Физалогия ғылымы және оның даму тарихы
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1Арақ.шарптың адам ағзасына физиологиялық түсінігі.
2.Маскүнемдіктің адамның болмысына және мінез.құлқына әсері.
3.Ішімділікке құмарлық ақыл естен айырылу жолы.
4.Арақпен.шараптын зянды зардаптары.
III.Қорытынды.
II.Негізгі бөлім.
1Арақ.шарптың адам ағзасына физиологиялық түсінігі.
2.Маскүнемдіктің адамның болмысына және мінез.құлқына әсері.
3.Ішімділікке құмарлық ақыл естен айырылу жолы.
4.Арақпен.шараптын зянды зардаптары.
III.Қорытынды.
Физиология (грекше - табиғат, - ілім) тірі организм мен оның жеке жүйелері, ағзалары, тіндері және жасушаларының әре-кеттерін, тірліктерін зерттейтін биологиялық ғылым. Физиология организм жүйелері мен ағзаларының бір-біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым-қатынасын тексереді. Сонымен қатар ол әрекеттерді жас кезеңдеріне байланысты онтогенез және эволюциялық даму барысында бақылайды.
Физиология жедел дамып келе жатқан ғылым. Ол дербес ғылым ретінде, анатомия мен гистологиядан бөлінгеннен бастап, организмнің тіршілік әрекеті туралы физика, химия ғылымдарының әдістерін қолданып, көптеген нақтылы деректер жинады. Қазіргі кезде физиологиядан жеке ғылым ретінде биохимия, биофизика, нейрофизиология, эндокринология, радиобиология бөлініп шықты. Физиология -тірліктану ғылымы. Ол тіршіліктік үрдістерді, олардың реттелу тетіктерін және іс-әрекеттерді қалыпты жағдайда анықтайды.
Тірлік (функция) - жүйелер мен ағзалардың және жасушалардың арнамалы іс-әрекеті.
Үрдіс - белгілі бір нәтижені орындауға бағытталған әрекеттердің құбылыстары мен күйлерінің дәйекті түрде алмасуы.
Жүйе - жалпы тірлігі бірдей ағзалар мен тіндердің жиынтығы (ты-нысалу, асқорыту, қанайналымы, қорғаныс, реттеліс, сөйлеу, өрбу т.б.).
Фшиологиялыц цалып (норма) - бұл тірі жүйенің оңтайлы тірлігінің шегі. Ол белгілі тетіктері арқылы үйлесімді және нәтижелі деңгейде сақталады немесе жағдайға сәйкес жеткілікті мөлшерде өзгереді.
Тетпік - тірлікті немесе үрдістерді реттеу тәсілі.
Физиология жедел дамып келе жатқан ғылым. Ол дербес ғылым ретінде, анатомия мен гистологиядан бөлінгеннен бастап, организмнің тіршілік әрекеті туралы физика, химия ғылымдарының әдістерін қолданып, көптеген нақтылы деректер жинады. Қазіргі кезде физиологиядан жеке ғылым ретінде биохимия, биофизика, нейрофизиология, эндокринология, радиобиология бөлініп шықты. Физиология -тірліктану ғылымы. Ол тіршіліктік үрдістерді, олардың реттелу тетіктерін және іс-әрекеттерді қалыпты жағдайда анықтайды.
Тірлік (функция) - жүйелер мен ағзалардың және жасушалардың арнамалы іс-әрекеті.
Үрдіс - белгілі бір нәтижені орындауға бағытталған әрекеттердің құбылыстары мен күйлерінің дәйекті түрде алмасуы.
Жүйе - жалпы тірлігі бірдей ағзалар мен тіндердің жиынтығы (ты-нысалу, асқорыту, қанайналымы, қорғаныс, реттеліс, сөйлеу, өрбу т.б.).
Фшиологиялыц цалып (норма) - бұл тірі жүйенің оңтайлы тірлігінің шегі. Ол белгілі тетіктері арқылы үйлесімді және нәтижелі деңгейде сақталады немесе жағдайға сәйкес жеткілікті мөлшерде өзгереді.
Тетпік - тірлікті немесе үрдістерді реттеу тәсілі.
1.Рақышев А. Адам анотомиясы.-Алматы,2004.
2.Агаджаниян Н.А. Основа физалогия человека.-А.2005.
3.Дүисенбав.Қ. Жасқа сай физалогия мен мектеп гигиенасы.-А,2004.
4.Физалогия человека.-М.2000.
2.Агаджаниян Н.А. Основа физалогия человека.-А.2005.
3.Дүисенбав.Қ. Жасқа сай физалогия мен мектеп гигиенасы.-А,2004.
4.Физалогия человека.-М.2000.
Кіріспе
Физиология (грекше - табиғат, - ілім) тірі организм мен оның жеке
жүйелері, ағзалары, тіндері және жасушаларының әре-кеттерін, тірліктерін
зерттейтін биологиялық ғылым. Физиология организм жүйелері мен ағзаларының
бір-біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым-қатынасын
тексереді. Сонымен қатар ол әрекеттерді жас кезеңдеріне байланысты
онтогенез және эволюциялық даму барысында бақылайды.
Физиология жедел дамып келе жатқан ғылым. Ол дербес ғылым ретінде,
анатомия мен гистологиядан бөлінгеннен бастап, организмнің тіршілік әрекеті
туралы физика, химия ғылымдарының әдістерін қолданып, көптеген нақтылы
деректер жинады. Қазіргі кезде физиологиядан жеке ғылым ретінде биохимия,
биофизика, нейрофизиология, эндокринология, радиобиология бөлініп шықты.
Физиология -тірліктану ғылымы. Ол тіршіліктік үрдістерді, олардың реттелу
тетіктерін және іс-әрекеттерді қалыпты жағдайда анықтайды.
Тірлік (функция) - жүйелер мен ағзалардың және жасушалардың арнамалы іс-
әрекеті.
Үрдіс - белгілі бір нәтижені орындауға бағытталған әрекеттердің
құбылыстары мен күйлерінің дәйекті түрде алмасуы.
Жүйе - жалпы тірлігі бірдей ағзалар мен тіндердің жиынтығы (ты-нысалу,
асқорыту, қанайналымы, қорғаныс, реттеліс, сөйлеу, өрбу т.б.).
Фшиологиялыц цалып (норма) - бұл тірі жүйенің оңтайлы тірлігінің шегі. Ол
белгілі тетіктері арқылы үйлесімді және нәтижелі деңгейде сақталады немесе
жағдайға сәйкес жеткілікті мөлшерде өзгереді.
Тетпік - тірлікті немесе үрдістерді реттеу тәсілі.
Ретптпеліс - ағзалар мен жүйелердің іс-әрекетін қамтамасыз ету үшін оның
ауытқуларын шектеу немесе қалпына келтіру. Оның жергілікті, гуморалды (-
с9йықтық) және жүйкелік тетіктері болады. Физиологияның зерттейтін нысаны
дені сау тірі организм.
Физиологияның негізгі бөлімдері. Физиология өзінің ғылыми ба-ғытына қарай
жалпы, жеке және қолданбалы болып жіктеледі.
Жалпы физиология көптеген түрлер организмінің жасушалары мен тіндеріне,
ағзаларына бірдей тән негізгі тіршілік үрдістерінің жара-тылысын,
тірліктерін, жалпы көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді.ардың сыртқы және
ішкі ортаның әртүрлі әсерлеріне жалпы жауабын, тітіркену, қозу, тежелу, зат
және қуат алмасу құбылыстары туралы мәселелерін қарайды. Жалпы физиология
салыстырмалы және эволюциялық физиология болып бөлінеді.
Салыстырмалы физиология - жануарлар әлемінің әртүрлі өкілдерінің
тірліктік негізін, ұқсастығы мен айырмашылығын ажыратады.
Эволюциялъщ физиология - адам мен жануарлардың онтогенез (же-кедаму) және
филогенез (тарихи даму) кезінде физиологиялық әре-кеттерінің біліну, даму,
қалыптасуының жалпы тіршіліктік заңдылықтары мен тетіктерін қарастырады.
Жеке физиология - кейбір тіндердің (ет, жүйке т.б.), ағзалардың (ми,
жүрек, бауыр, бүйрек т.с.с.) қасиеттерін, олардың жүйелерге (қанайналымы,
тынысалу, асқорыту т.с.с) бірлесіп ұйымдастырылу және реттелу негіздерін
тексереді.
Қолданбалы физиология - адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты
ісәрекетіне байланысты заңдылықтарды анықтайды. Оның қатарына бірнеше
физиология саласы жатады.
Авиация физиологиясы - ұшқыштар организмінің үшу кезіндегі жа-ғымсыз
әсерленісін анықтап, оларды болдырмау тәсілдері мен амалдарын табады.
Әлеуметтік физиология - адам организміне қоғамдық ортаның, өндіріс,
тұрмыс жағдайларының әсерін анықтайды.
Әскери физиология - оқу - жауынгерлік даярлану кезінде және соғыс
жағдайларында физиологиялық әрекеттердің реттелісін зерттейтін әскери
медицина саласы.
Ғарыштьщ физиология - космостық түрткілердің (салмақсыздық, гиподинамия)
ғарышкерлер организміне жарамсыз ықпалын тексеріп, оларға қарсы сақтану
амалдарын жасайды.
Еңбек физиологиясы - адам организмінің еңбектену кезіндегі қалыпты
жағдайын, жұмыскерлігін, оған өндірістік әсерлерді тексеріп тиімді жұмыс
істеу шараларын жүзеге асырады.
Жас физиологиясы - адам организмі мен ағзалары және жүйелері қызметінің
туылған сәттен жеке дамуының ақырына дейінгі қалыптасу және жойылу
ерекшеліктерін тексереді.
Спорт физиологиясы - дене шынықтыру, машықтану тәсілдерін ғылыми түрғыдан
ұйымдастырады.
Суасты жүзу физиологиясы - теңізшілер мен сүңгушілер организміне сүңгуір
қайықтардың ұзақ уақыт жұмыс кезіндегі әсерін анықтайды.
Тамақтану физиологиясы - адамдардың жасына сәйкес әртүрлі кәсіби топтар
үшін арнайы, ұтымды тамақтану шарттарын қарастырады.
Психофизиология - адам психологиясы мен физиологиясы саласынан
қалыптасқан. Ол әртүрлі психикалық үрдістер (түйсік, есте сақтау, сезім,
ойлау, сөйлеу т.б.) кезінде ақиқат байқалатын физиологиялық өзгерістерді
зерттейді.
Экологиялъщ физиология - адам организміне табиғаттың әралуан төтенше
түрткілері мен орасан жүктемелерінің әсерін тексереді.
Физиологияның аса маңызды саласының бірі - ауылшаруашылық жануарлар
физиологиясы, оның негізгі мақсаты мал мен құс шаруашылық өнімдерін ғылыми
жетілдіру.
Физиология басқа мақсаттарына, зерттейтін нысандары мен әдістеріне
байланысты қалыпты, патологиялық және клиникалық болып бөлінеді.
Қалыпты физиология - дені сау адам организмінің қалыпты жағдайы,
салауатты тұрмыс салтын, әртүрлі әсерлерге бейімделу әрекетін тексеріп,
оларды жақсарту амалдарын анықтайды. Қалыпты физиологияның басты мұраты -
адамның денсаулығын сақтау. Мұны қазіргі кезде денсаулық туралы ғылым
валеология ( сау болу, - ілім) зерттейді.
Денсаулық дегеніміз - адам организмінің барынша ұзақ өмір сүру барысында
биологиялық және психикалық әрекеттері мен тиімді жүмыскерлігінің,
әлеуметтік белсеңділігінің, сондай-ақ ерекшеліктеріне сәйкес дені сау ұрпақ
жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы. Дара кісінің (индивидуум)
денсаулығы туралы мағлұматтар физиологиялық қалыпты көрсеткіштермен немесе
нормалармен сипатталады.
Патологияльщ физиология - ауру организмдегі ауытқуларды, олардың
ағымдарын, барысын, дерттену тетіктерін анықтайды. Сонымен қатар ол
науқастардың бейімделу әрекетін, сауығу және айықтыру үрдістерін зерттейді.
Клиникальщ физиология - ауру организмдегі физиологиялық көрсеткіштердің
(хирургиялық емдеуден, протездер қондырғаннан кейінгі) жаңа стационарлық
деңгейін тексереді.
Физиология ғылымы медицина мен гигиенада өте маңызды орьш ала-ды.
Расыңда, организмнің қалыпты қызметін, денсаулыққа тән көрсеткіш-терін жете
білмей, ауруды емдеуге болмайды. Сондықтан қалыпты фи-зиология барлық
медициналық ғылымдардың теориялық негізі деп есеп-теледі. Демек,
физиология, организмнің қалыпты жағдайдағы әсерінен ауьгщу мөлшерін білуде,
медициналық және гигиеналық білім алу бары-сында профилактикалық
жұмыстарды, еңбек және тынығу режимдерін ұйымдастьфғанда, ауруды емдегенде
өте қажет ғылым.
Физиологияның жас ерекшеліктері туралы саласы педагогика, пси-хология,
валеология және дене тәрбиесі ғылымдары үшін өте қажет.
Балалардың денсаулығын сақтауды, олардың өсуі мен дамуына
оңтайлы жағдайларды қамтамасыз етуді, мұғалімдердің жас ерекшелік
физиологиясы мен гигиенасы жөнінде, тиісті білім қоры болған кезде ғана
жүзеге асыруға болады. Мұның өзі мұғалімнің өскелең ұрпаққа адамгершілік,
әсемдік, еңбек, ақыл-ой және дене тәрбиесін беруін ойдағыдай жүзеге
асыруына жәрдемдеседі.
Физиологияның мақсаттары. 1. Органимнің және оның әрбір құрылымының
қызметін ұғыну арқылы болашақ мамандардың әрекеттік және клиникалық ойлау
қабілеттерін жетілдіру.
2. Физиологиялық зерттеу әдістерін үйрету арқылы әрекеттік ди-
агностика дағдыларын қалыптастыру.
3. Физиология ғылымының қағидаларымен таныстыру арқылы адам
денсаулығын тиімді ұйымдастыруды үйрету.
4. Әрбір адамға денсаулық деңгейін анықтау мен бағалау және
нығайту тәсілдерін үйрету.
Физиологияның зертгеу әдістері. Фгоиологиялық үрдістер және үде-мелі
өзгеріп отырагын құбылыстар. Оларды анықгау тәсілдері фозиоиоло-гаяның даму
кезеңцеріне және шектес ғылымдардың жетістіктөріне сәйкес қалыптасты.
Сондықган мұның бірнеше бағытын талдауға болады:
1) Бақылау әдістері - физиологиялық құбылыстарды қалыпты жағдайда және әр
түрлі әсерлерден кейін қадағалауға мүмкіндік береді. Тірліктік
әрекеттер жылжымалы болғандықтан, бұл әдетте, 2-3 үрдісті қамти алады.
2) Тіркеу әдістпері - физиологиялық құбылыстарды механикалық және
электрлік тәсілдермен жазып алады.
3) Тітіркендіру әдістері - тірі құрылымдардың, ағзалар мен тіндердің
күйін өзгерту мақсатымен механикалық (кесу, түйреу), биологиялық (егу,
уландыру), химиялық (түздар, қышқылдар, дәрілер), физикалық (дыбыс,
сәуле, электр ағыны, температура т.б.) түрткілердің әсерін қолданады.
4) Электрофизиологиялъщ әдістер - қозғыш тіндер мен ағзалардың электрлік
құбылыстарын және әртүрлі электрлік емес көрсеткіштерді (ультрадыбыс,
электромагнит толқындары т.б.) тіркегіштер мен күшейткіштер қолданып
осы амалмен тіркейді.
5) Өткір тәжірибе әдістері - жануарларға вивисекция (тәнтілу), олардың
мүшелерін, ағзаларын, тіндерін оқшаулау тәсілдерін
жасайды.
6) Созылмалы тәжірибе әдістері - жануарларға тірідей операция жасап, олар
жазылғаннан кейін ұзақ уақыт бақылайды. Бұл әдісті
физиологияға алғашқы енгізген И.П. Павлов болатьш, сөйтіп ол
организмді бөлшектеп қараудьщ (анализ) орнына, біртұтас жүйе ретінде
(синтетездік) тексеруге мүмкіндік жасады.
7) Аспаптық әдістер - физиологиялық зерттеулер нәтижесінде медицинаға
әртүрлі үрдістерді тексеру, ауруларды анықтау (ди-агноз) және емдеу
(терапия) үшін арнайы аспаптар ұсынады.
Қазіргі кездегі физиология, басқа да ғылымдардың жетістіктерін кеңі-нен
пайдаланып, медицина салаларының дамуына ықпалын тигізуде.
Осы кездегі физиологиялық зерттеу жұмыстарында ғылым мен техника
жетістіктерін, кибернетика, информатика, радиоэлектроника жа-ңалықтарын,
есептеуші машиналарды, телеметрияны т.б. кеңінен қол-данады.
Физиология мен техника ғылымдарының тығыз байланысынан био-ника,
физиологиялық кибернетика және кванттық медицина дамыды. Мұндай жетістіктер
медицина ғылымының басқа да жаңа салаларын қалыптастырды.
Оған қоса қазіргі физиология ғылыми зерттеулерді кешенді түрде жүргізеді,
шектес ғылымдардың табыстарын, мәліметтерін мол пай-даланады. Соңғы кезде
осының негізінде маңызды ғылыми нәтижелер алынып отыр.
Мүнымен бірге физиологиялық зертгеулер жүйелі түрде жүргізіледі.
Организмнің қызметін жүйелі түрде зерттеу ондағы көптеген физио-логиялық
жағдайларды түсінуді жеңілдетеді. Сондықтан тірі организмді әрекеттік
жүйелер теориясының тұрғысынан зерттеу басталды. Әрекеттік жүйелер теориясы
және оның әржақты қағидалары медицина, педагогика, психология, социология,
техника т.б. ғылым салаларында кеңінен қолданыс тапты.
Физиология (грекше — табиғат, ілім) — тірі организм мен оның жеке
жуйелері, ағзалары, тканьдері және клеткаларының әрекеттерін, функцияларын
зерттейтін биологиялық ғылым. Физиология организм жуйелері мен ағзаларының
бір-біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым-қатынасын
тексереді. Сонымен қатар ол функцияларды жас кезеңдеріне байланысты
онтогенез және эволюциялық даму барысында бақылайды.
Физиология үрдіс дамып келе жатқан ғылым. Ол дербес ғылым ретінде,
анатомия мен гистологиядан бөлінгеннен бастап, организмнің тіршілік әрекеті
туралы физика, химия пәндерінің әдістерін қолданып, көптеген нақтылы
деректер жинады. Қазіргі кезде физиологиядан жеке ғылым ретінде биохимия,
биофизика, нейро-физиология, эндокринология, радиобиология бөлініп шықты.
Физиологияның негізгі бөлімдері. Физиология өзінің ғылыми бағытына қарай
жалпы, жеке және қолданбалы болып үш бөлімге жіктеледі.
Жалпы физиология организмнің клеткалары мен тканьдеріне, ағзаларына
бірдей тән негізгі тіршілік процестерінің табиғатын, функциялардың жалпы
көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді. Олардың сыртқы және ішкі ортаның әр
турлі әсерлеріне жалпы жауабын, тітіркену, қозу және тежелу қубылыстары
туралы мәліметтерді қарайды.
Жеке физиология кейбір тканьдердің (ет, жүйке т. б.), ағзалардың (жүрек,
бауыр, бүйрек т. с. с.) қасиеттерін, олардың жүйелерге (қан айналымы,
тыныс, ас қорыту т. с. с,) бірлесіп ұйымдастырылу және реттелу негіздерін
тексереді.
Қолданбалы физиология — адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты іс-
әрекетіне байланысты заңдылықтарды анықтайды. Оның қатарына еңбек
физиологиясы жатады. Ол адам организмінің еңбектену кезіндегі қалыпты
жағдайын, жумыскерлігін, оған өндірістік әсерлерді тексеріп, тиімді жумьгс
істеу шараларын жүзеге асырады. Спорт физиологиясы дене шынықтыру,
машықтану тәсілдерін ғылыми турғыдан ұйымдастырады. Тамақтану физиологиясы
адамдардың жасына сәйкес әр турлі кәсіби топтйр ушін арнайы, ұтымды
тамақтану шарттарын қардстырады. Соңғы жылдары адамның жаңа істер, мекен-
жайлар игеруіне байланысты қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларын тексеретін
экологиялық физиология үрдіс дамуда. Сол сияқты ұшқыштар, ғарышкерлер,
сүңгушілер организміне табиғаттың әр алуан төтенше турткілері мен орасан
жүктемелерінің әсерін зерттейтін суасты, авиация және космос физиологиясы
қалыптасты. Физиологияның аса маңызды саласының бірі — ауылшаруашылық
жануарлар физиологиясы. Оның негізгі мақсаты — мал шаруашылығы өнімдерін
ғылыми жетілдіру.
Физиология басқа мақсаттарына, зерттейтін нәрселері (объект) мен
әдістеріне байланысты қалыпты және патологиялық болып екіге бөлінеді.
Біріншісі дені сау адам организмінің қалыпты жағдайы, салауатты тұрмыс
салтын әртүрлі әсерлерге бейімделіс әреке-ін тексеріп, оларды жақсарту
амалдарын зерттейді. Яғни қалыпты физиологияның басты мураты — адамның
денсаулығын сақтау. Денсаулық дегеніміз — адам организмінің барынша ұзақ
өмір сүру барысында биологиялық және психикалық әрекеттер мен тиімді
жұмыскерлігінің, әлеуметтік белсенділігінің, сондай-ақ ерекшеліктеріне
сәйкес дені сау урпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы. Дара
кісінің (индивидуумның) денсаулығы тұрақты физиоло-гиялық көрсеткіштермен
немесе нормалармен сипатталады.
Патологиялық физиология ауру организмдегі ауырқуларды, олардың ағымдарын,
барысын, дерттену тетіктерін анықтайды. Сонымен қатар ол ауырған
организмнің бейімделу әрекетін, сауығу және айықтыру процестерін зерттейді.
Ауру организмдері физиологиялық көрсеткіштердің жаңа стационарық деңгейін
клиникалық физиология саласы тексереді.
Басқа да биологиялық ғылымдар іспетті физиология ертеден дамыған.
Физиология ғылыми даму жолында көптеген тірліктерді тексере келе,
табылған зерттеу әдістерімен физиологиялық құбылыстарды анықтау арқылы
практикалық медицинаны байытып, оның жетілуіне ерекше ықпалын тигізді. Осы
туралы атақты физиолог И.П. Павлов "медицина тек қана физиологиялық
деректермен күннен - күнге толықтырылып отырғанда ғана адам денесіндегі
бүзылған механизмдерді дәл тауып, дүрыс емдей алады, яғни шын мәнінде өз
мақсатын орындайды" - деді (И.П. Павлов.
Бізге жеткен деректер бойынша, байырғы Қытай, Үнді, Грек, Орта Азия
елдерінің ойшыл ғұламалары, дәрігерлері организмнің құрылысы мен тіршілік
әрекеттері туралы көптеген мәліметтер жинаған.
Жаңа дәуірге дейінгі IV ғ-да өмір сүрген грек ойшылдары Гиппократ
(б.з.д.. 460-377 ж.ж) пен Аристотельдңц (б.з.д. 384-322 ж.ж) еңбектерінде
адам организмінің негізін, оның көптеген құбылыстарын түсінуге арналған
әрекеттері байқалады. Алайда, ғылымның өте нашар дамуына байланысты олар
біраз сауалдарға, қазіргі тұрғыдан алғанда, дұрыс жауап таба алмаған.
Өйткені, физиологияның алғашқы кезеңінде тірі организмді тәжірибелер арқылы
бақылау болмады. Дегенмен, Аристотель мен Гиппократтың кейбір тірліктік
әрекеттер туралы ұғымдары дұрыс бағытталған.
Аристотельдің жануарлар туралы еңбектері көп жылдар бойы зоология,
салыстырмалы эмбриология, анатомия, психология ғылымдарының дамуына негіз
болды. Ол аурудың пайда болуы сыртқы ортаның табиғи және қоғами жағдайына
байланысты болатынын анықтады.
Гиппократ - бүкіл медицинаның атасы болып саналады. Ол ұсынған ауруды
анықтау, емдеу және болжау қағидалары, дәрігерлер этикасы туралы
көзқарастары осы күнге дейін өз маңызын жойған жоқ.
Гиппократ адам денсаулығы, дене бітісі мен жан қуаттары (темперамент)
организмдегі сұйықтардан қалыптасады деп есептеді. Сондықтан ол аурудың
себептерін жалпы (сыртқы әсерлерден) және даралама (жеке бастың
ерекшеліктерінен) болады деп екі топқа бөлді.
Бұл ғұламалардың беделінің күштілігіне байланысты жүздеген жылдар бойы
олардың ілімдері өзгеріссіз сақталған.
Тәжірибелік физиологияның қалыптасуы римдік дәрігер Клавдий Гален (129-
201) түңғыш рет қолданған вивисекциялық (тәнтілу) тәсілдерінен басталады.
Оның жасаған тәжірибелері бірнеше ғасырларға созылған қағидалардың негізін
қүрады.
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы әлемге Аристотельден кейінгі "Екінші ұстаз"
деп танылған бабамыз Әбу Насыр Әл Фараби (870-950 ж.ж) - "дәрігер әрбір
ағзаның саулығын анықтау үшін, оның жаратылысына қарай атқаратын қызметін
білуге тиіс" - деп жазды. Әл-Фарабидің айтуынша, "медицина - ақиқат
негіздерге сүйеніп, адам организмі мен оның әрбір мүшесінің аман-саулығын
қамтамасыз ететін өнер". Әл-Фараби медицинаның мәнін, мақсатмұратын ғылыми
материалистік тұрғыдан қарады. Ол адамның рухани, ойлау және басқа
психикалық қабілеттеріне қоршаған ортаның әсерін, аурудың пайда болу себеп
- салдарын, емдеу амалында дәрі мен тамақтың маңызын дұрыс түсінді. Әл-
Фараби денсаулықты сақтау үшін дәрігерлерге жеті міндет жүктеді: 1) дене
мүшелерінің құрылысы мен қызметін; 2) денсаулықты анықтау - диагностика
тәсілдерін; 3) аурудың түрлерін және пайда болу себептерін - этиологияны;
4) аурудың белгілерін - симптомдарын және оларды өзара ажыратуды; 5) ауруды
дұрыс емдеуді, тағамдар мен дәрілерді жөнді тағайындауды - терапия; 6)
денсаулықты нығайту шараларын ұйымдастыру, салауатты өмір салтын
қалыптпстыруды; 7) аурудың алдын алу істерін жүргізу, емдеу нәтижесін
қадағалауды білуі тиіс.
Оның мүндай жан-жақты ұсыныстары қазіргі кезде де медицина әлемінде кеңінен
қолданылып отьф.
Әлемдік медицинада ерекше орын алған шығыстың екінші дарынды ғұамасы Абу
Али ибн Сина.
Абу Али Әл-Хусейн ибн Сина (980-1037) -әлемге латынша аты Авиценна деп
танылған дәрігер, философ, ақын, шығыс ғылымының кемеңгері.
Ибн-Синаның данышпан еңбегі "Медицина қағидалары" (толық аталуы "Китаб ал
Ка-нун фи-т-тибб") жарық көргелі бері (1012-1024 ж.ж.) бүкіл дүниежүзінде
дәрігерлердің бірнеше ұрпағы медицина саласында тәлім алды. Ол өзінің
білімін жетілдіруде, Аристотельдің шығармаларын үғынуда Әл-Фараби
еңбекерінің маңызы болғанын ерекше атады. Ибн-Сина кітабында медицина
ұғымына түсініктеме, денсаулық туралы толық анықтама береді. Онда анатомия,
физиология деректерімен қатар, дерттену туралы көптеген мәліметтер бар. Ол
өз заманындағы жалпы және жеке аурулардың түрлерін, олардың пайда болу
себептері мен белгілерін, ауруды емдеу тәсілерін келтірген. Қағиданың
"Денсаулықты сақтау" деген бөлімінде балалардың туылғаннан өскенге дейінгі
және жасы ұлғайғандардың денсаулығын сақтаудың тәсілдері берілген.
Абу Али ибн - Синаның баға жетпес еңбектері осы күнгі медицина,
физиология, гигиена, валеология, санология ғылымдарына мызғымас негіз болып
отыр.
Организмнің тіршілік іс әрекетін бақылау және тәжірибелер арқылы
ұғынатын ғылым ретінде физиология ХҮІ-ХУШ ғ.ғ. арасында қалыптасты.
Физиология дамуының екінші кезеңін 1628 жылдан бастап санайды. Осы жылы
ағылшын ғалымы, дәрігер, эмбриолог Уиль-ям Гарвей (1578-1657) өзінің "Жүрек
пен қан қозғалысының анатомиялық зерттеулері" деген ғылыми еңбегін басып
шығарды. Осы еңбекте тірі организмдерге жасалған тәжірибелердің нәтижесінде
қанайналымы туралы бұрынғы бірсыпыра теріс ұғымдарды әшкереледі. Ол ғылыми
зерттеулерге вивисекция әдісін кеңінен енгізді. 1 Осы тәсілдер арқылы
теріні, ағзаларды, тіндерді ашып, олардың қызметін тікелей бақылауға
мүмкіндік туды. Сөйтіп, жануарлар физиологиясының негізгі бастамасы деп
саналатын Уильям Гарвей ашқан қанайналымының желісі осы кезде де өзгерусіз
қолданылады. Оның екінші еңбегі "Жануарлардың пайда болуын зерттеу" (1651)
эмбриология ғылымының негізін қалады. Бұл (кейін акушерлік ғылымның дамуына
және қалыптасуына зор түрткі болды. Физиологияның үдерісті (прогрессивті)
дамуына рефлекстік ілімнің көп ықпалы тиді. Оның негізін қалаушы - француз
философы, жаратылыстанушы Рене Декарт (1596-1650). Ол мидың қызметін У.
Гарвей ашқан қанай-налымы жүйесінің үлгісі ретінде, сол кездегі механикалық
қағидалар да сәйкес ұғынды. Оның болжауы бойынша, сыртқы түрткілердің
әсері, жүйке ұштары арқылы қабылданып, мидан тойтарылып бұлшық еттерге
оралып, оларды қозғалтады.
У. Гарвей жаңалықтары кейін организмнің әрекеттерін тәжірибе арқылы
зерттеу көбейіп, физиологияның екінші даму кезеңінде көптеген жаңа ғылыми
мәліметтер анықталды. Осыған қоса, бүл кезде физика, химия ғылымдары күшті
дамып, олардың жаңа зерттеу әдістері мен жетістіктері физиологияда кеңінен
пайдаланылды.
Физиологияның осы даму кезеңіне зор үлесін қосқан орыстың ұлы ғалымы М.В.
Ломоносов (1711-1765) болды. Ол 1748 ж. түңғыш рет жаратылыстанудың негізгі
материя мен энергия сақталу заңын ұсын-ы. Ол түрлі түсті ажырату теориясын
және дәм сезудің қазіргі қайталанып отырған жіктелісін (классификация)
жасады.
XVIII ғ. аяғында итальян физигі Луид-жи Галъвани (1737-1798) тіндердегі
электр құбылысын ашты. Оның тәжірибелері кейін физиологияның үдере дамыған
электрофизиология саласының ірге тасын қалады.
Осы еңбектердің негізінде физиологияға аспаптық зерттеу әдістері
енгізілді. Оның негізін қалаушы неміс физиологы, физик, психолог Герман
Гельмгольц (1821-1894). Ол физиологияның қазіргі бір саласы биофизика
ғылымының негізін жасады. Гельмгольц бірінші болып жылу бөлу мен
термодинамика зандылықтарын ашты. Дыбыс қабылдаудың резонанс теориясын
жасады (1856). Көру физиологиясында ол көздің оптикалық қасиетін зерттеп,
икемделіс және түсті ажырату теорияларын жасады, осы күнде қолданып жүрген
офтальмоскоп аспабын үсынды (1853). Гельмгольц термоэлектрлік әдісін
қолданып бүлшықеттің жылу өндіру (1845-1847) және жиырылу (1850-1854)
қасиеттерін анықтады, ең бірінші болып жүйке талшықтары арқылы қозудың
тарау жылдамдығын өлшеді (1867-1871). Алайда ол ақиқат болмысты мақұлдай
тұрып, түйсікті сезім мүшелері қабылдайтын шартты белгілерден, рәзімдерден
пайда болады деп жаңсақ үғынды.
Бұл кезеңде әр елде бірнеше бағытпен физиологиялық ғылыми мектептер пайда
болып, көптеген түбегейлі жаңалықтар табылды.
Әсіресе, жүйке, ет жүйесі жете зерттеліп, рефлекс туралы алғашқы ақиқат
ұғымдар қалыптасты. Физиологияның жедел дамуына орыс ғалымдарының көрнекті
еңбектері ықпалын тигізді. Олардың ішінде атақты физиологтар И.М. Сеченов
пен И.П. Павлов ерекше орын алды.
Ғылым тарихында "Орыс физиологиясының атасы" деп танылған И.М. Сеченов
(1829-1905) бірінші болып қандағы еріген газдарды шығарып алып талдау
жасады, тірі организмдегі әртүрлі иондардың қызметін анықтады, орталық
жүйке жүйесіндегі қозудың жиынтықтау құбылыстарын көрсетті. Сонымен бірге
ол ғылымның жаңа бағыты - еңбек физиологиясының негізін салушы. Оның
бұлшықеттің жиырылуы, қажуы және белсенді тынығу туралы ілімі әлі өз
маңызын жойған жоқ. Орыс ғылымының даңқын алғашқы шығар-ған И.М. Сеченов
ашқан - орталық жүйке жүйесіндегі тежелу. Өйткені бүл рефлекстік қағиданы
жаңа тұрғыдан бақылап, орталық жүйке жүйесі туралы ілімді түпкілікті
өзгертуге мүмкіндік туғызды.
И.М. Сеченов "Ми рефлекстері" (1863) деген данышпандық шы-ғармасында
тұңғыш рет психикалық ісәрекеттердің физиологиялық заңдылықтарын көрсетті.
Сөйтіп, ол табиғаттың ең күрделі құбылысы санаға талдау жасады,
материалистік психологияның негізін қалады.
И.М. Сеченов пен И.П. Павловтың жүйелі еңбектерінің нәтижесінде, олардың
ғылыми мектептері бүкіл әлемге танымал болып, алдыңғы қатардағы
физиологиялық ой-өрісінің орталы1 ғына айналды. Сөйтіп, физиологияның даму
тарихының үшінші, Павловтан кейінгі кезеңі басталды.
И.П. Павлов (1849-1936) организм ағзаларының қызметін нервизм
тұрғысынан зерттеп, реттелу зандылықтарында жүйке жүйесінің жетекші мәнін
көрсетті. Алдыңғы саптағы өзінің әріптестері И.М. Сеченов, С.П. Боткин,
В.М. Бехтерев, Г.А. Захарьин ілімдеріндегі нервизм бағыты И.П. Павловтың
барлық жұмысында көрнекті орын алды. Оның алғашқы еңбектері қанайналымының
реттелу тетіктеріне арналды (1874-1889). Ол жүрек қызметін реттейтін үш
түрлі жүйке талшықтарының болатындығын анықтады. Бұл зерттеуінде ол
физиология тарихында тұңғыш рет жүйкенің жүрек етіне нәрлендіру
(трофикалық) тапты.
И.П. Павлов жүрек-тамыр жүйесін тексерумен қатар асқорыту физиологиясын
(1889-1901) зерттеді. Ол көптеген жаңа тәжірибелік хирургия әдістерін
енгізіп, бүкіл асқорыту бездерінің тікелей жүйке жүйесі қатысуымен қызмет
атқаруын дәлелдеп берді. Асқорыту без-дерінің жүйке жүйесі қатысуы
арқасында ғана тамақтың әртүрлі құрамы мен мөлшеріне лайықты икемделетінін
көрсетті. Осы асқорыту жүйесі саласындағы еңбектері үшін 1904 жылы И.П.
Павловқа дүниежүзілік Нобёль сыйлығы берілді.
И.П. Павлов шәкірттерімен бірге физиологиялық хирургия негізінде
созылмалы тәжірибелік әдісін дамытты. Ол әдіс ағзалардың қызметін сау тұтас
организм жағдайында, оның физиологиялық үрдістерін табиғи қалпында
синтездік зерттеуге қолайлы болды. \ И.П. Павлов зерттеулерінің екінші
бір маңызды жағы – организмді) жеке ағзалардьщ жай ғана жиынтығы емес,
сыртқы ортамен тығыз байланыста қызмет атқаратьш толық біртұтас жүйе
ретінде қарауы. Ол организмнің қоршаған ортамен өзара байланысы оның
құбылмалы жағдайлары жоғары жүйке ісәрекеті арқылы атқарыльпъш дәлелдеді
(1901-1936)." И.П. Павлов ашқан шартты рефлекстер әдісі организмнің
мінез әрекеті негізін қалаушы психикалық әсерленістерді тексеруге
мүмкіндік берді. Әсіресе, шартты рефлекстердің қалыптасу мен тежелу
зандылықтары жоғары жүйке ісәрекетінің типтері олардың тәжірибелік неврозда
бұзылуы ұйқы, гипноз сигналдық жүйелердің басым негіздері анықталды. Соның
нәтижесінде жоғары жүйке ісәрекеті туралы материалистік ілім қалыптасты.
И.П. Павловқа 1935 ж. Халықаралық XV физиологиялық конгресс
"Дүниежүзілік физи-ологтардың атасы" деген құрметті атақ берді.
И.П. Павлов көптеген шәкірттер даярлады. Олар кейін физиологиялық жаңа
ғылыми бағыттарын жасап маңызды жаңалықтар ашты.
Физиологияның бүл даму кезеңінде орталық жүйке жүйесін зерттеуге зор
үлесін қосқан орыс ғалымдары Н.Е. Введенский мен А.А. Ухтомский болды.
Н.Е. Введенский (1852-1922) атақты физиолог, студент кезінен бастап,
И.М. Сеченовтың жетекшілігімен физиология ғылымымен айналысты. Оның
еңбектері жалпы физиология мәселелеріне арналған. Ол жүйке талшырының қозу
серпіністерін телефон арқылы алғашқы рет тіркеді. Жүйке және бұлшықет
талшықтарының қозу ырғақтарын салыстыра отырып, ол оптимум (оңтайлы) және
песимум (күйрек) тітіркеніс қасиеттерін ашты (1886). Ғылымға олардың
нәбилдік қабілеті немесе әрекеттік ширақтығы болатыны туралы ұғым енгізді
(1892).
Н.Е. Введенскийдің елеулі еңбектері парабиоз (тіріге жуық) ілімінің
негізін қалады, қозу мен тежелудің арақатынасын көрсетті (1901). Оның
тұжырымды ойлары медицинада көптеген дерттену (патогенез) себептерін және
дәрілердің физиологиялық әсерін зерттеуде кеңінен қолданып отыр.
А.А. Ухтомский (1875-1942) көрнекті физиолог, Н.Е. Введенскийдің
шәкірті. Оның маңызы зор күрделі ілімі - доминанта туралы (1923). Доминанта
(үстемдік) - жүйке орталықтары ісәрекетінің негізгі қасиеті. Үстемді
орталықтардың жоғары қозғыштық, беріктік, жинақтылық және тұйықтылық
қасиеттері болады, олар рефлекстік әсерленіске қатысы жоқ басқа қозуларды
тежеп отырады.
А.А. Ухтомский таным үрдісіне қатысты кеңістік пен уақыттық
сипаттамалардың өзара әрекеттесу бірлігі хронотоп болатындығын тапты. Ол
қозғыш құрылымдардың қозу кезінде белсенділігі тітіркендіру әсерінен
тәуелсіз артатынын көрсетті (1942).
Қазіргі кезде доминанта ми қызметінің негізгі тетіктері деп саналады.
Ол арқылы мидың нейродинамикалық құбы-лыстары, жоғарғы және төменгі
бөлімдерінің өзара қатынасы түсіндіріледі. А.А. Ухтомский рефлекстік
ісәрекетке талдау жасады. Оның ойынша, онто- және филогенезде шартсыз
рефлекстер шартты бейнелістен шөжіп (редукция) немесе күрделіліктен жабайы
түрге қарай дамиды (1942). Оның ырғаққа үйрену және физиологиялық
үрдістердің жылдамдығы туралы ілімі мидың жеке құрылымдарын
электрофизиологиялық зерттеуде, қазіргі автоматты қондырғылар жа-сауға
қолданылады. Бүгінде А.А. Ухтомский анықтаған физиологиялық тербелісті
құбылыстардың, жеке және тарихи даму кезінде, әрекеттік ширақтығы
артатындығы дәлелденді.
Л.А. Орбели (1882-1958) көрнекті физиолог, өзінің ғылым жолындағы
еңбектену кезеңін И.П. Павловтьщ көмекшісі және әріптесі ретінде бас-тады.
Оның еңбектері әлемдік физиологияның әртүрлі саласында өзінің қалаулы орнын
тапты. Ол эволюциялық физиологияның негізін салды.
Л.А. Орбели жоғары жүйке қызметін тексеруде және симпатикалық жүйкенің
организмді бейімдеу-нәрлендіру әсерін анықтауда көптеген жаңалықтар ашты.
Ол қолданбалы физиология саласында (авиация, суға сүңгушілер) іс-тәжірбиеге
қажетті зерттеулер жүргізудің бастамасын жасады. Л.А. Орбели мен оның
шәкірттері жүлын мен мишықтың қозғалыс үрдістерін үйлестіруді және оны
вегетативтік жабдықтауды қамтамасыз ететінін дәлелдеді.
П.К. Анохын (1898-1974) академик, көрнекті ғалым - физиолог. Ол И.П.
Павловтың шәкірті ретінде, ми қызметі туралы келелі еңбектері-мен, оның
ілімін әрі қарай жалғастырды. П.К. Анохин әлемдік ғылымға енгізген
әрекеттік жүйе теориясының түбегейлі негізін қалады (1930-1934). Оның
негізгі тетіктерін және ұйымдастырылу құрылысын: әсерлік құрамыс, шешім
қабылдау, нәтижені салыстырушы, ісәрекеттің нәтижесі және кері байланыс
бөлімдерден тұратынын анықтады. Осы жүйенің сезімдік құрамыс сатысына
эмоция мен мотивация, жағдайлық және қозғағыш әсерлердің қатысатынын
көрсетті (1866-1968). Ол шартты рефлекстің жаңа әдістерін қолданып, оның
қалыптасу тетіктен және ішкі тежелудің ескерілмеген жақтарын тапты (1935-
1958).
Мақсатты ісәрекетті орындауды мидың маңдай бөліктерінің ерекше орын
алатынын атады (1949). Ми қыртысы әсерленістерін белсендіруші құрылымдарды
(1956-1962) және нейрондардың туынды пәрмендерінің жаратылысы туралы жаңа
үғымдар енгізді (1960-1964).
П.К. Анохин мидың озық бейнелеу қасиеті болатындығын, ней-рондардың
бірлестіріс әрекетін (1967) және нейрохимиялық негіздерін, ұйқы мен
ауырсыну сезімінің жүйкелік тетіктерін, наркотиктер мен психотропты
дәрілердің әсерін (1971-1973) дәлелдеді.
Ол әрекеттік жүйелердің жас кезеңдерінде іріктеліп, қажетті кезінде
қалыптасуы туралы системогенез ілімінің негізін қалады. Ең алдымен
тіршіліктік бейімделу жүйелерінің іске қосылатынын анықтады.
В.В. Парин (1903-1971) медицина ғылымының жаңа: клиникалық физиология,
космостық және авиациялық медицина, биокибернетика салаларының негізін
қалаушы. Оның алғашқы еңбектері қанайналымы физиологиясы, өкпе
тамырларының, көкбауырдың жүйкелік интрорецепциялық реттелуін тексеруге
арналған. Ол медицинаға жүректі зерттеудің баллистография әдасш,
организмнің жер бетінде және ұшқандағы бақылау тәсілдерін енгізген.
X. Досмұхамедов академия бітіргеннен кейін көп жылдар бойы Перьмде,
кейін Орал әскери бөлімдерінде дәрігер болып қызмет істеді. Кеңес өкіметі
жылдарында ол халық ағарту институтында оқытушы, Орта Азия университетінде
ординатор қызметін атқарды. Ол 1924 жылы Ресей академиясының Орталық
өлкетану бөлімшесінің корреспондент-мүшесі болып сайланды. 1926 жылы Қазақ
педагогика институтының проректоры, кейіннен педология кафедрасының
меңгерушісі, профессор қызметін атқарды (1929). Осы жылдары бұған қоса
денсаулық сақтау және халық ағарту істеріне белсене қатысты.
Оның қаламынан "Адам тән тірлігі" (1927), "Сүйектілер туралы" (1928),
"Жануарлар" (1928) атты еңбектер туындады. X. Досмүхамедов - ұлттық және
әлеуметтік психологияның негізін қалаушы. Оның тіл, сөйлеу туралы
еңбектері, балалардың "аламандық мінезі" - акцентуация мен "әлеуметшілдік"
- социализация үғымдары әлі өз мәнін жойған жоқ. Ғалымның сол жылдары
физиология мен психологияға енгізген көптеген терминдері ("жүйке жүйесі",
"сана", "ерік", "қозу" т.б.) төл тілімізді байытып, күні бүгінге дейін
өзгерместен қолданылып келеді.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) - көрнекті ғалым, психолог, жазушы, қоғам
қайраткері Павлодар өжесінде, Баянауыл ауданының Қызылтау атырабында туған.
Ол педагогика саласында қызмет істеп жүргенде бірнеше оқу құралдарын жазды.
Оның "Тәрбиеге жетекші" (1924), "Психология" (1926), "Жан жүйесі" (1926)
кітаптары мен оқулықтарында физиология мен психология астарлары ұлт
тілімізде сөз болды. Мұнда қалыпты физиологияда түпкілікті орын тепкен, әлі
де қолданбалық мәнін жоймаған түрлі аспаптардың (сфиг-мограф, эстезиометр,
кимограф, камертон т.б.), көптеген схемалар мен кестелердің суреттері
(жүйке саласының бөліктері, ми жарты шарларыдар тағамдық заттар мен
витаминдердщ ғылыми непздерш ашып, еліміздің көптеген өлкелерінде олардың
жетіспейтіндігін, анемия, иод тапшылығының себептерін анықтады, емдеу
тәсілдерін ұсынды, та-ғамдарды темір, иод, селен, микроэлементтер,
дәрумендермен толықтыру тәсілдерін жүзеге асырды. Қазіргі Қазақ тағамтану
академиясының президенті академик Т.Ш. Шарманов және шәкірттері - тамақтану
физиологиясы мен иммунологиясы, биохимиясы мен гигиенасының кең ауқымды
мәселелерін зерттеді. Ғалымдар балалар үшін қоректік тағамдар мен нәрлі
қоспалар ("Балдырған", "Балбөбек", "Ару-ана" т.б.) даярлау ісін алға қойды,
клиникада арнайы диета қолдану шараларын жүзеге асырды.
Т.Ш. Шарманов және шәкірттері (А.А. Алдашев, Ш.С. Тажибаев, Ғ.А.
Қүлқыбаев, Р.С. Көзденбаева, А.К. Машкеев, М.С. Сәулебекова, Л.
Каламкарова, Е.А. Изатуллаев, И.Е. Цой және т.б.) тамақтану фи-
зиологиясының дамуына зор үлес қосты.
Қазақстанда физиологияның дамуына үлес қосқандардың бірі академик
Б.А.Атшабаров. Ол медицинаның маңызды саласы витаминология ғылымының
іргесін қалады. Б.А. Атшабаров өлкелік кәсіби гигиена мен патология
мәселелерін зерттеу нәтижесінде, ауыр металдардың уыттандыру әсерін
анықтап, Н.Е. Введенскийдің парабиоз ілімінің жаңаша тетіктерін тапты.
Физиологияның дамуына өте маңызды үлес қосқан Ал-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің білім мен ғылымға еңбегі сінген қызметкерлер,
белгілі профессорлар: М.Ф. Авазбакиева, С.Т. Төлеуханов, В.М. Инюшин, Н.Т.
Торманов, С.С. Маркеева т.б. Аталған ғалымдар Қазақстандағы бірінші
климатофизиология ғылымының, адамның тауды және шөлді жерлердегі жұмыс
қабілеті мен төзімділігін зерттеген, биофизикалық экология, фотобиология,
хронобиология мен хронофизиология ғылымдарының негізін қалаушылар.
Абай атындағы Қазақ ¥лттық педагогика университетінде физиология пәнінен
дәрістерін беріп, ғылыми жүмысты бастаған профессор И.А. Барышников.
Экология, жасқа сай физиология, қан айналысы және тынысалу мәселелерін
терең зерттеген белгілі ғалымдар К.С. Рымжанов, З.М. Алиакбарова, И.М.
Төлембек және т.б.
Отандық физиология ғылымының дамуына зор үлес қосқан Қарағанды физиология
және гигиена ғылыми мектептерінің ғалымдары Г.Я. Хволес, А.А. Өзбеков, А.А.
Самохина, Б.Е. Алтынбеков, Ғ.А. Құлқыбаев т.б. болды. Қарағанды медицина
институтының қалыпты физиология кафедрасының ғалымдары вегетативтік
жүйелердің қызметін, олардың нейрогуморалды реттелу тетіктерін жете
зерттеп,өлкелік табиғи ортаны тексеріп клиникалық физиологияға,
курортология, физиотерапия саласына көптеген жаңалықтар енгізді. Қарағанды
Еңбек физиологиясы мен гигиенасы ғылыми-зерттеу институтында ғалымдар еңбек
физиологиясының іргетасын қалады, жұмысшылардың физиологиялық
көрсеткіштерінің жаңа стандартьш және кәсіби ауруларды сараптау
белгілерінің шарттарын жасады. Олар шахтерлар мен металургтардың
денсаулығын сақтау, олардың кәсіби ауруларын емдеу және профилактикасын
жасау істерін жаңа жолға қойды.
Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің физиология ка-федрасында
қанайналым мен жоғары жүйке іс әрекеті физиологиясын, валеология және
экология мәселелерін көп жылдан бері зерттейді (А.М. Малыгин, Э.Г. Зәркешев
және т.б.).
Ақтөбе медицина институтының физиологтары (А.А. Өтепбергенов, Т. К
Кәрімов, В.Қ. Қасымбеков, М.К Ізтлеуов, М.С. Парзян т.б.) аймақтық
патологияларды: аминқышқылдары (метионин, треонин), дәрумендер (ретинол,
токоферол) тапшылығын анықтап, оларды емдеу тәсілдерін енгізді, хромның
ағзаны уыттандыру әсерін зерттеуде елеулі табыстарға жетті. Соңғы жылдары
олар валеология саласыңда донозологиялық диагностика әдістерінің
компьютерлік негіздерін жасады.
Ақмола мемлекеттік медицина академиясы (Л.З. Тель, А.А. Абыл-касымов, КМ.
Хамчиев және т.б.), Қазақстан медицина институты (Д.И. Курилова, Н.Б.
Алиева) және т.б. жоғары оқу орындары физиологияның, экология мен
валеологияның дамуына зор үлес қосты.
Сонымен физиологая - дені сау адамның ііршілігі мен кінаратсыз өмір
саласының теориялық негіздфін жасайтын ғылым. Ол ауруды емдеу шар-ты және
оның амалдарын жасап, денсаулықты қорғау арқыды адамның белсенді
ісәрекеті, таімді жұмыскерлігін ұзақ уақыт сақтаңды.
Қалыпты физиология денсаулық көрсеткіштерін ғылыми негізде қарап,
организмнің келешектегі әрекеттік белсенділігін болжайды. Ол студенттерде
клиникалық пәндерден тәлімдеуді іске асырып білікті дәрігерлер даярлауға
мүмкіндік туғызады.
Қалыпты физиология адамның мақсатты іс-әрекетін оның тұрмыс, тұрғын және
еңбек жағдайларын да жүйелі амалдар арқылы бақылайды, ол организмнің
тіршілік үрдістеріне әлеуметтік әсерін анықтайды.
Осы кездегі физиологиялық зерттеу жұмыстарында ғылым мен техниканың,
кибернетиканың жетістіктерін, радиоэлектрониканың жаңалықтарын, есептеуші
машиналарды, телеметрияны т. б. кеңінен тутынады.
Оған қоса қазіргі физиология ғылыми зерттеулерді комплексті түрде
жургізеді. Яғни, шектес ғылымдардың табыстарын, мәліметтерін мол
пайдаланады. Соңғы кезде осының негізінде маңызды ғыдами нәтижелер алынып
отыр.
( Мұнымен бірге физиологиялық зерттеулер жүйелі түрде жүргізіледі.
Организмнің қызметін жүйелі түрде зерттеу ондағы көптеген физиологиялық
жағдайларды түсінуді жеңілдетеді. Сондықтан тірі организмді әрекеттік
жүйелер теориясының тұрғысъшан зерттеу басталды. Бұл теорияны ұсынған П. К.
Анохин. Әрекеттік жүйелер деп әр текті құрылымды ағзалар, тканьдер және
оларіың белгілі бір қызметін қамтамасыз ететін реттеуші механизмдер жинағын
айтады. Былайша айтқанда әрекеттік жүйелер әртурлі шектегі жауап беретін
қурылымдар мен организмнің қызметін қамтамасыз ететін және оның белгілі бір
жағдайға бейімделісін уйымдастыратын жүйкелік және гуморальдық
механизмдерінен тұрады. Мәселен, бір әрекеттік жүйе қан қысымын,
екіншісі—қандағы қант мөлшерін, үшіншісі — тұз бен су тұрақтылығын
қамтамасыз етсе, төртіншісі — қозғалыс бейімділігін қадағалайды. Қандай да
болмасын әрекеттік жүйелердің қызметі реттеліс және өзін-өзі реттеуге
негізделген.
Реттелген деп организмнің белгілі бір қажеттігін және ішкі орта
тұрақтылығын (гомеостазды) қамтамасыз етуші әрекеттік жүйелердің қызметін
өзгертіп, оны бір қалыпқа келтіруді айтады. Ал ішкі орта деп организм
клеткалары ішіндегі және сыртындағы тұрақты құрамды қан, лимфа т. б.
сұйықтықты айтады. Жүйкелік-гу-моральдық қатынаспен қатар клеткалар
арасында креаторлык (грек. сгеаіе — көшірме) байланыс та бар. Жаңа және
ескі клеткалардың құрылымында ұқсастық болу үшін клеткалар арасындағы
ақпараттардьщ маңызы зор. Клеткааралық ақпараттарды ірі молекулалар
жеткізеді. Оларды қан клеткалары да тасымалдауы мүмкін. Макромолекулалар
бір клеткадан екінші клеткаға олардың түйіскен жеріндегі саңылаулар
арқылы немесе пиноцитоз жолымен өтеду
Әрекеттік жүйелердің түрлі қызметтерінің бейімделісі жалпы организм
қызметінің жүйкелік-гуморальдық реттелуі арқылы іске асады.
Физиологиялық әрекеттердің өзін-өзі реттеуі деп төменгі даму
сатысындағы жануарлар әлемінде кездесетін реттеудің қарапайым түрін
айтады.
Өзін-өзі реттеу — тіршілік үшін маңызды процесті немесе белгілі бір
тұрақты жағдайды автоматты түрде сақтау қабілеті. Гомеос-тазис, изотермия,
изоосмия, изоволемия, изогидрия т. б. өзін-өзі реттеу арқылы сақталады.
Табиғатта өзін-өзі реттеу арқылы өзгертуші және қалпына келтіруші
жағдайлар автоматты түрде белгілі қалыпта сақталады.
Реттеліс және өзін-өзі реттеу өте қозғыш, тітіркендіргіштің өте аз
күшіне қозатын жүйке жүйесінің қызметі арқылы орындалады. Тірі тканьдердің
көбінде қозғыштық қасиет бар. Яғни, тітіркендіргіш әсер еткенде, ол қозу
деп аталатын белгілі бір жағдайда болады. Қозғыштық жоғары сатыдағы
жануарларға тән қасиет, ал тітіркену — төменгі сатыдағы организмдерге тән
қасиет.Түрлі жүйке элементтері — рецепторлық қүрылымдар, нейрондар, олардың
талшықтары өте қозғыш тканьдерге жатады. Гуморальдық реттеуге қарағанда
жүйкелік реттелістің артықшылығы мынадай:
1. Жүйкелік байланыс белгілі бір мүшеге, клеткалар тобына дәл
бағытталады. Ал, гуморальдық реттеуде химиялық белсенді заттар кан немесе
лимфа арқылы бірнеше мүшеге, тканьге әсер етеді. Сон-дықтан ол заттарға
организмнің жалпы әсерленісі байқалады.
2. Жүйкелік байланыс гуморальдыққа қарағанда функцияларды жылдам
реттейді. Жүйке серпіністерінің өрістеу жылдамдығы кан қозғалысынан жүз
еседей тез.
3. Жүйке жүйесі әрекетті тек қана тудырып қоймай, қажет болмаса оны
мүлде тоқтатып та тастайды. Ал химиялық заттың әсері ол зат әбден
ыдырағанша жалғасады?
Адам мен жануарлар организмінде қызмет біртұтас жүйкелік-гуморальдық
жолмен реттеледі. Оның ішінде жүйкелік реттеу басты, гуморальдық реттеу
қосымша механизм.
Әрекеттердің жүйкелік және гуморальдық реттелісін, бірлесттін
физиологтар ашқан жүйкеаралық байланыс — синапстармен (түйіспелермен)
дәлелдеуге болады. Жүйке жүйесінің қозуына синапса химиялық зат — медиатор
пайда болып, ол қозуды бі нейроннан екінші нейронға өткізеді.
Орталық жүйке жүйесінің барлық қызметі рефлекс түрінде айқарылады. Ең
алғаш рефлекс туралы түсінікті XVII ғасырдың сонында Р. Декарт негіздеген.
Рефлекс (геііехіо — тойтарыс)—сыртқы ортаның әсерлеріне организмнің жүйке
жүйесінің қатысуыме берген жауабы. Қандай да болмасын ол рефлекстік доғаның
барлық бөлімдері түгел болғанда ғана пайда болады. Рефлекстік доға —
бейнеліс кезінде қабылдағыштан эффекторға дейін қозудыі өрістейтін жолы.
Оған жауап әсерленісін тудыратын бірнеше жүй келік құрылымдар қатысады.
Рефлекторлы доға қабылдағыштар дан (интеро, экстеро және проприо-
рецепторлар), орталыққа тебе тін сезімтал жүйкеден қозуды өткізетін орталық
бөлімнің (ми меі жүлынның) нейрондар тобынан, орталықтан тебетін қозғаушь
жүйкеден және эффектордан (жұмысшы ағзадан) түрады. Рефлекс тік доғаның бүл
бөлімдері тура байланыс жолы арқылы жалғасады.
Орталық жүйке жүйесіндегі нейрондар арнайы қызмет атқаруға бейімделіп
тұрақты орында орналасады. Яғни әрбір жүйке ор талықтары организмнің
белгілі бір қызметін реттеуге бейімделген Мәселен, тынысты реттейтін жүйке
орталықтары сопақша мидың жүлынның, ми бағанының, ми қыртыстарының белгілі
бір жерінде орналасқан.
Организмнің тіршілік жағдайына икемделу мен рефлекстіь қызметін кері
афферентация немесе кері байланыс қамтамасыз етеді.
Кері байланыс деп әрекеттің нәтижесі немесе қажеттілігі туралы
кабылдағыштан басталатын ақпаратты орталық жүйке жүйесіне жеткізетін
байланыс жолын айтады. Мұндай мәліметтер орталық жүйке жүйесіне тек қана
эффектбрлардың сезімтал элементтерінен ғана келіп қоймай, әрекеттің
негізінде тітіркендірілген басқа ағзаларда орналасқан бірқатар
қабылдағыштардан да келеді.
Тірі организмдегі рефлекторда әсерленістің тура және кері байланысы
кибернетикадағы байланыстармен бірдей. Кибернетикалық жүйенің арасында бір-
бірімен мәліметтесу байқалады, яғни оның қызметі ақпарат (информация)
теориясына негізделген. Ақпарат теориясы түрлі мәліметті қабылдау, таңбалау
(кодтау), талдау, мәлімет тасу және сақтау заңдарын зерттейді.
Кибернетикалық жүйелер әрекетінің негізгі және жалпы принциптері
физиологиялық кейбір процестерді моделдеуге мүмкіндік берді. Мысалы,
шартты рефлекстердің жасанды моделдері, жүйкелік қозудың механизмі,
нейрондардың моделдері жасалды. Жүрек ырғағын зерттеу нәтижесінде
электростимулятор іске қосылып, көптеген науқастар жазылып еңбекке
қайтарылды. Қатерлі жүрек ауруларына операция жасау үшін жасанды аппараттар
жиі қолданылды. Осы іспетті гемодиализ немесе жасанды бүйрек кеңінен
тарады.
Сфизиология мен техникалық ғылымдарды тығыз байланысынан бионика дамыды.
Мұндай жетістіктер медицина ғылымының басқа да жаңа салаларын
қалыптастырды.
Физиология ғылымының қазақ жерінде дамуы барысында, оның іргетасын қалаған
— атақты ғалым, академик А. П. Полосухин (1901 —1965) болатын. Ол
Қазақстанда алғашқы ғылыми-зерттеу физиология институтын ашып, ғылыми
мамандар дайындауда көп еңбек сіңірді. А. П. Полосухин бастаған
қазақстандық физиологтар кан айналысы жүйесі мен бұрын тексерілмеген
лимфология саласын зерттеуде үлкен табыстарға жетірді.
Физиология ғылымының өркендеуіне зор еңбегі сіңген — белгілі ғылым
қайраткері, академик Н. О. Базанова. Оның қыруар еңбектері ауылшаруашылық
физиологиясын үрдіс дамытуда. Көп жылдар бойы қазақстандық физиологтар
қоғамын басқарып, оны әлемге танытты.
Соңғы жылдары медицина ғылымының әлеуметтік мәні зор саласы — тамақтану
физиологиясы жедел дамуда. Мұнда дүние жүзінде танымал ғалым, академик Т.
Ш. Шармановтың жүйелі еңбектері жетекші орын алады. Оның белсенді
қатысуымен Қазақстанда тамақтану аймақтық проблемаларының ғылыми-зерттёу
институты ашылды. Ондағы ғалымдар нәрлі заттар мен витаминдердің ғылыми
негіздерін ашып, балалар үшін қоректік тағамдар даярлады, клиникада арнайы
диета қолдану шараларын жүзеге асырды. Қазіргі кездегі физиология, басқа да
ғылымдардың жетістікте-рш кеңінен пайдаланып, медицина салаларының дамуына
ықпалын тиізуде.
Сонымен физиология — дені сау адамның тіршілігі мен өмір салтының
теориялық негіздерін жасайтын ғылым. Ол ауруды емдеу шартын және оның алдын
алу амалдарын жасап, денсаулықты қорғау арқылы адамның белсенді іс-
әрекетін, тиімді жұмыскерлігін ұзақ уақыт сақтайды.
Қалыпты физиология денсаулық көрсеткіштерін ғылыми негізде қарап,
организмнің келешектегі әрекеттік белсенділігін болжайды. Ол студенттерде
клиникалық пәндерден тәлімдеуді іске асырып, білікті дәрігерлер даярлауға
мүмкіндік туғызады.
Қалыпты физиология адамның мақсатты іс-әректін оның тұрмыс, тұрғын және
еңбек жағдайларында жүйелі амалдар арқылы бақылайды. Ол организмнің
тіршілік процестеріне әлеуметтік әсерлер ыкпалын анықтайды. Адамның
тіршілік әрекеттері жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп отырады. Өйткені,
онтогенездік дамудың әр-бір сатысында өзіндік физиологиялық көрсеткіштер
қалыптасады .
Кіріспе.
Арақ-шараптың адам ағзасына тагізетін әсеріне келсек, оны ми жасуша-
ларының, жүйке жүйесі қызметінің және жалпы ағзаның уы деп атауға болады.
Басқа улардан алкоголь уының айырмашылықтары-ол әрі еліктіргіш, баурағыш,
болып саналады.
Адам физиологаясынан мәлім, жүйке жүйесі адамның денесіндегі барлық
мүшелерін, мүше жүйелерінің қызметгерін және жалпы ағзаны сыртқы ортамен
байланыстырып, басқарып тұрады. Осыған орай, жүйке жүйесінің қызмегі екі
дәрежеде жүрегінін еске алуға болады. Мысалы, жүйке жүйесі жүріп-түру
бұлшық еттерін, өкпе-бауыр, жүрек, бүйрек, ішек-карын, ішкі жеке сыртқы
бездердің т.б. жұмысын басқарып тұрса, ол жүйке жүйкесікің төменгі дәрежелі
қызмегі дсп атадады. Ал жүйке жүйесі бес сезім мүшелері (көру, есту, дәм
білу, иіс сезу, төн сезу) арқылы ағзаны қоршаған сыртқы ортамен (ыстық-
суық, кауіп-катер, жақсы-жаман, ащы-тұщы т.б.) байланыстыратын, оларды
сездіріп түрса, ол жүйке жүйесінің жоғары дәрежедегі қызметі деп аталады.
Жүйке жүйесінің жотары жөне төменгі дөрежелі қызметі қалыпты жағдайда
оргалық жүйке жүйесіне, яғни мидың бір-біріне қарама-қарсы болған қозу
мен тежелу деп аталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Физиология (грекше - табиғат, - ілім) тірі организм мен оның жеке
жүйелері, ағзалары, тіндері және жасушаларының әре-кеттерін, тірліктерін
зерттейтін биологиялық ғылым. Физиология организм жүйелері мен ағзаларының
бір-біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым-қатынасын
тексереді. Сонымен қатар ол әрекеттерді жас кезеңдеріне байланысты
онтогенез және эволюциялық даму барысында бақылайды.
Физиология жедел дамып келе жатқан ғылым. Ол дербес ғылым ретінде,
анатомия мен гистологиядан бөлінгеннен бастап, организмнің тіршілік әрекеті
туралы физика, химия ғылымдарының әдістерін қолданып, көптеген нақтылы
деректер жинады. Қазіргі кезде физиологиядан жеке ғылым ретінде биохимия,
биофизика, нейрофизиология, эндокринология, радиобиология бөлініп шықты.
Физиология -тірліктану ғылымы. Ол тіршіліктік үрдістерді, олардың реттелу
тетіктерін және іс-әрекеттерді қалыпты жағдайда анықтайды.
Тірлік (функция) - жүйелер мен ағзалардың және жасушалардың арнамалы іс-
әрекеті.
Үрдіс - белгілі бір нәтижені орындауға бағытталған әрекеттердің
құбылыстары мен күйлерінің дәйекті түрде алмасуы.
Жүйе - жалпы тірлігі бірдей ағзалар мен тіндердің жиынтығы (ты-нысалу,
асқорыту, қанайналымы, қорғаныс, реттеліс, сөйлеу, өрбу т.б.).
Фшиологиялыц цалып (норма) - бұл тірі жүйенің оңтайлы тірлігінің шегі. Ол
белгілі тетіктері арқылы үйлесімді және нәтижелі деңгейде сақталады немесе
жағдайға сәйкес жеткілікті мөлшерде өзгереді.
Тетпік - тірлікті немесе үрдістерді реттеу тәсілі.
Ретптпеліс - ағзалар мен жүйелердің іс-әрекетін қамтамасыз ету үшін оның
ауытқуларын шектеу немесе қалпына келтіру. Оның жергілікті, гуморалды (-
с9йықтық) және жүйкелік тетіктері болады. Физиологияның зерттейтін нысаны
дені сау тірі организм.
Физиологияның негізгі бөлімдері. Физиология өзінің ғылыми ба-ғытына қарай
жалпы, жеке және қолданбалы болып жіктеледі.
Жалпы физиология көптеген түрлер организмінің жасушалары мен тіндеріне,
ағзаларына бірдей тән негізгі тіршілік үрдістерінің жара-тылысын,
тірліктерін, жалпы көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді.ардың сыртқы және
ішкі ортаның әртүрлі әсерлеріне жалпы жауабын, тітіркену, қозу, тежелу, зат
және қуат алмасу құбылыстары туралы мәселелерін қарайды. Жалпы физиология
салыстырмалы және эволюциялық физиология болып бөлінеді.
Салыстырмалы физиология - жануарлар әлемінің әртүрлі өкілдерінің
тірліктік негізін, ұқсастығы мен айырмашылығын ажыратады.
Эволюциялъщ физиология - адам мен жануарлардың онтогенез (же-кедаму) және
филогенез (тарихи даму) кезінде физиологиялық әре-кеттерінің біліну, даму,
қалыптасуының жалпы тіршіліктік заңдылықтары мен тетіктерін қарастырады.
Жеке физиология - кейбір тіндердің (ет, жүйке т.б.), ағзалардың (ми,
жүрек, бауыр, бүйрек т.с.с.) қасиеттерін, олардың жүйелерге (қанайналымы,
тынысалу, асқорыту т.с.с) бірлесіп ұйымдастырылу және реттелу негіздерін
тексереді.
Қолданбалы физиология - адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты
ісәрекетіне байланысты заңдылықтарды анықтайды. Оның қатарына бірнеше
физиология саласы жатады.
Авиация физиологиясы - ұшқыштар организмінің үшу кезіндегі жа-ғымсыз
әсерленісін анықтап, оларды болдырмау тәсілдері мен амалдарын табады.
Әлеуметтік физиология - адам организміне қоғамдық ортаның, өндіріс,
тұрмыс жағдайларының әсерін анықтайды.
Әскери физиология - оқу - жауынгерлік даярлану кезінде және соғыс
жағдайларында физиологиялық әрекеттердің реттелісін зерттейтін әскери
медицина саласы.
Ғарыштьщ физиология - космостық түрткілердің (салмақсыздық, гиподинамия)
ғарышкерлер организміне жарамсыз ықпалын тексеріп, оларға қарсы сақтану
амалдарын жасайды.
Еңбек физиологиясы - адам организмінің еңбектену кезіндегі қалыпты
жағдайын, жұмыскерлігін, оған өндірістік әсерлерді тексеріп тиімді жұмыс
істеу шараларын жүзеге асырады.
Жас физиологиясы - адам организмі мен ағзалары және жүйелері қызметінің
туылған сәттен жеке дамуының ақырына дейінгі қалыптасу және жойылу
ерекшеліктерін тексереді.
Спорт физиологиясы - дене шынықтыру, машықтану тәсілдерін ғылыми түрғыдан
ұйымдастырады.
Суасты жүзу физиологиясы - теңізшілер мен сүңгушілер организміне сүңгуір
қайықтардың ұзақ уақыт жұмыс кезіндегі әсерін анықтайды.
Тамақтану физиологиясы - адамдардың жасына сәйкес әртүрлі кәсіби топтар
үшін арнайы, ұтымды тамақтану шарттарын қарастырады.
Психофизиология - адам психологиясы мен физиологиясы саласынан
қалыптасқан. Ол әртүрлі психикалық үрдістер (түйсік, есте сақтау, сезім,
ойлау, сөйлеу т.б.) кезінде ақиқат байқалатын физиологиялық өзгерістерді
зерттейді.
Экологиялъщ физиология - адам организміне табиғаттың әралуан төтенше
түрткілері мен орасан жүктемелерінің әсерін тексереді.
Физиологияның аса маңызды саласының бірі - ауылшаруашылық жануарлар
физиологиясы, оның негізгі мақсаты мал мен құс шаруашылық өнімдерін ғылыми
жетілдіру.
Физиология басқа мақсаттарына, зерттейтін нысандары мен әдістеріне
байланысты қалыпты, патологиялық және клиникалық болып бөлінеді.
Қалыпты физиология - дені сау адам организмінің қалыпты жағдайы,
салауатты тұрмыс салтын, әртүрлі әсерлерге бейімделу әрекетін тексеріп,
оларды жақсарту амалдарын анықтайды. Қалыпты физиологияның басты мұраты -
адамның денсаулығын сақтау. Мұны қазіргі кезде денсаулық туралы ғылым
валеология ( сау болу, - ілім) зерттейді.
Денсаулық дегеніміз - адам организмінің барынша ұзақ өмір сүру барысында
биологиялық және психикалық әрекеттері мен тиімді жүмыскерлігінің,
әлеуметтік белсеңділігінің, сондай-ақ ерекшеліктеріне сәйкес дені сау ұрпақ
жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы. Дара кісінің (индивидуум)
денсаулығы туралы мағлұматтар физиологиялық қалыпты көрсеткіштермен немесе
нормалармен сипатталады.
Патологияльщ физиология - ауру организмдегі ауытқуларды, олардың
ағымдарын, барысын, дерттену тетіктерін анықтайды. Сонымен қатар ол
науқастардың бейімделу әрекетін, сауығу және айықтыру үрдістерін зерттейді.
Клиникальщ физиология - ауру организмдегі физиологиялық көрсеткіштердің
(хирургиялық емдеуден, протездер қондырғаннан кейінгі) жаңа стационарлық
деңгейін тексереді.
Физиология ғылымы медицина мен гигиенада өте маңызды орьш ала-ды.
Расыңда, организмнің қалыпты қызметін, денсаулыққа тән көрсеткіш-терін жете
білмей, ауруды емдеуге болмайды. Сондықтан қалыпты фи-зиология барлық
медициналық ғылымдардың теориялық негізі деп есеп-теледі. Демек,
физиология, организмнің қалыпты жағдайдағы әсерінен ауьгщу мөлшерін білуде,
медициналық және гигиеналық білім алу бары-сында профилактикалық
жұмыстарды, еңбек және тынығу режимдерін ұйымдастьфғанда, ауруды емдегенде
өте қажет ғылым.
Физиологияның жас ерекшеліктері туралы саласы педагогика, пси-хология,
валеология және дене тәрбиесі ғылымдары үшін өте қажет.
Балалардың денсаулығын сақтауды, олардың өсуі мен дамуына
оңтайлы жағдайларды қамтамасыз етуді, мұғалімдердің жас ерекшелік
физиологиясы мен гигиенасы жөнінде, тиісті білім қоры болған кезде ғана
жүзеге асыруға болады. Мұның өзі мұғалімнің өскелең ұрпаққа адамгершілік,
әсемдік, еңбек, ақыл-ой және дене тәрбиесін беруін ойдағыдай жүзеге
асыруына жәрдемдеседі.
Физиологияның мақсаттары. 1. Органимнің және оның әрбір құрылымының
қызметін ұғыну арқылы болашақ мамандардың әрекеттік және клиникалық ойлау
қабілеттерін жетілдіру.
2. Физиологиялық зерттеу әдістерін үйрету арқылы әрекеттік ди-
агностика дағдыларын қалыптастыру.
3. Физиология ғылымының қағидаларымен таныстыру арқылы адам
денсаулығын тиімді ұйымдастыруды үйрету.
4. Әрбір адамға денсаулық деңгейін анықтау мен бағалау және
нығайту тәсілдерін үйрету.
Физиологияның зертгеу әдістері. Фгоиологиялық үрдістер және үде-мелі
өзгеріп отырагын құбылыстар. Оларды анықгау тәсілдері фозиоиоло-гаяның даму
кезеңцеріне және шектес ғылымдардың жетістіктөріне сәйкес қалыптасты.
Сондықган мұның бірнеше бағытын талдауға болады:
1) Бақылау әдістері - физиологиялық құбылыстарды қалыпты жағдайда және әр
түрлі әсерлерден кейін қадағалауға мүмкіндік береді. Тірліктік
әрекеттер жылжымалы болғандықтан, бұл әдетте, 2-3 үрдісті қамти алады.
2) Тіркеу әдістпері - физиологиялық құбылыстарды механикалық және
электрлік тәсілдермен жазып алады.
3) Тітіркендіру әдістері - тірі құрылымдардың, ағзалар мен тіндердің
күйін өзгерту мақсатымен механикалық (кесу, түйреу), биологиялық (егу,
уландыру), химиялық (түздар, қышқылдар, дәрілер), физикалық (дыбыс,
сәуле, электр ағыны, температура т.б.) түрткілердің әсерін қолданады.
4) Электрофизиологиялъщ әдістер - қозғыш тіндер мен ағзалардың электрлік
құбылыстарын және әртүрлі электрлік емес көрсеткіштерді (ультрадыбыс,
электромагнит толқындары т.б.) тіркегіштер мен күшейткіштер қолданып
осы амалмен тіркейді.
5) Өткір тәжірибе әдістері - жануарларға вивисекция (тәнтілу), олардың
мүшелерін, ағзаларын, тіндерін оқшаулау тәсілдерін
жасайды.
6) Созылмалы тәжірибе әдістері - жануарларға тірідей операция жасап, олар
жазылғаннан кейін ұзақ уақыт бақылайды. Бұл әдісті
физиологияға алғашқы енгізген И.П. Павлов болатьш, сөйтіп ол
организмді бөлшектеп қараудьщ (анализ) орнына, біртұтас жүйе ретінде
(синтетездік) тексеруге мүмкіндік жасады.
7) Аспаптық әдістер - физиологиялық зерттеулер нәтижесінде медицинаға
әртүрлі үрдістерді тексеру, ауруларды анықтау (ди-агноз) және емдеу
(терапия) үшін арнайы аспаптар ұсынады.
Қазіргі кездегі физиология, басқа да ғылымдардың жетістіктерін кеңі-нен
пайдаланып, медицина салаларының дамуына ықпалын тигізуде.
Осы кездегі физиологиялық зерттеу жұмыстарында ғылым мен техника
жетістіктерін, кибернетика, информатика, радиоэлектроника жа-ңалықтарын,
есептеуші машиналарды, телеметрияны т.б. кеңінен қол-данады.
Физиология мен техника ғылымдарының тығыз байланысынан био-ника,
физиологиялық кибернетика және кванттық медицина дамыды. Мұндай жетістіктер
медицина ғылымының басқа да жаңа салаларын қалыптастырды.
Оған қоса қазіргі физиология ғылыми зерттеулерді кешенді түрде жүргізеді,
шектес ғылымдардың табыстарын, мәліметтерін мол пай-даланады. Соңғы кезде
осының негізінде маңызды ғылыми нәтижелер алынып отыр.
Мүнымен бірге физиологиялық зертгеулер жүйелі түрде жүргізіледі.
Организмнің қызметін жүйелі түрде зерттеу ондағы көптеген физио-логиялық
жағдайларды түсінуді жеңілдетеді. Сондықтан тірі организмді әрекеттік
жүйелер теориясының тұрғысынан зерттеу басталды. Әрекеттік жүйелер теориясы
және оның әржақты қағидалары медицина, педагогика, психология, социология,
техника т.б. ғылым салаларында кеңінен қолданыс тапты.
Физиология (грекше — табиғат, ілім) — тірі организм мен оның жеке
жуйелері, ағзалары, тканьдері және клеткаларының әрекеттерін, функцияларын
зерттейтін биологиялық ғылым. Физиология организм жуйелері мен ағзаларының
бір-біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым-қатынасын
тексереді. Сонымен қатар ол функцияларды жас кезеңдеріне байланысты
онтогенез және эволюциялық даму барысында бақылайды.
Физиология үрдіс дамып келе жатқан ғылым. Ол дербес ғылым ретінде,
анатомия мен гистологиядан бөлінгеннен бастап, организмнің тіршілік әрекеті
туралы физика, химия пәндерінің әдістерін қолданып, көптеген нақтылы
деректер жинады. Қазіргі кезде физиологиядан жеке ғылым ретінде биохимия,
биофизика, нейро-физиология, эндокринология, радиобиология бөлініп шықты.
Физиологияның негізгі бөлімдері. Физиология өзінің ғылыми бағытына қарай
жалпы, жеке және қолданбалы болып үш бөлімге жіктеледі.
Жалпы физиология организмнің клеткалары мен тканьдеріне, ағзаларына
бірдей тән негізгі тіршілік процестерінің табиғатын, функциялардың жалпы
көрсеткіштерін, қасиеттерін зерттейді. Олардың сыртқы және ішкі ортаның әр
турлі әсерлеріне жалпы жауабын, тітіркену, қозу және тежелу қубылыстары
туралы мәліметтерді қарайды.
Жеке физиология кейбір тканьдердің (ет, жүйке т. б.), ағзалардың (жүрек,
бауыр, бүйрек т. с. с.) қасиеттерін, олардың жүйелерге (қан айналымы,
тыныс, ас қорыту т. с. с,) бірлесіп ұйымдастырылу және реттелу негіздерін
тексереді.
Қолданбалы физиология — адамның әлеуметтік жағдайлары мен мақсатты іс-
әрекетіне байланысты заңдылықтарды анықтайды. Оның қатарына еңбек
физиологиясы жатады. Ол адам организмінің еңбектену кезіндегі қалыпты
жағдайын, жумыскерлігін, оған өндірістік әсерлерді тексеріп, тиімді жумьгс
істеу шараларын жүзеге асырады. Спорт физиологиясы дене шынықтыру,
машықтану тәсілдерін ғылыми турғыдан ұйымдастырады. Тамақтану физиологиясы
адамдардың жасына сәйкес әр турлі кәсіби топтйр ушін арнайы, ұтымды
тамақтану шарттарын қардстырады. Соңғы жылдары адамның жаңа істер, мекен-
жайлар игеруіне байланысты қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларын тексеретін
экологиялық физиология үрдіс дамуда. Сол сияқты ұшқыштар, ғарышкерлер,
сүңгушілер организміне табиғаттың әр алуан төтенше турткілері мен орасан
жүктемелерінің әсерін зерттейтін суасты, авиация және космос физиологиясы
қалыптасты. Физиологияның аса маңызды саласының бірі — ауылшаруашылық
жануарлар физиологиясы. Оның негізгі мақсаты — мал шаруашылығы өнімдерін
ғылыми жетілдіру.
Физиология басқа мақсаттарына, зерттейтін нәрселері (объект) мен
әдістеріне байланысты қалыпты және патологиялық болып екіге бөлінеді.
Біріншісі дені сау адам организмінің қалыпты жағдайы, салауатты тұрмыс
салтын әртүрлі әсерлерге бейімделіс әреке-ін тексеріп, оларды жақсарту
амалдарын зерттейді. Яғни қалыпты физиологияның басты мураты — адамның
денсаулығын сақтау. Денсаулық дегеніміз — адам организмінің барынша ұзақ
өмір сүру барысында биологиялық және психикалық әрекеттер мен тиімді
жұмыскерлігінің, әлеуметтік белсенділігінің, сондай-ақ ерекшеліктеріне
сәйкес дені сау урпақ жалғастыру қабілетінің сақталуы мен дамуы. Дара
кісінің (индивидуумның) денсаулығы тұрақты физиоло-гиялық көрсеткіштермен
немесе нормалармен сипатталады.
Патологиялық физиология ауру организмдегі ауырқуларды, олардың ағымдарын,
барысын, дерттену тетіктерін анықтайды. Сонымен қатар ол ауырған
организмнің бейімделу әрекетін, сауығу және айықтыру процестерін зерттейді.
Ауру организмдері физиологиялық көрсеткіштердің жаңа стационарық деңгейін
клиникалық физиология саласы тексереді.
Басқа да биологиялық ғылымдар іспетті физиология ертеден дамыған.
Физиология ғылыми даму жолында көптеген тірліктерді тексере келе,
табылған зерттеу әдістерімен физиологиялық құбылыстарды анықтау арқылы
практикалық медицинаны байытып, оның жетілуіне ерекше ықпалын тигізді. Осы
туралы атақты физиолог И.П. Павлов "медицина тек қана физиологиялық
деректермен күннен - күнге толықтырылып отырғанда ғана адам денесіндегі
бүзылған механизмдерді дәл тауып, дүрыс емдей алады, яғни шын мәнінде өз
мақсатын орындайды" - деді (И.П. Павлов.
Бізге жеткен деректер бойынша, байырғы Қытай, Үнді, Грек, Орта Азия
елдерінің ойшыл ғұламалары, дәрігерлері организмнің құрылысы мен тіршілік
әрекеттері туралы көптеген мәліметтер жинаған.
Жаңа дәуірге дейінгі IV ғ-да өмір сүрген грек ойшылдары Гиппократ
(б.з.д.. 460-377 ж.ж) пен Аристотельдңц (б.з.д. 384-322 ж.ж) еңбектерінде
адам организмінің негізін, оның көптеген құбылыстарын түсінуге арналған
әрекеттері байқалады. Алайда, ғылымның өте нашар дамуына байланысты олар
біраз сауалдарға, қазіргі тұрғыдан алғанда, дұрыс жауап таба алмаған.
Өйткені, физиологияның алғашқы кезеңінде тірі организмді тәжірибелер арқылы
бақылау болмады. Дегенмен, Аристотель мен Гиппократтың кейбір тірліктік
әрекеттер туралы ұғымдары дұрыс бағытталған.
Аристотельдің жануарлар туралы еңбектері көп жылдар бойы зоология,
салыстырмалы эмбриология, анатомия, психология ғылымдарының дамуына негіз
болды. Ол аурудың пайда болуы сыртқы ортаның табиғи және қоғами жағдайына
байланысты болатынын анықтады.
Гиппократ - бүкіл медицинаның атасы болып саналады. Ол ұсынған ауруды
анықтау, емдеу және болжау қағидалары, дәрігерлер этикасы туралы
көзқарастары осы күнге дейін өз маңызын жойған жоқ.
Гиппократ адам денсаулығы, дене бітісі мен жан қуаттары (темперамент)
организмдегі сұйықтардан қалыптасады деп есептеді. Сондықтан ол аурудың
себептерін жалпы (сыртқы әсерлерден) және даралама (жеке бастың
ерекшеліктерінен) болады деп екі топқа бөлді.
Бұл ғұламалардың беделінің күштілігіне байланысты жүздеген жылдар бойы
олардың ілімдері өзгеріссіз сақталған.
Тәжірибелік физиологияның қалыптасуы римдік дәрігер Клавдий Гален (129-
201) түңғыш рет қолданған вивисекциялық (тәнтілу) тәсілдерінен басталады.
Оның жасаған тәжірибелері бірнеше ғасырларға созылған қағидалардың негізін
қүрады.
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы әлемге Аристотельден кейінгі "Екінші ұстаз"
деп танылған бабамыз Әбу Насыр Әл Фараби (870-950 ж.ж) - "дәрігер әрбір
ағзаның саулығын анықтау үшін, оның жаратылысына қарай атқаратын қызметін
білуге тиіс" - деп жазды. Әл-Фарабидің айтуынша, "медицина - ақиқат
негіздерге сүйеніп, адам организмі мен оның әрбір мүшесінің аман-саулығын
қамтамасыз ететін өнер". Әл-Фараби медицинаның мәнін, мақсатмұратын ғылыми
материалистік тұрғыдан қарады. Ол адамның рухани, ойлау және басқа
психикалық қабілеттеріне қоршаған ортаның әсерін, аурудың пайда болу себеп
- салдарын, емдеу амалында дәрі мен тамақтың маңызын дұрыс түсінді. Әл-
Фараби денсаулықты сақтау үшін дәрігерлерге жеті міндет жүктеді: 1) дене
мүшелерінің құрылысы мен қызметін; 2) денсаулықты анықтау - диагностика
тәсілдерін; 3) аурудың түрлерін және пайда болу себептерін - этиологияны;
4) аурудың белгілерін - симптомдарын және оларды өзара ажыратуды; 5) ауруды
дұрыс емдеуді, тағамдар мен дәрілерді жөнді тағайындауды - терапия; 6)
денсаулықты нығайту шараларын ұйымдастыру, салауатты өмір салтын
қалыптпстыруды; 7) аурудың алдын алу істерін жүргізу, емдеу нәтижесін
қадағалауды білуі тиіс.
Оның мүндай жан-жақты ұсыныстары қазіргі кезде де медицина әлемінде кеңінен
қолданылып отьф.
Әлемдік медицинада ерекше орын алған шығыстың екінші дарынды ғұамасы Абу
Али ибн Сина.
Абу Али Әл-Хусейн ибн Сина (980-1037) -әлемге латынша аты Авиценна деп
танылған дәрігер, философ, ақын, шығыс ғылымының кемеңгері.
Ибн-Синаның данышпан еңбегі "Медицина қағидалары" (толық аталуы "Китаб ал
Ка-нун фи-т-тибб") жарық көргелі бері (1012-1024 ж.ж.) бүкіл дүниежүзінде
дәрігерлердің бірнеше ұрпағы медицина саласында тәлім алды. Ол өзінің
білімін жетілдіруде, Аристотельдің шығармаларын үғынуда Әл-Фараби
еңбекерінің маңызы болғанын ерекше атады. Ибн-Сина кітабында медицина
ұғымына түсініктеме, денсаулық туралы толық анықтама береді. Онда анатомия,
физиология деректерімен қатар, дерттену туралы көптеген мәліметтер бар. Ол
өз заманындағы жалпы және жеке аурулардың түрлерін, олардың пайда болу
себептері мен белгілерін, ауруды емдеу тәсілерін келтірген. Қағиданың
"Денсаулықты сақтау" деген бөлімінде балалардың туылғаннан өскенге дейінгі
және жасы ұлғайғандардың денсаулығын сақтаудың тәсілдері берілген.
Абу Али ибн - Синаның баға жетпес еңбектері осы күнгі медицина,
физиология, гигиена, валеология, санология ғылымдарына мызғымас негіз болып
отыр.
Организмнің тіршілік іс әрекетін бақылау және тәжірибелер арқылы
ұғынатын ғылым ретінде физиология ХҮІ-ХУШ ғ.ғ. арасында қалыптасты.
Физиология дамуының екінші кезеңін 1628 жылдан бастап санайды. Осы жылы
ағылшын ғалымы, дәрігер, эмбриолог Уиль-ям Гарвей (1578-1657) өзінің "Жүрек
пен қан қозғалысының анатомиялық зерттеулері" деген ғылыми еңбегін басып
шығарды. Осы еңбекте тірі организмдерге жасалған тәжірибелердің нәтижесінде
қанайналымы туралы бұрынғы бірсыпыра теріс ұғымдарды әшкереледі. Ол ғылыми
зерттеулерге вивисекция әдісін кеңінен енгізді. 1 Осы тәсілдер арқылы
теріні, ағзаларды, тіндерді ашып, олардың қызметін тікелей бақылауға
мүмкіндік туды. Сөйтіп, жануарлар физиологиясының негізгі бастамасы деп
саналатын Уильям Гарвей ашқан қанайналымының желісі осы кезде де өзгерусіз
қолданылады. Оның екінші еңбегі "Жануарлардың пайда болуын зерттеу" (1651)
эмбриология ғылымының негізін қалады. Бұл (кейін акушерлік ғылымның дамуына
және қалыптасуына зор түрткі болды. Физиологияның үдерісті (прогрессивті)
дамуына рефлекстік ілімнің көп ықпалы тиді. Оның негізін қалаушы - француз
философы, жаратылыстанушы Рене Декарт (1596-1650). Ол мидың қызметін У.
Гарвей ашқан қанай-налымы жүйесінің үлгісі ретінде, сол кездегі механикалық
қағидалар да сәйкес ұғынды. Оның болжауы бойынша, сыртқы түрткілердің
әсері, жүйке ұштары арқылы қабылданып, мидан тойтарылып бұлшық еттерге
оралып, оларды қозғалтады.
У. Гарвей жаңалықтары кейін организмнің әрекеттерін тәжірибе арқылы
зерттеу көбейіп, физиологияның екінші даму кезеңінде көптеген жаңа ғылыми
мәліметтер анықталды. Осыған қоса, бүл кезде физика, химия ғылымдары күшті
дамып, олардың жаңа зерттеу әдістері мен жетістіктері физиологияда кеңінен
пайдаланылды.
Физиологияның осы даму кезеңіне зор үлесін қосқан орыстың ұлы ғалымы М.В.
Ломоносов (1711-1765) болды. Ол 1748 ж. түңғыш рет жаратылыстанудың негізгі
материя мен энергия сақталу заңын ұсын-ы. Ол түрлі түсті ажырату теориясын
және дәм сезудің қазіргі қайталанып отырған жіктелісін (классификация)
жасады.
XVIII ғ. аяғында итальян физигі Луид-жи Галъвани (1737-1798) тіндердегі
электр құбылысын ашты. Оның тәжірибелері кейін физиологияның үдере дамыған
электрофизиология саласының ірге тасын қалады.
Осы еңбектердің негізінде физиологияға аспаптық зерттеу әдістері
енгізілді. Оның негізін қалаушы неміс физиологы, физик, психолог Герман
Гельмгольц (1821-1894). Ол физиологияның қазіргі бір саласы биофизика
ғылымының негізін жасады. Гельмгольц бірінші болып жылу бөлу мен
термодинамика зандылықтарын ашты. Дыбыс қабылдаудың резонанс теориясын
жасады (1856). Көру физиологиясында ол көздің оптикалық қасиетін зерттеп,
икемделіс және түсті ажырату теорияларын жасады, осы күнде қолданып жүрген
офтальмоскоп аспабын үсынды (1853). Гельмгольц термоэлектрлік әдісін
қолданып бүлшықеттің жылу өндіру (1845-1847) және жиырылу (1850-1854)
қасиеттерін анықтады, ең бірінші болып жүйке талшықтары арқылы қозудың
тарау жылдамдығын өлшеді (1867-1871). Алайда ол ақиқат болмысты мақұлдай
тұрып, түйсікті сезім мүшелері қабылдайтын шартты белгілерден, рәзімдерден
пайда болады деп жаңсақ үғынды.
Бұл кезеңде әр елде бірнеше бағытпен физиологиялық ғылыми мектептер пайда
болып, көптеген түбегейлі жаңалықтар табылды.
Әсіресе, жүйке, ет жүйесі жете зерттеліп, рефлекс туралы алғашқы ақиқат
ұғымдар қалыптасты. Физиологияның жедел дамуына орыс ғалымдарының көрнекті
еңбектері ықпалын тигізді. Олардың ішінде атақты физиологтар И.М. Сеченов
пен И.П. Павлов ерекше орын алды.
Ғылым тарихында "Орыс физиологиясының атасы" деп танылған И.М. Сеченов
(1829-1905) бірінші болып қандағы еріген газдарды шығарып алып талдау
жасады, тірі организмдегі әртүрлі иондардың қызметін анықтады, орталық
жүйке жүйесіндегі қозудың жиынтықтау құбылыстарын көрсетті. Сонымен бірге
ол ғылымның жаңа бағыты - еңбек физиологиясының негізін салушы. Оның
бұлшықеттің жиырылуы, қажуы және белсенді тынығу туралы ілімі әлі өз
маңызын жойған жоқ. Орыс ғылымының даңқын алғашқы шығар-ған И.М. Сеченов
ашқан - орталық жүйке жүйесіндегі тежелу. Өйткені бүл рефлекстік қағиданы
жаңа тұрғыдан бақылап, орталық жүйке жүйесі туралы ілімді түпкілікті
өзгертуге мүмкіндік туғызды.
И.М. Сеченов "Ми рефлекстері" (1863) деген данышпандық шы-ғармасында
тұңғыш рет психикалық ісәрекеттердің физиологиялық заңдылықтарын көрсетті.
Сөйтіп, ол табиғаттың ең күрделі құбылысы санаға талдау жасады,
материалистік психологияның негізін қалады.
И.М. Сеченов пен И.П. Павловтың жүйелі еңбектерінің нәтижесінде, олардың
ғылыми мектептері бүкіл әлемге танымал болып, алдыңғы қатардағы
физиологиялық ой-өрісінің орталы1 ғына айналды. Сөйтіп, физиологияның даму
тарихының үшінші, Павловтан кейінгі кезеңі басталды.
И.П. Павлов (1849-1936) организм ағзаларының қызметін нервизм
тұрғысынан зерттеп, реттелу зандылықтарында жүйке жүйесінің жетекші мәнін
көрсетті. Алдыңғы саптағы өзінің әріптестері И.М. Сеченов, С.П. Боткин,
В.М. Бехтерев, Г.А. Захарьин ілімдеріндегі нервизм бағыты И.П. Павловтың
барлық жұмысында көрнекті орын алды. Оның алғашқы еңбектері қанайналымының
реттелу тетіктеріне арналды (1874-1889). Ол жүрек қызметін реттейтін үш
түрлі жүйке талшықтарының болатындығын анықтады. Бұл зерттеуінде ол
физиология тарихында тұңғыш рет жүйкенің жүрек етіне нәрлендіру
(трофикалық) тапты.
И.П. Павлов жүрек-тамыр жүйесін тексерумен қатар асқорыту физиологиясын
(1889-1901) зерттеді. Ол көптеген жаңа тәжірибелік хирургия әдістерін
енгізіп, бүкіл асқорыту бездерінің тікелей жүйке жүйесі қатысуымен қызмет
атқаруын дәлелдеп берді. Асқорыту без-дерінің жүйке жүйесі қатысуы
арқасында ғана тамақтың әртүрлі құрамы мен мөлшеріне лайықты икемделетінін
көрсетті. Осы асқорыту жүйесі саласындағы еңбектері үшін 1904 жылы И.П.
Павловқа дүниежүзілік Нобёль сыйлығы берілді.
И.П. Павлов шәкірттерімен бірге физиологиялық хирургия негізінде
созылмалы тәжірибелік әдісін дамытты. Ол әдіс ағзалардың қызметін сау тұтас
организм жағдайында, оның физиологиялық үрдістерін табиғи қалпында
синтездік зерттеуге қолайлы болды. \ И.П. Павлов зерттеулерінің екінші
бір маңызды жағы – организмді) жеке ағзалардьщ жай ғана жиынтығы емес,
сыртқы ортамен тығыз байланыста қызмет атқаратьш толық біртұтас жүйе
ретінде қарауы. Ол организмнің қоршаған ортамен өзара байланысы оның
құбылмалы жағдайлары жоғары жүйке ісәрекеті арқылы атқарыльпъш дәлелдеді
(1901-1936)." И.П. Павлов ашқан шартты рефлекстер әдісі организмнің
мінез әрекеті негізін қалаушы психикалық әсерленістерді тексеруге
мүмкіндік берді. Әсіресе, шартты рефлекстердің қалыптасу мен тежелу
зандылықтары жоғары жүйке ісәрекетінің типтері олардың тәжірибелік неврозда
бұзылуы ұйқы, гипноз сигналдық жүйелердің басым негіздері анықталды. Соның
нәтижесінде жоғары жүйке ісәрекеті туралы материалистік ілім қалыптасты.
И.П. Павловқа 1935 ж. Халықаралық XV физиологиялық конгресс
"Дүниежүзілік физи-ологтардың атасы" деген құрметті атақ берді.
И.П. Павлов көптеген шәкірттер даярлады. Олар кейін физиологиялық жаңа
ғылыми бағыттарын жасап маңызды жаңалықтар ашты.
Физиологияның бүл даму кезеңінде орталық жүйке жүйесін зерттеуге зор
үлесін қосқан орыс ғалымдары Н.Е. Введенский мен А.А. Ухтомский болды.
Н.Е. Введенский (1852-1922) атақты физиолог, студент кезінен бастап,
И.М. Сеченовтың жетекшілігімен физиология ғылымымен айналысты. Оның
еңбектері жалпы физиология мәселелеріне арналған. Ол жүйке талшырының қозу
серпіністерін телефон арқылы алғашқы рет тіркеді. Жүйке және бұлшықет
талшықтарының қозу ырғақтарын салыстыра отырып, ол оптимум (оңтайлы) және
песимум (күйрек) тітіркеніс қасиеттерін ашты (1886). Ғылымға олардың
нәбилдік қабілеті немесе әрекеттік ширақтығы болатыны туралы ұғым енгізді
(1892).
Н.Е. Введенскийдің елеулі еңбектері парабиоз (тіріге жуық) ілімінің
негізін қалады, қозу мен тежелудің арақатынасын көрсетті (1901). Оның
тұжырымды ойлары медицинада көптеген дерттену (патогенез) себептерін және
дәрілердің физиологиялық әсерін зерттеуде кеңінен қолданып отыр.
А.А. Ухтомский (1875-1942) көрнекті физиолог, Н.Е. Введенскийдің
шәкірті. Оның маңызы зор күрделі ілімі - доминанта туралы (1923). Доминанта
(үстемдік) - жүйке орталықтары ісәрекетінің негізгі қасиеті. Үстемді
орталықтардың жоғары қозғыштық, беріктік, жинақтылық және тұйықтылық
қасиеттері болады, олар рефлекстік әсерленіске қатысы жоқ басқа қозуларды
тежеп отырады.
А.А. Ухтомский таным үрдісіне қатысты кеңістік пен уақыттық
сипаттамалардың өзара әрекеттесу бірлігі хронотоп болатындығын тапты. Ол
қозғыш құрылымдардың қозу кезінде белсенділігі тітіркендіру әсерінен
тәуелсіз артатынын көрсетті (1942).
Қазіргі кезде доминанта ми қызметінің негізгі тетіктері деп саналады.
Ол арқылы мидың нейродинамикалық құбы-лыстары, жоғарғы және төменгі
бөлімдерінің өзара қатынасы түсіндіріледі. А.А. Ухтомский рефлекстік
ісәрекетке талдау жасады. Оның ойынша, онто- және филогенезде шартсыз
рефлекстер шартты бейнелістен шөжіп (редукция) немесе күрделіліктен жабайы
түрге қарай дамиды (1942). Оның ырғаққа үйрену және физиологиялық
үрдістердің жылдамдығы туралы ілімі мидың жеке құрылымдарын
электрофизиологиялық зерттеуде, қазіргі автоматты қондырғылар жа-сауға
қолданылады. Бүгінде А.А. Ухтомский анықтаған физиологиялық тербелісті
құбылыстардың, жеке және тарихи даму кезінде, әрекеттік ширақтығы
артатындығы дәлелденді.
Л.А. Орбели (1882-1958) көрнекті физиолог, өзінің ғылым жолындағы
еңбектену кезеңін И.П. Павловтьщ көмекшісі және әріптесі ретінде бас-тады.
Оның еңбектері әлемдік физиологияның әртүрлі саласында өзінің қалаулы орнын
тапты. Ол эволюциялық физиологияның негізін салды.
Л.А. Орбели жоғары жүйке қызметін тексеруде және симпатикалық жүйкенің
организмді бейімдеу-нәрлендіру әсерін анықтауда көптеген жаңалықтар ашты.
Ол қолданбалы физиология саласында (авиация, суға сүңгушілер) іс-тәжірбиеге
қажетті зерттеулер жүргізудің бастамасын жасады. Л.А. Орбели мен оның
шәкірттері жүлын мен мишықтың қозғалыс үрдістерін үйлестіруді және оны
вегетативтік жабдықтауды қамтамасыз ететінін дәлелдеді.
П.К. Анохын (1898-1974) академик, көрнекті ғалым - физиолог. Ол И.П.
Павловтың шәкірті ретінде, ми қызметі туралы келелі еңбектері-мен, оның
ілімін әрі қарай жалғастырды. П.К. Анохин әлемдік ғылымға енгізген
әрекеттік жүйе теориясының түбегейлі негізін қалады (1930-1934). Оның
негізгі тетіктерін және ұйымдастырылу құрылысын: әсерлік құрамыс, шешім
қабылдау, нәтижені салыстырушы, ісәрекеттің нәтижесі және кері байланыс
бөлімдерден тұратынын анықтады. Осы жүйенің сезімдік құрамыс сатысына
эмоция мен мотивация, жағдайлық және қозғағыш әсерлердің қатысатынын
көрсетті (1866-1968). Ол шартты рефлекстің жаңа әдістерін қолданып, оның
қалыптасу тетіктен және ішкі тежелудің ескерілмеген жақтарын тапты (1935-
1958).
Мақсатты ісәрекетті орындауды мидың маңдай бөліктерінің ерекше орын
алатынын атады (1949). Ми қыртысы әсерленістерін белсендіруші құрылымдарды
(1956-1962) және нейрондардың туынды пәрмендерінің жаратылысы туралы жаңа
үғымдар енгізді (1960-1964).
П.К. Анохин мидың озық бейнелеу қасиеті болатындығын, ней-рондардың
бірлестіріс әрекетін (1967) және нейрохимиялық негіздерін, ұйқы мен
ауырсыну сезімінің жүйкелік тетіктерін, наркотиктер мен психотропты
дәрілердің әсерін (1971-1973) дәлелдеді.
Ол әрекеттік жүйелердің жас кезеңдерінде іріктеліп, қажетті кезінде
қалыптасуы туралы системогенез ілімінің негізін қалады. Ең алдымен
тіршіліктік бейімделу жүйелерінің іске қосылатынын анықтады.
В.В. Парин (1903-1971) медицина ғылымының жаңа: клиникалық физиология,
космостық және авиациялық медицина, биокибернетика салаларының негізін
қалаушы. Оның алғашқы еңбектері қанайналымы физиологиясы, өкпе
тамырларының, көкбауырдың жүйкелік интрорецепциялық реттелуін тексеруге
арналған. Ол медицинаға жүректі зерттеудің баллистография әдасш,
организмнің жер бетінде және ұшқандағы бақылау тәсілдерін енгізген.
X. Досмұхамедов академия бітіргеннен кейін көп жылдар бойы Перьмде,
кейін Орал әскери бөлімдерінде дәрігер болып қызмет істеді. Кеңес өкіметі
жылдарында ол халық ағарту институтында оқытушы, Орта Азия университетінде
ординатор қызметін атқарды. Ол 1924 жылы Ресей академиясының Орталық
өлкетану бөлімшесінің корреспондент-мүшесі болып сайланды. 1926 жылы Қазақ
педагогика институтының проректоры, кейіннен педология кафедрасының
меңгерушісі, профессор қызметін атқарды (1929). Осы жылдары бұған қоса
денсаулық сақтау және халық ағарту істеріне белсене қатысты.
Оның қаламынан "Адам тән тірлігі" (1927), "Сүйектілер туралы" (1928),
"Жануарлар" (1928) атты еңбектер туындады. X. Досмүхамедов - ұлттық және
әлеуметтік психологияның негізін қалаушы. Оның тіл, сөйлеу туралы
еңбектері, балалардың "аламандық мінезі" - акцентуация мен "әлеуметшілдік"
- социализация үғымдары әлі өз мәнін жойған жоқ. Ғалымның сол жылдары
физиология мен психологияға енгізген көптеген терминдері ("жүйке жүйесі",
"сана", "ерік", "қозу" т.б.) төл тілімізді байытып, күні бүгінге дейін
өзгерместен қолданылып келеді.
Жүсіпбек Аймауытов (1889-1931) - көрнекті ғалым, психолог, жазушы, қоғам
қайраткері Павлодар өжесінде, Баянауыл ауданының Қызылтау атырабында туған.
Ол педагогика саласында қызмет істеп жүргенде бірнеше оқу құралдарын жазды.
Оның "Тәрбиеге жетекші" (1924), "Психология" (1926), "Жан жүйесі" (1926)
кітаптары мен оқулықтарында физиология мен психология астарлары ұлт
тілімізде сөз болды. Мұнда қалыпты физиологияда түпкілікті орын тепкен, әлі
де қолданбалық мәнін жоймаған түрлі аспаптардың (сфиг-мограф, эстезиометр,
кимограф, камертон т.б.), көптеген схемалар мен кестелердің суреттері
(жүйке саласының бөліктері, ми жарты шарларыдар тағамдық заттар мен
витаминдердщ ғылыми непздерш ашып, еліміздің көптеген өлкелерінде олардың
жетіспейтіндігін, анемия, иод тапшылығының себептерін анықтады, емдеу
тәсілдерін ұсынды, та-ғамдарды темір, иод, селен, микроэлементтер,
дәрумендермен толықтыру тәсілдерін жүзеге асырды. Қазіргі Қазақ тағамтану
академиясының президенті академик Т.Ш. Шарманов және шәкірттері - тамақтану
физиологиясы мен иммунологиясы, биохимиясы мен гигиенасының кең ауқымды
мәселелерін зерттеді. Ғалымдар балалар үшін қоректік тағамдар мен нәрлі
қоспалар ("Балдырған", "Балбөбек", "Ару-ана" т.б.) даярлау ісін алға қойды,
клиникада арнайы диета қолдану шараларын жүзеге асырды.
Т.Ш. Шарманов және шәкірттері (А.А. Алдашев, Ш.С. Тажибаев, Ғ.А.
Қүлқыбаев, Р.С. Көзденбаева, А.К. Машкеев, М.С. Сәулебекова, Л.
Каламкарова, Е.А. Изатуллаев, И.Е. Цой және т.б.) тамақтану фи-
зиологиясының дамуына зор үлес қосты.
Қазақстанда физиологияның дамуына үлес қосқандардың бірі академик
Б.А.Атшабаров. Ол медицинаның маңызды саласы витаминология ғылымының
іргесін қалады. Б.А. Атшабаров өлкелік кәсіби гигиена мен патология
мәселелерін зерттеу нәтижесінде, ауыр металдардың уыттандыру әсерін
анықтап, Н.Е. Введенскийдің парабиоз ілімінің жаңаша тетіктерін тапты.
Физиологияның дамуына өте маңызды үлес қосқан Ал-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің білім мен ғылымға еңбегі сінген қызметкерлер,
белгілі профессорлар: М.Ф. Авазбакиева, С.Т. Төлеуханов, В.М. Инюшин, Н.Т.
Торманов, С.С. Маркеева т.б. Аталған ғалымдар Қазақстандағы бірінші
климатофизиология ғылымының, адамның тауды және шөлді жерлердегі жұмыс
қабілеті мен төзімділігін зерттеген, биофизикалық экология, фотобиология,
хронобиология мен хронофизиология ғылымдарының негізін қалаушылар.
Абай атындағы Қазақ ¥лттық педагогика университетінде физиология пәнінен
дәрістерін беріп, ғылыми жүмысты бастаған профессор И.А. Барышников.
Экология, жасқа сай физиология, қан айналысы және тынысалу мәселелерін
терең зерттеген белгілі ғалымдар К.С. Рымжанов, З.М. Алиакбарова, И.М.
Төлембек және т.б.
Отандық физиология ғылымының дамуына зор үлес қосқан Қарағанды физиология
және гигиена ғылыми мектептерінің ғалымдары Г.Я. Хволес, А.А. Өзбеков, А.А.
Самохина, Б.Е. Алтынбеков, Ғ.А. Құлқыбаев т.б. болды. Қарағанды медицина
институтының қалыпты физиология кафедрасының ғалымдары вегетативтік
жүйелердің қызметін, олардың нейрогуморалды реттелу тетіктерін жете
зерттеп,өлкелік табиғи ортаны тексеріп клиникалық физиологияға,
курортология, физиотерапия саласына көптеген жаңалықтар енгізді. Қарағанды
Еңбек физиологиясы мен гигиенасы ғылыми-зерттеу институтында ғалымдар еңбек
физиологиясының іргетасын қалады, жұмысшылардың физиологиялық
көрсеткіштерінің жаңа стандартьш және кәсіби ауруларды сараптау
белгілерінің шарттарын жасады. Олар шахтерлар мен металургтардың
денсаулығын сақтау, олардың кәсіби ауруларын емдеу және профилактикасын
жасау істерін жаңа жолға қойды.
Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің физиология ка-федрасында
қанайналым мен жоғары жүйке іс әрекеті физиологиясын, валеология және
экология мәселелерін көп жылдан бері зерттейді (А.М. Малыгин, Э.Г. Зәркешев
және т.б.).
Ақтөбе медицина институтының физиологтары (А.А. Өтепбергенов, Т. К
Кәрімов, В.Қ. Қасымбеков, М.К Ізтлеуов, М.С. Парзян т.б.) аймақтық
патологияларды: аминқышқылдары (метионин, треонин), дәрумендер (ретинол,
токоферол) тапшылығын анықтап, оларды емдеу тәсілдерін енгізді, хромның
ағзаны уыттандыру әсерін зерттеуде елеулі табыстарға жетті. Соңғы жылдары
олар валеология саласыңда донозологиялық диагностика әдістерінің
компьютерлік негіздерін жасады.
Ақмола мемлекеттік медицина академиясы (Л.З. Тель, А.А. Абыл-касымов, КМ.
Хамчиев және т.б.), Қазақстан медицина институты (Д.И. Курилова, Н.Б.
Алиева) және т.б. жоғары оқу орындары физиологияның, экология мен
валеологияның дамуына зор үлес қосты.
Сонымен физиологая - дені сау адамның ііршілігі мен кінаратсыз өмір
саласының теориялық негіздфін жасайтын ғылым. Ол ауруды емдеу шар-ты және
оның амалдарын жасап, денсаулықты қорғау арқыды адамның белсенді
ісәрекеті, таімді жұмыскерлігін ұзақ уақыт сақтаңды.
Қалыпты физиология денсаулық көрсеткіштерін ғылыми негізде қарап,
организмнің келешектегі әрекеттік белсенділігін болжайды. Ол студенттерде
клиникалық пәндерден тәлімдеуді іске асырып білікті дәрігерлер даярлауға
мүмкіндік туғызады.
Қалыпты физиология адамның мақсатты іс-әрекетін оның тұрмыс, тұрғын және
еңбек жағдайларын да жүйелі амалдар арқылы бақылайды, ол организмнің
тіршілік үрдістеріне әлеуметтік әсерін анықтайды.
Осы кездегі физиологиялық зерттеу жұмыстарында ғылым мен техниканың,
кибернетиканың жетістіктерін, радиоэлектрониканың жаңалықтарын, есептеуші
машиналарды, телеметрияны т. б. кеңінен тутынады.
Оған қоса қазіргі физиология ғылыми зерттеулерді комплексті түрде
жургізеді. Яғни, шектес ғылымдардың табыстарын, мәліметтерін мол
пайдаланады. Соңғы кезде осының негізінде маңызды ғыдами нәтижелер алынып
отыр.
( Мұнымен бірге физиологиялық зерттеулер жүйелі түрде жүргізіледі.
Организмнің қызметін жүйелі түрде зерттеу ондағы көптеген физиологиялық
жағдайларды түсінуді жеңілдетеді. Сондықтан тірі организмді әрекеттік
жүйелер теориясының тұрғысъшан зерттеу басталды. Бұл теорияны ұсынған П. К.
Анохин. Әрекеттік жүйелер деп әр текті құрылымды ағзалар, тканьдер және
оларіың белгілі бір қызметін қамтамасыз ететін реттеуші механизмдер жинағын
айтады. Былайша айтқанда әрекеттік жүйелер әртурлі шектегі жауап беретін
қурылымдар мен организмнің қызметін қамтамасыз ететін және оның белгілі бір
жағдайға бейімделісін уйымдастыратын жүйкелік және гуморальдық
механизмдерінен тұрады. Мәселен, бір әрекеттік жүйе қан қысымын,
екіншісі—қандағы қант мөлшерін, үшіншісі — тұз бен су тұрақтылығын
қамтамасыз етсе, төртіншісі — қозғалыс бейімділігін қадағалайды. Қандай да
болмасын әрекеттік жүйелердің қызметі реттеліс және өзін-өзі реттеуге
негізделген.
Реттелген деп организмнің белгілі бір қажеттігін және ішкі орта
тұрақтылығын (гомеостазды) қамтамасыз етуші әрекеттік жүйелердің қызметін
өзгертіп, оны бір қалыпқа келтіруді айтады. Ал ішкі орта деп организм
клеткалары ішіндегі және сыртындағы тұрақты құрамды қан, лимфа т. б.
сұйықтықты айтады. Жүйкелік-гу-моральдық қатынаспен қатар клеткалар
арасында креаторлык (грек. сгеаіе — көшірме) байланыс та бар. Жаңа және
ескі клеткалардың құрылымында ұқсастық болу үшін клеткалар арасындағы
ақпараттардьщ маңызы зор. Клеткааралық ақпараттарды ірі молекулалар
жеткізеді. Оларды қан клеткалары да тасымалдауы мүмкін. Макромолекулалар
бір клеткадан екінші клеткаға олардың түйіскен жеріндегі саңылаулар
арқылы немесе пиноцитоз жолымен өтеду
Әрекеттік жүйелердің түрлі қызметтерінің бейімделісі жалпы организм
қызметінің жүйкелік-гуморальдық реттелуі арқылы іске асады.
Физиологиялық әрекеттердің өзін-өзі реттеуі деп төменгі даму
сатысындағы жануарлар әлемінде кездесетін реттеудің қарапайым түрін
айтады.
Өзін-өзі реттеу — тіршілік үшін маңызды процесті немесе белгілі бір
тұрақты жағдайды автоматты түрде сақтау қабілеті. Гомеос-тазис, изотермия,
изоосмия, изоволемия, изогидрия т. б. өзін-өзі реттеу арқылы сақталады.
Табиғатта өзін-өзі реттеу арқылы өзгертуші және қалпына келтіруші
жағдайлар автоматты түрде белгілі қалыпта сақталады.
Реттеліс және өзін-өзі реттеу өте қозғыш, тітіркендіргіштің өте аз
күшіне қозатын жүйке жүйесінің қызметі арқылы орындалады. Тірі тканьдердің
көбінде қозғыштық қасиет бар. Яғни, тітіркендіргіш әсер еткенде, ол қозу
деп аталатын белгілі бір жағдайда болады. Қозғыштық жоғары сатыдағы
жануарларға тән қасиет, ал тітіркену — төменгі сатыдағы организмдерге тән
қасиет.Түрлі жүйке элементтері — рецепторлық қүрылымдар, нейрондар, олардың
талшықтары өте қозғыш тканьдерге жатады. Гуморальдық реттеуге қарағанда
жүйкелік реттелістің артықшылығы мынадай:
1. Жүйкелік байланыс белгілі бір мүшеге, клеткалар тобына дәл
бағытталады. Ал, гуморальдық реттеуде химиялық белсенді заттар кан немесе
лимфа арқылы бірнеше мүшеге, тканьге әсер етеді. Сон-дықтан ол заттарға
организмнің жалпы әсерленісі байқалады.
2. Жүйкелік байланыс гуморальдыққа қарағанда функцияларды жылдам
реттейді. Жүйке серпіністерінің өрістеу жылдамдығы кан қозғалысынан жүз
еседей тез.
3. Жүйке жүйесі әрекетті тек қана тудырып қоймай, қажет болмаса оны
мүлде тоқтатып та тастайды. Ал химиялық заттың әсері ол зат әбден
ыдырағанша жалғасады?
Адам мен жануарлар организмінде қызмет біртұтас жүйкелік-гуморальдық
жолмен реттеледі. Оның ішінде жүйкелік реттеу басты, гуморальдық реттеу
қосымша механизм.
Әрекеттердің жүйкелік және гуморальдық реттелісін, бірлесттін
физиологтар ашқан жүйкеаралық байланыс — синапстармен (түйіспелермен)
дәлелдеуге болады. Жүйке жүйесінің қозуына синапса химиялық зат — медиатор
пайда болып, ол қозуды бі нейроннан екінші нейронға өткізеді.
Орталық жүйке жүйесінің барлық қызметі рефлекс түрінде айқарылады. Ең
алғаш рефлекс туралы түсінікті XVII ғасырдың сонында Р. Декарт негіздеген.
Рефлекс (геііехіо — тойтарыс)—сыртқы ортаның әсерлеріне организмнің жүйке
жүйесінің қатысуыме берген жауабы. Қандай да болмасын ол рефлекстік доғаның
барлық бөлімдері түгел болғанда ғана пайда болады. Рефлекстік доға —
бейнеліс кезінде қабылдағыштан эффекторға дейін қозудыі өрістейтін жолы.
Оған жауап әсерленісін тудыратын бірнеше жүй келік құрылымдар қатысады.
Рефлекторлы доға қабылдағыштар дан (интеро, экстеро және проприо-
рецепторлар), орталыққа тебе тін сезімтал жүйкеден қозуды өткізетін орталық
бөлімнің (ми меі жүлынның) нейрондар тобынан, орталықтан тебетін қозғаушь
жүйкеден және эффектордан (жұмысшы ағзадан) түрады. Рефлекс тік доғаның бүл
бөлімдері тура байланыс жолы арқылы жалғасады.
Орталық жүйке жүйесіндегі нейрондар арнайы қызмет атқаруға бейімделіп
тұрақты орында орналасады. Яғни әрбір жүйке ор талықтары организмнің
белгілі бір қызметін реттеуге бейімделген Мәселен, тынысты реттейтін жүйке
орталықтары сопақша мидың жүлынның, ми бағанының, ми қыртыстарының белгілі
бір жерінде орналасқан.
Организмнің тіршілік жағдайына икемделу мен рефлекстіь қызметін кері
афферентация немесе кері байланыс қамтамасыз етеді.
Кері байланыс деп әрекеттің нәтижесі немесе қажеттілігі туралы
кабылдағыштан басталатын ақпаратты орталық жүйке жүйесіне жеткізетін
байланыс жолын айтады. Мұндай мәліметтер орталық жүйке жүйесіне тек қана
эффектбрлардың сезімтал элементтерінен ғана келіп қоймай, әрекеттің
негізінде тітіркендірілген басқа ағзаларда орналасқан бірқатар
қабылдағыштардан да келеді.
Тірі организмдегі рефлекторда әсерленістің тура және кері байланысы
кибернетикадағы байланыстармен бірдей. Кибернетикалық жүйенің арасында бір-
бірімен мәліметтесу байқалады, яғни оның қызметі ақпарат (информация)
теориясына негізделген. Ақпарат теориясы түрлі мәліметті қабылдау, таңбалау
(кодтау), талдау, мәлімет тасу және сақтау заңдарын зерттейді.
Кибернетикалық жүйелер әрекетінің негізгі және жалпы принциптері
физиологиялық кейбір процестерді моделдеуге мүмкіндік берді. Мысалы,
шартты рефлекстердің жасанды моделдері, жүйкелік қозудың механизмі,
нейрондардың моделдері жасалды. Жүрек ырғағын зерттеу нәтижесінде
электростимулятор іске қосылып, көптеген науқастар жазылып еңбекке
қайтарылды. Қатерлі жүрек ауруларына операция жасау үшін жасанды аппараттар
жиі қолданылды. Осы іспетті гемодиализ немесе жасанды бүйрек кеңінен
тарады.
Сфизиология мен техникалық ғылымдарды тығыз байланысынан бионика дамыды.
Мұндай жетістіктер медицина ғылымының басқа да жаңа салаларын
қалыптастырды.
Физиология ғылымының қазақ жерінде дамуы барысында, оның іргетасын қалаған
— атақты ғалым, академик А. П. Полосухин (1901 —1965) болатын. Ол
Қазақстанда алғашқы ғылыми-зерттеу физиология институтын ашып, ғылыми
мамандар дайындауда көп еңбек сіңірді. А. П. Полосухин бастаған
қазақстандық физиологтар кан айналысы жүйесі мен бұрын тексерілмеген
лимфология саласын зерттеуде үлкен табыстарға жетірді.
Физиология ғылымының өркендеуіне зор еңбегі сіңген — белгілі ғылым
қайраткері, академик Н. О. Базанова. Оның қыруар еңбектері ауылшаруашылық
физиологиясын үрдіс дамытуда. Көп жылдар бойы қазақстандық физиологтар
қоғамын басқарып, оны әлемге танытты.
Соңғы жылдары медицина ғылымының әлеуметтік мәні зор саласы — тамақтану
физиологиясы жедел дамуда. Мұнда дүние жүзінде танымал ғалым, академик Т.
Ш. Шармановтың жүйелі еңбектері жетекші орын алады. Оның белсенді
қатысуымен Қазақстанда тамақтану аймақтық проблемаларының ғылыми-зерттёу
институты ашылды. Ондағы ғалымдар нәрлі заттар мен витаминдердің ғылыми
негіздерін ашып, балалар үшін қоректік тағамдар даярлады, клиникада арнайы
диета қолдану шараларын жүзеге асырды. Қазіргі кездегі физиология, басқа да
ғылымдардың жетістікте-рш кеңінен пайдаланып, медицина салаларының дамуына
ықпалын тиізуде.
Сонымен физиология — дені сау адамның тіршілігі мен өмір салтының
теориялық негіздерін жасайтын ғылым. Ол ауруды емдеу шартын және оның алдын
алу амалдарын жасап, денсаулықты қорғау арқылы адамның белсенді іс-
әрекетін, тиімді жұмыскерлігін ұзақ уақыт сақтайды.
Қалыпты физиология денсаулық көрсеткіштерін ғылыми негізде қарап,
организмнің келешектегі әрекеттік белсенділігін болжайды. Ол студенттерде
клиникалық пәндерден тәлімдеуді іске асырып, білікті дәрігерлер даярлауға
мүмкіндік туғызады.
Қалыпты физиология адамның мақсатты іс-әректін оның тұрмыс, тұрғын және
еңбек жағдайларында жүйелі амалдар арқылы бақылайды. Ол организмнің
тіршілік процестеріне әлеуметтік әсерлер ыкпалын анықтайды. Адамның
тіршілік әрекеттері жас кезеңдеріне сәйкес өзгеріп отырады. Өйткені,
онтогенездік дамудың әр-бір сатысында өзіндік физиологиялық көрсеткіштер
қалыптасады .
Кіріспе.
Арақ-шараптың адам ағзасына тагізетін әсеріне келсек, оны ми жасуша-
ларының, жүйке жүйесі қызметінің және жалпы ағзаның уы деп атауға болады.
Басқа улардан алкоголь уының айырмашылықтары-ол әрі еліктіргіш, баурағыш,
болып саналады.
Адам физиологаясынан мәлім, жүйке жүйесі адамның денесіндегі барлық
мүшелерін, мүше жүйелерінің қызметгерін және жалпы ағзаны сыртқы ортамен
байланыстырып, басқарып тұрады. Осыған орай, жүйке жүйесінің қызмегі екі
дәрежеде жүрегінін еске алуға болады. Мысалы, жүйке жүйесі жүріп-түру
бұлшық еттерін, өкпе-бауыр, жүрек, бүйрек, ішек-карын, ішкі жеке сыртқы
бездердің т.б. жұмысын басқарып тұрса, ол жүйке жүйкесікің төменгі дәрежелі
қызмегі дсп атадады. Ал жүйке жүйесі бес сезім мүшелері (көру, есту, дәм
білу, иіс сезу, төн сезу) арқылы ағзаны қоршаған сыртқы ортамен (ыстық-
суық, кауіп-катер, жақсы-жаман, ащы-тұщы т.б.) байланыстыратын, оларды
сездіріп түрса, ол жүйке жүйесінің жоғары дәрежедегі қызметі деп аталады.
Жүйке жүйесінің жотары жөне төменгі дөрежелі қызметі қалыпты жағдайда
оргалық жүйке жүйесіне, яғни мидың бір-біріне қарама-қарсы болған қозу
мен тежелу деп аталатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz