ұрпаққа жеткізуші сахабалар екендігін
айқындайды. Бұл есім жоғарыда айтылған хадистегі жамағат деген сөзден
алынған.
Негізінде ахли суннат уәл жамағатты ағым деп айтуға болмайды. Бұлай
дейтіндерге, егер ол ағым болса, Ислам қайда қалды? деген сұраққа жауап
беруге тура келеді. Демек бұл қате түсінік деуге негіз бар. Әйтсе де, ахли
суннат уәл жамағат–ағым емес, Исламның дәл өзі десек қателеспейміз.
Өйткені, он төрт ғасырдан бері Ислам, сүнни ғалымдар арқылы, еш
өзгеріссіз біздерге дейін ұласты. Бұл дәл осылай қиямет қайымға дейін өз
жалғасын табатын болады.
ахли суннат уәл жамағаттың ең алғашқы негізі фиқһ саласы жағынан
қаланды. Осылайша алдымен ахли суннат уәл жамағаттың фиқһқа қатысты
мазхаптары пайда болды. Ал ахли суннат уәл жамағаттың сенім тұрғыдағы
мазхаптарының басында Матуриди және Ашари мазхаптары тұрады. Ахли суннат
ақидасының қалыптасуына өз үлесін қосқан ғалымдардың атақтысы Әбу Ханифа
екендігі күмәнсіз. Яғни ахли суннаттың басым бөлігі фиқһ мазхапының
құрушысы болып табылатын Имам Ағзамның сенім тұрғысындағы көзқарастары өте
маңызды роль ойнайды. Оның әл-Фиқһул-әкбар атты еңбегі, ислам тарихындағы
сенімге байланысты жазылған еңбектердің алғашқысы.
Хижраның III ғасырында (милади IX) қалыптасқан өзге де мәдениеттерге
байланысты жазылған көптеген еңбектердің араб тіліне аударылуы мен әр түрлі
мәдениеттермен танысуының нәтижесінде, алғашқы мұсылмандырдың ұстанған
сенім (итиқади) негіздерін ақылға сүйену арқылы қуаттауға тура келді. Бұл
сол кездің талабы болатын. Сол түсінікпен жазылған еңбектер хижраның IY
ғасырында Әбул Хасан әл-Ашари мен Әбу Мансур әл-Матуриди арқылы өз күшіне
мінді.
1.3 Ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар: Салафия, Ашария және Матуридия
1. Салафие мазхабы
Сәлаф терминi “алғашқы ғалымдар” мағынасын бiлдiредi. Бұл жолдағы
кiсiлер Құран мен хадисте айтылған нәрселердi сол күйiнде қабыл етiп, тәуил
етуге, тәпсiрлеуге жүгiнбеген. Расулуллаһ пен сахабаның ұстанған ақидасын
тiкелей ұстанушылар осы Салафие өкілдері болды. Табиун мазхап Имамдары және
ұлы фикх ғалымдары мен мухаддистер де сәлафшiлерден болып есептеледi.
Бұлардың бәрi алғашқы ғасырларда ислам әлемiнде сәлаф ақидасын ұстанған.
Яғни Салафие мазхабы деп Пайғамбарымыздың (с.а.у)-ның ізбасарлары
сахабалары мен олардың көзін көрген табиндер және тебе табиндердің
(табиндерді көрушілер) дәуіріндегі нассқа (Құран мен Суннат) негізделген
мұсылманшылықты айтамыз.
Құран-Кәрімде алғашқы салих мұсылмандар туралы былай баяндалады:
Әсіресе, сондай жұрттарынан, малдарынан қуылғандар; Аллаһтан мархамет,
ризалық іздеп, Аллаһқа, Елшісіне көмек еткен пақыр мұхажірлер үшін. Міне
солар шыншылдар. [4] Бұл аятта Аллаһ Тағала Салафи -Салихтер қатарына,
Аллаһ ризашылығы үшін дүние-мүлкі мен туған-туысқандарынан безіп, Меккеден
Мәдинаға қоныс аударған мұхажірлердің мәртебесінің биік екендігін айтып
отыр. Бұрыннан Мәдинада қоныстанған иман иелеріне де беріледі. Олар
өздеріне босып келгендерді жақсы көріп, оларға берілген нәрселерге
көңілдерінде кірбіңдік болмайды. Сондай—ақ, өздерінде таршылық бола-тұра
оларды өздерінен артық көреді. Әлде біреу сараңдықтан сақтанса, солар
құтылушылар. [5] Аллаһ-Тағала бұл аятта, Ислам діні үшін Меккеден үдере
көшкен мұхажірлерге достық кұшағын ашып, үйінің екі бөлмесі болса, бір
бәлмесін оларға беріп, бір үзім нанды бөлісіп жеуге барған. Мәдиналық Әус
пен Хажрез тайпасының мұсылмандары ансарлардың өзінің кұзырында жүздерінің
жарқын екендігін баяндап отыр. Сондай олардан кейін келгендерге де (бұл
олжадан беріледі). Олар: Раббымыз! Бізді әрі бізден бұрын иман келтірген
туыстарымызды жарылқай көр! Әрі сондай иман келтіргендер үшін жүрегімізде
бір кірбіңдік қылма. Раббымыз шүбәсіз Сен тым жұмсақ, ерекше мейірімдісің.
[6] Аллаһ Тағала бұл аятта сахабалардың кейін өмір сүрген салих мұсылмандар
болып табылатын табиндер мен тебе табиндерге ишара жасап отыр.
Пайғамбарымыздың (с.а.у) көзі тірісінде сахабалар Исламдық сенімге қатысты
барлық сұрауларына толық қанағатттанарлық негізде жауап алатын. Ал,
табиндер мен тебе табиндер Пайғамбарымыздың (с.а.у) көзін көрмесе де, Құран
мен Суннатті берік ұстанып, Исламдық парасаттылық пен ізгілікті паш етті.
Ахли суннат (Ашарие мен Матуриди) сенімі мазхабы қалыптасқанға дейін
Салафие өкілдері Пайғамбарымыздың (с.а.у) аманатын мәпелеп ұстап, өзінен
кейінгі толқынға мәңгілік ұлы мұраның шашауын шығармай жеткізді. Сондықтан,
Салафие өкілдері Ислам тарихына алтын әріптермен жазылатын Пайғамбарымыз
(сау) мен сахабалардан кейінгі игі бұтақты ұлы тұлғалар болып табылады.
Атақты Ислам ғұламасы Имам Ғазали Илжамул-авам ән илмил-келам атты
шығармасында Салафиелердің мынандай жеті ерекшелегі болғандығын айтады:
1. Тақдис - Аллаһ-Тағаланы жарытылғандардың ішінде ешкімге үксатпау.
2. Тасдик - Ұлы Жаратушының есімдері мен сипаттары хақында Құран-
Кәрім мен Суннатте айтылған негіздерді қабылдап, бұл негіздер
бойынша Аллаһ туралы жақсы пікірде болу және Аллаһ - Тағала
Елшісіне өзін қалай таныстырса, Оған солай сену.
3. Өздерінің дәрменсіздігін мойындау - Насстарда
айтылатын мағынасын бір Аллаһ-Тағала ғана білетін
мутәшаббих негіздерге өзіндік тұрғыдан түсіндірме жасамау.
4. Сукут - Мутәшәбих аяттар мен хадистердің мағынасын
ешкімнен сұрамау.
5. Имсақ - Мутәшаббих аяттар мен хадистерге тек
түсіндірме емес, жорамал айтудан да бас тарту. Сонымен бірге,
мутәшаббих аяттар мен хадистерді өзге тілдерге де
тәржімаламау.
6. Кефф - Мутәшәббих аяттар мен хадистер туралы ойламайтындығын
тілмен ғана емес, жүрекпен айту.
7. Мағрипатқа берілу - Жоғарыда айтылған шектеулер негізінде, яғни,
Алланың заты мен мутәшәббих аяттар мен хадистерден баска илаһи
ілімді игеруге бет бұру. [7]
Пайғамбарымыз (с.а.у) бен сахабалардан кейінгі дәуірде мұсылмандардың
күн тәртібінен түспеген тартысты мәселелері: Аллаһ-Тағаланың заты мен
сипаттары және мутәшәббих аяттар мен хадистер болды.
Ислам тарихшылары Салафие сенімінің алғашқы шығармасы ретінде Имам
Ағзам Әбу Ханифенің Фикх-ул Акбарын (Ұлы Фикх) айтады. Бұдан кейін, Ахмад
ибн Ханбал, Таһаби, Табаридің шығармаларын Салафие сенімінің қайнар-көзі
ретінде карастырады.
Хижраның екiншi ғасырынан бастап адасқан мазхаптар ғылыми тұрғыдан
ортаға шықты. Ал, хижри үшіншi ғасырдың аяғында ахли суннаттың каламшылары
тарих сахнасына шығуымен сәлаф ақидасын ұстанушылардың саны азая бастаған.
Х-ХІ ғасырдан бастап ахли сунна сенімі, яғни, Ашарие мен Матуридие мазхабы
қалыптасқаннан кейін, тек, Құран мен Суннатке арқа сүйейтін Салафие
өкілдерінің саны азая түседі.
Хижри IV ғасырда ортаға шыққан Ханбали мазхабын ұстанушылар барлық
пiкiрде Салафие сенiмiн ұстанатындықтарын бiлдiрді. Кейiннен Салафие сенiмi
хижри VII ғасырда қайтадан ортаға шықты. Милади XIV ғасырда өмір сүрген ибн
Таймие Салафие сенімін қайта жаңғыртқысы келгенмен, кейбір сенімдік және
фикхтық мәселелерде асыра сілтеушілікке ұрынады. Ибн Таймие адамдарды осы
жолға шақырып бiрнеше шығарма да жазды. Ол кiтаптарында Салафие ақидасын
тафсили (кеңiрек) пiшiнде қайта жазған болатын. Бұнымен шектелместен
Мутақаддимун калам кiтаптарын оқуды, тiптi оларға қарауды харам деген.
Ахли бидғат, ахли суннат калам шығармаларын, Ислам философтарын зерттеп өз
түсінiгiне үйлескендерiн алып, қайшы жерлерiнде оларды қатты сынға алған.
Ол өлгеннен кейін оның жолын ибн Каюм әл-Жабзие (ө.ж. 1350 ж), ибнул Уәзир
(е.ж. 1436 ж), Шәвкани (ө.ж. 1834 ж) жалғастырды. [8]
Атақты Имам Тафтазани өз шығармасында кейінгі Салафие өкілдерінің
кейбір сенімдік мәселелерде асыра сілтеушілікке ұрынғанын айтады. Мәселен,
олар: ақырет күні таразылар құрылып, дәптерлер ашылып, амал иелері бейне
оң мен солға ұшатындай айналады. Таразының екі көзі және тілі бар аспап
секілді деп, адамдардың қиямет күнгі есепке тартылуы хақында Құран мен
Суннатта жоқ жаңа пікірлер айтқан.
Дінтанушы Бәкір Топалоғлү: Салафие өкілдері бұл пікірімен Ислам
негіздерінен қашықтаған еді дейді. Зерттенушілер осындай мәліметтерге
қарап, Салафиені алғашқы дін негіздерін берік ұстанғандар және кейінгі
Ислам негіздеріне жаңалық енгізгендер деп бөліп карастырды. [9]
Ал, зерттенуші Осман Қарабиық өз еңбегінде: қәзіргі күні алғашқы дінді
берік ұстанушы Салафиенің ақиқат жолын жаңғыртушыларымыз деп, өздерінің
санын арттыруды мақсат еткен кейбір сенімі дүдәмал жаңа діни топтардың бар
екендігін айтады. Және ол Исламда Салафие мазхабының мүлдем жоқ екендігін,
тек салафи салихиннің жолы барын айтады. Салафи салихин – хадис шарифте
мақталған, алғашқы екі ғасырда өмір сүрген мұсылмандардың жалпы аты деп
көрсетеді.
