Жай сөйлем

Жоспар
Кіріспе

1 СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ
2 СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ
3 СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ
4 ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕЛЕР
5 ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕР

Сөйлем біршама тиянақталған ойды білдіреді. Сөйлем — тілдегі мақсатты ойды білдіретін негізгі тәсіл. Адамдар бір-бірімен сөйлем арқылы түсініседі. Айтайын деген ойымызды жай сөйлем арқылы да, құрмалас сөйлем арқылы да білдіре аламыз. Мысалы: Қазір Еркебұлан сол ақ отаудың төрінде жалғыз отыр. Самолет төмен түскен сайын, бұлт қоюлана берді (3. Ш.) деген екі сөйлемнін, алдыңғысы тиянақты жалаң бір ойды білдіретін жай сөйлем де, соңғысы самолеттің төмен түсуі және бұлттың қоюлана бергендігі жайында айтылған екі ойды ұштастыра келіп күрделі ойды білдіріп тұрған құрмалас сөйлем.

Сөйлем бір сөзден де, грамматикалық байланысқа түскен әлденеше сөздердің тіркестерінен де жасала алады. Мысалы: Ай дала. Көлдің биік қабағы (С. М.). Кеш... Қарсақпай заводы. Далада қыбырлаған жан жоқ (С. М.). Біршама тиянақталған ойды білдіретін жеке сөзді немесе грамматикалық байланыста айтылған сөздер тобын сөйлем дейміз. Әрбір сөйлем дауыс ырғағы (интонация) жағынан да біршама тиянақталып отыруы шарт.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

6 ЖАЙ СӨЙЛЕМ

Сөйлем біршама тиянақталған ойды білдіреді. Сөйлем — тілдегі мақсатты ойды
білдіретін негізгі тәсіл. Адамдар бір-бірімен сөйлем арқылы түсініседі.
Айтайын деген ойымызды жай сөйлем арқылы да, құрмалас сөйлем арқылы да
білдіре аламыз. Мысалы: Қазір Еркебұлан сол ақ отаудың төрінде жалғыз отыр.
Самолет төмен түскен сайын, бұлт қоюлана берді (3. Ш.) деген екі сөйлемнін,
алдыңғысы тиянақты жалаң бір ойды білдіретін жай сөйлем де, соңғысы
самолеттің төмен түсуі және бұлттың қоюлана бергендігі жайында айтылған екі
ойды ұштастыра келіп күрделі ойды білдіріп тұрған құрмалас сөйлем.

Сөйлем бір сөзден де, грамматикалық байланысқа түскен әлденеше
сөздердің тіркестерінен де жасала алады. Мысалы: Ай дала. Көлдің биік
қабағы (С. М.). Кеш... Қарсақпай заводы. Далада қыбырлаған жан жоқ (С. М.).
Біршама тиянақталған ойды білдіретін жеке сөзді немесе грамматикалық
байланыста айтылған сөздер тобын сөйлем дейміз. Әрбір сөйлем дауыс ырғағы
(интонация) жағынан да біршама тиянақталып отыруы шарт.

6.1 СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ

Сөздердің тіркесу тәсілдері мен түрлері сөйлем ішінде көрінеді. Өйткені
сөздер бір-бірімен сөйлем құрау үшін тіркеседі. Ал сөз бен сездің тіркесуі
олардың жай ғана тізбектелуі емес, грамматикалық тәсілдер мен тұлғалар
арқылы сиитаксистік байлаысқа түсуі. Мысалы: мен, Алматы, оқу, кел, үшін
деген сөздердің жай ғана жиынтығынан ештеңе түсіне алмаймыз. Бұл сөздер
түсінікті, тиянақты бір ойды білдіру үшін Мен Алматыға оқу үшін келдім
деген түрде өзара грамматикалық байланысқа түсуі шарт. Сонда сөйлемде
мынадай синтаксистік тіркестер пайда болады.

1. Мен келдім.

2. Алматыға келдім.

3. Оқу үшін келдім.

Үсен — жақсы. инженер деген сөйлемде Үсен — инженер және жақсы инженер
деген екі грамматикалық байланыс бар.

Сөйлемдегі сөздер өзара төрт түрлі грамматикалык тәсіл арқылы байланысады.

1. Жалғау арқылы байланысу.

2. Орын арқылы байланысу.

3. СептеулІк шылау арқылы байланысу.

4. Интонация арқылы байланысу.

6.2 СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ

Сөздердің өзара байланысы ішінара бес түрге бөлінеді.

1. Қиысу — баяндауыштың бастауышпен байланысы. Мысалы: Біз оқушымыз. Сендер
студентсіңдер. Мен жазушымын. Олар бірінші космонавтар. Сіз оқытушысыз. Мен
оқыдым. Біз оқыдық. Бұл — Шолақсай, Табысымыз мол, ертеңіміз айқын
(газеттен).

2. Меңгеру — сөздердің өзара септік жалғауларының (ілік пен атаудан басқа)
біреуі арқылы байланысқан түрі. Мысалы: Алтын етікті де аяққа киеді. Жақсы
ісімен жақсы.

3. Матасу - ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы.
Мысалы: ағаштың бұ.үтағы.

4. Қабысу деп сөз бен сөздің өзара ешбір жалғаусыз тұрған орны арқылы
байланысуын айтамыз. Мысалы: қызық кітап, ақ жаға, алтын сағат.

5. Жанасу - сөздердің жалғаусыз орын тәртібі арқылы байланысуының бір
түрі. Мұның қабысудан айырмашылығы - тіркескен сөзінен алшақтап
араға сөз салып та тұра алады. Мысалы: шарықтап ұшу, шырақтап көкке
ұшу, ертең бару, ертең киноға бару.

6.3 СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ

СӨЙЛЕМ МҮШЕСІ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК

Сөйлем мүшесі болатын сөз немесе сөз тіркесінің мынадай негізгі белгілері
болады:

1. Сөз я сөз тіркесі дербес, толық мәнді болып, белгілі бір сұраққа жауап
береді.

2. Белгілі грамматикалық тұлғада тұрады.

3. Өзінің байланысатын сөзімен еркін синтаксистік қатынасқа түседі.

4. Сейлем ішінде өзіне тән орны болады. Міне,осы белгілерге толық ие
болатын сөздер мен сөз тіркестері ғана сөйлем мүшесі болады. Мысалы:
Поезд Қарағандыға таңертең ерте келді (3. Ш.) деген сөйлемдегі әр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.