Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау мәселелері ... ... 6
1.1. Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері ... .16
ІІ Тарау. Баланы ауыстыру үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
2.1. Баланы ауыстыру қылмысын саралау ... ... ... .23
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... .. 54
І Тарау. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау мәселелері ... ... 6
1.1. Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері ... .16
ІІ Тарау. Баланы ауыстыру үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
2.1. Баланы ауыстыру қылмысын саралау ... ... ... .23
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... .. 54
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына биылғы Жолдауында біздің Конституцияның әлемде демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне сәйкес келетіні танылып отырғандығын, егер атына сын айтылып жұрсе, оның ережелерінің орындалуына ғана қатысты болып жүргендігін, онда берілген құқықтар мен мүмкіндіктер әлі де болса толығымен игерілмей келе жатқандыгын айта келе, ең әуелі қолданылып жүрген Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет екендігін басып көрсетті.
Расында да, 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Ата Заңымыз — Қазақстан Республикасы Конституциясының мағынасы мен мәніне тереңінен жугінсек, оның Қазақстандағы азаматтарды құқықтық қорғау, олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту женіндегі негізгі заң екендігін аңғару қиын емес. Конституцияның 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарың/1/ деп айқыннан-айқын көрсетілуі осы пікірдің нақты дәлелі болса керек.
Расында да, 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Ата Заңымыз — Қазақстан Республикасы Конституциясының мағынасы мен мәніне тереңінен жугінсек, оның Қазақстандағы азаматтарды құқықтық қорғау, олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту женіндегі негізгі заң екендігін аңғару қиын емес. Конституцияның 1-бабында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарың/1/ деп айқыннан-айқын көрсетілуі осы пікірдің нақты дәлелі болса керек.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы
2. «Право человекаң. Отв.ред. Е.А.Лукашева. 75 б.
3. «Право человекаң. Отв.ред. Е.А.Лукашева. 75 б.
4. "Юридический статус личности в России". Воеводин Л.Д.90 б.
5. "Структура прав человека и гражданина". ЛукашеваЕ.А. 79 б.
6. "Структура прав человека и гражданина". Лукашева Е.А. 81 б.
7. "Адамның халықаралық құқықтары". Бюргенталь Т. 101б.
8. "Конституционное право". Отв.ред. Козлов А.Е. 48 б.
9. "Конституционное (государственное) право зарубежных стран". Отв.ред. Страшун Б.А. 95 б.
10. "Конституционное (государственное) право зарубежных стран". Отв.ред. Страшун Б.А. 78 б.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. "Қазақстан" баспасы, 1998 ж.
12. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешу жолдары. Алматы. "Қазақстан " баспасы, 1998 ж. 45 б.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. "Қазақстан" баспасы, 1998 ж.
14. «Қазақстан Республикасының баланың құқықтары туралың Қазақстан Республикасының Заңы.
15. Декларация прав ребенка. Конвенция о правах ребенка. Алматы. TOO "Аян Әдет ", 1999 г.
16. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы. "Баспа " ЖШС, 2001 ж.
17. Рустемова Г.Р. Медико-правовые проблемы трансплангпации органов и тканей человека. Алматы. Издательство "Санат ", 1998 г.
18. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешу жолдары. Алматы. "Қазақстан " баспасы, 1998 ж 53 б.
19.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы. "Баспа " ЖШС, 2001 ж.
20. Құдайбергенов М.Б. Международное уголовное право. – Алматы: Ғылым, 1999. 362б.
21. Милевский А.И. Уголовно-правовая борьба с несовершеннолетними. Дисс.к.ю.н. / Московская академия МВД РФ. – М., 2000 г. – 181 б.
22. Адам құқықтары. Адам құқықтары туралы халықаралық билл. – Алматы, 1998 жыл, 52 б.
23. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2- басылымы. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. 560 б.
24. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты редакторлар: С.М.Рахметов, Т.Ә.Бапанов. Алматы: ЖШС «Баспаң, 2001. 704 б.
25. «Қазақстан Республикасында бала құқығы туралың ҚР Заңы, 08.08.2002 ж. № 345-ІІ. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. 576 б.
26. «Неке және отбасы туралың ҚР Заңы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1999. 176 б.
27. Кенжебеков Б. «Бала асырап алудың сыртында сату тұрған жоқ па?ң// Құқықтық Қазақстан, №16, 15.06.2004 жыл.
28. Әділ Қ. «Бала тауарының бағы ашылып тұрң №19. 10.03.04 ж. // Заң.
2. «Право человекаң. Отв.ред. Е.А.Лукашева. 75 б.
3. «Право человекаң. Отв.ред. Е.А.Лукашева. 75 б.
4. "Юридический статус личности в России". Воеводин Л.Д.90 б.
5. "Структура прав человека и гражданина". ЛукашеваЕ.А. 79 б.
6. "Структура прав человека и гражданина". Лукашева Е.А. 81 б.
7. "Адамның халықаралық құқықтары". Бюргенталь Т. 101б.
8. "Конституционное право". Отв.ред. Козлов А.Е. 48 б.
9. "Конституционное (государственное) право зарубежных стран". Отв.ред. Страшун Б.А. 95 б.
10. "Конституционное (государственное) право зарубежных стран". Отв.ред. Страшун Б.А. 78 б.
11. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. "Қазақстан" баспасы, 1998 ж.
12. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешу жолдары. Алматы. "Қазақстан " баспасы, 1998 ж. 45 б.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. "Қазақстан" баспасы, 1998 ж.
14. «Қазақстан Республикасының баланың құқықтары туралың Қазақстан Республикасының Заңы.
15. Декларация прав ребенка. Конвенция о правах ребенка. Алматы. TOO "Аян Әдет ", 1999 г.
16. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы. "Баспа " ЖШС, 2001 ж.
17. Рустемова Г.Р. Медико-правовые проблемы трансплангпации органов и тканей человека. Алматы. Издательство "Санат ", 1998 г.
18. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы: проблемалар және оларды шешу жолдары. Алматы. "Қазақстан " баспасы, 1998 ж 53 б.
19.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы. "Баспа " ЖШС, 2001 ж.
20. Құдайбергенов М.Б. Международное уголовное право. – Алматы: Ғылым, 1999. 362б.
21. Милевский А.И. Уголовно-правовая борьба с несовершеннолетними. Дисс.к.ю.н. / Московская академия МВД РФ. – М., 2000 г. – 181 б.
22. Адам құқықтары. Адам құқықтары туралы халықаралық билл. – Алматы, 1998 жыл, 52 б.
23. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Оқулық. Өңделген, толықтырылған, 2- басылымы. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. 560 б.
24. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты редакторлар: С.М.Рахметов, Т.Ә.Бапанов. Алматы: ЖШС «Баспаң, 2001. 704 б.
25. «Қазақстан Республикасында бала құқығы туралың ҚР Заңы, 08.08.2002 ж. № 345-ІІ. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. 576 б.
26. «Неке және отбасы туралың ҚР Заңы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1999. 176 б.
27. Кенжебеков Б. «Бала асырап алудың сыртында сату тұрған жоқ па?ң// Құқықтық Қазақстан, №16, 15.06.2004 жыл.
28. Әділ Қ. «Бала тауарының бағы ашылып тұрң №19. 10.03.04 ж. // Заң.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
.1. Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ Тарау. Баланы ауыстыру үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
2.1. Баланы ауыстыру қылмысын саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Кіріспе
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына биылғы Жолдауында біздің Конституцияның әлемде демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне сәйкес келетіні танылып отырғандығын, егер атына сын айтылып жұрсе, оның ережелерінің орындалуына ғана қатысты болып жүргендігін, онда берілген құқықтар мен мүмкіндіктер әлі де болса толығымен игерілмей келе жатқандыгын айта келе, ең әуелі қолданылып жүрген Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет екендігін басып көрсетті.
Расында да, 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Ата Заңымыз —Қазақстан Республикасы Конституциясының мағынасы мен мәніне тереңінен жугінсек, оның Қазақстандағы азаматтарды құқықтық қорғау, олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту женіндегі негізгі заң екендігін аңғару қиын емес. Конституцияның 1-бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы —адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарың1 деп айқыннан-айқын көрсетілуі осы пікірдің нақты дәлелі болса керек.
Құндылық салыстырмалы түрде айқындалады демекші, біздің қолданыстағы Конституциямыздың, казақ жерінде мұнан бұрын қолданылған конституцияларды былай қойғанда, әлемдік деңгейдегі мамандардың оң бағасын алғандығын ақпарат кұрадаарынан оқып, біліп жүрміз. Демократия үстемдік құрған әлемдік мемлекет —Америка Құрама Штаттарының Қазақстандағы сол кездегі елшісінің өз мемлекетінің басшыларына жаңадан қабылданған біздің Конституция туралы жағымды баяндама жолдағанымен де таныспыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларында адамның құқықтары мен бостандықтарынын табиғилығын тану қазақстандық коғамның демократиялануға талпынғандығының айғағы. Табиғи бөлінбейтін, айырылмайтын кұқықтарң деген сияқты ұғымдар бұрынғы кеңестік конституцияларға тән емес еді, ал ғылымда негізінен мемлекет пен қ.ұкықтың, я болмаса шет елдердін, конституциялык, құрылымдарының тарихын зерттеумен ғана байланыстырылатын. Сондықтан бұл турғыдан алғанда жаңа Конституция —адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жағынан біздің кезекті алға жылжуымыз.
Адамның табиғи айыруға жатпайтын құқықтарын мойындап, оларды негізгі конституциялык құқықтар мен бостандықтарда бекіте отырып, Негізгі заң оларды қорғау механизмдерімен қамтамасыз етті. Қазақстан Республикасының Конституциясымен құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың екі маңызды —соттық және әкімшілік құралдары бекітілген.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде (оның ерекше бөліміндегі нормалар 16-тараудан тұрады) біз карастырып отырған тақырып, яғни баланы ауыстыру отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар деп аталатын екінші тарауда көрсетілген және соның ішінде бап-баппен тізіліп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінін, 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, мен заңды мүдделерін корғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. Қазакстан Республикасының барлық заңдары адамды, оның құқықтары мен бостандыктарын қорғауға әр уакытта артықшылықтар береді. Азаматтардың өмірі мен денсаулығын қорғау әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады, соның ішінде жеке адамның бостандығына кол сұғатын әрекеттерге карсы күрес жүргізуде қылмыстық заңның маңызы зор. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы кылмыстардың жеке кұрамдары Қылмыстық Кодекстің 131-140-баптарында тікелей көрсетілген. Қазіргі танда 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес отбасына және кәмелетке толмағандарға зиян келтіру құқықка карсы әрекеттердің жиынтығын кұрайды, бұл түрлі қылмыстар мен қылмыс кұрамдарында көрініс табады.
Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар ерекшеліктерін арнайы зерттеудің өзектілігі, жаңа Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару заңдарында орын алып отырған өзгеріс –жаңалықтарға байланысты. Сонымен қатар, бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы және қазіргі Қазақстан Республикасында отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар туралы біраз еңбектер жарыққа шыққаны жалпыға мәлім. Алайда, ерекше бір айтатын мәселе – отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар бойынша жаңа заңға көптеген өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, біздің елімізде ғылыми зерттеулер жүргізілмеген. Осыған орай, сот, құқық қорғау органдарының жұмысында, мекемелердің іс-әрекетінде әр түрлі методикалық олқылықтар кездеседі. Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстарды оның ішінде баланы ауыстыруды, арнайы зерттеудің өзектілігі талас туғызбайды.
І Тарау. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау мәселелері
1.1. Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау
Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары ретінде осы субъектілердің Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтары түсініледі. Кейде бұл құқықтарды тұлғаның негізгі құқьіқтары мен бостандықтары деп атайды.
Әдебиетте "қазіргі кезде адамның негізгі құқықтары ретінде ...мемлекеттің конституциясы мен адам құқықтары жөнінде халықаралық құқықтық құжаттарда белгіленген құқықтарды түсіну керек..." делінген ой бар 2. Сонымен қатар "адамның кез келген негізгі құқығы конституциялық бекітілуіне карамастан әрбір қатысушы мемлекет тарапынан танылуы қажет", —дөген пікірді деп айтып кетуіміз керек 3. Осы көзқарас көптеген заңгер ғалымдармен құпталады. Мәселен Л.Д. Воеводин адам мен азаматтың құкықтары мен бостандықтары жөнінде әңгіме көтерілгенде, ең алдымен Адам құқықтарының жалпылай декларациясы мен халык,аралық пактілерде жарияланған,сондай-ак ұлттық конституцияларда жазылған құқықтар туралы айтылады және де осы құқықтар, бостандықтар мен міндеттер барлық жүйенің аз ғана бөлігін кұрағанымен оның символы болып табылады, —деп айтады. Бұл ғалым конституциялық құқықтар мен бостандықтар туралы айта келе, "олар үшін бірқатар белгілер тән:
конституциялық құқықтар, бостандыктар және міндеттер негізгі болып табылады;
құқықтардың, бостандык,тар мен міндеттердің барлық жүйесі үшін заңи негіз болып табылады;
ең жоғары зандық күшке ие;
күшейтілген түрде қорғалуы тиіс;
"бұл құқықтар мен міндеттердің конституцияда болу-болмауына қарамастан. қоғамдық санасезімде олар дәстүр бойынша негізгілерге жатқызылады"—дейді 4 Іргелі құқықтар ретінде конституциялық құқықтарды тану және соңғыларды негізгі құқықтар ретінде қарастыру әдетке айналды деген де пікір қалыптаскан 5. Демек, әдебиетте адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары негізгі және негізгі емес деген екі топқа бөлінеді. Бірақ бұл дегеніміз, негізгі емес кұқықтарды екінші сорттағыларға жаткызу емес, негізгі құқықтар мен бостандықтардың түлғаның күқықтык. мәртебесінің ядросын құрайтынын және осылардан көптеген басқа да құқықтардың туындау мүмкіндігін көрсетеді 6. Түлғаның негізгі-құқыктары мен бостандықтары екі топтан тұрады. Олар:
1) конституциялық құқықтар мен бостандықтар конституцияларда бекітілген құқықтар мен міндеттер);
2) негізгі халықаралык, құқықтық актілерде бекітілген тұлғаның құқықтары мен міндеттері.
- Демек, конституциялық құқықтар мен бостандықтар барлық жағдайларда негізгі құқықтар болып табылады. Ал тұлғаның негізгі құқықтар мен бостандықтары болса тек конституциялық құқықтар мен бостандықтардан ғана құралмайды, олардың құрамына халықаралық құқықтық актілерде бекітілген құқықтар мен бостандықтар да кіреді.
Бұл қорытындымыз өте маңызды, өйткені халықаралық құжаттарда бекітілген құқықтар мөн бостандықтардың барлығы конституцияларда жазыла бермейді. Сонымен қатар халықаралық құқықтык актілерді өздері үшін міндетті деп тану әрбір мемлекеттің егеменді құқығы екенін ұмытпауымыз керек. Яғни негізгі халықаралык, құқықтық актілерге кейбір мемлекеттер қатыспауы мұмкін.
Ал негізгі халықаралық құқықтық актілерге қандай құжаттарды жатқызуға болады?
Олар: 1948ж. Адам құқықтарының жалпылай декларациясы; 1966 ж. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті мен оған екі қосымша хаттама; 1966 ж. Экономикалық әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті. Бұл құжаттардың қатарына аймақтық халықаралық құқыктық актілер жатқызылмайды.
Жоғарыда аталған халықаралық актілерге кейбір мемлекеттердің қатыспауын мәселе ретінде айтып кету керек. Мәселен Қазақстан осы күнгедейін адам құкықтары жөніндегі екі халықаралық пактіге қосылмаған. Оларға республикамыздың қатысуы ерте ме, кеш пе болатын нәрсе, бірақ бүгінгі осы құжаттарда бекітілтен құқықтар мен бостандықтар біздің елімізде қаншалықты сақталып, оларға қаншалықты кепілдік берілгенін айту қиын.
Тағы бір мәселе - аталған халықаралық құжаттардағы адам құқықтарының тізімі бір-біріне сәйкес келмейді. Мысалы 1966жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы пактіде бекітілгенімен, 1948 жылғы декларацияда орын таппаған құқықтардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
1) қарыздың төленбеуінен қамауға алынудан
) әрбір баланың азаматтық алу құқығы және жасына қарай қорғау шараларына ие болуы.
Осы сияқты аталмыш халықаралық пактіде көрсетілмеген, бірақ 1948 жылғы декларацияда белгіленген құқықтарға келсек, олар:
1) меншік иелену құқығы;
2)саяси баспана сұрау және оған қол жеткізу құкығы;
3) азаматтыққа ие болу құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пактіде де 1948 жылғы декларацияға қарағанда адам құкықтарының тізімі әлдеқайда кеңірек 7.
Осы ережелерден қандай қорытынды шығаруға болады?
Яғни, жоғарыда аталған халықаралық құжаттардың барлығына қосылмай, оларға ішінара қатысушы мемлекеттерде адам құқықтарының барлық кешені қамтамасыз етілмейді.
Сондықтан да осыңдай мемлекеттер үшін (олардың ішінде Қазақстан да бар) адамның конституциялық құқықтары жөніндегі мәселе аса маңызды болып табылады. Мұндай мемлекеттердің адам құқықтары бойынша негізгі халықаралық актілерге қатыспауы жағдайында аталған кемшілік тұлғаның ең маңызды құқықтарының конституциялық құқықтары мен бостандықтар жүйесімен неғұрлым кең қамтылуы арқылы өтелуі тиіс.
Тағы бір тоқтала кететін мәселе - кейбір құқықтар мен бостандықтардың конституцияда бекітіліп, ал тағы біреулерінің жай заңдарда белгіленуінің себебі. Жалпы алғанда, адам мен азамат құқықтарының конституцияларда бекітілуінің әдебиетте мынадай себептері көрсетілген:
1) бұл құқықтар мен бостандықтардың адам мен қоғам үшін маңызды болуы;
2) адамға тән құқықтар мен бостандықтардың бастапқы, тумыс және ажырамас сипаты;
3) конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жоғары болып, ал басқа (өзге) құқықтардың туынды сипатқа ие болуы;
4) негізгі құқықтар мен бостандықтардың әрбір адам мен азаматтың немесе әрбір азаматтың иелігінде болуы;
5) негізгі қуқыктардын, бостандықтар мен міндеттердің жалпыға бірдей болуы, яғни олар әрбір тұлғаға тең және бір болып табылады;
6) негізгі құқықтар, бостандықтар мен міндеттер азаматтың еркі бойынша қолға түсіп ажыратылмайды;
7) олар мемлекеттің барлық аумағында әрекет етеді 8.
Жоғарыда қарастырылған ережелердің негізінде конституциялық құқықтар мен бостандықтардың анықтамасын беріп кету керек. Бұлардың бір-бірінен айырмашылық жасауы қиындыққа соғады, өйткені тұлғаның құқығы да, бостандығы да қуқық теориясы бойынша мүмкін болып табылатын жүріс-тұрыс ережесі ретінде анықталады. Құқықтар мен бостандықтар бір-біріне өте ұқсас терминдер. Әдебиеттерде көп жағдайларда оларды айыратын белгілер тіптен көрсетілмейді. Мысалы оқулықтардың біреуінде субъективтік құқық туралы айткан кезде осы құқыққа сәйкес келетін міндет жүктелетін нақты субъектінің болуы жорамалданады, ал бостаңдық туралы айтқан кездө саны жағынан нақтыланбаған субъектілер қатарына бағытталған осы бостандықты құрметтеуге міндеттің орындалуы белгіленеді, —делінген. Бірақ тап осы жерде құқык, пен бостандықтың көрсетілген айырмашылық барлық жағдайларға жарай бермейді делінген де сөз бар 9.
Осы ережелерге сүйенсек конституциялық құқықтар мен конституциялық бостандықтардың бөлек анықтамасын берудің қажеті жоқ болып көрінеді.
Алайда құқықтар мен бостандықтарды сот арқылы қорғау құқығы ең бірінші кезекте. Конституцияның 13-бабының 2-тармақшасында әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы барң деп нақты көрсетілуі тегіннен-тегін емес. Сондықтан құқықтык мемлекет жағдайында тәуелсіз сот адамның құқықтарын қорғаудың негізгі құралы болып табылады.
Тәуелсіз сот әділдігін қамтамасыз ету мақсатында еліміздің Негізгі заңы судьялардың тұрақтылығы мөн оларға қол суғылмауын бекітеді; соттарды қаржыландыру тікелей мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен жургізуді көздейді: судьяның қызметі депутаттык, мандатпен, өзге де ақы төленетін жұмысты аткарумен, кәсіпкерлікпен айналысуымен, коммерциялық ұйымның басшы органың немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіру мен сыйыспайтындығын белгілейді. Қазақ.стан Республикасының Жоғарғы сотынан басқа соттардың барлығының судьялары қызметке Қазақстан Республикасының Президентімен тағайындалады және к,ызметінен тек сонымен ғана босатылады. Ал Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьялары Қазақстан Республикасынын Президенті ұсынысы бойынша Парламенттің Сенатымен сайланады.
Сст билігі Қазақстан Республикасының атынан жургізіледі және де азаматтар мен ұйымдардың құқыктары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Конституция, заңдар мен басқа да нормативтік кұқықтық актілердің, мемлекеттің халықаралық келісім-шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Сот әділдігін жүргізуде сот билігі тек Конституцияға кайшы келмейтін нормативтік құк,ықтық актілерді ғана қолдана алады. Жұрттың тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан заң және сот алдындағы заңды теңдігі туралы ұстанымды анықтайтын Конституция ережелері нағыз әділеттілікке жатады.
Конституцияда әркімнің өмір сүруге, өзінің жеке басының бостандығына, қадір-қасиетіне, жеке өміріне және тұрғын үйіне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының қүпиясы болуына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқықтары бар екендігі айқын көрсетілген. Бұл құқықтардың кепілі ретінде ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқтығы; занда кезделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тутқындауға және ұстауға болатындығы, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берілетіндігі, ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады дөп айып тағылған әрбір адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттын, (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы екендігі; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге нежазалауға болмайтындығы; соттың шешімінсіз турғын үйден айыруға жол берілмейтіндігі, турғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол берілетіндігі; әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдар мен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар екендігі, мемлекеттік органдар, қоғамдык, бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты кұжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті екендігі көзделген. Сондай-ақ Конституцияның 15-бабында белгіленген әркімнің өмір сүруге қуқығының кепілі ретінде осы баптың 2-тармақшасында көрсетілген өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза рөтінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану кұқығы беріледі деп көрсетілген ережеге Қазақстан Республикасы Президентінің 200З жылғы 17 желтоқсандағы Жарлығымен өлім жазасына мораторий енгізігізілгендігін қосымша атап өткен жөн.
Баршамызға белгілі, кешегі кеңес дәуірінде мемләкеттік меншік үстемдік күрып, жеке меншікке онша мән берілмөй келді. Ал казіргі демократияға бет бұрған біздің қоғамымызда. керісінше, жеке меншіктің кеңінен өсіп-өркендеуіне жан-жақты қолдау көрсетілуде. Мұндай саясаттың негізін Конституцияның (6-бап) Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктанылатынынжәнебірдей қорғалатынын мойындауы болып отыр. Оның 26-бабында Республика азаматтарының заңды турде алған к,андай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алатындығы, мөншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік берілетіні, соттың шешімінсіз ешкімді де өз мұлкінен айыруға болмайтыны, әркімнің кәсіпкерлік кызметеркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар екендігі нақты айқындалған.
Конституцияның азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына берген осы бір кепілдіктерінің өзі іс жүзінде қалай орындалып жатқанына мына бір жеке деректер арқылы-ақ. кез жеткізуге болады. Қазақстан Республикасы 2002 жылғы 7 қазанда Кишинев каласында бұрынғы Кеңестер одағының кұрамына кірген 11 мемлекетпен бірлесіп қол қойған Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек пен кұқықтык. қатынастар туралың Конвенцияның 89-бабында республика азаматтарының қылмыс жасаған жағдайда да шет мемлекетке берілмейтіндігі бекітілген. Сондай-ақ жуырда ғана еліміздің Сыртқы істер министрлігінің АҚШ-тың Техас штатында адам өлтіруде айыпты деп танылған Қазақстан Республикасы азаматшасы Абдығаппарова Әселдің тағдырына тікелей араласып, оның құқықтарын қорғап қалуға атсалысқаны жөнінде бұқаралық акларат құралдарынан қаныкпыз.
Сонымен бірге Конституция ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның, заңда арнайы көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға, әркімнің республикадан тыс жерлерге кетуіне, республика азаматтарының республикаға кедергісіз қайтып оралуына кұқыктары бар екендігін атап өткен жөн.