Кейбір зерттеушілер салафиелердің исламның алғашқы екі ғасырында өмір
сүрген ғалымдар, ал үшінші және төртінші ғасырлардағы Ислам ғалымдарын
халәфи садықин деп атау керектігін айтып, олардың сенімінің ахли суннат
уәл жамағат мазхабы деп аталады дейді.
Кейінгі Ислам негіздеріне жаңалық енгізуші топтардың шығуының негізін
ғалымдар әр түрлі пайымдайды. Мысалы, Досай Кенжетай бұл топтардың шығуының
доктриналық негізі ислам тарихында ертерек басталғанын, бұл идея
сунни, ханбали мазхабы негізінде қалыптасып, дамығандығын және бұл ағымның
қалыптасуына сол дәуірдің қоғамдық, экономикалық, діни және саяси
жағдайлары себеп болғандығын айтады. Сонымен қатар ғалым бұл топтың негізгі
ерекшелігін былай көрсетеді: Уаххаби қоғамдағы құбылыстар мен діни,
философиялық мәселелерді терең талдамайды, бір жақты тұжырым, үкім береді.
Олар үшін Құран мен Суннадан кейін Ибн Таймийа мен Ибн Жаузийа еңбектері
кодекс ретінде қабылданылады. [10]
2. Ашарие мазхабы
Ашарие мазхабының негізін қалаушы Әбул Хасан әл-Ашари 873 жылы
Басрада туылып, шамамен 936 жылдары қайтыс болады. Ол жас шағынан Мутазалие
мазхабының ірі өкілі Әбу Али әл-Жуббайдың шәкірті болады. Жастығына қарамай
өте зерек өскендіктен ұстазымен жиі-жиі сөз таластыратын [11] Кейбір
деректерге карағанда Әбу Али әл-Жуббай оның өгей әкесі болған. 912-913
жылдары өгей әкесінен қол үзіп, Бағдатқа келіп, осында өз мазхабының
негізін калайды. [12] Имам Ашари 40 жасына дейін Мутазилие сенімінде
болды. Атақты Имам Тафтазани өз шығармасында Имам әл-Ашаридің
Мутазалиеттерден қол үзуінің себебін былайша түсіндіреді:
Имам әл-Ашари мен ұстазы әрі өгей әкесі Әбу Али әл-Жуббай екеуінің
арасында мынандай пікірталас болады.
әл-Ашари: Үш дос бар. Бірі ғибадат жасауға бар пейілімен беріліп,
Аллаһқа әманда мойынсұнады. Екіншісі, әрқашан күнә жасайды. Үшіншісі бала
көзінде өліп кетеді. Бұлар жайлы не айтасыз?
Жүббай: Біріншісі жаннатқа кіреді. Екіншісі тамұққа енеді. Үшіншісі не
жазаланбайды, не сый-сияпат кермейді.
әл-Ашари: Үшіншісі: Ей Раббым! Мен неге бала кезде өлтірдің. Неге
есейгенге дейін өмір сүрдірмедің? Үлкен болғанда Саған иман келтіріп,
құлшылық етіп, жаннатқа кірер едім десе, оған не деп жауап беріледі?
Жуббай: Раббымыз оған: Мен сенің жағдайыңа қарап мынаны білдім: Үлкен
болып өмір сүретін болсаң, күнә жасап, бұл себеппен тозаққа кірер едің. Сол
үшін саған кішкентайыңда өлу пайдалы.
әл-Ашари: Екіншісі: Ей Раббым! Неге мені кішкентайымда өлтірмедің?
Солай болғанда ғой, бұлайша тозаққа кірмеген болар едім десе, Раббымыз
бұған не деп жауап береді?
Жүббай бұл сұраққа жауап бере алмады. Осы себептен де әл-Ашари
Мутазалие мазхабынан бөлінді. [13]
Ал Профессор Мүхаммед Әбу Зехра Имам Ашаридің Мутазалиттерден бөліну
себебін былайша түсіндіреді:
Имам Ашари Мутазалие өкілдерінен дәріс ала отырып, олардан калам
ілімінің сан қырлы қатпарының сырын ұғынумен бірте-бірте Мутазалие
сенімінен жирене бастайды. Кейде өз-өзімен үйде жалғыз қалып Мутазалие
пікірлері мен фақиһ және хадисшілердің сенім турасындағы көзқарастарын күн-
ұзақ салыстыратын. Имам Ашари іздене келе Мутазалие сенімінің қисынсыз
екенін ұғынып, бұл мазхаптың екілі болудан бас тартуға шешім кабылдайды.
Бір күні Басрадағы әл-Масжидул-Жәм жұма мешітінің мінбесіне шығып, былай
дейді:
Ей Адамдар! Мені танығандар біледі. Ал, білмейтіндер болса, қәзір
танытамын. Мен пәленшенің ұлы пәленшемін (тегімді барлығын білесіндер
немесе мені бәрің танисыңдар мағынасында). Мен осы күнге дейін Құран
жаратылған, Аллаһ-Тағаланың ақыретте көрінбейтінін және жаман іс-
әрекеттерді өзіміз жасаймыз дейтінмін. Қәзір, бұл пікірімді тәрк етіп, бұл
қателіктеріме тәубе етемін. Мутазалиеге карсы шығып, олардың кемшіліктерін
айтуға бел будым. Ей адамдар! Мен біраз уақыт болды, араларыңда жоқ болдым.
Себебі, мен өз-өзімен қалып көп ойланып, мені толғандырған мәселелер
бойынша зерттендім. Көп уақыт бойы екі сенім менің санамда бір-бірімен
итжығыс түсіп жатты. Мен қайсысын таңдарымды білмей дағдарысқа түстім.
Содан Аллаһ-Тағалаға маған тура жолды көрсете көр деп жалбарындым. Аллаһ
мені мына қағазға жазған сенімге иман етуге итермеледі. Мен бұрынғы
сенімімнен бұлайша киімімді шешкен секілді біржола айырылдым деп,
үстіндегі киімін шешіп, жаңа айтқан қағазын жұртқа таратты. [14]
Оның қағазға жазып жұртқа таратқанында кейін әл-Иване деген кітап
болып шыққан шығарманың кіріспесі болатын.
Фиқһтық көзқарастары
Имам Ашари Мутазалие мазхабынан бөлінген соң фиқх және хадис
ғалымдарының пiкiрлерiн ұстанады. Имам Ашаридің фиқһтық көзқарастарына
келер болсақ, Имам Ашари фиқхта қай мазхапты ұстанғандығы жайында ғалымдар
ортақ пiкiрге келе алмаған. Кейбір зерттеушілер Имам Ашариден кейін оның
ілімін кеңінен насихаттаған Әбу Бәкір Бақылланидің Маликие мазхабынан
болғандықтан, Имам Ашариді Маликие мазхабынан болған деп біледі. Тажуддин
әс-Сувки (өл.ж 1370) секілді ғалымдар Имам Ашариді Шафие мазхабынан дейді.
Ірі ислам тарихшысы Мақризи (өл.ж 1441) Имам Ашариді Ханафие мазхабынан деп
біледі. М. Захид әл-Кәусари (өл.ж 1952) болса, Имам Ашаридің алғашқыда
Мутазалие мазхабында (Мутазалиттер фиқх бойынша Ханафие мазхабынан болып
табылады) болуына байланысты, оны Ханафие мазхабынан деп пайымдайды.
Зерттенуші Бәкір Топалоғлұ тарихшы Мақризидің пікірін жақтап, Имам Ашари
фиқһтық мәселе бойынша Ханафие мазхабының өкілі болып табылады деп
қорытындылайды. (др.Бәкір Топалоғлү. Келам ілімі. Дамла уайынеби. 114-116
б. Измир, 1985). Алайда Имам Ашаридің әл-Иване деп аталатын шығармасының
кіріспесінде : ...Аллаһ жүзін жарқын етсін Имам Ахмад б. Ханбалдың
ұстанған жолын ұстанамыз және оның жолына қайшы келген пікірлерден мүлде
аулақпыз. Өйткені, ол парасатты бір Имам, кемелді бір көшбасшы еді...
делінген. Имам Ашаридің бұл сөздерінен, оның Имам Ахмад б. Ханбалдың
мазхапын ұстанды деген пікірге келуге болады. Өйткені Имам Ашари өзінің
пікірлерінің Имам Ахмад б. Ханбалидің көзқарастарымен бір деп білді.
Ашарие мазхабы ақидасының негізгі ерекшеліктері:
—Салих құлдардың өздерінің мәртебесіне сай аяттары (білімі мағынасында)
болуы мүмкін. Бұны мұғжизадан айыру үшін Керемет деген жөн. Сондай-ақ
Ашари өлген адамға дұға жасауға, оның атынан садақа беруге болатынын
және бұның оған пайдалы болатындығын айтады;
—Суннат жолымен келген барлық итиқади мәселелерді қабыл етеді.
—Алланың сипатында шектен тыс кетпестен Аллаһқа тән қасиетімен бар деп
қабыл етеді;
—Үлкен күнә жасап, содан кейін шын жүрегімен Аллаһқа иман еткен адамның
күнәсін Аллаһ қаласа кешіреді, тозақтан шығарады. (Мутазила болса бұлай
ойламайтын);
—Муташаббих аяттарға түсіндірме жасаудан тартынбады. Алайда оның
тәуилдері насстан ауытқымаған болатын;
—Халиқ-Касиб мәселесінде адам бір нәрсені жаратуға күші жетпейді.
Бірақ қол жеткізуге құдіреті бар;
—Аллаһ Тағала қиямет күнінде ешқандай да бір кейіпке кірмейді. Белгілі
бір шексіз көрінбейді;
—Құран Алланың Каламы ешқашан өзгермейді. Махлұқ емес, құран әріптері
мен сөздері жазылған сия, шыққан сөз ғана махлұқ;
—Шапағат жайында Пайғамбарымыз (с.а.с) мүминдерден жазаға лайық
болғандардан керекті шапағатын береді. Алланың әмірі мен рұқсатының
нәтижесінде, шапағат етеді. Сондай-ақ өзге Пайғамбарлар сияқты тек қана
өзінен разы болғандарға шапағат етеді. [15]
Шығармалары:
Имам Ашари Мутазила мазхабында жүргенде бірнеше кітап жазған. Бірақ
Мутазиладан шыққан соң, жазған кітаптарында Мутазиланың қате, осал
жерлерін жаза отырып, алдыңғы жазғандарын жоққа шығарады. Кейінгі
жиырма бес жылдық өмірінде жүзге жуық сенімдік мәселелер жөнінде шығарма
жазған. Ханафие мазхабының өкілі болып табылатын Казаскер Абдул-Аббастың
айтуына қарағанда Имам Ашаридің екі жүзге тарта шығармасы болған. Бірақ
бұлардың барлығын кітаптар деуге болмайды. Себебі бұлардың кейбіреуі он
беттен тұрса, кейбірі жетпіс томға дейін жететін. Мәселен, оның Құран
Кәрімге жасаған тәпсірінің өзі жетпіс томнан тұрады.
Зерттенуші Бәкір Топалоғлұ Имам Ашаридің шығармаларын былайша
жіктейді:
–Сенімдік мәселелердегі бидғатқа қатысты, әсіресе, Мутазалие мазхабына
қарсы жазылған шығармалары;
–Философтарға, табиғатшылдарға, брахмандарға, Еврейлерге, Христиандарға
және кәпірлерге қарсы жазылған шығармалары;
–Исламдық және исламдық емес мазхаптардың көзқарастарын терістеген
шығармалар;
–Тафсир, хадис, фиқһ және өзге де Исламдық пәндерге қатысты шығармалар.
Бізге жеткен деректер бойынша біз Имам Ашаридің жүзге тарта шығармасы
болған деп айтқанымызбен, бүгінгі күнге тек санаулы шығармалары ғана
жеткен. Осыларға тоқталар болсақ:
• ал-Ибана ан Усулуд– диана. Мутазиладан шыққан соң алғаш жазған
кітабы. Ахли хадис ақидасын жаза отырып, ахли бидғат
топтарының пікірлерін негізсіз қылады.
• Ал-Лума Фир-Родди ала Ахлиз – зайқи уал Бидға Калам іліміндегі
Имамдық мәселесін қарастырады.
• Рисала фи Ихтихсанил-Хауд фи илми-Калам. Ақайд саласында Калам
әдісін қолданып жазған 11 беттік кітап.
• Мақалатул-Исламиин. Ешқандай сын айтпастан ислам фырқаларының
көзқарастарын қамтиды.
• Бәбул-әббап (темір есік) Ашари бұл еңбегінде ахли сунна сенімін
Салафие тұрғысынан түсіндіреді. [16] Ашария мазхабын дамытқан
тұлғалар
Зерттенуші Бәкір Топалоғлұ өз шығармасында Имам Ашаридің ізін қуып,
Ашарие мазхабын арықарай дамытқан тұлғалардың қатарына Бақыллани мен
Ғазалиден басқа, Жубини (өл.ж 1085), Шахристани (өл.ж 1153), Рази (өл.ж
1310), Амиди (өл.ж 1233), Бейдауи (өл.ж 1286), Тафтазани (өл.ж 1390),
Даууаниді (өл.ж 1502) жатқызады. [17] Сонымен қатар кейбір зерттеушілер Әбу
Исхақ Исфараиниді де Ашарие мазхабында еді деп көрсетеді.
Энциклопедиялық шығармаларда Ашарие мазхабы өкілдерінің
көзқарастарында біртектілік жоқ екендігі байқалады. Оны өз ішінде каламның
көптеген мәселелері бойынша ортақ пікір болмағандығынан байқауға болады. Әл-
Бақыллани мен әл-Жуайни Құдайдың қасиеттері мен құдіретін мойындаса, аш-
Шахристани оны жоққа шығарды. Әл-Бақыллани заттың бөлшектенуінің шегі бар
екендігін дәлелдесе, әл-Жуайни мен Фахраддин ар-Рази дененің бөлшектенуінің
шегі жоқ деген мәселені алға тартты. [18]
3. Матуридия мазхабы
Матуридия мазхабының құрушысы Әбу Мансұр әл-Матуриди (870-944) Самарқан
маңындағы Матурид қаласында дүниеге келді. Тарихшы В.Бартольд оның хижри
333944 жылы Самарқандта қайтыс болғанын және мазарының Жакардиза ауданында
екендігін айтады.
Оның биографиясына көңіл аударсақ түркі ұлтынан шыққанын байқаймыз.
[19] Оның еңбектерін тілдік және стильдік жағынан зерттегенде арабтық
жазулардан қате табылған. Нақтырақ айтқанда, араб грамматикасында үлкен
қате болып есептелінетін есімдік пен етістіктің сөйлемде дұрыс
қолданылмауы, керісінше оның түркі тілінің грамматикасына ұқсастығы
байқалған. Сонымен қатар сол кезеңде Самарқан аймағында түркілер көп
шоғырланғандықтан Имам Матуридиді түркі тумасынан шыққан деп айтуға негіз
бар. [20]
Жақтастары Әламул худа (тура жолдың туы), Имамул худа (тура жол
көсемі) және Имамул мутакаллимин (каламшылардың жетекшісі) деген лақаб
аттар таққан. Имам матуриди айналасындағылардың сүйіспеншілігіне бөленген
танымал тұлға болуына қарамастан, бір таңқаларлығы, көптеген тарихи
кітаптарда ол туралы мәліметтер жоқ.
Мәлімет тапшылығының себебі, Матуриди Ашариттер секілді саяси қолдауға
ие болмады, оның еңбектері арнайы білім беретін орындарда оқытылмады және
матуридилік сенім тек Ханафиліктердің ғана арасында таралса, Ашариттік
сенім Маликие, Шафие және Ханбалие мазхабы өкілдері тарапынан дамытылды.
Басқа себеп, Осман империясындағы дәстүрлі медреселер Низамия медресесі
негізінде құрылды. Бұл жердегі мұсылмандарды сөз жүзінде Матуридилікті
қолдады дегенмен, көп жағдайда медресенің сабақтары Ашариттік бағыттағы
еңбектермен оқытылды. Ал, бұл медреселерді тәмамдаған бітірушілер бүкіл
әлемге таралды. Османдық медреселерде жылдар бойы Ашариттік сенім
мазхабының ықпалды өкілі саналатын Тафтазанидің Шарх әл-ақаид кітабы
оқытылды. [21]
Имам Матуриди Ислам әлемінде түркі халықтары арасында саяси діни сенім
адасушылығы билеген тұста өмір сүрген [22] тарихымыздың ұлы тұлғасы. [23]
Сенімдік тұжырымдары арқылы Ислам әлеміне ықпал ете білген Имам Матуриди өз
дәуіріндегі мәселелердің шешімін табуға тырысты. Ол үнемі дін ғылымымен
шұғылдануды міндетім деп есептеді. Өмір бойы қарсыластары оның
көзқарастарын сынға алып отырды. Бір жағынан қарсыластарымен күресе білсе,
бір жағынан Имам Ағзам Әбу Ханифаның еңбектерін зерттеп, дамыта отырып бір
жүйеге келтіруге тырысты. [24] Оның қозғаған тақырыптары көзі тірісінде
және өлген соң да Ислам әлеміндегі ғалымдарды қызықтыра білді. Сол себептен
де Матуридилік деп аталатын сенім мектебі құрылды. [25] Оның атымен
аталатын бір мазхап болса да, Имам Матурудидің биографиясы мен
шығармашылығы зерттеуді қажет етеді.
Матуридия мазхабын ілгері дамытқан тұлғалар:
Матуридийа мазхабын дамытып шарықтау шегіне жеткізген ғалым Әбу Муғин
Маймун ибн Мұхаммед ән-Насафи (417-5081024-1115) матуридийа мазхабының ең
үлкен каламшыларының бірі. Насафи ұстазы Матуридидің көзқарастарын
(еліктеушінің иманы туралы көзқарасын есептемегенде) қабылдаған. Ашғарийа
каламында Әбу Бәкір әл-Бақиллани (4031013 ж. қ.б.) мен әл-Ғазалидің
(5051111 ж. қ.б.) дәрежесі қандай болса матуридийа каламында да Насафидің
дәрежесі сондай. Матуридидің еңбектерінін, әсіресе Таухид Кітабының
түсінікті болуында Насафидің Табсират-ул Адилла атты еңбегі көмекші
құралы қызметін атқарған. Насафидің екінші бір еңбегі әт-Тамхид ли-кауа'ид-
ит-Таухид деп аталған.
Матуридия каламына қызмет еткен басқа да Насафилер өсіп жетілген. Насаф
Самарқан пен Амудария өзенінің арасында орналасқан қала. Ортағасырларда осы
қаладан ислам ғылымдарының әрбір саласы бойынша еңбек жазған көптеген
ғалымдар шыққан. Әбу Нафс Нажмаддин Умар ән-Насафи (5371142 ж. қ.б.),
Бурхануддин ән-Насафи (6871289 ж. қ.б.), Әбу Баракат ән-Насафи (7101310
ж. қ.б.) матуридийа мазхабына қызмет ұлы ғалымдар болып табылады.
Соңғысының Мадарик-ут-Танзил уа Хақаиқ-ут-Тауил деп аталған тәпсір кітабы
кең танымал болған. Тәпсірінің әр жерінде матуридия каламына қатысты
көзқарастар орын алады.
Матуридия ақида жүйесінің негізін құрайтын элементтер мыналар:
• Аллаһ Тағала ежелден бері барлық сипаттарымен бірге бар.
• Құран – Алланың сөзі, әріптері жаратылған, ал негізі ежелден бері
бар.
• Құранға толықтай иман келтірілуі тиіс. Кейбір аяттарына сенбеу
күпірлік. Аллаһ Тағаланы мүминдер Жәннатта көреді, қалай көретінін
нақты айта алмаймыз. Ал бұл дүниеде көре алмаймыз. Бізді жаратқан
иеміз іс-амалдарымызды да жаратып отырады. Бірақ жақсы немесе
жаман іс-амалдарды істеу адамның еркінде.
• Пайғамбарлар Алланың таңдаулы құлдары, олар жеткізген хабарлар
дұрыс. Қабір азабы, қабір сұрағы хақ.
• Ақыр заманның қорқынышты түрде болатыны да хақ. Қайта тірілу,
Махшарда жиналу және есеп беру хақ. Тозақ, Жәннат, Сырат көпірі
болатыны рас.
• Жәннат пен Жәһәннам қазір бар. Зәрредей иманы бар адам Жәһәннәмда
мәңгі қалмайтын болады.
• Құлшылық пен иман бір емес.
• Парыздарды орындамағандар мен харам істеген адамдардың иманы
кетпейді. Егер істесе жәһәннамға кіруіне себеп болады.
• Сахабалардың барлығын жақсы көру керек.
• Аза тұтуға болмайды.
• Расулуллаһқа, сахабаларға немесе Алланың өзге достарын себепкер
ете отырып, Аллаһқа дұға жасау, дұғаның қабыл болуына себеп
болады.
• Тәнәсух (рухтың бір тіршілік иесінен басқа тіршілік иесіне көшуі)
жалған.
• Қияметте Алланың рұқсатымен шапағат етушілер болады.
• Пайғамбарлардың мұғжизасы, әулиелердің кереметі хақ.
• Пайғамбарымыз нақты белгілеген иман негіздері мен құлшылық
мазмұнына жаңалық қосу бидғат. Бидғат – адасу.
• Жамандық та жақсылық та Алладан.
ІІ ТАРАУ. ИМАМ МАТУРИДИ ЖӘНЕ ОНЫҢ КАЛАМ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ОРНЫ
2.1. Имам Матуриди шығармалары: Китаб-ут-тәухид, Китаб-ут-тәуилат
Әбу Мансұр әл-Матуридидің көп еңбектері ислам қағидалары, шариғат
заңдары, рухани жетістік сырларын түсіндірді. Оның еңбектері өз кезінде
маңызды болғандығы белгілі.
Зерттеулер Әбу Мансұр әл-Матуридидің Китаб-ут-тәухид (Алланың
жалғыздығы кітабы), Китаб-ул-мақамат (мақамат кітабы), Ма-хаз-уш-шараи
(шариғаттар негізі және пәктігі), Китаб-ул-жадал (Талқы туралы кітап),
Китаб-ут-тауилат (Құран тәпсірі), Китаб байиан уаһм ал-мутазила
(Мутазалиелер пікірін баяндайтын кітап), Радд-ул-усул ал-хамса (бес
негізгі терістеу), ), Китаб радд аууалил ал-адила ли-л Кабий (Каьбийдің
негізгі дәлелдеріне терістеу кітабы), Радд китаб ал-Кабий фи ваид ал-
фуссақ (Каьбийдің пасықтарға ескерту кітабына жауап) сияқты еңбектері бар.
Бірақ бұл аталған еңбектер туралы нақты деректер жоқтығы зерттеушілерге
қиындық тудыруда. Өйткені, алғаш орта ғасыр мутақкалимдердің көптеген
еңбектері сияқты әл-Матуриди еңбектерінің де көп бөлігі бізге жетпеген. Тек
қана Китаб-ут-тәухид және Китаб-ут-тауилат еңбектерінің нұсқалары ғана
біздің дәуірімізге дейін сақталған.
Мутақллимнің ең негізгі еңбегінің бірі болған Китаб-ут-тәухидтың
негізгі нұсқасы қазір Англияда Кембридж университетінің кітапханасында 3651
нөмірмен қорында сақталған. Китаб-ут-тәухид кітабын алғаш рет 1970 жылы
Бейрутта Фатхуллаһ Хулайф басып шығарған.
Аталмыш еңбек калам ілімінің қайнар көзі болғандықтан зерттеушілер оған
ерекше мән береді. Китаб-ут-Тәухид еңбегі негізінде бірнеше ғылыми
зерттеулер жазылған. Алғашқы зерттеушінің бірі Ричард Френк (1974 ж.),
Монтгомери Вотт (1973-74 ж.) еңбектерін көрсетуге болады. М.Вотт мутақаллим
айналасындағы ғалымдарды сипаттап өтті. Көп өтпей Гуй Монно ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-3
І тарау. Калам ғылымы және ахли Суннаттағы сенімдік
мазхабтар ... ... ... ..3-19
1.1. Калам ғылымының пайда болуы және
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... . 3-7
1.2. Ахли Суннаттағы сенім туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8-9
1.3. Ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар: Салафия, Ашария және
Матуридия ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-19
ІІ тарау. Имам Матуриди және оның калам ғылымындағы
орны ... ... ... ... ...20-44
2.1. Имам Матуриди шығармалары: Китаб-ут-тәухид, Китаб-ут-
тәуилат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-23
2.2. Имам Матуриди әдісі мен
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .. 24-29
2.3. Имам Матуридидің ұстаздары мен шәкірттері30-32
2.4. Имам Матуриди мен Имам Ашари көзқарасының арасындағы негізгі
айырмашылықтар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 33-43
2.5. Имам Матуриди және Мәуереннаһрдағы суннилік
сенім ... ... ... ... ... ... 43-44
ІІІ тарау. Матуридиліктің қазақ қоғамына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .45-49
3.1. Түркілердің ислам дінін
қабылдауы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .45 -46
3.2. Түркі халықтары үшін Матуридиліктің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..46-47
3.3. Матуриди тағылымының қазақ қоғамына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..47-48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..49-50
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-54
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
...55
Кіріспе
Тақырыпты зерттеудің объектісі. Ислам тарихында хижраның І-ғасыры түрлі
ғылымдардың дамуымен және гүлденуімен ерекшеленді. Хижраның ІІ-ғасырынан
бастап араб тіліне әр түрлі еңбектер, соның ішінде алуан түрлі
көзқарастарды қамтыған философиялық еңбектер аударыла бастады. Халифат
құрамында исламды сырттай қабылдап, іштей өздерінің исламға дейінгі ескі
діни көзқарастарын сақтап қалған халықтар болды.
Бұндай жағдайлар ашық пікірталас пен даудамайдың тууына алып келді.
Соның салдарынан түрлі сипаттағы ағымдар қалыптасты: Мутазалие, Қадарие,
Жабарие, Жахмие, Каррамие, карматие, Батиние және т.б. Мәмун, Муттасым,
Әлвасик секілді Аббасид халифалары мұсалмандық ортодоксалды сенімнен
ауытқып Құранның жаратылуы жайлы Мутазалие өкілдерінің теріс көзқарасын
қолдады.
Осындай мұсылмандық сенімнің қараңғылық дәуірінде ахли суннат сенімін
бұрыс көзқарастардан қорғаған, ханафиттік мазхабын нығайтқан, сенімдік
мектептің негізін қалаушы, ұлы ойшыл, өз замандастары тарапынан Алям әл-
худа (тура жолдың туы), Имам әл-худа (тура жолдың Имамы) деген атаққа ие
болған Әбу Мансұр әл-Матуриди дүниеге келді. Имам Матуриди мутазалиеттер,
исмаилиттер, карматтар мен батиниттер ұстанған сенім негіздерінің бұріс
екенін дәлелдеді. Имам Матуридидің ғылыми мұрасы біздің уақытымызда да аса
құнды. Себебі оның ақидасы – ахли суннаттың негізгі сенімі.
Зерттеудің мақсаты. Мен бұл жұмысымда мақсатым:
• Ахли Сунна уа-л жама-а мазхабындағы сенім мәселесін ашықтау;
• Имам Матурудидің калам ғылымындағы орнын анықтау;
• Имам Матуриди және Имам Ашари көзқарасындағы негізгі
айырмашылықтарға талдау жүргізу;
• Матуридия мазхабының түркі халықтарының сенімдік тарихындағы
алатын орнын анықтау;
• Матуридия мазхабының қазіргі қазақ қоғамындағы маңызын көрсету.
Зерттеудің міндеті. Мен осы ізденістің арқасында ұлы сенімдік мазхабы
имамдарының сүйенген дәлелдерінің араларында айтарлықтай айырмашылық жоқ
екендігіне көз жеткіздім. Бұл жұмыстың міндеті қазіргі таңда мемлекетімізде
Матуридия мазхабын адасқан немесе қате мазхаб деп түсініп жүргендердің
жаңылыс пікірде екендіктерін көрсету. Сондай-ақ бұл мазхабтың қазіргі қазақ
қоғамындағы маңызын көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Әхли сунна уәл жамағатқа кіретін басты екі
сенім мәзһабтарының бір бастаудан нәр алатындығы, олардың арасында сенім
тұрғысынан ешқандай қайшы сенімдер жоқ екендігі және олардың барлығы Ислам
үмбетінің басын біріктіретін мазхабтар екендігі және де ата-бабамыз
бұрыннан ұстанып келе жатқан Имам Матуриди мазхабының түркі халықтарының
сенімдік тарихындағы алатын орны мен қазақ қоғамына берер әсері көрсетілді.
Ғылыми зерттеу жұмысының құрылымы. Бұл дипломдық жұмысым: кіріспе
бөлімінен, кейін басты үш тараудан, бірінші және үшінші тарауы үш бөлімнен,
екінші тарауы төрт бөлімнен тұрады, соңында қорытынды, сілтеме және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Ғылыми жұмыстың маңыздылығы. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен қазақ,
орыс және түрік тілдеріндегі әдебиеттерден пайдаланылып жазылды.
Сонымен қатар, бұл дипломдық жұмыс – жалпы дінтанушылар үшін, сонымен
қатар, кез-келген дінін сүйетін отандастарымыз үшін айтарлықтай пайдалы әрі
құнды еңбек болады деген үміттемін. Сондай-ақ бұл еңбек Қазақстанда Ислам
дінінің рөлі мен келешегі үшін пайдалы болады деген сенімдемін.
І-ТАРАУ. КАЛАМ ҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ АХЛИ СУННАТТАҒЫ СЕНІМДІК МАЗХАБТАР
І.І. Калам ғылымының пайда болуы және қалыптасуы
Ислам дінінің таралуының негізінде оның қайнар көзі болып діни ілімдер
де қалыптаса бастады. Бұнда ең алдымен Құранның кітап хәліне келтірілуі
және хадистердің жинақталуын айтуға болады. Құран ислам таралған алғашқы он
жылдықта қоғамның барлық салаларын басқаруда негіз болды. Бірақ ислам
дінінің араб жерлерінен басқа құрлықтарға таралуы және ол жердегі
адамдардың өмір сүруінің шариғатқа сай болуына қосымша дәлелдер қажет еді.
Соның нәтижесінде Құран және Суннатке рухани жағынан лайық діни ілімдер
пайда болды. Олардың бірі калам ілімі–орта ғасырларда діни-философиялық
пікірлерді, діни көзқарас негіздерін үйрену, ислами сенімге байланысты ой
қорыту негізіндегі арнайы білімдер тізімі пайда болды.
Калам сөзінің тiлдiк мағынасы “сөз” деген дегенді білдіреді. Яғни,
калам–Алланың сөзі. Терминологиялық мағынасын ашу үшін әуелi төмендегi
тақырыпшаларға тоқталуымыз қажет.
Тақырыбына қарай мағынасы. Калам ғылымы Алланың бар және жалғыз
екендiгiнің сипаттарын сөз еткен ғылым. Анықтап айтатын болсақ, калам
ғылымы Алланың сипаттары, пайғамбарлық, ақырет немесе әлемнiң бар болуы
және жоқ болуы туралы Ислам діні сенiм негiздерiне сүйенiп түсіндiретiн
ғылым болып табылады.
Мақсатына қарай мағынасы. Калам Құранда айтылған немесе айтылмаған
ақылдық дәлелдерге сүйенiп Ислам сенiмiнде пайда болған күмәндарды жою үшін
және дiни сенiмдi қорғау мақсатымен пайда болған ғылым.
Калам алғаш исламда пайда болған түрлі: мутазилие, харижие, қадарие,
жабарие, мүржие сияқты діни топтардың өзара талқылау және басқа дін
(мысалы, маздақийлік, христиандық) өкілдермен пікірталас нәтижесінде
қалыптасты.
Дәл осы арада калам ғылымының алғаш үлгісі пайда болды. Алланың болмысы
және оның сипаттары; қаза мен қадар (адам тағдыры), өткен пайғамбарлар,
солардан, Мұхаммед пайғамбарды Алланың шын елшісі екендігінің дәлелі;
қиямет күні және қайта тірілуге сену, мұсылмандардың діни және дүниелік
жолбасшыларының (халифа, Имамның) белгілі сипаттарға ие болуы сияқты
мәселелер оның мәніне айналды.
Калам ілімінің пайда болуы Аббаси әулеті басшылық еткен дәуірге сай
келеді. Бұл дәуірде сенім мәселесінде талас-тартыстар күшейді. Пайғамбар,
алғашқы сахабалар кезінде кездеспеген жағдайлар көрініс берді. Талас-
тартыстар дәл сол кезде күшейіп, нәтижеде, жаңа бір ілім-калам ілімі пайда
болды. Бұл ғылымның Хасан Басримен Уасыл б. Ата арасындағы оқиғадан кейiн
пайда болғандығына көптеген тарихшы ғалымдар келiсуде.
Х-ғасыр ортасында пайда болған ислам ағымдарының қатарында суннилер,
мутазилилер, муржилер, шиалар және харижи ағымдары бой көтерді. Исламда
алғаш теология ағымдарынан мутазилие, алғашқы калам ағымының өкілдері VІІ-
ІХ ғасырда Бағдат және Дамшық халифалығының діни саяси көзқарастарына
едеуір әсер етті.
Көп жағдайда мутазилие ағымының қалаптасуына Хасан әл-Басри (642-728)
ағымынан бөлініп шыққан серіктері Васил ибн Ата (748 жылы өлген) және Амр
ибн Убайд (761 жылы өлген) негіз болды. Олар исламға ежелгі философия және
мантықтың әдіс тәсілдерін қолданып, мистиканы жоққа шығаруға әрекет еткен.
Мутазилие Аббаси халифалары әл-Мәмун (813-833), әл-Мутасим (833-842), әл-
Уасиқ (842-847) дәуірінде ресми идеология сипатында болған. Әл-Мутауақкил
(847-861) басшылығы кезінде исламға қарама қайшы сипатында қатты қудалауға
алынды. Бұл ағым дамып Хорезм жерінде жайылды және ХІІІ-ХІV ғасырлардың
аяғында толығымен жоқ болды. Аталмыш мектептің Орта Азиядағы танымал
өуілдерінің бірі ғалым, филолог, тәпсір ғалымы Махмұд Әз-Замахшарий (1144
жылы өлген) болатын.
Калам ғылымының тақырыбы. Калам ғылымы ақида саласында бiрнеше
тақырыптарды зерттейді. Әуелi Алланың бар болуы, жалғыздығы және сипаттары
туралы тақырыптар қарастырылған. Калам ғылымының қарастыратын мәселесінің
ауқымы уақыт өте келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы армауидің
пікірінше калам ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен
сипаттары болып табылады. Ислам әлемінде философияның кең таралуының
арқасында қарастыратын мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын
басқа ғылымдарға тәуелді болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам
Ғазали (5051111ж. Қайтыс болған) мен оның ізімен жүрген каламшылар
қабылдаған көзқарас бойынша калам ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле
отырып бар болуына байланысты ол бар (маужуд мин хайсу һуа маужуд
немесе маужуд бима һуа маужуд) делінді. Яғни калам болмыстар мен олардың
халдері туралы тек олардың бар болуына байланысты ислам негіздеріне сүйене
отырып баяндайды. Философияда исламға сәйкес келсін, келмесін тек ақыл
тұрғысынан болмыстар туралы сөз қозғалады. Басқа ғылымдар да болмысты дәл
қазіргі күйінде жан жақты зерттейді. [1]
Кейiнгi дәуiрлерде философияның исламға араласа бастауымен калам
тақырыптары ауқымды бола бастайды. Ендiгi кезекте тек Алланың жалғыздығы
емес тек барлық бар болған жаратылыс, болмыс Каламның тақырыбына айнала
бастайды. Философиямен бiрге қисын (логика) iлiмi де каламға кiргеннен
кейiн бұл ғылымның тақырыбы одан да кеңейе түстi.
Болмыс мәселесi каламның ең басты тақырыбына айналды. Ислам дiнiнде
Аллаһ ұғымы мен сенiмi болмаса онда ол дiн болмайды. Сол үшін исламда
барлық iстiң басы Алла сенiмiне барып тiрелуде. Алланың бар екендiгiн
мойындағаннан кейiн оның сипаттарын танып бiлу керек болады. Бұларды бiлу
үшін адамның ақылы, бiлiмi тақырыптары қарастырылады. Одан кейiн иман,
пайғамбарлық, ақырет сенiмi, тағдыр және адамның iс-әрекетi (еркi) сияқты
тақырыптар қамтылады.
Калам ғылымының маңыздылығы:
Калам ғылымының маңыздылығын екі негiзгi тақырыппен қорытындылауға
болады:
1-Ислам дiнiнiң сенiм негiздерiнде Алланың барлығын дәлелдеуге
бағытталады. Мiне Калам ғылымы да осы негiздi ортаға қояды.
Кез келген ғылымның маңыздылығы оның қарастырған тақырыбына
байланысты болады. Калам ғылымының тақырыбы да Алланың заты, сипаттары және
пайғамбарлықты дәлелдеу ғылымдардың ең маңыздысы болып табылады. Тафсир,
ислам құқығы және хадис сияқты исламдық iлiмдер каламмен тiкелей қатысты.
Өйткенi, Алланың барлығы мен пайғамбарлық жайлы калам iлiмi тарапынан
дәлелденедi.
2-Ислам сенiмдерiне iштен және сырттан келетiн қарсылықтар мен бос
сенiмдердi анықтап оларға қарсы шығуынан Калам ілімінің маңыздылығын
көремiз.
Калам ғылымы бiр жақтан исламның сенiм негiздерiн түсіндiрсе екiншi
жақтан сырттан келетiн бос болған сенiм қауiптерiнен сақтауда.
Калам iлiмiне қарсы шығушылардың қатарында сауатсыз елiктеушi,
мәдениетi төмен, ақылмен келтiрiлген анықтамаларды түсінбейтiн адамдар
болды. Сондай-ақ адасқандардың басында сенiмi берiк болмаған бидғатшылар
болды.
Көптеген ислам ғұламалары калам ғылымының қажет екендiгiн айтқан.
Солардың бiрi Имам Ғазали былай дейдi: “Бидғатшыларға қарсы тұру үшін калам
ғылымына қажеттілік туындайды. Әр аймақта бидғатшыларға қарсы күресетiн,
тура жолдан шыққандарды керi қайтаратын ақиқатты қорғайтын адамдардың болуы
керек”- деп калам iлiмiн үйренудің парыз кифая ретiнде көрсеткен. (ғылыми
жұмыс) Сондай-ақ Ғазали калам ғылымын мынадай үш ерекшелігі бар адамдарға
үйретілуі керек деді:
Калам ғылымын үйренгісі келген адам өзін тек осы ғылымға арнауы керек.
Бұдан басқа кәсіппен айналыспауы керек. Өйткені басқа іспен шұғылдануы осы
ғылымды толық меңгеруге және пайда болатын күдіктерді сейілтуге кедергі
келтіреді.
Бұл ғылымды үйренген адам өзін тек осы ғылымның жолына атауымен қатар
ақылды, айтар сөзін жақсы жеткізе алуы қажет. Өйткені ақылды болмаған адам
бұл ғылымды түсініп қолдана алмайды. Түсінігі таяз ақылсыз адам бұл
ғылымның пайдалы жақтарын пайдалана алмайды және оған бұл ғылым зиянды
болуы мүмкін деп қауіптену керек.
Бұл ғылымды үйренушінің болмысында дұрыстық (салах), діндарлық пен
тақуалық ерекшеліктер болуы керек. Нәпсісіне еріп кетпеуі керек. Өйткені
пасық адам каішкентай ғана күмәнмен діннен шығады. Себебі кішкентай ғана
күмән оның өзі мен ләззаттар арасындағы бөгетті бұзады. Бұл жағдайда ол
күмәнді жоюға талпынбайды. Ол күмәнді жауапкершілік жүктерінен құтылу үшін
берілген байлық деп санайды. Мұндай каламшының адамдарды жаман жолға
азғыруы жақсылықтарға жол көрсетуінен де көбірек болады. Ғазалидің
пікірінше заманның өзгеруіне, ғасырлардың өтуіне байланысты калам ғылымына
кей кездері сұраныс өте аз болады. Осы тұрғыдан калам ғылымының қажеттілігі
сұранысқа қарай өзгереді.
Калам ғылымына қарсы шыққандарды екі топқа бөлуге болады.
А) жақсы ниетпен қарсы шыққандар мына себептерді алға тарта отырып осы
ғылымға қарсы шықты:
• Калам ғылымы сенімді қиын жағдайға ұшыратады, адамды шүбәландырып,
күмәнға ұрындырады;
• Калам ғылымы адамды толық меңгермеген ақаид саласында сөз қозғап
үкім шығаруға және қате сөздер айтуға итермелейді;
ә) Кейбір жаман ниеттегілер де калам ғылымына қарсы шықты. Олардың
мынадай топтар екендігі анықталған:
• Адам білмейтін нәрселерге дұшпан болады. Еліктеушілікке бой
алдырған дәлелдер мен олардың дәлелдейтін нәрселерінің тұстарын
түсінбейтіндер тек жалқаулықтарына байланысты осы ғылымды үйренуге
батылдары жетпей, бір ғана риуаяттармен шектеледі;
• Кейбір істелінуі керек істен қашқақтайтындар;
• Қате және адасқан сенімдерге ие болып, өздері адасқандай
басқалардың да адасуын қалайтындар;
• Қиыншылыққа төзе алмайтын адамдар;
Каламға халық пен әміршілер аз қызығатындықтан бұл ғылымда қазылық
қазылық, сый-құрмет пен ішіп-жем секілді өздерін дүниеге кенелтетін
нәрселер аз болады, тіпті жоқ деуге де болады. Ал халықтың көпшілігінің
бейім болатыны атаққа, қазылық пен муфтилікке және дүниеге қол
жеткіздіретін ғалымдар болып табылады. Бұл ғылым болса Алланың жолында (фи
сабилиллаһ) жүруді үйретеді. [1]
1.2 Ахли Суннаттағы сенім туралы түсінік
Олардың біреуі ғана жұмаққа кіреді, қалған жетпіс тобы тозақтық.
Христиандар болса жетпіс екі топқа бөлінді. Олардың жетпіс бір тобы
тозақтық, тек бір ғана тобы жұмаққа кіреді. Алланың атымен ант етемін!
Менің үмметім жетпіс үш топқа бөлінеді, олардың біреуі ғана жұмаққа кірсе,
жетпіс екісі тозақтық болады. Сонда сахабалар: Уа Алланың елшісі жұмаққа
кіретін кімдер? - деп сұрағанда Олар, жамағат деп жауап берді.
Фирқа араб тілінен аударғанда бөлу, ажырату деген мағыналарды
білдіреді. Терминдік мағынасы: Ислами көзқарастағы өздеріне тән саяси
ойлары мен сенім түсінігі бар топтар. Бұған қоса саяси ағым және итиқади
(сенім) мазхап деген мағыналарда қолданылады. Ал Құран кәрімде тәфриқ
деген сөз топтар мен бөлімдерге ажырату, бір-бірінен бөліну деген
мағыналарға келеді. Діни тұрғыдан болсын немесе өмірдегі әлеуметтік
жағдайларда болсын, мұның қауіпті екендігіне ишара жасайды. Құран кәрімде:
Түп-түгел Алланың жібіне (дініне) жабысыңдар да ешқашан жіктерге
бөлінбеңдер!, [2] яғни жік-жікке бөлінбеңдер деп бұйырылған. Ал басқа бір
аятта орынсыз талас-тартыстың соңы өкінішке апарып соқтыратынын баяндай
келе, мұсылмандарға мұны қатаң түрде ескертеді. Аятта: Аллаһқа әрі
елшісіне бой ұсыныңдар, өзара жанжалдаспаңдар, онда үрейленесіңдер де
құттарың қашады және сабырлы болыңдар. Расында Аллаһ сабырлылармен бірге.
[3] Жоғарыда айтылған хадистегі жамағат деген сөздің төркіні қай уақытта
болмасын хазіреті Пайғамбардың (с.ғ.с.) суннатіне сай амал етіп, дінде
көрсетілмеген нәрселерді (бидғат) діннің қатарына қоспай, яғни діннің
негізінен ауытқымайтын топқа айтылады. Олар Құран, хадис, фиқһ және
ғұламалардың көрсеткен жолдары. Осы хадис Абдуллаһ бин Амрдан (р.а.)
алынған риуаятта Мұхаммед үмметінің жұмаққа кіретін жалғыз тобы
Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) Менің және сахабаларымның жолында жүргендер
дегенін тілге тиек етеді. (Тирмизи)
Жеке тұлғаның адасқаны сияқты жамағат пен жамағаттардың да уақыт өте
негізгі жолдарынан адасуы әбден мүмкін. Шын мәнісінде адам мен қоғам, тарих
сахнасында өз арнасынан адасып қайта қалпына келіп, осы екі аралықта үнемі
өзгеріп отырады. Сондықтан айнымай бір қалыпты келеді деу қиын. Бұған мысал
ретінде, Ислам тарихында хазіреті Пайғамбардың өмір сүрген бақытты
кезеңінен кейінгі, әділетті төрт халифаның дәуірі мен хазіреті Османның
халифалығының соңғы жылдарында ортаға шыққан дау-дамайлардың артынан бой
көрсеткен жік-жікке бөлінушілікті айтуымызға болады. Осы даудың арқасы
былай жалғасты: 656 жылы мұсылмандардың өздері халифа Османды (р.а.) шейт
етті, Жәмәл және Сыффын деген соғыстарда бір-бірлерімен соғысты, сондай-ақ
хазіреті Хасан мен Хұсайынды (р.а.) шейіт етілуі т.б. осы сияқты
жағдайларды тізбектей беруге болады. Ислам тарихында орын алған мұндай дау-
жанжалдаржың әсерінен бүлік шығарушылардың нәтижесінде ағымдар пайда болып,
Ислам ғалымдары өзара бөлініп әлсірей бастады. Мәселен, осы ағымдардың
алғашқыларының қатарына кіретін харижиттер, хазіреті Османның халифалығының
соңғы жалдарында ортаға шығып, оны шейт еткенге дейін жандары жай таппады,
діни әрі саяси мәселелерде астамшылыққа бой алдырып, өзара ағым пайда
болды. Сондай-ақ осындай ағымдардың бірі ретінде шиаларды айтуымызға
болады. Пайғамбарымыздың немересі әрі хазіреті Алидің ұлы Хұсайынды 680
жылы уммәялықтар тарапынан Кәрбалада шейт етілуі, бұл ағымның одан сайын
өрши түсуіне ықпал етті. Осы ағымдардың барлығының пайда болуы, жоғарыдағы
хадистерде айтылғандай адасушылардың қатарынан орын тепті. Исламның
негізіне жататын жамағаттан бөлініп, Ислам үмметінің басына неше түрлі
қайғылы жайттар туғызып отырды.
Аталмыш осы ағымдардың ішінде Исламның негізін құрайтын пайғамбарымыз
бен сахабалардың ізінен жүретіндерден ахли суннат уәл жамағат құрылды.
Сондықтан ахли суннат уәл жамағат сөзіндегі суннат -дінді жаю мен баян
етуге міндеттелген Мұхаммед пайғамбардың Исламды көрсету үлгісін білдірсе,
ал, жамағат деген сөз – Исламдағы сенім, ғибадат, құқық пен ахлақ сияқты
асыл құндылықтарды өздерінен кейінгі ұрпаққа жеткізуші сахабалар екендігін
айқындайды. Бұл есім жоғарыда айтылған хадистегі жамағат деген сөзден
алынған.
Негізінде ахли суннат уәл жамағатты ағым деп айтуға болмайды. Бұлай
дейтіндерге, егер ол ағым болса, Ислам қайда қалды? деген сұраққа жауап
беруге тура келеді. Демек бұл қате түсінік деуге негіз бар. Әйтсе де, ахли
суннат уәл жамағат–ағым емес, Исламның дәл өзі десек қателеспейміз.
Өйткені, он төрт ғасырдан бері Ислам, сүнни ғалымдар арқылы, еш
өзгеріссіз біздерге дейін ұласты. Бұл дәл осылай қиямет қайымға дейін өз
жалғасын табатын болады.
ахли суннат уәл жамағаттың ең алғашқы негізі фиқһ саласы жағынан
қаланды. Осылайша алдымен ахли суннат уәл жамағаттың фиқһқа қатысты
мазхаптары пайда болды. Ал ахли суннат уәл жамағаттың сенім тұрғыдағы
мазхаптарының басында Матуриди және Ашари мазхаптары тұрады. Ахли суннат
ақидасының қалыптасуына өз үлесін қосқан ғалымдардың атақтысы Әбу Ханифа
екендігі күмәнсіз. Яғни ахли суннаттың басым бөлігі фиқһ мазхапының
құрушысы болып табылатын Имам Ағзамның сенім тұрғысындағы көзқарастары өте
маңызды роль ойнайды. Оның әл-Фиқһул-әкбар атты еңбегі, ислам тарихындағы
сенімге байланысты жазылған еңбектердің алғашқысы.
Хижраның III ғасырында (милади IX) қалыптасқан өзге де мәдениеттерге
байланысты жазылған көптеген еңбектердің араб тіліне аударылуы мен әр түрлі
мәдениеттермен танысуының нәтижесінде, алғашқы мұсылмандырдың ұстанған
сенім (итиқади) негіздерін ақылға сүйену арқылы қуаттауға тура келді. Бұл
сол кездің талабы болатын. Сол түсінікпен жазылған еңбектер хижраның IY
ғасырында Әбул Хасан әл-Ашари мен Әбу Мансур әл-Матуриди арқылы өз күшіне
мінді.
1.3 Ахли Суннаттағы сенімдік мазхабтар: Салафия, Ашария және Матуридия
1. Салафие мазхабы
Сәлаф терминi “алғашқы ғалымдар” мағынасын бiлдiредi. Бұл жолдағы
кiсiлер Құран мен хадисте айтылған нәрселердi сол күйiнде қабыл етiп, тәуил
етуге, тәпсiрлеуге жүгiнбеген. Расулуллаһ пен сахабаның ұстанған ақидасын
тiкелей ұстанушылар осы Салафие өкілдері болды. Табиун мазхап Имамдары және
ұлы фикх ғалымдары мен мухаддистер де сәлафшiлерден болып есептеледi.
Бұлардың бәрi алғашқы ғасырларда ислам әлемiнде сәлаф ақидасын ұстанған.
Яғни Салафие мазхабы деп Пайғамбарымыздың (с.а.у)-ның ізбасарлары
сахабалары мен олардың көзін көрген табиндер және тебе табиндердің
(табиндерді көрушілер) дәуіріндегі нассқа (Құран мен Суннат) негізделген
мұсылманшылықты айтамыз.
Құран-Кәрімде алғашқы салих мұсылмандар туралы былай баяндалады:
Әсіресе, сондай жұрттарынан, малдарынан қуылғандар; Аллаһтан мархамет,
ризалық іздеп, Аллаһқа, Елшісіне көмек еткен пақыр мұхажірлер үшін. Міне
солар шыншылдар. [4] Бұл аятта Аллаһ Тағала Салафи -Салихтер қатарына,
Аллаһ ризашылығы үшін дүние-мүлкі мен туған-туысқандарынан безіп, Меккеден
Мәдинаға қоныс аударған мұхажірлердің мәртебесінің биік екендігін айтып
отыр. Бұрыннан Мәдинада қоныстанған иман иелеріне де беріледі. Олар
өздеріне босып келгендерді жақсы көріп, оларға берілген нәрселерге
көңілдерінде кірбіңдік болмайды. Сондай—ақ, өздерінде таршылық бола-тұра
оларды өздерінен артық көреді. Әлде біреу сараңдықтан сақтанса, солар
құтылушылар. [5] Аллаһ-Тағала бұл аятта, Ислам діні үшін Меккеден үдере
көшкен мұхажірлерге достық кұшағын ашып, үйінің екі бөлмесі болса, бір
бәлмесін оларға беріп, бір үзім нанды бөлісіп жеуге барған. Мәдиналық Әус
пен Хажрез тайпасының мұсылмандары ансарлардың өзінің кұзырында жүздерінің
жарқын екендігін баяндап отыр. Сондай олардан кейін келгендерге де (бұл
олжадан беріледі). Олар: Раббымыз! Бізді әрі бізден бұрын иман келтірген
туыстарымызды жарылқай көр! Әрі сондай иман келтіргендер үшін жүрегімізде
бір кірбіңдік қылма. Раббымыз шүбәсіз Сен тым жұмсақ, ерекше мейірімдісің.
[6] Аллаһ Тағала бұл аятта сахабалардың кейін өмір сүрген салих мұсылмандар
болып табылатын табиндер мен тебе табиндерге ишара жасап отыр.
Пайғамбарымыздың (с.а.у) көзі тірісінде сахабалар Исламдық сенімге қатысты
барлық сұрауларына толық қанағатттанарлық негізде жауап алатын. Ал,
табиндер мен тебе табиндер Пайғамбарымыздың (с.а.у) көзін көрмесе де, Құран
мен Суннатті берік ұстанып, Исламдық парасаттылық пен ізгілікті паш етті.
Ахли суннат (Ашарие мен Матуриди) сенімі мазхабы қалыптасқанға дейін
Салафие өкілдері Пайғамбарымыздың (с.а.у) аманатын мәпелеп ұстап, өзінен
кейінгі толқынға мәңгілік ұлы мұраның шашауын шығармай жеткізді. Сондықтан,
Салафие өкілдері Ислам тарихына алтын әріптермен жазылатын Пайғамбарымыз
(сау) мен сахабалардан кейінгі игі бұтақты ұлы тұлғалар болып табылады.
Атақты Ислам ғұламасы Имам Ғазали Илжамул-авам ән илмил-келам атты
шығармасында Салафиелердің мынандай жеті ерекшелегі болғандығын айтады:
1. Тақдис - Аллаһ-Тағаланы жарытылғандардың ішінде ешкімге үксатпау.
2. Тасдик - Ұлы Жаратушының есімдері мен сипаттары хақында Құран-
Кәрім мен Суннатте айтылған негіздерді қабылдап, бұл негіздер
бойынша Аллаһ туралы жақсы пікірде болу және Аллаһ - Тағала
Елшісіне өзін қалай таныстырса, Оған солай сену.
3. Өздерінің дәрменсіздігін мойындау - Насстарда
айтылатын мағынасын бір Аллаһ-Тағала ғана білетін
мутәшаббих негіздерге өзіндік тұрғыдан түсіндірме жасамау.
4. Сукут - Мутәшәбих аяттар мен хадистердің мағынасын
ешкімнен сұрамау.
5. Имсақ - Мутәшаббих аяттар мен хадистерге тек
түсіндірме емес, жорамал айтудан да бас тарту. Сонымен бірге,
мутәшаббих аяттар мен хадистерді өзге тілдерге де
тәржімаламау.
6. Кефф - Мутәшәббих аяттар мен хадистер туралы ойламайтындығын
тілмен ғана емес, жүрекпен айту.
7. Мағрипатқа берілу - Жоғарыда айтылған шектеулер негізінде, яғни,
Алланың заты мен мутәшәббих аяттар мен хадистерден баска илаһи
ілімді игеруге бет бұру. [7]
Пайғамбарымыз (с.а.у) бен сахабалардан кейінгі дәуірде мұсылмандардың
күн тәртібінен түспеген тартысты мәселелері: Аллаһ-Тағаланың заты мен
сипаттары және мутәшәббих аяттар мен хадистер болды.
Ислам тарихшылары Салафие сенімінің алғашқы шығармасы ретінде Имам
Ағзам Әбу Ханифенің Фикх-ул Акбарын (Ұлы Фикх) айтады. Бұдан кейін, Ахмад
ибн Ханбал, Таһаби, Табаридің шығармаларын Салафие сенімінің қайнар-көзі
ретінде карастырады.
Хижраның екiншi ғасырынан бастап адасқан мазхаптар ғылыми тұрғыдан
ортаға шықты. Ал, хижри үшіншi ғасырдың аяғында ахли суннаттың каламшылары
тарих сахнасына шығуымен сәлаф ақидасын ұстанушылардың саны азая бастаған.
Х-ХІ ғасырдан бастап ахли сунна сенімі, яғни, Ашарие мен Матуридие мазхабы
қалыптасқаннан кейін, тек, Құран мен Суннатке арқа сүйейтін Салафие
өкілдерінің саны азая түседі.
Хижри IV ғасырда ортаға шыққан Ханбали мазхабын ұстанушылар барлық
пiкiрде Салафие сенiмiн ұстанатындықтарын бiлдiрді. Кейiннен Салафие сенiмi
хижри VII ғасырда қайтадан ортаға шықты. Милади XIV ғасырда өмір сүрген ибн
Таймие Салафие сенімін қайта жаңғыртқысы келгенмен, кейбір сенімдік және
фикхтық мәселелерде асыра сілтеушілікке ұрынады. Ибн Таймие адамдарды осы
жолға шақырып бiрнеше шығарма да жазды. Ол кiтаптарында Салафие ақидасын
тафсили (кеңiрек) пiшiнде қайта жазған болатын. Бұнымен шектелместен
Мутақаддимун калам кiтаптарын оқуды, тiптi оларға қарауды харам деген.
Ахли бидғат, ахли суннат калам шығармаларын, Ислам философтарын зерттеп өз
түсінiгiне үйлескендерiн алып, қайшы жерлерiнде оларды қатты сынға алған.
Ол өлгеннен кейін оның жолын ибн Каюм әл-Жабзие (ө.ж. 1350 ж), ибнул Уәзир
(е.ж. 1436 ж), Шәвкани (ө.ж. 1834 ж) жалғастырды. [8]
Атақты Имам Тафтазани өз шығармасында кейінгі Салафие өкілдерінің
кейбір сенімдік мәселелерде асыра сілтеушілікке ұрынғанын айтады. Мәселен,
олар: ақырет күні таразылар құрылып, дәптерлер ашылып, амал иелері бейне
оң мен солға ұшатындай айналады. Таразының екі көзі және тілі бар аспап
секілді деп, адамдардың қиямет күнгі есепке тартылуы хақында Құран мен
Суннатта жоқ жаңа пікірлер айтқан.
Дінтанушы Бәкір Топалоғлү: Салафие өкілдері бұл пікірімен Ислам
негіздерінен қашықтаған еді дейді. Зерттенушілер осындай мәліметтерге
қарап, Салафиені алғашқы дін негіздерін берік ұстанғандар және кейінгі
Ислам негіздеріне жаңалық енгізгендер деп бөліп карастырды. [9]
Ал, зерттенуші Осман Қарабиық өз еңбегінде: қәзіргі күні алғашқы дінді
берік ұстанушы Салафиенің ақиқат жолын жаңғыртушыларымыз деп, өздерінің
санын арттыруды мақсат еткен кейбір сенімі дүдәмал жаңа діни топтардың бар
екендігін айтады. Және ол Исламда Салафие мазхабының мүлдем жоқ екендігін,
тек салафи салихиннің жолы барын айтады. Салафи салихин – хадис шарифте
мақталған, алғашқы екі ғасырда өмір сүрген мұсылмандардың жалпы аты деп
көрсетеді.
Кейбір зерттеушілер салафиелердің исламның алғашқы екі ғасырында өмір
сүрген ғалымдар, ал үшінші және төртінші ғасырлардағы Ислам ғалымдарын
халәфи садықин деп атау керектігін айтып, олардың сенімінің ахли суннат
уәл жамағат мазхабы деп аталады дейді.
Кейінгі Ислам негіздеріне жаңалық енгізуші топтардың шығуының негізін
ғалымдар әр түрлі пайымдайды. Мысалы, Досай Кенжетай бұл топтардың шығуының
доктриналық негізі ислам тарихында ертерек басталғанын, бұл идея
сунни, ханбали мазхабы негізінде қалыптасып, дамығандығын және бұл ағымның
қалыптасуына сол дәуірдің қоғамдық, экономикалық, діни және саяси
жағдайлары себеп болғандығын айтады. Сонымен қатар ғалым бұл топтың негізгі
ерекшелігін былай көрсетеді: Уаххаби қоғамдағы құбылыстар мен діни,
философиялық мәселелерді терең талдамайды, бір жақты тұжырым, үкім береді.
Олар үшін Құран мен Суннадан кейін Ибн Таймийа мен Ибн Жаузийа еңбектері
кодекс ретінде қабылданылады. [10]
2. Ашарие мазхабы
Ашарие мазхабының негізін қалаушы Әбул Хасан әл-Ашари 873 жылы
Басрада туылып, шамамен 936 жылдары қайтыс болады. Ол жас шағынан Мутазалие
мазхабының ірі өкілі Әбу Али әл-Жуббайдың шәкірті болады. Жастығына қарамай
өте зерек өскендіктен ұстазымен жиі-жиі сөз таластыратын [11] Кейбір
деректерге карағанда Әбу Али әл-Жуббай оның өгей әкесі болған. 912-913
жылдары өгей әкесінен қол үзіп, Бағдатқа келіп, осында өз мазхабының
негізін калайды. [12] Имам Ашари 40 жасына дейін Мутазилие сенімінде
болды. Атақты Имам Тафтазани өз шығармасында Имам әл-Ашаридің
Мутазалиеттерден қол үзуінің себебін былайша түсіндіреді:
Имам әл-Ашари мен ұстазы әрі өгей әкесі Әбу Али әл-Жуббай екеуінің
арасында мынандай пікірталас болады.
әл-Ашари: Үш дос бар. Бірі ғибадат жасауға бар пейілімен беріліп,
Аллаһқа әманда мойынсұнады. Екіншісі, әрқашан күнә жасайды. Үшіншісі бала
көзінде өліп кетеді. Бұлар жайлы не айтасыз?
Жүббай: Біріншісі жаннатқа кіреді. Екіншісі тамұққа енеді. Үшіншісі не
жазаланбайды, не сый-сияпат кермейді.
әл-Ашари: Үшіншісі: Ей Раббым! Мен неге бала кезде өлтірдің. Неге
есейгенге дейін өмір сүрдірмедің? Үлкен болғанда Саған иман келтіріп,
құлшылық етіп, жаннатқа кірер едім десе, оған не деп жауап беріледі?
Жуббай: Раббымыз оған: Мен сенің жағдайыңа қарап мынаны білдім: Үлкен
болып өмір сүретін болсаң, күнә жасап, бұл себеппен тозаққа кірер едің. Сол
үшін саған кішкентайыңда өлу пайдалы.
әл-Ашари: Екіншісі: Ей Раббым! Неге мені кішкентайымда өлтірмедің?
Солай болғанда ғой, бұлайша тозаққа кірмеген болар едім десе, Раббымыз
бұған не деп жауап береді?
Жүббай бұл сұраққа жауап бере алмады. Осы себептен де әл-Ашари
Мутазалие мазхабынан бөлінді. [13]
Ал Профессор Мүхаммед Әбу Зехра Имам Ашаридің Мутазалиттерден бөліну
себебін былайша түсіндіреді:
Имам Ашари Мутазалие өкілдерінен дәріс ала отырып, олардан калам
ілімінің сан қырлы қатпарының сырын ұғынумен бірте-бірте Мутазалие
сенімінен жирене бастайды. Кейде өз-өзімен үйде жалғыз қалып Мутазалие
пікірлері мен фақиһ және хадисшілердің сенім турасындағы көзқарастарын күн-
ұзақ салыстыратын. Имам Ашари іздене келе Мутазалие сенімінің қисынсыз
екенін ұғынып, бұл мазхаптың екілі болудан бас тартуға шешім кабылдайды.
Бір күні Басрадағы әл-Масжидул-Жәм жұма мешітінің мінбесіне шығып, былай
дейді:
Ей Адамдар! Мені танығандар біледі. Ал, білмейтіндер болса, қәзір
танытамын. Мен пәленшенің ұлы пәленшемін (тегімді барлығын білесіндер
немесе мені бәрің танисыңдар мағынасында). Мен осы күнге дейін Құран
жаратылған, Аллаһ-Тағаланың ақыретте көрінбейтінін және жаман іс-
әрекеттерді өзіміз жасаймыз дейтінмін. Қәзір, бұл пікірімді тәрк етіп, бұл
қателіктеріме тәубе етемін. Мутазалиеге карсы шығып, олардың кемшіліктерін
айтуға бел будым. Ей адамдар! Мен біраз уақыт болды, араларыңда жоқ болдым.
Себебі, мен өз-өзімен қалып көп ойланып, мені толғандырған мәселелер
бойынша зерттендім. Көп уақыт бойы екі сенім менің санамда бір-бірімен
итжығыс түсіп жатты. Мен қайсысын таңдарымды білмей дағдарысқа түстім.
Содан Аллаһ-Тағалаға маған тура жолды көрсете көр деп жалбарындым. Аллаһ
мені мына қағазға жазған сенімге иман етуге итермеледі. Мен бұрынғы
сенімімнен бұлайша киімімді шешкен секілді біржола айырылдым деп,
үстіндегі киімін шешіп, жаңа айтқан қағазын жұртқа таратты. [14]
Оның қағазға жазып жұртқа таратқанында кейін әл-Иване деген кітап
болып шыққан шығарманың кіріспесі болатын.
Фиқһтық көзқарастары
Имам Ашари Мутазалие мазхабынан бөлінген соң фиқх және хадис
ғалымдарының пiкiрлерiн ұстанады. Имам Ашаридің фиқһтық көзқарастарына
келер болсақ, Имам Ашари фиқхта қай мазхапты ұстанғандығы жайында ғалымдар
ортақ пiкiрге келе алмаған. Кейбір зерттеушілер Имам Ашариден кейін оның
ілімін кеңінен насихаттаған Әбу Бәкір Бақылланидің Маликие мазхабынан
болғандықтан, Имам Ашариді Маликие мазхабынан болған деп біледі. Тажуддин
әс-Сувки (өл.ж 1370) секілді ғалымдар Имам Ашариді Шафие мазхабынан дейді.
Ірі ислам тарихшысы Мақризи (өл.ж 1441) Имам Ашариді Ханафие мазхабынан деп
біледі. М. Захид әл-Кәусари (өл.ж 1952) болса, Имам Ашаридің алғашқыда
Мутазалие мазхабында (Мутазалиттер фиқх бойынша Ханафие мазхабынан болып
табылады) болуына байланысты, оны Ханафие мазхабынан деп пайымдайды.
Зерттенуші Бәкір Топалоғлұ тарихшы Мақризидің пікірін жақтап, Имам Ашари
фиқһтық мәселе бойынша Ханафие мазхабының өкілі болып табылады деп
қорытындылайды. (др.Бәкір Топалоғлү. Келам ілімі. Дамла уайынеби. 114-116
б. Измир, 1985). Алайда Имам Ашаридің әл-Иване деп аталатын шығармасының
кіріспесінде : ...Аллаһ жүзін жарқын етсін Имам Ахмад б. Ханбалдың
ұстанған жолын ұстанамыз және оның жолына қайшы келген пікірлерден мүлде
аулақпыз. Өйткені, ол парасатты бір Имам, кемелді бір көшбасшы еді...
делінген. Имам Ашаридің бұл сөздерінен, оның Имам Ахмад б. Ханбалдың
мазхапын ұстанды деген пікірге келуге болады. Өйткені Имам Ашари өзінің
пікірлерінің Имам Ахмад б. Ханбалидің көзқарастарымен бір деп білді.
Ашарие мазхабы ақидасының негізгі ерекшеліктері:
—Салих құлдардың өздерінің мәртебесіне сай аяттары (білімі мағынасында)
болуы мүмкін. Бұны мұғжизадан айыру үшін Керемет деген жөн. Сондай-ақ
Ашари өлген адамға дұға жасауға, оның атынан садақа беруге болатынын
және бұның оған пайдалы болатындығын айтады;
—Суннат жолымен келген барлық итиқади мәселелерді қабыл етеді.
—Алланың сипатында шектен тыс кетпестен Аллаһқа тән қасиетімен бар деп
қабыл етеді;
—Үлкен күнә жасап, содан кейін шын жүрегімен Аллаһқа иман еткен адамның
күнәсін Аллаһ қаласа кешіреді, тозақтан шығарады. (Мутазила болса бұлай
ойламайтын);
—Муташаббих аяттарға түсіндірме жасаудан тартынбады. Алайда оның
тәуилдері насстан ауытқымаған болатын;
—Халиқ-Касиб мәселесінде адам бір нәрсені жаратуға күші жетпейді.
Бірақ қол жеткізуге құдіреті бар;
—Аллаһ Тағала қиямет күнінде ешқандай да бір кейіпке кірмейді. Белгілі
бір шексіз көрінбейді;
—Құран Алланың Каламы ешқашан өзгермейді. Махлұқ емес, құран әріптері
мен сөздері жазылған сия, шыққан сөз ғана махлұқ;
—Шапағат жайында Пайғамбарымыз (с.а.с) мүминдерден жазаға лайық
болғандардан керекті шапағатын береді. Алланың әмірі мен рұқсатының
нәтижесінде, шапағат етеді. Сондай-ақ өзге Пайғамбарлар сияқты тек қана
өзінен разы болғандарға шапағат етеді. [15]
Шығармалары:
Имам Ашари Мутазила мазхабында жүргенде бірнеше кітап жазған. Бірақ
Мутазиладан шыққан соң, жазған кітаптарында Мутазиланың қате, осал
жерлерін жаза отырып, алдыңғы жазғандарын жоққа шығарады. Кейінгі
жиырма бес жылдық өмірінде жүзге жуық сенімдік мәселелер жөнінде шығарма
жазған. Ханафие мазхабының өкілі болып табылатын Казаскер Абдул-Аббастың
айтуына қарағанда Имам Ашаридің екі жүзге тарта шығармасы болған. Бірақ
бұлардың барлығын кітаптар деуге болмайды. Себебі бұлардың кейбіреуі он
беттен тұрса, кейбірі жетпіс томға дейін жететін. Мәселен, оның Құран
Кәрімге жасаған тәпсірінің өзі жетпіс томнан тұрады.
Зерттенуші Бәкір Топалоғлұ Имам Ашаридің шығармаларын былайша
жіктейді:
–Сенімдік мәселелердегі бидғатқа қатысты, әсіресе, Мутазалие мазхабына
қарсы жазылған шығармалары;
–Философтарға, табиғатшылдарға, брахмандарға, Еврейлерге, Христиандарға
және кәпірлерге қарсы жазылған шығармалары;
–Исламдық және исламдық емес мазхаптардың көзқарастарын терістеген
шығармалар;
–Тафсир, хадис, фиқһ және өзге де Исламдық пәндерге қатысты шығармалар.
Бізге жеткен деректер бойынша біз Имам Ашаридің жүзге тарта шығармасы
болған деп айтқанымызбен, бүгінгі күнге тек санаулы шығармалары ғана
жеткен. Осыларға тоқталар болсақ:
• ал-Ибана ан Усулуд– диана. Мутазиладан шыққан соң алғаш жазған
кітабы. Ахли хадис ақидасын жаза отырып, ахли бидғат
топтарының пікірлерін негізсіз қылады.
• Ал-Лума Фир-Родди ала Ахлиз – зайқи уал Бидға Калам іліміндегі
Имамдық мәселесін қарастырады.
• Рисала фи Ихтихсанил-Хауд фи илми-Калам. Ақайд саласында Калам
әдісін қолданып жазған 11 беттік кітап.
• Мақалатул-Исламиин. Ешқандай сын айтпастан ислам фырқаларының
көзқарастарын қамтиды.
• Бәбул-әббап (темір есік) Ашари бұл еңбегінде ахли сунна сенімін
Салафие тұрғысынан түсіндіреді. [16] Ашария мазхабын дамытқан
тұлғалар
Зерттенуші Бәкір Топалоғлұ өз шығармасында Имам Ашаридің ізін қуып,
Ашарие мазхабын арықарай дамытқан тұлғалардың қатарына Бақыллани мен
Ғазалиден басқа, Жубини (өл.ж 1085), Шахристани (өл.ж 1153), Рази (өл.ж
1310), Амиди (өл.ж 1233), Бейдауи (өл.ж 1286), Тафтазани (өл.ж 1390),
Даууаниді (өл.ж 1502) жатқызады. [17] Сонымен қатар кейбір зерттеушілер Әбу
Исхақ Исфараиниді де Ашарие мазхабында еді деп көрсетеді.
Энциклопедиялық шығармаларда Ашарие мазхабы өкілдерінің
көзқарастарында біртектілік жоқ екендігі байқалады. Оны өз ішінде каламның
көптеген мәселелері бойынша ортақ пікір болмағандығынан байқауға болады. Әл-
Бақыллани мен әл-Жуайни Құдайдың қасиеттері мен құдіретін мойындаса, аш-
Шахристани оны жоққа шығарды. Әл-Бақыллани заттың бөлшектенуінің шегі бар
екендігін дәлелдесе, әл-Жуайни мен Фахраддин ар-Рази дененің бөлшектенуінің
шегі жоқ деген мәселені алға тартты. [18]
3. Матуридия мазхабы
Матуридия мазхабының құрушысы Әбу Мансұр әл-Матуриди (870-944) Самарқан
маңындағы Матурид қаласында дүниеге келді. Тарихшы В.Бартольд оның хижри
333944 жылы Самарқандта қайтыс болғанын және мазарының Жакардиза ауданында
екендігін айтады.
Оның биографиясына көңіл аударсақ түркі ұлтынан шыққанын байқаймыз.
[19] Оның еңбектерін тілдік және стильдік жағынан зерттегенде арабтық
жазулардан қате табылған. Нақтырақ айтқанда, араб грамматикасында үлкен
қате болып есептелінетін есімдік пен етістіктің сөйлемде дұрыс
қолданылмауы, керісінше оның түркі тілінің грамматикасына ұқсастығы
байқалған. Сонымен қатар сол кезеңде Самарқан аймағында түркілер көп
шоғырланғандықтан Имам Матуридиді түркі тумасынан шыққан деп айтуға негіз
бар. [20]
Жақтастары Әламул худа (тура жолдың туы), Имамул худа (тура жол
көсемі) және Имамул мутакаллимин (каламшылардың жетекшісі) деген лақаб
аттар таққан. Имам матуриди айналасындағылардың сүйіспеншілігіне бөленген
танымал тұлға болуына қарамастан, бір таңқаларлығы, көптеген тарихи
кітаптарда ол туралы мәліметтер жоқ.
Мәлімет тапшылығының себебі, Матуриди Ашариттер секілді саяси қолдауға
ие болмады, оның еңбектері арнайы білім беретін орындарда оқытылмады және
матуридилік сенім тек Ханафиліктердің ғана арасында таралса, Ашариттік
сенім Маликие, Шафие және Ханбалие мазхабы өкілдері тарапынан дамытылды.
Басқа себеп, Осман империясындағы дәстүрлі медреселер Низамия медресесі
негізінде құрылды. Бұл жердегі мұсылмандарды сөз жүзінде Матуридилікті
қолдады дегенмен, көп жағдайда медресенің сабақтары Ашариттік бағыттағы
еңбектермен оқытылды. Ал, бұл медреселерді тәмамдаған бітірушілер бүкіл
әлемге таралды. Османдық медреселерде жылдар бойы Ашариттік сенім
мазхабының ықпалды өкілі саналатын Тафтазанидің Шарх әл-ақаид кітабы
оқытылды. [21]
Имам Матуриди Ислам әлемінде түркі халықтары арасында саяси діни сенім
адасушылығы билеген тұста өмір сүрген [22] тарихымыздың ұлы тұлғасы. [23]
Сенімдік тұжырымдары арқылы Ислам әлеміне ықпал ете білген Имам Матуриди өз
дәуіріндегі мәселелердің шешімін табуға тырысты. Ол үнемі дін ғылымымен
шұғылдануды міндетім деп есептеді. Өмір бойы қарсыластары оның
көзқарастарын сынға алып отырды. Бір жағынан қарсыластарымен күресе білсе,
бір жағынан Имам Ағзам Әбу Ханифаның еңбектерін зерттеп, дамыта отырып бір
жүйеге келтіруге тырысты. [24] Оның қозғаған тақырыптары көзі тірісінде
және өлген соң да Ислам әлеміндегі ғалымдарды қызықтыра білді. Сол себептен
де Матуридилік деп аталатын сенім мектебі құрылды. [25] Оның атымен
аталатын бір мазхап болса да, Имам Матурудидің биографиясы мен
шығармашылығы зерттеуді қажет етеді.
Матуридия мазхабын ілгері дамытқан тұлғалар:
Матуридийа мазхабын дамытып шарықтау шегіне жеткізген ғалым Әбу Муғин
Маймун ибн Мұхаммед ән-Насафи (417-5081024-1115) матуридийа мазхабының ең
үлкен каламшыларының бірі. Насафи ұстазы Матуридидің көзқарастарын
(еліктеушінің иманы туралы көзқарасын есептемегенде) қабылдаған. Ашғарийа
каламында Әбу Бәкір әл-Бақиллани (4031013 ж. қ.б.) мен әл-Ғазалидің
(5051111 ж. қ.б.) дәрежесі қандай болса матуридийа каламында да Насафидің
дәрежесі сондай. Матуридидің еңбектерінін, әсіресе Таухид Кітабының
түсінікті болуында Насафидің Табсират-ул Адилла атты еңбегі көмекші
құралы қызметін атқарған. Насафидің екінші бір еңбегі әт-Тамхид ли-кауа'ид-
ит-Таухид деп аталған.
Матуридия каламына қызмет еткен басқа да Насафилер өсіп жетілген. Насаф
Самарқан пен Амудария өзенінің арасында орналасқан қала. Ортағасырларда осы
қаладан ислам ғылымдарының әрбір саласы бойынша еңбек жазған көптеген
ғалымдар шыққан. Әбу Нафс Нажмаддин Умар ән-Насафи (5371142 ж. қ.б.),
Бурхануддин ән-Насафи (6871289 ж. қ.б.), Әбу Баракат ән-Насафи (7101310
ж. қ.б.) матуридийа мазхабына қызмет ұлы ғалымдар болып табылады.
Соңғысының Мадарик-ут-Танзил уа Хақаиқ-ут-Тауил деп аталған тәпсір кітабы
кең танымал болған. Тәпсірінің әр жерінде матуридия каламына қатысты
көзқарастар орын алады.
Матуридия ақида жүйесінің негізін құрайтын элементтер мыналар:
• Аллаһ Тағала ежелден бері барлық сипаттарымен бірге бар.
• Құран – Алланың сөзі, әріптері жаратылған, ал негізі ежелден бері
бар.
• Құранға толықтай иман келтірілуі тиіс. Кейбір аяттарына сенбеу
күпірлік. Аллаһ Тағаланы мүминдер Жәннатта көреді, қалай көретінін
нақты айта алмаймыз. Ал бұл дүниеде көре алмаймыз. Бізді жаратқан
иеміз іс-амалдарымызды да жаратып отырады. Бірақ жақсы немесе
жаман іс-амалдарды істеу адамның еркінде.
• Пайғамбарлар Алланың таңдаулы құлдары, олар жеткізген хабарлар
дұрыс. Қабір азабы, қабір сұрағы хақ.
• Ақыр заманның қорқынышты түрде болатыны да хақ. Қайта тірілу,
Махшарда жиналу және есеп беру хақ. Тозақ, Жәннат, Сырат көпірі
болатыны рас.
• Жәннат пен Жәһәннам қазір бар. Зәрредей иманы бар адам Жәһәннәмда
мәңгі қалмайтын болады.
• Құлшылық пен иман бір емес.
• Парыздарды орындамағандар мен харам істеген адамдардың иманы
кетпейді. Егер істесе жәһәннамға кіруіне себеп болады.
• Сахабалардың барлығын жақсы көру керек.
• Аза тұтуға болмайды.
• Расулуллаһқа, сахабаларға немесе Алланың өзге достарын себепкер
ете отырып, Аллаһқа дұға жасау, дұғаның қабыл болуына себеп
болады.
• Тәнәсух (рухтың бір тіршілік иесінен басқа тіршілік иесіне көшуі)
жалған.
• Қияметте Алланың рұқсатымен шапағат етушілер болады.
• Пайғамбарлардың мұғжизасы, әулиелердің кереметі хақ.
• Пайғамбарымыз нақты белгілеген иман негіздері мен құлшылық
мазмұнына жаңалық қосу бидғат. Бидғат – адасу.
• Жамандық та жақсылық та Алладан.
ІІ ТАРАУ. ИМАМ МАТУРИДИ ЖӘНЕ ОНЫҢ КАЛАМ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ОРНЫ
2.1. Имам Матуриди шығармалары: Китаб-ут-тәухид, Китаб-ут-тәуилат
Әбу Мансұр әл-Матуридидің көп еңбектері ислам қағидалары, шариғат
заңдары, рухани жетістік сырларын түсіндірді. Оның еңбектері өз кезінде
маңызды болғандығы белгілі.
Зерттеулер Әбу Мансұр әл-Матуридидің Китаб-ут-тәухид (Алланың
жалғыздығы кітабы), Китаб-ул-мақамат (мақамат кітабы), Ма-хаз-уш-шараи
(шариғаттар негізі және пәктігі), Китаб-ул-жадал (Талқы туралы кітап),
Китаб-ут-тауилат (Құран тәпсірі), Китаб байиан уаһм ал-мутазила
(Мутазалиелер пікірін баяндайтын кітап), Радд-ул-усул ал-хамса (бес
негізгі терістеу), ), Китаб радд аууалил ал-адила ли-л Кабий (Каьбийдің
негізгі дәлелдеріне терістеу кітабы), Радд китаб ал-Кабий фи ваид ал-
фуссақ (Каьбийдің пасықтарға ескерту кітабына жауап) сияқты еңбектері бар.
Бірақ бұл аталған еңбектер туралы нақты деректер жоқтығы зерттеушілерге
қиындық тудыруда. Өйткені, алғаш орта ғасыр мутақкалимдердің көптеген
еңбектері сияқты әл-Матуриди еңбектерінің де көп бөлігі бізге жетпеген. Тек
қана Китаб-ут-тәухид және Китаб-ут-тауилат еңбектерінің нұсқалары ғана
біздің дәуірімізге дейін сақталған.
Мутақллимнің ең негізгі еңбегінің бірі болған Китаб-ут-тәухидтың
негізгі нұсқасы қазір Англияда Кембридж университетінің кітапханасында 3651
нөмірмен қорында сақталған. Китаб-ут-тәухид кітабын алғаш рет 1970 жылы
Бейрутта Фатхуллаһ Хулайф басып шығарған.
Аталмыш еңбек калам ілімінің қайнар көзі болғандықтан зерттеушілер оған
ерекше мән береді. Китаб-ут-Тәухид еңбегі негізінде бірнеше ғылыми
зерттеулер жазылған. Алғашқы зерттеушінің бірі Ричард Френк (1974 ж.),
Монтгомери Вотт (1973-74 ж.) еңбектерін көрсетуге болады. М.Вотт мутақаллим
айналасындағы ғалымдарды сипаттап өтті. Көп өтпей Гуй Монно ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz