Аң құстарын аңға саларда жасалатын баптаулармен, ауру түрлері және оны емдеу тәсілдері

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

АҢ ҚҰСТАРЫН АҢҒА САЛАРДА ЖАСАЛАТЫН БАПТАУЛАРМЕН, АУРУ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЕМДЕУ

ТӘСІЛДЕРІ

Қазақстан Республикасы халкымыздың тарихи-мәдени мұрасын түгендеу жэне толыктыру мақсатында ел ішіндегі көнеден келе жатқан мүрамызды жинап, халқымыздың тарихы үшін маңызды материалдарды жоғалып кетуден сактап калуды міндет етіп отыр.

Солардың бірі ұрпактан ұрпақка жалғасып отырған тарихи мәдени мұраларымыздың бірі, дәстүрлі онері аңшылық. Аңшылық ұзақ ғасырлар бойына ұрпактан - үфпақка жетіп, осы күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан кәсібіміздің бірі. Қазақ этнографиясындағы бұ_л сала зерттеуден сырттап калған тұстары да болды. Бүл өнердің жастарды халкының мәдениетін, асыл мүрасын қадірлеуге, Отан сүйгіштікке тәрбиелеуде маңызы зор. Сондықтан да қазіргі кезеңде тіпті оны жаңғырту, жандану мэселесін мемлекеттік түрғыдан көтеру үстінде. Қазак халкының дәстүрлі аңшылығын жаңғырту аркылы, коршаған ортаны сактау, экологиялық мәдениетін корсету. Республика ішіндегі туризмді дамытуға дәстүрлі аңшьшыкты үйлестірудщ де маңызы зор.

Аң аулауда саятшылықтың орны ерекше. Себебі, казак халқы ертеден аңға салынатын кұстардың тегін жақсы біліп, оларды қолға үйретудің небір амал-әдістерін жаксы білген. Оның ішінде аңға салардың алдындағы баптауларының өзі қаншама кэсіби ептілікті көрсетеді.

Қүсты аңға саларда кұс ішін тазалау қажет болады. Себебі, күсбегілер қолындағы кұсты бабына келтіру үшін, күйіне карай ашықтыруы, күстьфуы, шаятыны (ішін жүргізу) болады. Ол үшін кызыл түз - ас түзын шайға салатын мөлшерде ерітіп күс ішіне күйып жібереді. Бұл тэсіл жем сіңбей, күс аңға үлппай қалғанда сол кезде қолданады. Бүл тәсіл кұстың жемсауын, жүмыршағын күйдіріп, күстың козғалысын шапшандатып, тағатсыздандырады. Сонымен бірге қызыл түзды кұстың көзіне бүркіп жіберетін эдіс бар. Бүл қүстың кезі кднталап аңға өшіге шабуылдайды.

Ал, тойған бүркітті дереу аңға салу қажет болған жағдайда күшәләні тарыдай ғып ұнтақтап, суға араластырып, күстың жемсауына түтікпен үрлеп жібереді. Бүркіт бар ішкен-жегенін қүсып тастайды. Мүнан басқа мүсатырды белгілі мөлшерде суға салады да, ертіндісін түтік арқылы кұс аузына қүяды. Мүсатыр кұсты дереу қүстьтрады, ішін айдайды. Ол бүркіттің ішін кыл-кыбырдан тазартатын, жасанды жем тәріздес нэрсе.

Құстың ішін тазартатын тағы бір эдіс қоя арқылы тазарту. Қояны киізден, қызылшадан, шөптен және сүйек, терек, талдан, ағаштан, жылкының жамбасын, бүғының қу мүйізін күйдіріп, өртеп мыкты шүберек не дэкеге орап түйіліп жасалынады [1] . Ондағы ағаш, сүйек, күл қоялар майдан арылтса шөп, киіз коялар кыл-қыбырдан тазартады. Олар саусақтын ұзындығындай жуандығы екі елідей, бір жағы сүйірлеу болады. Мүзқоя деген де болады. Ол баска коялардан кішірек болады. Оны сүйірлеп жонып, суға салып, сонан соң кұска бірден екіге дейін асатып жұтқызады. Мүз коя толған кұстың жемсауы салдырлап түрады. Қоялар жемсауда еріп, құстың ішін шайып, тондырып арытады. Кейде киіздің кырдасын қара сабынньщ көбігіне малып, сықпа кьілып, жүтқызып жібереді, бұны да коя салу деп атайды. Ол мүны біраздан кейін кайта кұсады. Бүл біріншіден, оның жүрегін қарайтып, жемге обырландырады және арыктатады. Екіншіден, жүмыршағын удай ашытып қинайды да одан әрі күйсіздендіреді. Бүл кезде карсыласудан қалады. Осы орайда томағасызда, томағасымен де үнемі сылап-сипап, мазасын ала берген жаксы. Қолға да қондыру керек. Осындай қимылмен бір апта айналысқан соң амалсыз жуасиды. Бергенінді кайтармайтын, тіпті тілеп түратын болады, тіршілігі адамға бағынышты болады, ежелгі еркін өмір есінен шыға бастайды

Қүстың ішін ілімімен тазалауда кездеседі. Ілімі дегеніміз қант косқан кызыл шай. Алғаш күс ұстап, оны арыту үшін де қолданылады. Аң аулап түзде жүргенде, де қолданыла береді. Қант қосқан кара шай, кұстың ішін тазалауға пайдалы, етін қатырады, денесін сергітеді, яғни құсты ширатып, аң үстау қабілетін арттырып шыныктырады деген сөз. Қүстың ішіне қант салып, сықпаланған қардьт жүтқызып жіберсе, бүркіт аздан соң саңғырады. Қыранның карны ашып жүрегі қарайып, көзі олгектеніп, шабыты келіп аң үстайтын болады.

Сықпа қарды бір рет түлкімен алысып, еті қызған күстың ішін денесін салқындату үшін түзде береді. Оны күртқа ұксас етіп жасап алып, қүхқа бестен-алтыға дейін береді. Түзде қансонарда бүркітке томыртқа да жүтқызады. Томыртқа дегеніміз-аздап су тамызған күртік карды қолмен сығымдап мүзға айналдыру. Бүркіттің эліне қарап осы мұз сыкпадан бір-екеуін немесе бірнешеуін құсқа асатып жібереді. Кейде томыртқаға кант бүркеді. Мүнда да кұстың іші мүздап аңға шабу ықыласын арттырады.

Қүсты артық тойғызып алғанда, немесе өзі андарды ұстап үрлап жеп койғанда қүстың ішін еттен арылту кажет болады. Бүл салбурын кезінде, немесе кұсты дереу аңға салу керек болса жемін сығуға тура келеді. Ол үшін құстың жеген жемін бүркіттің карнына түсірмей, еппен сығып күс аузынан шығарып тастайды. Мүны «жемді сығу» деп атайды. Кейде күс аңға түспесе зерде салатын да эдіс бар. Зерде дегеніміз-түйенің шудасына орап кұска салған түз. Түз бен шуда бүркітті дереу кұстырады, ішін айдайды.

Бүркіттің аң үстауы, арық не семіруі, түлеуі, мінезі бәрі жеген жеміне байланысты. Жемді қалай ұқыптап берсе, күстың бабы да солай болады. Сол үшін жемді айырып, оны дайындап күска уакытымен бере білу үлкен шеберлік болып табылады. Жемнің кептеген түрлері болады. Оларды аңға алып шығарда, шақырғанда, қайырғанда, тояттатқанда, түлеткенде деп әр кездері уакытымен, мөлшерімен береді. Құстың халі берілетін жемнің түрлеріне, арық, семізіне, сөлді-солсізіне байланысты. Балапанды үядан алған болса онда оның жүнін, тез жетілтіп, денесін өсіру үшін жемді кұнарлысынан таңдап кептеп береді. Егер күс семіз болса, оны үйретіп, ырғакка кондіру жэне атқа алып жүру үшін етін қатырып баптауға жемді мөлшерлеп, аз-аздап береді. Бүркіттің жеміне койдың, сиырдың, жылкының еті жаксы болады. Мәлін, сасыккүзен, ешкінің етін аң аулайтын кұсқа беруге болмайды [2] . Бұл еттерді кұсты бұзады деп аңшылар бүркітке бермейді. Аңның етінен қоян, түлкінің етін күнделікті көп пайдаланады. Бүркітке жас жылы жем берудің маңызы зор. Сол үшін қазақтар қаршыға, сұңқар, лашындарды бүркітке жылы жем үстатып беруге пайдаланып келген.

Қүсқа бірінші рет түлкі алдыру - бау аштыру деп аталады. Қай кезде де аңшының алған алгашкы түлкісін «тырнақ алды» деп атайды. Мұнда мейлі кол бала, мейлі түз кұсы болсын бау ашқаннан кейін де аң үстау кабілетін көтеріп отыру керек. Құс бұзылса, түлкіге түспейді. Түскенімен коя береді немесе түлкіні канатымен кағып, ойнап, шалыктап жүріп алады. Шақыруға да сараң келеді. Бүл көбінесе етінің көтеріңкі болуына байланысты. Сол себепті түлкі алған күні азыктануын, етінің қандай дәрежеде екенін есте сактау керек. Етінің қандай дэрежеде екенін білу үшін, аңға шығарда қара санын тұтамдап үстап, бүлшық еттің түтамға толған - толмаған, нығыз, әлде болбыр екендігін белгілеп қою керек. Сол күні құс түлкіге түссе, осы калпын сақтау керек. Себебі, бүркіттің арықтауы қиын, семіруі оңай. Арықтап

түлкіге жете алмай қалған қүхқа мойын еті сылып алынғаннан кейінгі койдың қу мойынын жатарда жаншып берсеңіз таңертең семіріп шығады. Қүсбегілер кухтың етін калыпты үстау үшін жемінің сөлін шығарып тастап, ақ жем қьшып, қандай жем бергенде де кант бүркіп беретіні осыдан.

Кей бүркітті таңертең аңға алып шыкканыңда канша түлкі көрсетсеңізде түспей қойып, түстен кейін алады. Бүл оның түстің алдында тоқ, түстен кейін азықсырағына байланысты. Ал түстен кейін кезіккен түлкіге де түспей қойса, дереу қарды сықпалап коя салу керек. Осыдан кейін - ак тілене бастайды. Қүстың аяғы түлкіге тигеннен кейін шайып жем бермей өзі алған түлкісінің бір борбайына қант беріп қызылдай жегізіп кешке алуға келіп жайланған соң түтіктен бір шыны су беріп аңға салады. Үйретуде де қайыруда да кысымшылык көрмеген күс өте кең мінезді болады. Қыран күстар кекшіл де болып келеді, егер ол бір аңды ала алмай калса, оны міндетті түрде бір кезде алатын болған. Қырандар азулымен алысканда талай рет түяқтары аңның азуына түсіп қыркылып калу яки түкылынан суырылып калып сырткы қабының түсуі көп кездеседі. Саусактарын да талай - талай қажатады. Бірак бүл қыранды сескендіріп жүрексіздендірмейді кайта кектеніп өштесіп қырандығы арта түседі. Сондыктан аңшылар кыранның бір қаруы кекшілдігі деп айтады.

Қайыру өнері дегеніміз: бүркіттің етінің жоғары-төмен болмай, дәл бабында болуы, «зердесі» бар қүстың зердесін алу, майының бөлінбеуінен тыс, көптеген шарттарды әзірлеп, бүркітті түлкі алуға дағдыландыру, - деген сөз. Зерде дегеніміз - бүркіттің ішегінің қуаты төмендегендіктен жеген тамағынан тоқтап байланған зат [3] . Ерекше қыран - «Май жеп отырып ала беретін» бүркіт баптап қайыруды аса қажет етпей-ақ, аңды ала береді.

Аңшылар ең алдымен кұсты аңға саларда алдымен шырға тартып сынап алады. Шырға тартудан бүрын бүркітке жем беруге болмайды. Шырға деп түлкінің терісі не түлкі өңдес мысықтың терісін айтады. Қүсты азыксыратып алған соң, шырғаға үзьш шыжым тартып, ұрымтал жерден сүйрей жөнеледі. «'Егер күс зерделі болса, шырғаны жұмарлап әкетеді. Онда ісіңіз сәтті болғаны. Ертеңінде дәл сондай бабында жүрексінбей түлкі көрсетуіңізге болады.

Түзден түскен бүркітті баптап аңға салудың алдында, оның қайыс қыран сынына толатындығын жақсы ажыратып соған қарай баптау қажет. Олай дейтін себебіміз: кыранды жаратылысы бойынша «Батыр кұс» яғни «Май жеп отырып ала беретін» жэне «күйшіл (мырза) » деп екіге бөледі. Күйшіл күс жемді тарта беріп, су қүю, қоя салу тәсілдерімен арықтатып жіберіп, онан соң «бөрітпе» беріп, қайта көтеріліп, майын арытып, cap етімен арықтатқанда ғана жөнге келеді. Бүлай істемегенде, семіз күйін сақтап, түлкі алмай кояды. Мүндай күстарды: «күйшіл күстар» дейміз. Күйшіл күсқа істейтін әдісті күйсіз қыранға қолданса денсаулығына зиян болып, алдағы жерде керекке жарамай қалады.

Бүркіттің асқазаны басқа жануарлардікінен ерекше болады. Қүс қанды ет, сүйек, майды да сіңіре береді. Жеген тамағына (жеміне) тас, таза топырақ, аң-күс, жэне шөп қатарлы заттардың араласуы ешқандай зиян болмайды. Мүның бүркіттің ішінде «зерде» қалмауына көмегі тиеді. Бүрқіттің ішкі күрлысының тағы бір ерекшелігі: егер жеген жемінің ішінде жарыққа сүйек кетіп, ол ішегіне қадалса, оны қайта толқытып, күсып, жемсау қалтасына шығарып алады. Ине, шеге болса сыртқа қүсып тастайды.

Қолда бір екі жыл немесе онан кеп жыл түғыр теуіп, түлкі алып жүрген бүркітті семіртіп, майландырып түлетеді. Мұндай қүсты қайыру асау күсты қайыруға үқсамайды. Шүгыд арықтатса майы бөлініп қалады. Май бөлінген күс түзелмей, түлкі алмайды. Бұған алдымен «бортпе» береді. Ол мол болуы керек. Мүның артынан қанын кетіріп, шайып «ак жем» беріледі, қоя салынады. Ішінде «зердесі», ыстығы болса, зерде ыстық қайтаратын мүсэтір, қарандыз, ырғай салса болады. Осы талантар толық орындалмай, күтімі жақсы болмай қалған бүркітті: «бағудан шүйеліп қалған қүс» дейді. Сонымен бірге бүркітте ауруларда кездеседі.

Аңға салынып жүрген бүркіт арық болған жағдайда не зорлап ішін шайып, ішінен ас кетіріп қоректік нәр қалмай қалған жағдайда, крлда түрған бүркіт көзі алактап, шапқайып серектеп, қолма-қол талып кету іспетті бейне көрсетеді. Бул кезде қойындағы жылы жемді аузына апарсаңызда кормей шалқалап серектейді. Мүны кез караю деп атайды [4] . Осы кезде дереу жылы жемді аузынан ырғап көмейінен өткізіп жіберсе бүркіт қүтқарылып, жемді өзі жүлып жейтін қалпына келе алады.

Бүркіттің бит басып кү_рт саңғуын кейбіреулер «битті қыран, кұртты кыран» деп атайды екен. Бүл негізіне жетіп айтылған сөз емес, сонымен бірге бүркіт те бит болу, құрт болу қырандықтың нышаны да емес, дегенмен де, күн көріс тіршілігінде жүдеу бас болған бүркіттерде пайда болады. Олар бүркіттің мойын желке шоудаларының арасында жабысқақ қара бит болып сырттан күн нүры түсіп жылу білінгенде желке шуданың сыртына қаптап өріп шығады. Суьщ тисе немесе қол тигізсеңіз жүннің түбіне қарай қашады. Олар бүркіттің түбітін жойып, қауырсынын калдыратындықтан бүркіт тоңғақ келеді. Ішіндегі жалпакай қызыл қүртта бүркіттің азыктық нәр сіңіруіне зиянды.

Бүркіттің жазғы бабы жақсы болғанда - семіз, нэрлі етпен қоректеніп отырғанда битте қүртта өздігінен жоғалып бүркіт түлегі жақсы жетіледі. Қышытудан қырқылып, бүркіт денесінде қалатын қауырсын тікенектерден арылады. Қүрттан тез, өнімді арытудың бір шарасы жаңа сойылған семіз жылкьіның ішкі майынан бір екі тойғыза берілсе бүркіт қүрттан тазарады. Мүндай бүркіттердің осыдан кейін қырандығы үдей түседі. Биттің қышуынан қүс өз жүнін езі жүлып, денеде тікенек қайырсын қальш отырады. Мүлы «тартынақ» деп атайды. Осындай тартынақ күскд кьіс іші болса бұркіт зияндалмайтын шарт астында, битке дэрі жағып, қүсты беинеттен арьшту қажет етіледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.