Қазақстан Республикасының Конституциясында заңның, соның ішінде бірінші кезекте Конституцияның үстемдігін қамтамасыз етудің бірқатар кепілдіктері бекітілген. Конституцияның үстемдігін қамтамасыз етудің негізгі заңды кепілдіктерінің бірі —оның республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылуыңда. Бұл деген сөз —Конституцияның нормалары негізінде, я болмаса; онын нормаларына берілген ресми түсіндірулер негізінде нақты заңнамалық істердің шешілуі мүмкін деген сөз. Мұнан Конституцияның, сондай-ақ ережелерді күнделікті өмірде басшылыққа алуға, құқық қолдану қызметінде қолданылуға жататын нормативтік құқықтық акт екендігі туындайды. Конституцияның тікелей қолданылуы оның ең жоғары заңдық күшінің маңызды бөлігі болып табылады.
Конституциянын, ең жоғары заңдық күші бар деген ұғым заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілер Конституцияға қайшы келмеуі керектігін, барлық мемлекеттік билік органдары, лауазымды түлғалар, азаматтар мен олардың бірлестіктері Конституция мен зандарды орындауға міндетті екендігін білдіреді. Бұл конституциялық ұстанымдар қайсыбір субъективтік құқық ағымдағы заңнамада нақтыланған, нақтыланбағанына қарамастан адамға тиесілі екендігін және де оны әркім Қазақстан Республикасының Конституциясына сілтеме жасай отырып заңға қайшы келмейтін барлық жолдармен қорғай алатындыын растайды. Конституцияның ең жоғары заңдық күші оған қолданыстағы заңдардың бағынуын және оларда конституциялық үғымдар мен ұстанымдардың көрініс табуын талап етеді.
Бұл тұрғыдан алғанда, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының тағы бір кепілдігі ретінде Конституцияның 78-бабында соттар бұл құқықтар мен бостандыктарға нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға қақысы жоқдеп көрсетілген. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы тиісті ұсыныспен жүгінуге міндетті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 71-бабына сай мұндай ұсыныстарды қарау үшін елімізде Конституциялық кеңес құрылған. Ол кеңес, сондай-ақ республика Конституциясына қабылданған заңдардың, халықаралық шарттардың сәйкестігін қарайды, Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді жәнө де Конституцияның 72-бабында көзделген өзге сүрақтар бойынша өз қорытындыларын шығара-ды. Конституцияның 74-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясына кереғар деп танылған заңдар мен халықаралық шарттарға қол қойылмайды нетиісінше бекітілмейді және күшіне енгізілмейді, адамның және азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтірілген деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің күші жойылады және қолданылуға жатпайды.
Осы мәселеге байланысты айта кететін тағы бір әңгіме Конституция нормаларын қолдану жөнінде ғана емес, оның нормаларын жүзеге асыру төңірегінде де болуы қажет. Мемлекет органдары күнделікті қызметінде әрбір әрекетін елдің жоғары заңымен әрдайым салыстырып отыруға, қажет болған жағдайда оны тікелей қолдануға үйренулері керек. Өкінішке орай мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, олардың лауазымды тұлғаларының нақты істерді Конституцияға сілтеме жасап шешкен кездері өте аз. Конституция әлі де болса нормалары құқық қолдану қызметінде тікелей қолданылып жүрген актіге айнала қойған жоқ. Сонда да бірінші кезекте адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қамтамасыз ету саласында, мемлекеттік органдардың қызметінде орын алып отыр.
Бұл кемшіліктер мемлекетке, оның билік өкілдеріне мәлім, оларды жою, болдырмау бағытында нақты шаралар қолданылуда. Мұны мақала басында Президентіміздің Қазақстан халқына биылғы Жолдауынан үзінден-ақайқын байқауға болады.
Бүгінгі таңда Конституция тек оның нормаларын барлығымыз да мойындап, бағынған жағдайда ғана халыққа қызмет ететінін терең түсінгеніміз жөн.
Сонымен, тұлғаның конституциялық қуқықтары мен бостандықтары - мемлекет үшін ең маңызды болып табылатын және халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларына сәйкес келетін, конституцияда бекітілген тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтарының бір бөлігі.
Мемлекеттердің конституцияларында тек ең маңызды мәселелер ғана бекітілетінін ескерсек, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын конституциялық реттеудің ең маңызды объектілерінің бірі деп тануға болады.
Конституциялардың жоғарғы күші тұлғаның құкықтары мен бостандықтарын жай заңдар мен өзге де құқықтық актілер қабылдау арқылы бұзылудан қорғауы тиіс 10.
1.2. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3 бабында көрсетілгендей мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық. Азаматтарымыздың көгеріп, көркеюі - мемлекетіміздің басты мақсаты болып табылады 11 Адам құқығы мен бостандығына қатысты мәселелерді талдап карайтын болсақ, мемлекетіміздің оған ерекше мән беріп келе жаткандығын байкаймыз. Оған аз уақыт ішінде еліміздің демократияға айқын бет бұрып, азаматтардың құқықтары мен бостандықгарын конституциялық құрылыстың негізі етіп қалағаны, ішкі және сыртқы саясатты қалыптастырғаыы дәлел. Біздің Негізгі заңымызда адам және оның өмірі, қуқықгары мен бостандыктары әркімге тумысынан жазылған, одан ешкім айыра алмайды деп жазылып, баға берілген.
Адамзат баласы ғасырлар бойы адам құқығы мәселесіне ерекше назар аударумен келеді. Талай-талай қақтығыстар, соғыстар, көтерілістер болғанда да әрбір жаңа ұрпақ адам құқыктарын қорғай отырып, адам қуқықтары мен бостандықтарының субъектілердің кең шеңберіне таралуына үмтылыстар жасады.
Мемлекеттердің тарихи даму кезендері олардың коғамдағы ерекше құбылыстарымен ерекшеленеді. Қоғамның ең басты негізі —жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін маңызды құқықтар мен бостандықтар. Мемлекетіміздің адам құқықтарын камтамасыз етуде коғамдық өмірге тигізетін ыкпалын елімізде жүріп жатқан реформалардан, мысалы, "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасынан айқын көреміз 12
Қазақстан Республикасының кұқықгық, демократиялық мемлекет ретінде алдына қойған және 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциямызда бекітілген негізгі мақсаты - адам мүддесін мемлекет мүддесінен жоғары ұстап, оны камтамасыз ету. Бұл бағытта мемлекетіміздің ең бір атқаратын қызметі —мемдекетте адам құқығын қорғау, оны толық жүзеге асырылуына кепіддік беру.
Қазіргі қоғам дамуының негізі адамның негізгі құқыктары мен бостандықгарының мәнінің өсуімен сипатталады. Адам құқығы алғаш идея ретінде қалыптасып, одан кейін теория негізінде тұжырымдалып, көптеген кезеңдерде өздерінің көріністерін тауып, калыптасты.
Қоғамның және жеке болмыстың әртүрлі аспектілерін камтитын адамзат дамуының ең жоғары күндылығы - адам құқығы. Адам қүқыгын қорғау ұшін бірінші кезекте адамның негізгі қүқықтары мен бостандықтарын зад мазмұндарында көрсете отырып, оның қамтамасыз етілуі мемлекет тұрғысынан ғана емес, жалпы адамзат, халықаралық қауымдастық, тұрғысынан ескерілуі, сол бағытта іс-әрекеттер жасалуы кажет.
Қоғамның ең басты негізі - жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын кдмтамасыз ететін маңызды құқықгар мен бостандыюар. Адам кұқығын қорғау мәселесі бір ғана мемлекет шегінен шықгы. Осыған байланысты адамның негізгі күқықтарын бекітетін әмбебап халықаралық-күкыкгық стандарттарды кұру кажет болды.
Бірккен ұлттар ұйымы өзінің қызмет етуінің бірінші күндерінен бастап адам кұқығына үлкен мән берді. Ол адам күқықтары төңірегінде 70-тен аса халықаралық құжаттарды кабылдады. Халыкаралық құжаттардың барлық тұрлері зандык, сипатына және жүзеге асырылуына байланысты өздерінің ерекшеліктеріне ие.
БҰҰ-ның Бас хатшысы 1998 жылдың 10 желтоқсанындағы өзінің жолдауында: "Барлық адамзатгық кұқықтарды толық қолдана алып, кинауға ұшырайтын ешбір ер, зорлауға ұшырайтын ешбір әйел, ар-намысы қорлауға ұшырайтын ешбір бала калмағанға дейін адам құқыктарының шеңберін кеңейту үшін күресуде әрбір кұнді маңызды етуге" .шақырады.
Адам кұқығы —біздің кезеңіміздің өзекті мәселесі. Сондықтан да әрбір адам және қоғамның әрбір органы декларацияда көзделген құқықтар мен бостандықтардың құрметтелуіне, ұлттық және халықарадық дамушы шаралар арқылы кдмтамасыз етілуіне, танылуына және жүзеге асуына ұмтылуы тиіс.
Кез келген мемлекетте, қандай да бір қоғамда балалар ерекше қамқорлықта және қорғалуда болуы керек. Колымыздағы барымыздың ең қымбаттысы-балалар, сондықтан да олардың өмірі қалай, қаншалықты қалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай жағдайлар жасағандығына сәйкес еліміздің келешегі айкындалады. Осыған байланысты балаларды қорғау, олардың негізгі қорғау сұрақтары—кез келген мемлекеттің басты көкейтесті мәселесі болуы кажет.
Қозғалған тақырыптың ерекшелігі оның көп
кырлылығында: балалықты, кәмелетке толмағандардың заңды мүдделерін қорғауды қүқыктық реттеу мәселелері экономикалық, саяси, рухани қондырмалары бар қоғамдағы қазіргі жағдаймен байланыстыра отырып карастырылады.
Балалардың тағдыры, олардың қиыншылықтары кез келген саналы, мейірбан адамды толғандырмай қоймайды. Қазақстан Республикасының азаматтары -мемлекеттік қызметкерлер, мұғалімдер, полиция ктызметкерлері әркез балаларға көмектесуге тырысады.
Біздің қоғамымыз қазіргі кезде өлеуметтік өзгерістерді басынан кешіріп отыр. Балаларға және жастарға қатысты заңнама да өзгеріп, жаңарды. Балалармен және жастармен жұмыс істейтін мемлекеттік органдар және қогамдық үйымдар кызметінің ұйымдастырылуы және мазмүны өзгерді. Мүлдем басқа жаңа мәселелер пайда болып, үлкендердің де, балалардың да өмірі едәуір өзгерістерге үшырады. Болған өзгерістердің әсерімен жаңа өмірдің талабына жауап бермейтін жұмыстың нысандары мен әдістері қажетсіз болып қалды. Бірақ, өкінішке орай пайдалылығы дәлелденген балалықты қоргаудың көптеген түрлері мен бағыттары ұмытылып қалды. Балалар үшін барлық қажетті және мүмкін болатын шаралар жасалып отырған жоқ. Ал, бүл мәселенің балалықты қорғау аясындағы құқықтарды қолдануға, балалардың әртүрлі мүдделерін қорғауға тікелей тұрғыдан қатысы бар.
Осы жағдайда балалардың мүдделерін және қоғам мүдделерін қорғауға бағытталған, яғни балалықты Кұқықгық қорғауға, әрекет ететін зандардың қолдану тәжірибесінің сипатъш ашуға және олардың балалықгы қорғаумен байланысты өмірлік қиыншылықтарды шешу үшін кдлай қолданылуы мүмкін болатындығын көрсетуге бағытталған заңнаманың жағдайын сипаттауға кажетгілік туындады.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды. Адамның өміріне, жеке басының бостандығына, ар-намысы мен кадір-касиетіне қол сұғуға ешкімнің қуқы жок, Сондыктан Казақстан Республикасының Конституциясы, баскд да зандары азаматтың жеке басының бостандығын қамтамасыз етуге айырықша назар аударады. Егер өміріне, денсаулыгына, азаматтық қадір-касиетіне қауіп төнсе, әр адам мемлекеттіх органдардан көмек сұрауға, заңмен қорғалуға қүқылы.
Ең маңыздысы - адамның табиғи, яғни өмір сүру кұқығы. Қазақстан Республикасы Конституциясының 15 бабында: "Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ" деп жазылған 13.
Ал, Қазақстан Республикасындағы баланың күқықгары туралы заңының 10 бабында әрбір баланың емір сүруге, жеке басының бостандығына, кддір-касиетіне және жеке өміріне қол сұғылмауға құқығы бар екендігін, сонымен қатар, мемлекет баланың жеке басына ешкімнің тиіспеуін кдмтамасыз ететіндігін, оның тәні мен жанын жәбірлеуден, адамдық қадір-қасиетін қатыгездіктен, дөрекілікпен қорлаудан, кемсітуден және оны адам мен азаматтың Казақстан Республикасының Конституциясында бекітілген құқықтары мен бостандықгарына қысым жасаудың өзге де түрлерінен қорғауды жүзеге асыратындығын көрсеткен 14.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы жариялаған Бала кұқықтары декларациясында: адамзаттың балаға қолда бардың ең жақсысын беруге міндетті екендігі айтылған 15. Бірақ, өкінішке орай, бүл тұста біз күннен-күнге ұлғайып бара жаткан балалардың өлімін және өсіп келе жаткдн ұрпақгың әлсіз денсаулығын айтуға мәжбүр болып отырмыз.
Адамның өміріне қол сұғатын әртүрлі аспектілердегі қылмыстарды зерттеуге ерекше назар аударудың себебі алдымен казіргі кезде олардың көп таралғандығымен емес, олардың қоғам үшін кдуіптілігінің артуымен түсіндіріледі. ӘрбІр адамның өмірін сақгау маңыздылығы кісі елтірудің түрлерімен, соның ішінде баланы өлтірумен күресу проблемаларына назар аударуды кджет ететіндігімен шартталады.
Қазіргі кезде нәзік жанды әйелдер мен болашагынан зор үміт күтгіретін жастар арасындағы қылмыстық әрекеттердің саны арта түсуде.
Анасының өз баласын өлтіру кылмысын қоғамдағы жасалатын қылмыстардың ішіндегі ең қатыгез, ауыр түріне жатқызуға болады.
Анасының нәрестесін туып жатқан кезінде, сол сияқгы одан кейін психикасының бұзылуы жағдайында немесе есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бүзылуы жағдайында өлтіруі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 97 бабына сәйкес кылмыс болып табылады. Бұл қылмыстық әрекеттің қоғамға қауіптілігі сол - адамға туғаннан берілетін, оның өмірге деген шексіз күші бұзылады 16.
Әрқашан да ана адамның ақылшысы, қоғанның тілеушісі ретінде жоғары ардақталып, құрметтеледі. Небір қиын жағдайларда аяулы, асыл жүрек аналарымыз балаларын қызғыштай қорғаушы еді. Ал, қазір заман өзгерді ме, жоқ әлде адамдар катыгез болып кетгі ме, аналардың туған сәбиін елтіру фактілері жиі кездеседі. Балалардың мәйіггері немесе олардың дене бөліктері қалалық қоқсыктыд ішінде жиі табылуда. Қоксықгьщ арасында тек қана нәрестелердің өліктері ғана емес, сонымен қатар әлі тірі балалар табылған оқиғалар да ұшырасып жатады.
Сонымен бірге, баланың табиғи құқығына қол сұғатын көптеген басқа жәйтгарды да байқауға болады. Қазіргі кезде ауыстырып салу не өзгедей максатгарда пайдалану үшін адамның, соның ішінде баланың мүшелерін немесе тінін алу жағдайлары көрініс табады. Бұл жәйт баланың өмір сүру құқығының бұзылуына әкелетіндігі сөзсіз. Адамның мүшелерін және тінін трансплантациялаудың көптеген құқықгық мәселелері анықталмаған. Әлемде мүшелер мен тінді трансплантациялаудың әртүрлі аспектілеріне қатысты 200-ден астам заңдар және заңға бағынышты актілер бар. Сөз болып отырғаны —тірі адамнан немесе мәйіттен донорлықгы құқықгық реттеу, өлімнің заңды түсінігі және оны констатациялаудың санаттары, донорлықгың еріктілігі және оның мүмкін болатын нәтижелерін жете тұсінуі, кәмелетке толмағандардьщ, әрекетке қабілетсіздердің донор болуларына жол берілмеу сияқты сұрақгар.
Бүкіл әлемде адамның мүшелерін трансплантациялаудың коммерциализациясы бойынша қауіп күннен-күнге өсуде. Соның ішінде балалардың мүшелерін пайдалану жағдайлары да көбейіп кеткені мәлім.
Адамзаттық генофонды сактау жэне жақсарту адамгершілікке сай болу керек және адамның табиғи күқықгарын қозғамауы тиіс. Адамның генетикасына қатысты халыкаралық келісімдерде адамның денесін, мүшелерін жоне жасушаларын тауарға, коммерцияның затына айналдыратын кандайда бір адамға тәжірибелер жүргізуге тыйым салуды қарастыру кажет 17.
Қазіргі кезде бала құқықтарын қамтамасыз етуге байланысты мәселелер бүкіл әлем қызығушылығын туғызып отыр. Бұл қоғамның өміршеңдігін кепілдік етудегі және оның келешек дамуын болжаудағы өсіп келе жатқан ұрпақтың анықталған рөлімен түсіндіріледі. Бірақ, әлемдегі бірде бір мемлекет бала құықтарын сақтау жөнінен өзін үлгі етіп қоя алмайтындығын айтқан жөн. Демократиялық және экономикасы дамыған мемлекеттердің өзінен-ақ кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс санының өсуін, әлеуметтік жағдайы төмен отбасылардың болуын, медициналық қызметтің жеткіліксіздігінен балалар өлімінің көбеюін, бақылаусыз балалар санының ұлғаюын көруге болады. Осы фактілердің барлығы бала мәселесін тек қана ұлттық тәсілдермен шешу мұмкін еместігін дәлелдейді.
Мемлекет пен қоғам балаларды тәрбиелеу саласында қандай да бір тиімді шаралар қолданғанымен, ата-ана махаббатын, олардың қамқорлығын еш уақытта айырбастай алмайды. Сондықган да әрбір бала ата-ананың сүйіспеншілігі аясында моральдік, материаддық камқорлықга өсіп жетілуі тиіс. Әр ата-ана Президентіміздің "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасындағы: "Бүгінгі кезеңнің міндеттерінен біздің ұрпақтың келер ұрпактар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын күңделікті есте ұстауы тиіс" деген үндеушің терең мәнін түсініп, жүрекпен сезінуі керек 18.
Жас ұрпақгы моральдік тәрбиелеудегі немқұрайлыққ көзқарастың арқасында жіберілген залалдың орнын ештеңе толтыра алмайды.
Қорытындылай келгенде, балалықты қүқықтық қорғау мәселесінің көкейтестілігі және көпқырлылығы соншалық, ол үнемі ғалымдар мен тәжірибедегі адамдардың назарын аударып отырады.
Егер әлемнің барлық мемлекеттері бала қүқықтары төңірегіндегі қажетті жағдайларды орындауға ұмтылса, билік басындағылар өз жеке басының ғана қамын ойламай, өз еліндегі мұқтаж халдегі балалардың да жағдайын ойластырғаны абзал. Өкінішке орай, әлемдегі балалардың көпшілігі улкендер және қоғам тарапынан немкүрайлылықты сезінеді.
Ортақ мүдде қоғам дамуында әр кез тежеуіш емес, демеуіш болған. Олай болса, бала тағдырына байланысты күрделі проблемаларды шешуге отандастарымыз жұмыла ұмтылса дұрыс болар еді.
ІІ Тарау. Баланы ауыстыру қылмысы үшін жауаптылық мәселелері
2.1. Баланы ауыстыру қылмысын саралау
Заңда (ҚК –тің 134 - бабы) баланы қасақана ауыстырғаны үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. Баланы ауыстыру өте сирек, бірақ та жәбірленуші үшін аса дертті қылмыс.
Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол, баланы ауыстыру арқылы ата –анамен баланың туыстық қатынасы зорлықпен бұзылып, адамгершілік принциптеріне жатпайтын әрекеттер жүзеге асырылады. Аталған қылмыс құрамының өз ерекшелігі бар, өйткені қылмыстық іс әрекеттердің обьектісі –жаңа туған сәби. Қылмыс обективтік жағынан баланы ауыстыру әрекеті арқылы жүзеге асырылады. Баланы ауыстыру деп бір баланы басқа бір баламен ауыстырудын айтамыз. Оны ауыстыру тек ата аналар белгілі бір мән жайларға байланысты өздерінің сәбиін тани алмайтын жағдайларда орын алуы мүмкін. Мысалы, анасының сырқаулық жағдайына немесе сәбидің ауруына байланысты ол ұзақ уақыт бойы анасына емізуге әкелінбеген; босану кезінде немесе босанғаннан соң қайтыс болған ананың жаңа туған баласын әкесіне беру және т.б. Қылмыстың тікелей объектісі баланың бір қалыпты дамып, жетілу және қалыптасу жағдайлары, және отбасының мүдделері.
Белгілі жағдайларда бір жынысты сәбилер ғана емес, қарама қарсы жыныстағы сәбимен ауыстырылуы мүмкін. Мысалы қыз баланы ер балаға, қара түсті баланы сары түсті балаға, іштен мүгедек болып туылған баланы дені сау балаға ауыстыру т.с.с. (мысалы, босану кезінде әйел есін жоғалтқан қалыпта болып туылған баланың жынысын білмеуі мүмкін). Баланы ауыстыру жаңа туған балалар жөнінде –босану үйлерінде немесе балалар үйлерінде, немесе уақытша бақылаусыз далада қалған баланы ауыстырып алу арқылы жүзеге асырылады. Өз баласын басқа баланың ата –анасының келісімінсіз оның баласымен ауыстыруда осы қылмыстың құрамын құрайды. Жаңа туған нәрестелерді екі жақтың да ата –аналарының өзара келісімі бойынша ауыстыру –қылмыс құрамын түзбейді 19 .
Субьективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен сипатталады. Баланы ауыстыру бойынша жасалған іс әрекеттер қылмысты болып саналады, егер олар пайдакүнемдік немесе басқа да ниеттермен (бұзақылық ниет, кек алу, қызғаныш, қиянат жасауды қалау және т.б.). Босану үйлерінде баланы абайсызда ауыстырғаны үшін лауазымды тұлғаның талаптарына келетін кінәлі адамдар салақтық үшін немесе тәртіптік жауаптылыққа тартылады. Пайдакүнемдік ниеттер баланы ауыстыруға жеке қызығушылықтары бар адамдардан материалдық сыйақы алу түрінде болуы мүмкін. Басқа да өзге ниеттер кемтар бала туылған жағдайда кек алумен, дені сау, есі дұрыс балан аы қалау ниетімен орын алуы мүмкін.
Моральға жат, бірақ егер ата аналар өзара жынысы бойынша қалаған балаларын аыстыруды қалаған болса, онда олардың іс әрекеттері заңсыз деп табылмайды.
Қылмыс формальдық құрамға жатады және ол бір баланы екінші баламен заңсыз ауыстырған сәттен бастап аяқталған деп табылады. Осы қылмысты жасау кезінде немесе жасағаннан кейін жақын уақыт ішінде ұстаған жағдайда, қылмыс баланы ауыстыруға оқталу болып есептеледі.
Қылмыстың субъектісі ––ға толған есі дұрыс баланы нақты ауыстырған адам (босану немесе балалар үйінің медицина қызметкерлері, жаңа туған баланың анасы, өзінің қызметтік өкілеттігін пайдаланған лауазымды тұлға) т.с.с.
Баланы ауыстыру үшін жаза болып: үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру табылады.
Қылмыстық кодекстің 134 –бабының екінші тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрі –пайдакүнемдік немесе өзге зұлымдық ниетпен жасалған бала ауыстыру әрекеттері үшін жауаптылық көзделген. Пайдакүнемдік ниетке –баланы ауыстырып материалдық олжа, пайда табу әрекеттері, ал зұлымдық ниетке –кек алу, қызғаныш, ұлттық, нәсілдік пиғылда жасалған әрекеттер жатады.
Қылмыстық заңның бабы бойынша жазаға тарту, егер жәбірленуші жақпен талап арыз берілген болса моральдық зиянды өндіруден босатпайтыны белгілі. Моральдық зиянды өндіру туралы дискуссияларға терең тоқталмай ақ, моральдық саулық –бұл адамның психологиялық денінің саулығының, жеке тұлғаның байсалдылығының және адамгершіліктілігінің кепілі, ал моральдық зиянды өтеу –тұлғаның бастан кешкен қайғыларын жуып шаю. Тұлғаның шын мәнінде психологиялық денсаулығына зиян келтіру қабілеті бар қарастырылып отырған қылмысқа –баланы ауыстыруға байланысты ата аналардың немесе олардың орнын басушы адамдардың басынан кешкен қайғылары үшін моральдық зиянды өтеудің максималды компенсациясы А.М.Эрделевскийдің пікірнше 360 төменгі жалақы мөлшерінде болуы керек.
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту (131-бап ).
Кәмелетке толмаған адамды 18 жасқа толған адамның қылмыстық іске тартуы жеке қылмыс құрамы ретінде қарастырылады.
Қылмыстың тікелей объектісі - кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға дұрыс тәрбие беру шарттары болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі - 18 –ге толмаған адам, яғни кәмелетке толмағандар.
Қылмыс объективті жағынан алғанда әр түрлі әдістер қолдана отырып кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту арқылы жүзеге асырылады.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту деп 18-ге толмағандарды қылмыстың тікелей орындаушысы немесе өзге де көмектесушісі болуға жігерлендіруге, ынтасын, шешімін қалдыруға бағытталған іс-әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық іске тартудың әдісі заңда тікелей көрсетілмеген, бірақ ол әр түрлі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әрекет көбнесе психикалық әдістерді қолдану арқылы немесе басқа да тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кәмелетке толмаған адамдарды үрейлендіру немесе оларды басқа бір қолайсыз жағдайларға қалдыратын әрекеттер жасаймын деген әрекеттер арқылы олардың психикалық санасына әсер етулер қорқыту деп табылады.
Субъектінің болашақта кәмелетке толмағандарға белгілі бір жәрдем көрсетуге ( оқуға түсіруге, жұмысқа тұрғызуға немесе оларға басқадай игіліктер жасауға міндеттемелер алуы ) уәде беру деп танылады.
Жоғарыда көрсетілген тәсілдерді қолданғанмен кәмелетке толмағандар қылмыстық іс әрекетке баруға қарсылық білдірсе, онда кіналінің іс-әрекеті кәмілетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуға оқталғандық ретінде сараланады.
Субъективтік жағынан ҚК-тің 131-бабында көзделген қылмыс тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам әр түрлі тәсілдерді қолдана отырып жасы 18 –ге толмағаны өзіне анық адамды қылмыстық іске тартқанын сезеді, біледі және оны жүзеге асыруды тілеп әр түрлі әрекет жасайды. Қылмыстық ниет және мақсат әртүрлі (кек алу, қызғаныш, пайдакүнемдік, басқа да зұлымдық ниеттер ) болуы мүмкін. Бұлардың іс-әрекетті саралауға әсері болмайды, бірақ жаза тағайындағанда есепке алынады.
Қылмыстық субъектісі –заңда тура атап көрсетілегндей кәмелетке толмаған адамды қылмиыстық іске тартқан жасы 18-ге толған адам. Кәмілетке толмаған адамның екінші бір кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуы бұл қылмыс құрамына жатпайды.
Ата-анасы, педагог не кәмілетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақты сол әрекет - осы қылмыстың ауырлататын түрі болып табылады (ҚК-тің 131-бабының 2 тармағы ) . Көрсетілген адамдардың кәмілетке толмаған адамдар жөніндегі құқықтық жағдайын пайдаланып, осы іс - әрекеттерді істеуі қылмыстың қоғамға қауіптілігін едуір ұлғайтады. Ата - аналарды анықтау Қ.Р –ның неке және отбасы туралы 1998 жылы 17 желтоқсанда қабылданған заңына сәйкес шешіледі .
Педагог деп тәрбие немесе оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Тарау. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
.1. Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ Тарау. Баланы ауыстыру үшін қылмыстық жауаптылық мәселелері
2.1. Баланы ауыстыру қылмысын саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..52
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Кіріспе
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына биылғы Жолдауында біздің Конституцияның әлемде демократиялық қоғамның негізгі міндеттеріне сәйкес келетіні танылып отырғандығын, егер атына сын айтылып жұрсе, оның ережелерінің орындалуына ғана қатысты болып жүргендігін, онда берілген құқықтар мен мүмкіндіктер әлі де болса толығымен игерілмей келе жатқандыгын айта келе, ең әуелі қолданылып жүрген Конституциямыздың әлеуетін барынша пайдалануымыз қажет екендігін басып көрсетті.
Расында да, 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Ата Заңымыз —Қазақстан Республикасы Конституциясының мағынасы мен мәніне тереңінен жугінсек, оның Қазақстандағы азаматтарды құқықтық қорғау, олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту женіндегі негізгі заң екендігін аңғару қиын емес. Конституцияның 1-бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы —адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтарың1 деп айқыннан-айқын көрсетілуі осы пікірдің нақты дәлелі болса керек.
Құндылық салыстырмалы түрде айқындалады демекші, біздің қолданыстағы Конституциямыздың, казақ жерінде мұнан бұрын қолданылған конституцияларды былай қойғанда, әлемдік деңгейдегі мамандардың оң бағасын алғандығын ақпарат кұрадаарынан оқып, біліп жүрміз. Демократия үстемдік құрған әлемдік мемлекет —Америка Құрама Штаттарының Қазақстандағы сол кездегі елшісінің өз мемлекетінің басшыларына жаңадан қабылданған біздің Конституция туралы жағымды баяндама жолдағанымен де таныспыз.
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларында адамның құқықтары мен бостандықтарынын табиғилығын тану қазақстандық коғамның демократиялануға талпынғандығының айғағы. Табиғи бөлінбейтін, айырылмайтын кұқықтарң деген сияқты ұғымдар бұрынғы кеңестік конституцияларға тән емес еді, ал ғылымда негізінен мемлекет пен қ.ұкықтың, я болмаса шет елдердін, конституциялык, құрылымдарының тарихын зерттеумен ғана байланыстырылатын. Сондықтан бұл турғыдан алғанда жаңа Конституция —адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жағынан біздің кезекті алға жылжуымыз.
Адамның табиғи айыруға жатпайтын құқықтарын мойындап, оларды негізгі конституциялык құқықтар мен бостандықтарда бекіте отырып, Негізгі заң оларды қорғау механизмдерімен қамтамасыз етті. Қазақстан Республикасының Конституциясымен құқықтар мен бостандықтарды қорғаудың екі маңызды —соттық және әкімшілік құралдары бекітілген.
1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде (оның ерекше бөліміндегі нормалар 16-тараудан тұрады) біз карастырып отырған тақырып, яғни баланы ауыстыру отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар деп аталатын екінші тарауда көрсетілген және соның ішінде бап-баппен тізіліп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінін, 2-бабында адам мен азаматтың құқықтары, мен заңды мүдделерін корғау ең басты міндет ретінде көрініс тапқан. Қазакстан Республикасының барлық заңдары адамды, оның құқықтары мен бостандыктарын қорғауға әр уакытта артықшылықтар береді. Азаматтардың өмірі мен денсаулығын қорғау әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылады, соның ішінде жеке адамның бостандығына кол сұғатын әрекеттерге карсы күрес жүргізуде қылмыстық заңның маңызы зор. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы кылмыстардың жеке кұрамдары Қылмыстық Кодекстің 131-140-баптарында тікелей көрсетілген. Қазіргі танда 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес отбасына және кәмелетке толмағандарға зиян келтіру құқықка карсы әрекеттердің жиынтығын кұрайды, бұл түрлі қылмыстар мен қылмыс кұрамдарында көрініс табады.
Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар ерекшеліктерін арнайы зерттеудің өзектілігі, жаңа Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу және Қылмыстық-атқару заңдарында орын алып отырған өзгеріс –жаңалықтарға байланысты. Сонымен қатар, бұрынғы Кеңес Одағы құрамындағы және қазіргі Қазақстан Республикасында отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар туралы біраз еңбектер жарыққа шыққаны жалпыға мәлім. Алайда, ерекше бір айтатын мәселе – отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар бойынша жаңа заңға көптеген өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, біздің елімізде ғылыми зерттеулер жүргізілмеген. Осыған орай, сот, құқық қорғау органдарының жұмысында, мекемелердің іс-әрекетінде әр түрлі методикалық олқылықтар кездеседі. Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстарды оның ішінде баланы ауыстыруды, арнайы зерттеудің өзектілігі талас туғызбайды.
І Тарау. Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау мәселелері
1.1. Адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын құқықтық қорғау
Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары ретінде осы субъектілердің Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтары түсініледі. Кейде бұл құқықтарды тұлғаның негізгі құқьіқтары мен бостандықтары деп атайды.
Әдебиетте "қазіргі кезде адамның негізгі құқықтары ретінде ...мемлекеттің конституциясы мен адам құқықтары жөнінде халықаралық құқықтық құжаттарда белгіленген құқықтарды түсіну керек..." делінген ой бар 2. Сонымен қатар "адамның кез келген негізгі құқығы конституциялық бекітілуіне карамастан әрбір қатысушы мемлекет тарапынан танылуы қажет", —дөген пікірді деп айтып кетуіміз керек 3. Осы көзқарас көптеген заңгер ғалымдармен құпталады. Мәселен Л.Д. Воеводин адам мен азаматтың құкықтары мен бостандықтары жөнінде әңгіме көтерілгенде, ең алдымен Адам құқықтарының жалпылай декларациясы мен халык,аралық пактілерде жарияланған,сондай-ак ұлттық конституцияларда жазылған құқықтар туралы айтылады және де осы құқықтар, бостандықтар мен міндеттер барлық жүйенің аз ғана бөлігін кұрағанымен оның символы болып табылады, —деп айтады. Бұл ғалым конституциялық құқықтар мен бостандықтар туралы айта келе, "олар үшін бірқатар белгілер тән:
конституциялық құқықтар, бостандыктар және міндеттер негізгі болып табылады;
құқықтардың, бостандык,тар мен міндеттердің барлық жүйесі үшін заңи негіз болып табылады;
ең жоғары зандық күшке ие;
күшейтілген түрде қорғалуы тиіс;
"бұл құқықтар мен міндеттердің конституцияда болу-болмауына қарамастан. қоғамдық санасезімде олар дәстүр бойынша негізгілерге жатқызылады"—дейді 4 Іргелі құқықтар ретінде конституциялық құқықтарды тану және соңғыларды негізгі құқықтар ретінде қарастыру әдетке айналды деген де пікір қалыптаскан 5. Демек, әдебиетте адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары негізгі және негізгі емес деген екі топқа бөлінеді. Бірақ бұл дегеніміз, негізгі емес кұқықтарды екінші сорттағыларға жаткызу емес, негізгі құқықтар мен бостандықтардың түлғаның күқықтык. мәртебесінің ядросын құрайтынын және осылардан көптеген басқа да құқықтардың туындау мүмкіндігін көрсетеді 6. Түлғаның негізгі-құқыктары мен бостандықтары екі топтан тұрады. Олар:
1) конституциялық құқықтар мен бостандықтар конституцияларда бекітілген құқықтар мен міндеттер);
2) негізгі халықаралык, құқықтық актілерде бекітілген тұлғаның құқықтары мен міндеттері.
- Демек, конституциялық құқықтар мен бостандықтар барлық жағдайларда негізгі құқықтар болып табылады. Ал тұлғаның негізгі құқықтар мен бостандықтары болса тек конституциялық құқықтар мен бостандықтардан ғана құралмайды, олардың құрамына халықаралық құқықтық актілерде бекітілген құқықтар мен бостандықтар да кіреді.
Бұл қорытындымыз өте маңызды, өйткені халықаралық құжаттарда бекітілген құқықтар мөн бостандықтардың барлығы конституцияларда жазыла бермейді. Сонымен қатар халықаралық құқықтык актілерді өздері үшін міндетті деп тану әрбір мемлекеттің егеменді құқығы екенін ұмытпауымыз керек. Яғни негізгі халықаралык, құқықтық актілерге кейбір мемлекеттер қатыспауы мұмкін.
Ал негізгі халықаралық құқықтық актілерге қандай құжаттарды жатқызуға болады?
Олар: 1948ж. Адам құқықтарының жалпылай декларациясы; 1966 ж. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті мен оған екі қосымша хаттама; 1966 ж. Экономикалық әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті. Бұл құжаттардың қатарына аймақтық халықаралық құқыктық актілер жатқызылмайды.
Жоғарыда аталған халықаралық актілерге кейбір мемлекеттердің қатыспауын мәселе ретінде айтып кету керек. Мәселен Қазақстан осы күнгедейін адам құкықтары жөніндегі екі халықаралық пактіге қосылмаған. Оларға республикамыздың қатысуы ерте ме, кеш пе болатын нәрсе, бірақ бүгінгі осы құжаттарда бекітілтен құқықтар мен бостандықтар біздің елімізде қаншалықты сақталып, оларға қаншалықты кепілдік берілгенін айту қиын.
Тағы бір мәселе - аталған халықаралық құжаттардағы адам құқықтарының тізімі бір-біріне сәйкес келмейді. Мысалы 1966жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы пактіде бекітілгенімен, 1948 жылғы декларацияда орын таппаған құқықтардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
1) қарыздың төленбеуінен қамауға алынудан
) әрбір баланың азаматтық алу құқығы және жасына қарай қорғау шараларына ие болуы.
Осы сияқты аталмыш халықаралық пактіде көрсетілмеген, бірақ 1948 жылғы декларацияда белгіленген құқықтарға келсек, олар:
1) меншік иелену құқығы;
2)саяси баспана сұрау және оған қол жеткізу құкығы;
3) азаматтыққа ие болу құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пактіде де 1948 жылғы декларацияға қарағанда адам құкықтарының тізімі әлдеқайда кеңірек 7.
Осы ережелерден қандай қорытынды шығаруға болады?
Яғни, жоғарыда аталған халықаралық құжаттардың барлығына қосылмай, оларға ішінара қатысушы мемлекеттерде адам құқықтарының барлық кешені қамтамасыз етілмейді.
Сондықтан да осыңдай мемлекеттер үшін (олардың ішінде Қазақстан да бар) адамның конституциялық құқықтары жөніндегі мәселе аса маңызды болып табылады. Мұндай мемлекеттердің адам құқықтары бойынша негізгі халықаралық актілерге қатыспауы жағдайында аталған кемшілік тұлғаның ең маңызды құқықтарының конституциялық құқықтары мен бостандықтар жүйесімен неғұрлым кең қамтылуы арқылы өтелуі тиіс.
Тағы бір тоқтала кететін мәселе - кейбір құқықтар мен бостандықтардың конституцияда бекітіліп, ал тағы біреулерінің жай заңдарда белгіленуінің себебі. Жалпы алғанда, адам мен азамат құқықтарының конституцияларда бекітілуінің әдебиетте мынадай себептері көрсетілген:
1) бұл құқықтар мен бостандықтардың адам мен қоғам үшін маңызды болуы;
2) адамға тән құқықтар мен бостандықтардың бастапқы, тумыс және ажырамас сипаты;
3) конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жоғары болып, ал басқа (өзге) құқықтардың туынды сипатқа ие болуы;
4) негізгі құқықтар мен бостандықтардың әрбір адам мен азаматтың немесе әрбір азаматтың иелігінде болуы;
5) негізгі қуқыктардын, бостандықтар мен міндеттердің жалпыға бірдей болуы, яғни олар әрбір тұлғаға тең және бір болып табылады;
6) негізгі құқықтар, бостандықтар мен міндеттер азаматтың еркі бойынша қолға түсіп ажыратылмайды;
7) олар мемлекеттің барлық аумағында әрекет етеді 8.
Жоғарыда қарастырылған ережелердің негізінде конституциялық құқықтар мен бостандықтардың анықтамасын беріп кету керек. Бұлардың бір-бірінен айырмашылық жасауы қиындыққа соғады, өйткені тұлғаның құқығы да, бостандығы да қуқық теориясы бойынша мүмкін болып табылатын жүріс-тұрыс ережесі ретінде анықталады. Құқықтар мен бостандықтар бір-біріне өте ұқсас терминдер. Әдебиеттерде көп жағдайларда оларды айыратын белгілер тіптен көрсетілмейді. Мысалы оқулықтардың біреуінде субъективтік құқық туралы айткан кезде осы құқыққа сәйкес келетін міндет жүктелетін нақты субъектінің болуы жорамалданады, ал бостаңдық туралы айтқан кездө саны жағынан нақтыланбаған субъектілер қатарына бағытталған осы бостандықты құрметтеуге міндеттің орындалуы белгіленеді, —делінген. Бірақ тап осы жерде құқык, пен бостандықтың көрсетілген айырмашылық барлық жағдайларға жарай бермейді делінген де сөз бар 9.
Осы ережелерге сүйенсек конституциялық құқықтар мен конституциялық бостандықтардың бөлек анықтамасын берудің қажеті жоқ болып көрінеді.
Алайда құқықтар мен бостандықтарды сот арқылы қорғау құқығы ең бірінші кезекте. Конституцияның 13-бабының 2-тармақшасында әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы барң деп нақты көрсетілуі тегіннен-тегін емес. Сондықтан құқықтык мемлекет жағдайында тәуелсіз сот адамның құқықтарын қорғаудың негізгі құралы болып табылады.
Тәуелсіз сот әділдігін қамтамасыз ету мақсатында еліміздің Негізгі заңы судьялардың тұрақтылығы мөн оларға қол суғылмауын бекітеді; соттарды қаржыландыру тікелей мемлекеттік бюджет қаражаттары есебінен жургізуді көздейді: судьяның қызметі депутаттык, мандатпен, өзге де ақы төленетін жұмысты аткарумен, кәсіпкерлікпен айналысуымен, коммерциялық ұйымның басшы органың немесе байқаушы кеңесінің құрамына кіру мен сыйыспайтындығын белгілейді. Қазақ.стан Республикасының Жоғарғы сотынан басқа соттардың барлығының судьялары қызметке Қазақстан Республикасының Президентімен тағайындалады және к,ызметінен тек сонымен ғана босатылады. Ал Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьялары Қазақстан Республикасынын Президенті ұсынысы бойынша Парламенттің Сенатымен сайланады.
Сст билігі Қазақстан Республикасының атынан жургізіледі және де азаматтар мен ұйымдардың құқыктары, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Конституция, заңдар мен басқа да нормативтік кұқықтық актілердің, мемлекеттің халықаралық келісім-шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Сот әділдігін жүргізуде сот билігі тек Конституцияға кайшы келмейтін нормативтік құк,ықтық актілерді ғана қолдана алады. Жұрттың тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан заң және сот алдындағы заңды теңдігі туралы ұстанымды анықтайтын Конституция ережелері нағыз әділеттілікке жатады.
Конституцияда әркімнің өмір сүруге, өзінің жеке басының бостандығына, қадір-қасиетіне, жеке өміріне және тұрғын үйіне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының қүпиясы болуына, абыройы мен ар-намысының қорғалуына құқықтары бар екендігі айқын көрсетілген. Бұл құқықтардың кепілі ретінде ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқтығы; занда кезделген реттерде ғана және тек соттың немесе прокурордың санкциясымен тутқындауға және ұстауға болатындығы, тұтқындалған адамға сотқа шағымдану құқығы берілетіндігі, ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады дөп айып тағылған әрбір адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттын, (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы екендігі; ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге нежазалауға болмайтындығы; соттың шешімінсіз турғын үйден айыруға жол берілмейтіндігі, турғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол берілетіндігі; әркімнің өзінің жеке салымдары мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің, пошта, телеграф арқылы және басқа жолдар мен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар екендігі, мемлекеттік органдар, қоғамдык, бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты кұжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті екендігі көзделген. Сондай-ақ Конституцияның 15-бабында белгіленген әркімнің өмір сүруге қуқығының кепілі ретінде осы баптың 2-тармақшасында көрсетілген өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза рөтінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану кұқығы беріледі деп көрсетілген ережеге Қазақстан Республикасы Президентінің 200З жылғы 17 желтоқсандағы Жарлығымен өлім жазасына мораторий енгізігізілгендігін қосымша атап өткен жөн.
Баршамызға белгілі, кешегі кеңес дәуірінде мемләкеттік меншік үстемдік күрып, жеке меншікке онша мән берілмөй келді. Ал казіргі демократияға бет бұрған біздің қоғамымызда. керісінше, жеке меншіктің кеңінен өсіп-өркендеуіне жан-жақты қолдау көрсетілуде. Мұндай саясаттың негізін Конституцияның (6-бап) Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншіктанылатынынжәнебірдей қорғалатынын мойындауы болып отыр. Оның 26-бабында Республика азаматтарының заңды турде алған к,андай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алатындығы, мөншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік берілетіні, соттың шешімінсіз ешкімді де өз мұлкінен айыруға болмайтыны, әркімнің кәсіпкерлік кызметеркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар екендігі нақты айқындалған.
Конституцияның азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына берген осы бір кепілдіктерінің өзі іс жүзінде қалай орындалып жатқанына мына бір жеке деректер арқылы-ақ. кез жеткізуге болады. Қазақстан Республикасы 2002 жылғы 7 қазанда Кишинев каласында бұрынғы Кеңестер одағының кұрамына кірген 11 мемлекетпен бірлесіп қол қойған Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек пен кұқықтык. қатынастар туралың Конвенцияның 89-бабында республика азаматтарының қылмыс жасаған жағдайда да шет мемлекетке берілмейтіндігі бекітілген. Сондай-ақ жуырда ғана еліміздің Сыртқы істер министрлігінің АҚШ-тың Техас штатында адам өлтіруде айыпты деп танылған Қазақстан Республикасы азаматшасы Абдығаппарова Әселдің тағдырына тікелей араласып, оның құқықтарын қорғап қалуға атсалысқаны жөнінде бұқаралық акларат құралдарынан қаныкпыз.
Сонымен бірге Конституция ережелеріне сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде жүрген әрбір адамның, заңда арнайы көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға, әркімнің республикадан тыс жерлерге кетуіне, республика азаматтарының республикаға кедергісіз қайтып оралуына кұқыктары бар екендігін атап өткен жөн.
Қазақстан Республикасының Конституциясында заңның, соның ішінде бірінші кезекте Конституцияның үстемдігін қамтамасыз етудің бірқатар кепілдіктері бекітілген. Конституцияның үстемдігін қамтамасыз етудің негізгі заңды кепілдіктерінің бірі —оның республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылуыңда. Бұл деген сөз —Конституцияның нормалары негізінде, я болмаса; онын нормаларына берілген ресми түсіндірулер негізінде нақты заңнамалық істердің шешілуі мүмкін деген сөз. Мұнан Конституцияның, сондай-ақ ережелерді күнделікті өмірде басшылыққа алуға, құқық қолдану қызметінде қолданылуға жататын нормативтік құқықтық акт екендігі туындайды. Конституцияның тікелей қолданылуы оның ең жоғары заңдық күшінің маңызды бөлігі болып табылады.
Конституциянын, ең жоғары заңдық күші бар деген ұғым заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілер Конституцияға қайшы келмеуі керектігін, барлық мемлекеттік билік органдары, лауазымды түлғалар, азаматтар мен олардың бірлестіктері Конституция мен зандарды орындауға міндетті екендігін білдіреді. Бұл конституциялық ұстанымдар қайсыбір субъективтік құқық ағымдағы заңнамада нақтыланған, нақтыланбағанына қарамастан адамға тиесілі екендігін және де оны әркім Қазақстан Республикасының Конституциясына сілтеме жасай отырып заңға қайшы келмейтін барлық жолдармен қорғай алатындыын растайды. Конституцияның ең жоғары заңдық күші оған қолданыстағы заңдардың бағынуын және оларда конституциялық үғымдар мен ұстанымдардың көрініс табуын талап етеді.
Бұл тұрғыдан алғанда, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының тағы бір кепілдігі ретінде Конституцияның 78-бабында соттар бұл құқықтар мен бостандыктарға нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға қақысы жоқдеп көрсетілген. Егер сот қолданылуға тиісті заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт Конституциямен баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тапса, іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы тиісті ұсыныспен жүгінуге міндетті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 71-бабына сай мұндай ұсыныстарды қарау үшін елімізде Конституциялық кеңес құрылған. Ол кеңес, сондай-ақ республика Конституциясына қабылданған заңдардың, халықаралық шарттардың сәйкестігін қарайды, Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді жәнө де Конституцияның 72-бабында көзделген өзге сүрақтар бойынша өз қорытындыларын шығара-ды. Конституцияның 74-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясына кереғар деп танылған заңдар мен халықаралық шарттарға қол қойылмайды нетиісінше бекітілмейді және күшіне енгізілмейді, адамның және азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтірілген деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің күші жойылады және қолданылуға жатпайды.
Осы мәселеге байланысты айта кететін тағы бір әңгіме Конституция нормаларын қолдану жөнінде ғана емес, оның нормаларын жүзеге асыру төңірегінде де болуы қажет. Мемлекет органдары күнделікті қызметінде әрбір әрекетін елдің жоғары заңымен әрдайым салыстырып отыруға, қажет болған жағдайда оны тікелей қолдануға үйренулері керек. Өкінішке орай мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, олардың лауазымды тұлғаларының нақты істерді Конституцияға сілтеме жасап шешкен кездері өте аз. Конституция әлі де болса нормалары құқық қолдану қызметінде тікелей қолданылып жүрген актіге айнала қойған жоқ. Сонда да бірінші кезекте адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтау және қамтамасыз ету саласында, мемлекеттік органдардың қызметінде орын алып отыр.
Бұл кемшіліктер мемлекетке, оның билік өкілдеріне мәлім, оларды жою, болдырмау бағытында нақты шаралар қолданылуда. Мұны мақала басында Президентіміздің Қазақстан халқына биылғы Жолдауынан үзінден-ақайқын байқауға болады.
Бүгінгі таңда Конституция тек оның нормаларын барлығымыз да мойындап, бағынған жағдайда ғана халыққа қызмет ететінін терең түсінгеніміз жөн.
Сонымен, тұлғаның конституциялық қуқықтары мен бостандықтары - мемлекет үшін ең маңызды болып табылатын және халықаралық құқықтың жалпы танылған қағидалары мен нормаларына сәйкес келетін, конституцияда бекітілген тұлғаның негізгі құқықтары мен бостандықтарының бір бөлігі.
Мемлекеттердің конституцияларында тек ең маңызды мәселелер ғана бекітілетінін ескерсек, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын конституциялық реттеудің ең маңызды объектілерінің бірі деп тануға болады.
Конституциялардың жоғарғы күші тұлғаның құкықтары мен бостандықтарын жай заңдар мен өзге де құқықтық актілер қабылдау арқылы бұзылудан қорғауы тиіс 10.
1.2. Балалардың табиғи құқықтарын қорғау мәселелері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3 бабында көрсетілгендей мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - халық. Азаматтарымыздың көгеріп, көркеюі - мемлекетіміздің басты мақсаты болып табылады 11 Адам құқығы мен бостандығына қатысты мәселелерді талдап карайтын болсақ, мемлекетіміздің оған ерекше мән беріп келе жаткандығын байкаймыз. Оған аз уақыт ішінде еліміздің демократияға айқын бет бұрып, азаматтардың құқықтары мен бостандықгарын конституциялық құрылыстың негізі етіп қалағаны, ішкі және сыртқы саясатты қалыптастырғаыы дәлел. Біздің Негізгі заңымызда адам және оның өмірі, қуқықгары мен бостандыктары әркімге тумысынан жазылған, одан ешкім айыра алмайды деп жазылып, баға берілген.
Адамзат баласы ғасырлар бойы адам құқығы мәселесіне ерекше назар аударумен келеді. Талай-талай қақтығыстар, соғыстар, көтерілістер болғанда да әрбір жаңа ұрпақ адам құқыктарын қорғай отырып, адам қуқықтары мен бостандықтарының субъектілердің кең шеңберіне таралуына үмтылыстар жасады.
Мемлекеттердің тарихи даму кезендері олардың коғамдағы ерекше құбылыстарымен ерекшеленеді. Қоғамның ең басты негізі —жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын қамтамасыз ететін маңызды құқықтар мен бостандықтар. Мемлекетіміздің адам құқықтарын камтамасыз етуде коғамдық өмірге тигізетін ыкпалын елімізде жүріп жатқан реформалардан, мысалы, "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасынан айқын көреміз 12
Қазақстан Республикасының кұқықгық, демократиялық мемлекет ретінде алдына қойған және 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциямызда бекітілген негізгі мақсаты - адам мүддесін мемлекет мүддесінен жоғары ұстап, оны камтамасыз ету. Бұл бағытта мемлекетіміздің ең бір атқаратын қызметі —мемдекетте адам құқығын қорғау, оны толық жүзеге асырылуына кепіддік беру.
Қазіргі қоғам дамуының негізі адамның негізгі құқыктары мен бостандықгарының мәнінің өсуімен сипатталады. Адам құқығы алғаш идея ретінде қалыптасып, одан кейін теория негізінде тұжырымдалып, көптеген кезеңдерде өздерінің көріністерін тауып, калыптасты.
Қоғамның және жеке болмыстың әртүрлі аспектілерін камтитын адамзат дамуының ең жоғары күндылығы - адам құқығы. Адам қүқыгын қорғау ұшін бірінші кезекте адамның негізгі қүқықтары мен бостандықтарын зад мазмұндарында көрсете отырып, оның қамтамасыз етілуі мемлекет тұрғысынан ғана емес, жалпы адамзат, халықаралық қауымдастық, тұрғысынан ескерілуі, сол бағытта іс-әрекеттер жасалуы кажет.
Қоғамның ең басты негізі - жеке тұлғаның өмір сүру жағдайын кдмтамасыз ететін маңызды құқықгар мен бостандыюар. Адам кұқығын қорғау мәселесі бір ғана мемлекет шегінен шықгы. Осыған байланысты адамның негізгі күқықтарын бекітетін әмбебап халықаралық-күкыкгық стандарттарды кұру кажет болды.
Бірккен ұлттар ұйымы өзінің қызмет етуінің бірінші күндерінен бастап адам кұқығына үлкен мән берді. Ол адам күқықтары төңірегінде 70-тен аса халықаралық құжаттарды кабылдады. Халыкаралық құжаттардың барлық тұрлері зандык, сипатына және жүзеге асырылуына байланысты өздерінің ерекшеліктеріне ие.
БҰҰ-ның Бас хатшысы 1998 жылдың 10 желтоқсанындағы өзінің жолдауында: "Барлық адамзатгық кұқықтарды толық қолдана алып, кинауға ұшырайтын ешбір ер, зорлауға ұшырайтын ешбір әйел, ар-намысы қорлауға ұшырайтын ешбір бала калмағанға дейін адам құқыктарының шеңберін кеңейту үшін күресуде әрбір кұнді маңызды етуге" .шақырады.
Адам кұқығы —біздің кезеңіміздің өзекті мәселесі. Сондықтан да әрбір адам және қоғамның әрбір органы декларацияда көзделген құқықтар мен бостандықтардың құрметтелуіне, ұлттық және халықарадық дамушы шаралар арқылы кдмтамасыз етілуіне, танылуына және жүзеге асуына ұмтылуы тиіс.
Кез келген мемлекетте, қандай да бір қоғамда балалар ерекше қамқорлықта және қорғалуда болуы керек. Колымыздағы барымыздың ең қымбаттысы-балалар, сондықтан да олардың өмірі қалай, қаншалықты қалыптасқандығына, мемлекет олар үшін қандай жағдайлар жасағандығына сәйкес еліміздің келешегі айкындалады. Осыған байланысты балаларды қорғау, олардың негізгі қорғау сұрақтары—кез келген мемлекеттің басты көкейтесті мәселесі болуы кажет.
Қозғалған тақырыптың ерекшелігі оның көп
кырлылығында: балалықты, кәмелетке толмағандардың заңды мүдделерін қорғауды қүқыктық реттеу мәселелері экономикалық, саяси, рухани қондырмалары бар қоғамдағы қазіргі жағдаймен байланыстыра отырып карастырылады.
Балалардың тағдыры, олардың қиыншылықтары кез келген саналы, мейірбан адамды толғандырмай қоймайды. Қазақстан Республикасының азаматтары -мемлекеттік қызметкерлер, мұғалімдер, полиция ктызметкерлері әркез балаларға көмектесуге тырысады.
Біздің қоғамымыз қазіргі кезде өлеуметтік өзгерістерді басынан кешіріп отыр. Балаларға және жастарға қатысты заңнама да өзгеріп, жаңарды. Балалармен және жастармен жұмыс істейтін мемлекеттік органдар және қогамдық үйымдар кызметінің ұйымдастырылуы және мазмүны өзгерді. Мүлдем басқа жаңа мәселелер пайда болып, үлкендердің де, балалардың да өмірі едәуір өзгерістерге үшырады. Болған өзгерістердің әсерімен жаңа өмірдің талабына жауап бермейтін жұмыстың нысандары мен әдістері қажетсіз болып қалды. Бірақ, өкінішке орай пайдалылығы дәлелденген балалықты қоргаудың көптеген түрлері мен бағыттары ұмытылып қалды. Балалар үшін барлық қажетті және мүмкін болатын шаралар жасалып отырған жоқ. Ал, бүл мәселенің балалықты қорғау аясындағы құқықтарды қолдануға, балалардың әртүрлі мүдделерін қорғауға тікелей тұрғыдан қатысы бар.
Осы жағдайда балалардың мүдделерін және қоғам мүдделерін қорғауға бағытталған, яғни балалықты Кұқықгық қорғауға, әрекет ететін зандардың қолдану тәжірибесінің сипатъш ашуға және олардың балалықгы қорғаумен байланысты өмірлік қиыншылықтарды шешу үшін кдлай қолданылуы мүмкін болатындығын көрсетуге бағытталған заңнаманың жағдайын сипаттауға кажетгілік туындады.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының деңгейін сипаттайды. Адамның өміріне, жеке басының бостандығына, ар-намысы мен кадір-касиетіне қол сұғуға ешкімнің қуқы жок, Сондыктан Казақстан Республикасының Конституциясы, баскд да зандары азаматтың жеке басының бостандығын қамтамасыз етуге айырықша назар аударады. Егер өміріне, денсаулыгына, азаматтық қадір-касиетіне қауіп төнсе, әр адам мемлекеттіх органдардан көмек сұрауға, заңмен қорғалуға қүқылы.
Ең маңыздысы - адамның табиғи, яғни өмір сүру кұқығы. Қазақстан Республикасы Конституциясының 15 бабында: "Әркімнің өмір сүруге құқығы бар. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ" деп жазылған 13.
Ал, Қазақстан Республикасындағы баланың күқықгары туралы заңының 10 бабында әрбір баланың емір сүруге, жеке басының бостандығына, кддір-касиетіне және жеке өміріне қол сұғылмауға құқығы бар екендігін, сонымен қатар, мемлекет баланың жеке басына ешкімнің тиіспеуін кдмтамасыз ететіндігін, оның тәні мен жанын жәбірлеуден, адамдық қадір-қасиетін қатыгездіктен, дөрекілікпен қорлаудан, кемсітуден және оны адам мен азаматтың Казақстан Республикасының Конституциясында бекітілген құқықтары мен бостандықгарына қысым жасаудың өзге де түрлерінен қорғауды жүзеге асыратындығын көрсеткен 14.
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы жариялаған Бала кұқықтары декларациясында: адамзаттың балаға қолда бардың ең жақсысын беруге міндетті екендігі айтылған 15. Бірақ, өкінішке орай, бүл тұста біз күннен-күнге ұлғайып бара жаткан балалардың өлімін және өсіп келе жаткдн ұрпақгың әлсіз денсаулығын айтуға мәжбүр болып отырмыз.
Адамның өміріне қол сұғатын әртүрлі аспектілердегі қылмыстарды зерттеуге ерекше назар аударудың себебі алдымен казіргі кезде олардың көп таралғандығымен емес, олардың қоғам үшін кдуіптілігінің артуымен түсіндіріледі. ӘрбІр адамның өмірін сақгау маңыздылығы кісі елтірудің түрлерімен, соның ішінде баланы өлтірумен күресу проблемаларына назар аударуды кджет ететіндігімен шартталады.
Қазіргі кезде нәзік жанды әйелдер мен болашагынан зор үміт күтгіретін жастар арасындағы қылмыстық әрекеттердің саны арта түсуде.
Анасының өз баласын өлтіру кылмысын қоғамдағы жасалатын қылмыстардың ішіндегі ең қатыгез, ауыр түріне жатқызуға болады.
Анасының нәрестесін туып жатқан кезінде, сол сияқгы одан кейін психикасының бұзылуы жағдайында немесе есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бүзылуы жағдайында өлтіруі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 97 бабына сәйкес кылмыс болып табылады. Бұл қылмыстық әрекеттің қоғамға қауіптілігі сол - адамға туғаннан берілетін, оның өмірге деген шексіз күші бұзылады 16.
Әрқашан да ана адамның ақылшысы, қоғанның тілеушісі ретінде жоғары ардақталып, құрметтеледі. Небір қиын жағдайларда аяулы, асыл жүрек аналарымыз балаларын қызғыштай қорғаушы еді. Ал, қазір заман өзгерді ме, жоқ әлде адамдар катыгез болып кетгі ме, аналардың туған сәбиін елтіру фактілері жиі кездеседі. Балалардың мәйіггері немесе олардың дене бөліктері қалалық қоқсыктыд ішінде жиі табылуда. Қоксықгьщ арасында тек қана нәрестелердің өліктері ғана емес, сонымен қатар әлі тірі балалар табылған оқиғалар да ұшырасып жатады.
Сонымен бірге, баланың табиғи құқығына қол сұғатын көптеген басқа жәйтгарды да байқауға болады. Қазіргі кезде ауыстырып салу не өзгедей максатгарда пайдалану үшін адамның, соның ішінде баланың мүшелерін немесе тінін алу жағдайлары көрініс табады. Бұл жәйт баланың өмір сүру құқығының бұзылуына әкелетіндігі сөзсіз. Адамның мүшелерін және тінін трансплантациялаудың көптеген құқықгық мәселелері анықталмаған. Әлемде мүшелер мен тінді трансплантациялаудың әртүрлі аспектілеріне қатысты 200-ден астам заңдар және заңға бағынышты актілер бар. Сөз болып отырғаны —тірі адамнан немесе мәйіттен донорлықгы құқықгық реттеу, өлімнің заңды түсінігі және оны констатациялаудың санаттары, донорлықгың еріктілігі және оның мүмкін болатын нәтижелерін жете тұсінуі, кәмелетке толмағандардьщ, әрекетке қабілетсіздердің донор болуларына жол берілмеу сияқты сұрақгар.
Бүкіл әлемде адамның мүшелерін трансплантациялаудың коммерциализациясы бойынша қауіп күннен-күнге өсуде. Соның ішінде балалардың мүшелерін пайдалану жағдайлары да көбейіп кеткені мәлім.
Адамзаттық генофонды сактау жэне жақсарту адамгершілікке сай болу керек және адамның табиғи күқықгарын қозғамауы тиіс. Адамның генетикасына қатысты халыкаралық келісімдерде адамның денесін, мүшелерін жоне жасушаларын тауарға, коммерцияның затына айналдыратын кандайда бір адамға тәжірибелер жүргізуге тыйым салуды қарастыру кажет 17.
Қазіргі кезде бала құқықтарын қамтамасыз етуге байланысты мәселелер бүкіл әлем қызығушылығын туғызып отыр. Бұл қоғамның өміршеңдігін кепілдік етудегі және оның келешек дамуын болжаудағы өсіп келе жатқан ұрпақтың анықталған рөлімен түсіндіріледі. Бірақ, әлемдегі бірде бір мемлекет бала құықтарын сақтау жөнінен өзін үлгі етіп қоя алмайтындығын айтқан жөн. Демократиялық және экономикасы дамыған мемлекеттердің өзінен-ақ кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс санының өсуін, әлеуметтік жағдайы төмен отбасылардың болуын, медициналық қызметтің жеткіліксіздігінен балалар өлімінің көбеюін, бақылаусыз балалар санының ұлғаюын көруге болады. Осы фактілердің барлығы бала мәселесін тек қана ұлттық тәсілдермен шешу мұмкін еместігін дәлелдейді.
Мемлекет пен қоғам балаларды тәрбиелеу саласында қандай да бір тиімді шаралар қолданғанымен, ата-ана махаббатын, олардың қамқорлығын еш уақытта айырбастай алмайды. Сондықган да әрбір бала ата-ананың сүйіспеншілігі аясында моральдік, материаддық камқорлықга өсіп жетілуі тиіс. Әр ата-ана Президентіміздің "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасындағы: "Бүгінгі кезеңнің міндеттерінен біздің ұрпақтың келер ұрпактар алдында орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын күңделікті есте ұстауы тиіс" деген үндеушің терең мәнін түсініп, жүрекпен сезінуі керек 18.
Жас ұрпақгы моральдік тәрбиелеудегі немқұрайлыққ көзқарастың арқасында жіберілген залалдың орнын ештеңе толтыра алмайды.
Қорытындылай келгенде, балалықты қүқықтық қорғау мәселесінің көкейтестілігі және көпқырлылығы соншалық, ол үнемі ғалымдар мен тәжірибедегі адамдардың назарын аударып отырады.
Егер әлемнің барлық мемлекеттері бала қүқықтары төңірегіндегі қажетті жағдайларды орындауға ұмтылса, билік басындағылар өз жеке басының ғана қамын ойламай, өз еліндегі мұқтаж халдегі балалардың да жағдайын ойластырғаны абзал. Өкінішке орай, әлемдегі балалардың көпшілігі улкендер және қоғам тарапынан немкүрайлылықты сезінеді.
Ортақ мүдде қоғам дамуында әр кез тежеуіш емес, демеуіш болған. Олай болса, бала тағдырына байланысты күрделі проблемаларды шешуге отандастарымыз жұмыла ұмтылса дұрыс болар еді.
ІІ Тарау. Баланы ауыстыру қылмысы үшін жауаптылық мәселелері
2.1. Баланы ауыстыру қылмысын саралау
Заңда (ҚК –тің 134 - бабы) баланы қасақана ауыстырғаны үшін қылмыстық жауаптылық белгіленген. Баланы ауыстыру өте сирек, бірақ та жәбірленуші үшін аса дертті қылмыс.
Бұл қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол, баланы ауыстыру арқылы ата –анамен баланың туыстық қатынасы зорлықпен бұзылып, адамгершілік принциптеріне жатпайтын әрекеттер жүзеге асырылады. Аталған қылмыс құрамының өз ерекшелігі бар, өйткені қылмыстық іс әрекеттердің обьектісі –жаңа туған сәби. Қылмыс обективтік жағынан баланы ауыстыру әрекеті арқылы жүзеге асырылады. Баланы ауыстыру деп бір баланы басқа бір баламен ауыстырудын айтамыз. Оны ауыстыру тек ата аналар белгілі бір мән жайларға байланысты өздерінің сәбиін тани алмайтын жағдайларда орын алуы мүмкін. Мысалы, анасының сырқаулық жағдайына немесе сәбидің ауруына байланысты ол ұзақ уақыт бойы анасына емізуге әкелінбеген; босану кезінде немесе босанғаннан соң қайтыс болған ананың жаңа туған баласын әкесіне беру және т.б. Қылмыстың тікелей объектісі баланың бір қалыпты дамып, жетілу және қалыптасу жағдайлары, және отбасының мүдделері.
Белгілі жағдайларда бір жынысты сәбилер ғана емес, қарама қарсы жыныстағы сәбимен ауыстырылуы мүмкін. Мысалы қыз баланы ер балаға, қара түсті баланы сары түсті балаға, іштен мүгедек болып туылған баланы дені сау балаға ауыстыру т.с.с. (мысалы, босану кезінде әйел есін жоғалтқан қалыпта болып туылған баланың жынысын білмеуі мүмкін). Баланы ауыстыру жаңа туған балалар жөнінде –босану үйлерінде немесе балалар үйлерінде, немесе уақытша бақылаусыз далада қалған баланы ауыстырып алу арқылы жүзеге асырылады. Өз баласын басқа баланың ата –анасының келісімінсіз оның баласымен ауыстыруда осы қылмыстың құрамын құрайды. Жаңа туған нәрестелерді екі жақтың да ата –аналарының өзара келісімі бойынша ауыстыру –қылмыс құрамын түзбейді 19 .
Субьективтік жағынан қылмыс тікелей қасақаналықпен сипатталады. Баланы ауыстыру бойынша жасалған іс әрекеттер қылмысты болып саналады, егер олар пайдакүнемдік немесе басқа да ниеттермен (бұзақылық ниет, кек алу, қызғаныш, қиянат жасауды қалау және т.б.). Босану үйлерінде баланы абайсызда ауыстырғаны үшін лауазымды тұлғаның талаптарына келетін кінәлі адамдар салақтық үшін немесе тәртіптік жауаптылыққа тартылады. Пайдакүнемдік ниеттер баланы ауыстыруға жеке қызығушылықтары бар адамдардан материалдық сыйақы алу түрінде болуы мүмкін. Басқа да өзге ниеттер кемтар бала туылған жағдайда кек алумен, дені сау, есі дұрыс балан аы қалау ниетімен орын алуы мүмкін.
Моральға жат, бірақ егер ата аналар өзара жынысы бойынша қалаған балаларын аыстыруды қалаған болса, онда олардың іс әрекеттері заңсыз деп табылмайды.
Қылмыс формальдық құрамға жатады және ол бір баланы екінші баламен заңсыз ауыстырған сәттен бастап аяқталған деп табылады. Осы қылмысты жасау кезінде немесе жасағаннан кейін жақын уақыт ішінде ұстаған жағдайда, қылмыс баланы ауыстыруға оқталу болып есептеледі.
Қылмыстың субъектісі ––ға толған есі дұрыс баланы нақты ауыстырған адам (босану немесе балалар үйінің медицина қызметкерлері, жаңа туған баланың анасы, өзінің қызметтік өкілеттігін пайдаланған лауазымды тұлға) т.с.с.
Баланы ауыстыру үшін жаза болып: үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру табылады.
Қылмыстық кодекстің 134 –бабының екінші тармағында осы қылмыстың ауырлататын түрі –пайдакүнемдік немесе өзге зұлымдық ниетпен жасалған бала ауыстыру әрекеттері үшін жауаптылық көзделген. Пайдакүнемдік ниетке –баланы ауыстырып материалдық олжа, пайда табу әрекеттері, ал зұлымдық ниетке –кек алу, қызғаныш, ұлттық, нәсілдік пиғылда жасалған әрекеттер жатады.
Қылмыстық заңның бабы бойынша жазаға тарту, егер жәбірленуші жақпен талап арыз берілген болса моральдық зиянды өндіруден босатпайтыны белгілі. Моральдық зиянды өндіру туралы дискуссияларға терең тоқталмай ақ, моральдық саулық –бұл адамның психологиялық денінің саулығының, жеке тұлғаның байсалдылығының және адамгершіліктілігінің кепілі, ал моральдық зиянды өтеу –тұлғаның бастан кешкен қайғыларын жуып шаю. Тұлғаның шын мәнінде психологиялық денсаулығына зиян келтіру қабілеті бар қарастырылып отырған қылмысқа –баланы ауыстыруға байланысты ата аналардың немесе олардың орнын басушы адамдардың басынан кешкен қайғылары үшін моральдық зиянды өтеудің максималды компенсациясы А.М.Эрделевскийдің пікірнше 360 төменгі жалақы мөлшерінде болуы керек.
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту (131-бап ).
Кәмелетке толмаған адамды 18 жасқа толған адамның қылмыстық іске тартуы жеке қылмыс құрамы ретінде қарастырылады.
Қылмыстың тікелей объектісі - кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға дұрыс тәрбие беру шарттары болып табылады.
Қылмыстың жәбірленушісі - 18 –ге толмаған адам, яғни кәмелетке толмағандар.
Қылмыс объективті жағынан алғанда әр түрлі әдістер қолдана отырып кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту арқылы жүзеге асырылады.
Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту деп 18-ге толмағандарды қылмыстың тікелей орындаушысы немесе өзге де көмектесушісі болуға жігерлендіруге, ынтасын, шешімін қалдыруға бағытталған іс-әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық іске тартудың әдісі заңда тікелей көрсетілмеген, бірақ ол әр түрлі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әрекет көбнесе психикалық әдістерді қолдану арқылы немесе басқа да тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кәмелетке толмаған адамдарды үрейлендіру немесе оларды басқа бір қолайсыз жағдайларға қалдыратын әрекеттер жасаймын деген әрекеттер арқылы олардың психикалық санасына әсер етулер қорқыту деп табылады.
Субъектінің болашақта кәмелетке толмағандарға белгілі бір жәрдем көрсетуге ( оқуға түсіруге, жұмысқа тұрғызуға немесе оларға басқадай игіліктер жасауға міндеттемелер алуы ) уәде беру деп танылады.
Жоғарыда көрсетілген тәсілдерді қолданғанмен кәмелетке толмағандар қылмыстық іс әрекетке баруға қарсылық білдірсе, онда кіналінің іс-әрекеті кәмілетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуға оқталғандық ретінде сараланады.
Субъективтік жағынан ҚК-тің 131-бабында көзделген қылмыс тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінәлі адам әр түрлі тәсілдерді қолдана отырып жасы 18 –ге толмағаны өзіне анық адамды қылмыстық іске тартқанын сезеді, біледі және оны жүзеге асыруды тілеп әр түрлі әрекет жасайды. Қылмыстық ниет және мақсат әртүрлі (кек алу, қызғаныш, пайдакүнемдік, басқа да зұлымдық ниеттер ) болуы мүмкін. Бұлардың іс-әрекетті саралауға әсері болмайды, бірақ жаза тағайындағанда есепке алынады.
Қылмыстық субъектісі –заңда тура атап көрсетілегндей кәмелетке толмаған адамды қылмиыстық іске тартқан жасы 18-ге толған адам. Кәмілетке толмаған адамның екінші бір кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуы бұл қылмыс құрамына жатпайды.
Ата-анасы, педагог не кәмілетке толмаған адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақты сол әрекет - осы қылмыстың ауырлататын түрі болып табылады (ҚК-тің 131-бабының 2 тармағы ) . Көрсетілген адамдардың кәмілетке толмаған адамдар жөніндегі құқықтық жағдайын пайдаланып, осы іс - әрекеттерді істеуі қылмыстың қоғамға қауіптілігін едуір ұлғайтады. Ата - аналарды анықтау Қ.Р –ның неке және отбасы туралы 1998 жылы 17 желтоқсанда қабылданған заңына сәйкес шешіледі .
Педагог деп тәрбие немесе оқу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz