Аудит пәніне қысқаша лекциялар жинағы
КІРІСПЕ
Тақырып 1. Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы
Тақырып 2. Аудиторлық қызмет және оны нормативтік .қүқықтық реттеу
Тақырып 3. Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
Тақырып 4. Қателер мен алаяктық, олардың елеулілігін бағалау
Тақырып 9. Сұрыптауды пайдалану
Тақырып 10. Аудиторлык тексеруді жоспарлау
Тақырып 11. Электрондық дайындалган көрсеткіштер аудиті
Тақырып 12. Аудиторлық қорытынды: жасау, тапсыру тәртібі
Тақырып 1. Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы
Тақырып 2. Аудиторлық қызмет және оны нормативтік .қүқықтық реттеу
Тақырып 3. Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
Тақырып 4. Қателер мен алаяктық, олардың елеулілігін бағалау
Тақырып 9. Сұрыптауды пайдалану
Тақырып 10. Аудиторлык тексеруді жоспарлау
Тақырып 11. Электрондық дайындалган көрсеткіштер аудиті
Тақырып 12. Аудиторлық қорытынды: жасау, тапсыру тәртібі
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енгізілуімен бірге экономикалық субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың кджеттіліктерін ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу түрінде қамтамасыз етуші тәуелсіз бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Аудиторлық қызметті реттеуші стандарттар енгізілуде, аудиторлар жүмыстарының сапасына кәсіби бақылау жүйесі жақсарып келеді, сондай-ақ, бұл салада кәсіби мамавдар даярлауға қосымша талаптар қойылуда.
Есеп және аудит саласында кадрлар даярлау үшін жоғарғы оқу орындарында білім берудің халықаралық стандарттарға сай жаңа жалпыға міндетті мемлекеттік стандарттары жасалып қабылданды. Атап айтсақ, "Есеп және аудит" мамандығы бойынша білім берудің жаңа жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты оқытуды кредиттік технология жүйесімен ұйымдастыруды ескере отырып жасалынды. Оқу жоспары кәсіби бухгалтерлерді базалық даярлау бағдарламасы-на сәйкес дайындалды және есеп пен қорытынды есеп берудің ха-лықаралық стандарттары бойынша Сарапшылардың үкіметаралық жүмысшы тобы мен Бухгалтерлердің халыкаралық федерациясы бас-шыларыпыц можілісінде (Біріккен Үлттар Үйымының сауда және даму жопіпдеіі комференциясы барысында — Женева 1999ж) бекітілді. Бл, әрине, қаржылық қорытынды есеп беру мен халықаралық аудит стандарттарының жаңа ереже-нұскдуларымен байланыстырылған, оқытудың типтік блгдарламасына сәйкес келетін жаңа оқу материалдарын даярлау қажсттілігін туындатады.
Окулық "Есеп және аудит" мамандығы үшін "Аудит" курсының типтік бағдарламасына сойкес дайындалды. Сондай-ақ ол типтік бағдарлама Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлардың палатасы, Аудиторлар палатасы, Кәсіби бухгалтерлер институты бекіткен емтихан сүрақтарына, сонымен бірге Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы", "Аудиторлық к^ізмет туралы" және т.б. зандарына сәйкес келеді.
Окулықга аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен ба-қылау жүйесіндегі алатын орны анықталды. Қазақстандағы бухгалтерлік қызметті реттеу жүйесі сипатталды, сонымен бірге Қазақстан аудитінің нормативтік базасы берілді. Аудиттің жалпы принциптері мен ставдарттары, аудиторлық тексеру жүргізу тәртібі, оның барлық кезеңдеріндегі аудитордың іс-әрекеті баяндалды. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебінің аудитін жоспарлау және жүзеге асыру әдістемесі келтірідді. Кредиттік технология студентгердің өзіндік жұмыстарды орындау үшін жағдай жасауды көздейді. Сондықтан негізгі тақырыптарды ашып көрсетуден басқа, окулықга өз білімін тексеру сұрақгары, оқыл-ған материаддарды студенттердің өз беттерінше оқып білуі үшін тап-сырмалар, әрбір тақырып (тарау) бойынша нақгы беттерін көрсете отырып, негізгі және қосымша әдебиеттер берілді. Оқулық негізгі терминдердің глоссариімен аяқталады.
Есеп және аудит саласында кадрлар даярлау үшін жоғарғы оқу орындарында білім берудің халықаралық стандарттарға сай жаңа жалпыға міндетті мемлекеттік стандарттары жасалып қабылданды. Атап айтсақ, "Есеп және аудит" мамандығы бойынша білім берудің жаңа жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты оқытуды кредиттік технология жүйесімен ұйымдастыруды ескере отырып жасалынды. Оқу жоспары кәсіби бухгалтерлерді базалық даярлау бағдарламасы-на сәйкес дайындалды және есеп пен қорытынды есеп берудің ха-лықаралық стандарттары бойынша Сарапшылардың үкіметаралық жүмысшы тобы мен Бухгалтерлердің халыкаралық федерациясы бас-шыларыпыц можілісінде (Біріккен Үлттар Үйымының сауда және даму жопіпдеіі комференциясы барысында — Женева 1999ж) бекітілді. Бл, әрине, қаржылық қорытынды есеп беру мен халықаралық аудит стандарттарының жаңа ереже-нұскдуларымен байланыстырылған, оқытудың типтік блгдарламасына сәйкес келетін жаңа оқу материалдарын даярлау қажсттілігін туындатады.
Окулық "Есеп және аудит" мамандығы үшін "Аудит" курсының типтік бағдарламасына сойкес дайындалды. Сондай-ақ ол типтік бағдарлама Кәсіби бухгалтерлер мен аудиторлардың палатасы, Аудиторлар палатасы, Кәсіби бухгалтерлер институты бекіткен емтихан сүрақтарына, сонымен бірге Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы", "Аудиторлық к^ізмет туралы" және т.б. зандарына сәйкес келеді.
Окулықга аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен ба-қылау жүйесіндегі алатын орны анықталды. Қазақстандағы бухгалтерлік қызметті реттеу жүйесі сипатталды, сонымен бірге Қазақстан аудитінің нормативтік базасы берілді. Аудиттің жалпы принциптері мен ставдарттары, аудиторлық тексеру жүргізу тәртібі, оның барлық кезеңдеріндегі аудитордың іс-әрекеті баяндалды. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебінің аудитін жоспарлау және жүзеге асыру әдістемесі келтірідді. Кредиттік технология студентгердің өзіндік жұмыстарды орындау үшін жағдай жасауды көздейді. Сондықтан негізгі тақырыптарды ашып көрсетуден басқа, окулықга өз білімін тексеру сұрақгары, оқыл-ған материаддарды студенттердің өз беттерінше оқып білуі үшін тап-сырмалар, әрбір тақырып (тарау) бойынша нақгы беттерін көрсете отырып, негізгі және қосымша әдебиеттер берілді. Оқулық негізгі терминдердің глоссариімен аяқталады.
1. Конституция Республики Казахстан - Алматы: Адилетт-пресс, 1997 г.
2. Закон РК от 26.12.95 г. №2732 «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» (с изменениями и дополнениями от 24.06.2002 г. №329-11).
3. Закон РК «Об аудиторской деятельности» от 20.И.1998 ж. (с изменениями и дополнениями от 05.05.2006 №304-1.
4. Гражданский Кодекс Республики Казахстан. - Алматьг. 2004 г.
5. Уголовный Кодекс Республики. - Закон РК от 16 июля 1997 г. №167-1. - Алматы: Да-ур, 1998.
6. Казахстанские стандарты по аудиту. Алматы Қаржы-Қаражат 1995 г.
7. Кодекс этики аудиторов РК. Алматы "Қаржы-Қаражат" 1995 г.
8. Международные стандарты аудита в Казахстане Т-1, Т-2 Раритет2001 г.
9. Казахстанские стандарты бухгалтерского учета и методи-ческие рекомендации к ним. 4 1,2. ББ. Справочник бух-галтера 2. 2000 г.
10. Адамс Р. Основы аудита.Пер.с англ. (Под ред Я.В. Соколо-ва). М.; Аудит, ЮНИТИ, 1995 г.
11. Аренс А, Лоббек Дж. Аудит. Пер. с англ. проф. Я.В. Соко-лова.
12. Банковский аудит. - В 2-х частях, - М.: Бухгалтерский учет, 1994.
13. Барышников Н.П. Организация и. методика проведения общего аудита,-Издание 5 переработанное и дополненное. - М.: ИИД "Филинъ", 2000 г.
14. Белобжецкий И.Л. Бухгалтерский учет и внутренний ау-дит. - В 2-х частях, - М: Бухгалтерский учет, 1994.
15. Бухгалтерско-аудиторский портфель. - М.: Саминтэк, 1994.
16.Данилевский Ю.А Аудит: организация и методика проведения. - М.; Финансы и статистика, 1992.
17.Данилевский Ю.А. Общий аудит, аудит бирж, внебюджет ных фондов и инвестиционных институтов. - М.: Бухгал-терский учет, 1996.
18.Данилевский Ю.А и др. Аудит. - М.: ИД.ФБК ПРЕСС1999 г. 2002 г. Учебник. - Алматы:
19.Дюсембаев К.Ш. Теория аудита: учебник. - Алматы: номика, 1995 г.
20.Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отч~ ности: Учеб. пособие. - Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998.
21.Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы Ғылі 1994.
22.Кодекс РК «О налогах и других обязательных платежах бюджет». Алматы, Бико. 2001 г.
23.Кармайкл ДР., Бенис М.Стандарты и нормы аудита. Пер вод с англ. - М.:ЮНИТИ 1995.
24.Камышанов П.И. Практическое пособие по аудиту. М: ФІ нансы и статистика, 1997.
25.Лабынцев Н.Т., Ковалева О.В. Аудит: теория и практи Учебное пособие - М: ПРИОР, 2000 г.
2. Закон РК от 26.12.95 г. №2732 «О бухгалтерском учете и финансовой отчетности» (с изменениями и дополнениями от 24.06.2002 г. №329-11).
3. Закон РК «Об аудиторской деятельности» от 20.И.1998 ж. (с изменениями и дополнениями от 05.05.2006 №304-1.
4. Гражданский Кодекс Республики Казахстан. - Алматьг. 2004 г.
5. Уголовный Кодекс Республики. - Закон РК от 16 июля 1997 г. №167-1. - Алматы: Да-ур, 1998.
6. Казахстанские стандарты по аудиту. Алматы Қаржы-Қаражат 1995 г.
7. Кодекс этики аудиторов РК. Алматы "Қаржы-Қаражат" 1995 г.
8. Международные стандарты аудита в Казахстане Т-1, Т-2 Раритет2001 г.
9. Казахстанские стандарты бухгалтерского учета и методи-ческие рекомендации к ним. 4 1,2. ББ. Справочник бух-галтера 2. 2000 г.
10. Адамс Р. Основы аудита.Пер.с англ. (Под ред Я.В. Соколо-ва). М.; Аудит, ЮНИТИ, 1995 г.
11. Аренс А, Лоббек Дж. Аудит. Пер. с англ. проф. Я.В. Соко-лова.
12. Банковский аудит. - В 2-х частях, - М.: Бухгалтерский учет, 1994.
13. Барышников Н.П. Организация и. методика проведения общего аудита,-Издание 5 переработанное и дополненное. - М.: ИИД "Филинъ", 2000 г.
14. Белобжецкий И.Л. Бухгалтерский учет и внутренний ау-дит. - В 2-х частях, - М: Бухгалтерский учет, 1994.
15. Бухгалтерско-аудиторский портфель. - М.: Саминтэк, 1994.
16.Данилевский Ю.А Аудит: организация и методика проведения. - М.; Финансы и статистика, 1992.
17.Данилевский Ю.А. Общий аудит, аудит бирж, внебюджет ных фондов и инвестиционных институтов. - М.: Бухгал-терский учет, 1996.
18.Данилевский Ю.А и др. Аудит. - М.: ИД.ФБК ПРЕСС1999 г. 2002 г. Учебник. - Алматы:
19.Дюсембаев К.Ш. Теория аудита: учебник. - Алматы: номика, 1995 г.
20.Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отч~ ности: Учеб. пособие. - Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998.
21.Ержанов М.С. Теория и практика аудита. Алматы Ғылі 1994.
22.Кодекс РК «О налогах и других обязательных платежах бюджет». Алматы, Бико. 2001 г.
23.Кармайкл ДР., Бенис М.Стандарты и нормы аудита. Пер вод с англ. - М.:ЮНИТИ 1995.
24.Камышанов П.И. Практическое пособие по аудиту. М: ФІ нансы и статистика, 1997.
25.Лабынцев Н.Т., Ковалева О.В. Аудит: теория и практи Учебное пособие - М: ПРИОР, 2000 г.
Досым О.С.
Аудит пәніне
Қысқаша лекциялар жинағы
КІРІСПЕ
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енгізілуімен бірге экономикалық
субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың кджеттіліктерін
ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу түрінде қамтамасыз етуші тәуелсіз
бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Аудиторлық қызметті реттеуші
стандарттар енгізілуде, аудиторлар жүмыстарының сапасына кәсіби бақылау
жүйесі жақсарып келеді, сондай-ақ, бұл салада кәсіби мамавдар даярлауға
қосымша талаптар қойылуда.
Есеп және аудит саласында кадрлар даярлау үшін жоғарғы оқу орындарында
білім берудің халықаралық стандарттарға сай жаңа жалпыға міндетті
мемлекеттік стандарттары жасалып қабылданды. Атап айтсақ, "Есеп және аудит"
мамандығы бойынша білім берудің жаңа жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты
оқытуды кредиттік технология жүйесімен ұйымдастыруды ескере отырып
жасалынды. Оқу жоспары кәсіби бухгалтерлерді базалық даярлау бағдарламасы-
на сәйкес дайындалды және есеп пен қорытынды есеп берудің ха-лықаралық
стандарттары бойынша Сарапшылардың үкіметаралық жүмысшы тобы мен
Бухгалтерлердің халыкаралық федерациясы бас-шыларыпыц можілісінде (Біріккен
Үлттар Үйымының сауда және даму жопіпдеіі комференциясы барысында — Женева
1999ж) бекітілді. Бл, әрине, қаржылық қорытынды есеп беру мен халықаралық
аудит стандарттарының жаңа ереже-нұскдуларымен байланыстырылған, оқытудың
типтік блгдарламасына сәйкес келетін жаңа оқу материалдарын даярлау
қажсттілігін туындатады.
Окулық "Есеп және аудит" мамандығы үшін "Аудит" курсының типтік
бағдарламасына сойкес дайындалды. Сондай-ақ ол типтік бағдарлама Кәсіби
бухгалтерлер мен аудиторлардың палатасы, Аудиторлар палатасы, Кәсіби
бухгалтерлер институты бекіткен емтихан сүрақтарына, сонымен бірге
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы", "Аудиторлық к^ізмет туралы" және т.б. зандарына сәйкес келеді.
Окулықга аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен ба-қылау
жүйесіндегі алатын орны анықталды. Қазақстандағы бухгалтерлік қызметті
реттеу жүйесі сипатталды, сонымен бірге Қазақстан аудитінің нормативтік
базасы берілді. Аудиттің жалпы принциптері мен ставдарттары, аудиторлық
тексеру жүргізу тәртібі, оның барлық кезеңдеріндегі аудитордың іс-әрекеті
баяндалды. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебінің аудитін жоспарлау және
жүзеге асыру әдістемесі келтірідді. Кредиттік технология студентгердің
өзіндік жұмыстарды орындау үшін жағдай жасауды көздейді. Сондықтан негізгі
тақырыптарды ашып көрсетуден басқа, окулықга өз білімін тексеру сұрақгары,
оқыл-ған материаддарды студенттердің өз беттерінше оқып білуі үшін тап-
сырмалар, әрбір тақырып (тарау) бойынша нақгы беттерін көрсете отырып,
негізгі және қосымша әдебиеттер берілді. Оқулық негізгі терминдердің
глоссариімен аяқталады.
Кітапта келтірілген материалдар студенттердің аудит туралы білімді
жақсырақ игеруіне және мамандардың аудит саласындағы күнделікті жұмыстарын
жетілдіруге мүмкіндік бере алады.
Тақырып 1. Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы
1.Аудиттің мэні, мақсаты жэне маңызы.
2.Аудиттің пайда болуы жэне дамуы.
3.Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және дамуы.
4.Аудитгің пәні. обьектісі және кызметі.
5.Сыртқы аудиттің түрлері жэне аудитке ілеспе кызметгер.
Аудит Қазақстан Республикасы заңында белгіленген талаптарға сойкес
кдржылық есеп берудің дүрыстығы мен объективтілігі туралы иікір білдіру
мақсатында заңцы түлғалардың қаржылық қорытынды ессбін тексереді
Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есеп-теу
қүжатгамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру,
бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, үйымның активтері мен
міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қар-жы-шаруашылық
қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тугынушыларға қызметтер
ұсынатын аудиторлық фирмалардың (ауди-торлардың) кәсіпкерлік қызметі болып
табылуывда.
Аудиттің мақсаты
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты — аудиторға қаржылық қорытынды
есепті қүрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәй-кес барлық елеулі
аспектілер бойынша каржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін беру 3. Аудит мақсатының стандартты
анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың аддына тұтынушы
қоятын мақсатты түсінуіміз керек 4,8—6..
Нарықгық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банк-тер,
сақгандыру компаниялары, көлік және коммерциялық үйымдар мүлікті пайдалану,
жүмыстар мен қызмет көрсетулерді орындау, ком-мерциялық операцияларды ақша
қаражаттары мен инвестициялар-дың займын жүргізу бойынша сан алуан келісім-
шарттық (келісімді) қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге
қатысу-шылар арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде
тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.
Жеке және ұжымдық меншік иелері—акционерлер, жарнашылар (пай иелері),
сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласын-да барлық көптеген
қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және
бухгалтерлік жазбалармен тоқ-савдық және жылдық есептерде дұрыс
көрсетілгеніне өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Үйым қызметі
мен оның занды орын-далуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де
экономика, қар-жылавдыру, несие беру, инвестициялау және салық салу
саласында қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорывдар,
ұлттық экономика салалары мен аймақгар бойынша жүргізілетін ауди-торлық
тексерулер өздерін қызықтыратын қаржылық есептеме на-қгылығын дәлелдеу үшін
республиканың мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомстволар,
соттар, прокуратураға және басқа-ларға қажет.
Аудиттің маңызы
Аудиттің маңызы тиісті жақгардың мүдделеріне қол жеткізуде болып
табылады. Атап айтқанда:
- экономикалық субъектілердің (фирмалар,
акционерлік қоғамдар);
- салық қызметі түлғасындағы мемлекетгің;
- қаржылық есеп беруді әр түрлі
пайдаланушылардың;
- аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің
мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз
ету мақсатында.
Ішкі пайдаланушыларға (көсіпорынның өзінің акционерлеріне, директорлар
кеңесіне, қызметкерлеріне) басқару шешімдерін дүрыс қабылдау үшін қателер
мен бүрмалаушылықгар жоқ объективті (әділ) қаржылық акдарат қажет. Сыртқы
пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіреді (банктер
несие берушілер, болашақ инвесторлар, сонымен кдтар қоғам).
1.1-сызба. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқа-ру
бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитты жүргізуге
деген заң талаптары жоқ кезде де қаржылық есеп беру аудитіне тән
белгілі басымдылықгар болады.
Меншік иелену қүқығына негізгі өзгерістер енгізу процессі, егер бүрынғы
есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықгы жүргізудің жаңа объектісін құру
үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту болмаған аудиторлық
қорытындыны сақгаса ғана қамтама-сыз етілуі мүмкін. Үшінші жақкд
бағытталған қаржыландыруды беру туралы өтініш тексерілген есеп берулермен
дәлелделінуі мүмкін.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан-жақгы тексеру енеді. Сондық-тан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату
жөніндегі конструктивті үсыныстар дайын-дауға мүмкіндік береді. Фирма
қызметкерлерінің жан-тәнімен жұмыс істеуі үшін аудит күшті моралдық
ынталандыру болып табылады. Барлық жазбалар мен есеп берулер тәуелсіз
адамдармен талдалына-ды деп түсіну қызметкерлерді есепті мүқият және анық
жүргізуге, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
есептемені қүруға мәжбүр етеді.
Тексеруді жүзеге асыра отырып тәуелсіз аудиторлар екі негізгі қызметті
орындайды:
1. Қаржылық есеп берудің толықгығы мен
дүрыстығын дәледдеу-ге арналған дәлелдемелерді жинау және бағалау.
2. Қаржылық есеп беру мәліметтерін есептің
жалпы қабылданған стандарттарына сәйкес тексеру.
Тақырып 2. Аудиторлық қызмет және оны нормативтік –қүқықтық реттеу
1.ҚР аудит жүргізуді нормативтік реттеу жүйесі.
2.ҚР аудиторлық қызметтіі жүргізуді анықтайтын қүқықтық-нормативтік
актілерге шолу(Азаматтық Кодекс, Салық кодексі, Қылмыстық кодекс, ау-
диторлық қызмст туралы заң жэне басқа да ҚР заң қүжаттары).
3.Мемлекеттік органдардың, қоғамдық үйымдардың аудиторлық қызметті
аттестатциялауялау жэне лицензиялау.
Нормативтік-қуқықгық реттеу жүйесі
Казақстаңца аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік-куқьіқгық актілер
Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға
негіз болады. Сондықган халықаралық тәжірибеде ауди-торлық қызмет тек
кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сон-дай-ақ мемлекеттік масштабта
реттеле алады.
Нормативтік-кұқықгық реттеу дегеніміз - бүл, аудиторлық тексеру жүргізу
объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ере-желерде (ішкі
тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б.) қарастырылған нор-малар мен ережелерге
қатысты зерттеу 12, 203-6. 250 "Кдржылық қорытынды есепке аудит өткізу
кезінде заңдар мен нормативтік актілерді қарастыру" деп аталатын
Халыкдралық аудит стандартында бьшай делінген: "Жалпы түсінік алу үшін
аудитор кейбір зандар мен нормативтік актілер субъектінщ қызметіне зор
ықпал ете алатывды-еын мойындауға тиісті. Субъект қызметінің белгілі бір
заңцарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның кьізметін тоқгатуға
немесе субъектінің уздіксіз қызметін жалғастыру қабілетінщ күмәнға айналу-
ына алып келуі мүмкін. Мысалы, овдай ықпал ету субъектінің лицен-зиясында
немесе оның қызметін жүзеге асыруға берілген басқа рүқсат кдғаздарында
көрсетілген талаптарға сәйкес келмеген кезде мүмьсін болады" 13. Демек,
кәсіпорын қызметінің зандарға жөне нормативтік актілерге сәйкес келмеуі
оның қаржылық қорытынды есебіне маңыз-ды әсер етуі мүмкін деп пайымдау
керек. Бұл жерде бухгалтерлік есепті жүргізуден әдейі бас тарту, жалған
қрсаттарды салып қою, сөз байла-сулардың салдарынан елеулі бүрмалаушылықгар
орын алуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында аудитті нормативтік реттеу жүйесіне төмеңцегі
заңцық және нормативтік құжаттар кіреді
Аудиторлык қызметті реттеуші негізгі нормативтік-куқыщытык; құжаттар
Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" заңы және аудитті
реттеуші басқа да заңдар
"Аудиторлық қызмет туралы" заң Казақстан Республикасыңца ауди-торлық
қызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдар-дың, занды және жеке
тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын
қатынастарды реттейді. Ол 6 тар-мақган жөне 25 баптан тұрады (тіркемені
қараңыз).
1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).
2-тармақ. Аудитор, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8
баптар).
3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және ауди-торлық
қызметті лицензиялау (9-13 баптар).
4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).
5—тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықгары, міңцеттері
және жауапкершіліктері (17-20 баптар).
6-тармақ. Аудиттелінетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және
жауапкершіліктері (21-25 баптар).
Кдзақстан Республикасьшың "Кдзақстан Республикасыңцағы банк-тер және
банктік қызмет туралы"-31 қыркүйек 1995 ж. №244, "Сақ-тандыру қызметі
туралы"-18 желтоқсан 2000 ж., №126-11, "Инвести-циялық қорлар туралы"-7
шілде 2004 ж., №576-2, "Табиғи монополи-ялар туралы"-9 шілде 1998 ж., №272-
1, "Акционерлік қоғам туралы" 13 мамыр 2003 ж. №415-2, "Жауапкершілігі
шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы" 22 сәуір 1998
ж. №220-1 заң-дарымен жоғарыда аталған субъектілер аудитін жүргізудің
ерекшеліктері айқындалған. Қазақстан Республикасының "Шетелдік
инвестициялар туралы" заңында—27 желтоқсан 1994 ж. №25 266-ХІП
(озгертулерімен және толықгыруларымен) 23 бетте шетелдіктердің қатысуымен
қүрылған кәсіпорывдардың аудиторлық қорытывдыны міндетті түрде меншік
иелеріне, мемлекеттік статистика және мемлекеттік бақьшау оргаңцарына
дайындап тапсыруы белгіленген. Қазақстан Республикасы Кдржы Министрлігінің
1995 жылғы 28 маусымдағы №161 бүйрығымен бекітілген №33-ші "Заңды түлғалар-
дан алынатын табыс салығын есептеу және бюджетке төлеу тәртібі туралы"
ереже-нүсқау (өзгертулерімен және толықтыруларымен) Казақстан
Республикасында түрақгы мекеме арқьшы қызметін жүзе-ге асырушы резидент
емес заңды түлғалардың салық органдарына міндетті түрде декларацияда
керсетілген мәліметтердің дүрыстығы (сенімділігі) туралы аудиторлық
қорытынды дайындап тапсыру шарт-тарын анықтайды.
Аудиторлық кызметті реттеуші мемлекеттік органдардың және қоғамдық
ұйымдардың міндетті қызметтері (функциялары).
Зандар мен нормативтік актілер қаржылық қорытынды есепке қаты-сы
бойынша едәуір ажыратылады. Кейбір заңдар немесе нормативтік актілер
субъектінің қаржьшық қорытынды есебінің нысанын немесе мазмүнын, есепке
алынуға тиісті сомаларды немесе қаржьшық қоры-тынды есепте ашылып
көрсетілуге тиісті акдаратттарды айқындай-ды. Басқа зандар немесе
нормативтік актілер субъект басшылығы тарапынан сақгалуға тиісті, яғни,
олар субъектіге өзінің қызметін жүзеге асыруға қүқық беретін шарттарды
белгілейді. Субъект қызметінің заңцар мен нормативтік актілерге сәйкес
келмеуі айып пүл төлеу, сот процесстері және тағы сол сияқгы каржылық
зардап шегуге алып келуі мүмкін 13.
Қазіргі кезде басшылыкқа алынып жүрген заңнамалардың, атап айқанда
Қазақстан Республикасының "Азаматтық кодексінің", "Әкімшілік қүқық
бүзушылық туралы" кодексінің 14, "Аудиторлық қызмет туралы" заңның,
"Лицензиялау туралы" заңның, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
16 негізінде аудиторлар мен аудиторлық үйымдардың жауапкершіліктерін
бірнеше түрге бөлуге болады.
Азаматтық-күқықтық жауапкершілік. Егер клиенттің зиян шегуіне әкеліп
соқтырған, квалификациясыз (біліксіз) аудиторлық тексеру жүргізу орын алса,
онда сот шешімінің негізінде аудиторлық фирма-дан төмендегілер өндіріліп
алынуы мүмкін:
клиенттің шеккен зияны толық мөлшерде;
қайта тексеру жүргізуге шығарылған шығыстар.
Алайда, аудиторлық қызметтің Қазақстандық тэжірибесінде ше-телдерде
болып тұратын, клиенттің шеккен зияны мен аудиторлар-дың іс-әрекеті
арасывдағы байланысты соттың дәлелдеуі мүмкін бол-ған шулы сот тексерулері
орын алған емес.
Аудиторлық ұйым клиенттің бухгалтерлік қорытынды есебінің барлық
маңызды аспектілері бойынша олардың дұрыстығы (сенімділігі) жөнінде кәсіби
піырін құрастырғаны және оны біддіргені үшін жау-ап береді.
Кәсіби пікірін құрастыру және оны білдіру кезінде ол Қазақстан
Республикасындағы аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік қүжат-тардың
талаптарын жөне аудиттің этикалық нормаларын басшылыққа алуға тиісті.
Кртлмыстық жауапкершілік. Қылмыстық кодекстің 229-бабьщда 15, сондай-
ақ, аудиторды өз қызметінің міңцеттеріне карамастан жеке басы немесе баска
тұлға, не болмаса үйым үшін пайда табу және артыкшы-лықга болу мақсатымен
езінің өиметгілігін асыра пайдаланғаны үшін, сөйтіп басқа түлғаларға немесе
ұйымдарға зиян келтіргені үшін, егер олардың бұл іс-өрекеті азаматтардың
немесе үйымдардың заңды мүдделеріне және құқықгарына не болмаса заңмен
қорғалатьш қоғам-ның немесе мемлекеттің мүдделеріне елеулі зиян келтірілген
болса, жазалау шаралары карастырылған.
Әкімшілік жауапкершілік. Аудит - қызметтің лицензияланатын түрі,
сондыктан оның "Лицензиялау туралы" заңға сәйкес жауапкершілігі бар.
Аталмыш заңца аудиторлық қызметті тиісті лицензиясыз жүзеге асырғаны үшін
қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік, сонымен бірге лицензиясыз қызметті
жүзеге асырудан алынған табысты бюд-жетке алу түріндегі материалдық
жауапкершілік қарастырылған.
Лицензия беруші орган темендегі жағдайларда лицензияның қызметін
тоқгата алады:
• егер мемлекеттік кадағалаушы немесе бақылаушы
органдар ли-цензия алушының лицензиялық талаптар мен шарттарды бұзғанды-ғын
анықгаған болса;
• егер лицензия алушы жіберілген қателіктерді
(бұзушылықгарды) жою жөніндегі лицензия берушінің талаптарын орьщдамаса.
Лицензия алушы лицензиялық алымды белгіленген мерзімнің ішівде
төлемеген жағдайда, сондай-ақ, завды тұлғаның қызметі тоқ-татылған жағдайда
лицензия өзінің заңцық күшін жоғалтады және жойылған болып есептелінеді.
.
Ірі кәсіпорындар ішкі аудит қызметіне немесе ревизиялық комис-сияға
тиісті міндеттерді жүктей отырып, жоғарыда көрсетілген про-цедураларды
толықгырады.
"Аудиторлық қызмет туралы" заңның 183-184 баптарында төмендегі себептер
үшін аудиторлық қызметпен айналысуға құқық беретін ли-цензиядан айырумен
бірге аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар төлейтін айып-пұлдардың мөлшері
анықгалған:
• аудитордың немесе бухгалтерлік есеп ақпараттарымен
жұмыс істеуге рұқсаты бар басқа да тұлғалардың тексеру жүргізу кезінде
анықгалған бухгалтерлік есеп жүргізу немесе қаржылық қорытынды есеп құру
бойынша зандардың және белгіленген талаптардың бүзы-лу (орындалмау)
фактілерін аудит өткізуге тапсырыс берушілерден жасырғандығы үшін;
• аудитордың (аудиторлық үйымның) әдейі күмәнды
аудиторлық қорытынды жасағаны үшін (тіркеме 2.1;),
Аудиторлардың азаматтық-қуюықгық жауапкершіліктерін сақгавды-ру.
Аудиторлық тексерудің жоғары деңгейдегі тәуекеддікке ие болу-ына байланысты
"Аудиторлық қызмет туралы" заңның 18-1 бабында (аудиторлық қызметті
сақтандыру) аудитті өткізу кезінде зиян келтірудің салдарынан туындаған
міндеттемелер бойынша міндетті түрде сақгандыру келісім-шарттарының
жасалынуы қарастырылған. Кәсіби жауапкершілікті сақтандыру ерекшеліктері
сақтандыру объектісі, яғни—сақтандырылған аудитордың аудиторлық қызмет
керсету кезінде жіберген қателіктерінің немесе жаңсақтықгарының нәтижесінде
клиентті зардап шектірген зиянның орнын толтыру бой-ынша заңмен белгіленген
оның міндеттемелерімен байланысты мүліктік мүддесі болып табылады.
Аудиторларды кәсіби аттестациялау және лицензиялау жүйесі.
Қазақстан Республикасы үкіметінің 1999 жылғы 29 маусымдағы қаулысымен
(езгертулерімен және толықтыруларымен) аудиторлық қызметті лицензиялау
Ережесі бекітілді. Осы кдулымен лицензия беру тәртібі мен шартгары, сондай-
ақ аудиторлық қызметті лицензиялауға қойылатын квалификациялық талаптар
белгіленді 18.
Кдзақстан Республикасы Үлтгық банкі Баскармасының 2003 жылғы 27
қазандағы №384 қаулысымен өтініш берушіге және банктер мен сақтандырушы
үйымдарда аудит өткізуге лицензия беру туралы өтінішке тіркелген
қүжаттардың тізіміне қойылатын талаптар жөніндегі Ереже-нүсқаулар
бекітілді. 19.
Аудиторлыққа кандидаттарды атгестациялау ережесінің 1.2. пара-графында
аудиторларды аттестациялау түсінігі берілген:
"Аттестациялау деп - өкілетті орган бекіткен біліктілік талапта-рының
негізінде емтихандар кдбылдау арқылы аудиторлыққа канди-даттардың
біліктілік деңгейін Біліктілік комиссиясының анықгауын айтады. Аттестация
аудиторлықкд кандидаттардың аудиторлық қыз-мет көрсетуге көсіби
дайындықтарын растайды" 21. Сондай-ақ, аталмыш қүжатта төмендегілер
анықгалған:
• аудиторлыққа кандидаттардың қүжаттарын тапсыру
және сақ-тау тәртібі;
• модульдік емтихан тапсырмаларына қойылатын негізгі
талаптар;
• ұйымдастыру және бағалау топтары;
• аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау
процедуралары;
• аттестация нәтижелерін рәсімдеу;
• аттестацияның өткізілуіне жауапкершілік және
лицензиялау.
Тақырып 3. Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
1.Аудиттің халықаралық стандартгары мен олардың сипаттамасы.
2.ҚР аудит стандарттары.
3.Аудитордың мамандық этикасының Кодексі.
4.Аудитордың мамандық этикасының қағидалары, ереже лері, фирмаішілік
аудит стандарттары.
Аудит стандарттары
Кдзақстандағы халықаралық аудит стандартары
Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей та-лаптарды
және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік
қүжаттар.
Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық кон-
ференциясында қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар
бекітеді 2. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудитор-лардың бесінші
Республикалық конференциясында К^зақстан аудитін халықаралық стандартгарға
көшіру және оларды үлтгық стандарттар ретівде қабыдцау туралы шешім
қабыдданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсідцерін, аудиторлық
тексеру жүргізудің аущдмен, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит
методологиясы мәселелерін, сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан,
осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді анық-
тайды.
Аудит стандарттарының маңызын темендегілер айқындайды:
• жоғарғы сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;
• аудит өткізудің барлық кезендері (сатылары) бойынша
регламентті анықтайды;
• аудиторлық тексеру нәтижелері дүрыстығының
қүқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;
• Кдзақстан аудитінің деңгейін көтереді және оны
халықаралық экономикалық кдтынастар саласында танымал етеді;
• аудиг өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу
мәселелеріне^катыс-ты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәліметтерді
бір ізге салу міндеттерін шешеді .
• аудиторлық тексеру жүргізу іс-тәжірибесіне жаңа
ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;
• ақпаратты пайдаланушыларға аудиторлық тексеру
жүргізу процессін түсінуге көмектеседі;
• кәсіптің қоғамдық беделін қүрайды;
• мемлекет тарапынан бақьшауды жояды;
• аудиторға клиенттермен келіссөз жүргізуге
көмектеседі;
• аудит өткізу процессінің жекелеген элементтерінің
байланысын қамтамасыз етеді.
Жалпы стандарттар - аудитор өзінің алдында тұрған міндеттерді тиімді
әрі кәсіби деңгейде орындауы үшін оның бойында болуға тиісті белгілі бір
қасиеттер мен кәсіптік дәреже (ол үшін әзірлік, кәсіби біліктілік,
тәуелсіздік, әділдік, аудитті өткізу кезінде тиісті кеңіл бөлу талап
етіледі).
Жүмысшы стандарттар—аудиттің алдында түрған міңцеттерді (жос-парлау,
көзбен шолып байқау және бақылау, дүрыс мәліметгерді жи-нау және ішкі
бақылау жүйесіне тиісінше зертгеу жүргізу және баға-лау) орындау кезінде
аудиторлар басшылыққа алатын ережелер.
Корытынды есеп және аудиторлық қорытынды жасау стандарттары— аудиторлық
тексеру нәтижесі бойынша материалдардың нысаны, мазмүны, орналастырылуы
және тапсырылуына қатысты стандарт-тар. Аудиторлық қорытындыда қаржылық
қорытынды есептің бухгалтерлік есеп талаптарына сөйкестігі керсетілуге
тиісті.
Халықаралық аудит стандарттарын (ХАС) дайындаған—Халық-аралық
аудиторлық пракгика жөніндегі комитет (ХАПК). Аталмыш комитет 1997 жылы Нью-
Йорк қаласында негізі қаланған бухгалтерлердің халықаралық федерациясының
Кеңесі жанындағы түрак^ы комитет болып табылады.
Бухгалтерлердің халықаралық федерациясының мүшесі болу ав-томатты
түрде, Лондон қаласында негізі қаланған, халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттары жөніндегі Комитетке мүше болуға қүқық береді. Бүл екі үйым бір-
бірінен тәуелсіз, біріншісі аудитке қатысты болса, соңғысы — бухгалтерлік
есеппен байланысты. Бухгалтерлердің халықаралық федерациясының басқа
түрақты комитеттері этика, білім беру, қаржы жөне басқару есебі,
мемлекеттік сектор, ақпаратгық технология және мүшелікке алу мәселелерін
қара-стырады.
Аудиторлық іс-тәжірибе жөніндегі халықаралық комитет аудит пен соған
жалғас қызметтердің бүкіл әлемдегі бірегейлік дәрежесін КӨТеру үшін солар
бойынша стандарттар мен ережелерді жарыққа шыгарды.
Казіргі кезде қолданыста жүрген халықаралық аудит стандартта-рын
әзірлеу ХХ-ғасырдың 70-ші жылдары басталған болатын. Үш таңбалы номерге
олар 1994 жылы ие болды. Соңғы жылдарда болған маңыздырақ өзгерістердің
арасынан 1998 жылғы жинақга басылып шығып, 1999 жылғы 1 шіддеден бастап
күшіне енген, аудитгегі ішінара тексеруге қатысты халықаралық аудит
стандартының жаңа нүсқа-сын атап айтуға болады. Халықаралық аудит
стандартының баянда-лу стилі хабарлай айту үлгісімен берілген және онда
аудиторға бірнеше альтернативтік іс-әрекеттерді қарастыру жиі үсынылатын
көптеген мысалдар мен үсыныстар қарастырылған.
Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне қойыла-тын
нормативтік талаптарды анықтайды және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің,
кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру нөтижесі жөніндегі ақпараттардың
құпиялығын сақгаудың белгіленген деңгейін қамтамасыз етеді. Экономикалық
реформалар механизімінің жетілдірілуіне қарай аудиторлық стандарттарды
уақыт талабына сай ету мақсатымен, оларды кезең сайын қайта кдрап отыру
қажет.
Республикамызда халықаралық бірлескен фирмалар қызметінің дамуына,
сонымен бірге аудиторлық қызметтің аймақгарда енгізлуіне байланысты аудитті
халықаралық масштабта үйлестіру қажеттілігі туындады. Тәжірибе
көрсеткендей, аудиторлық қызметтің алыс және жақын (ТМД) шетелдердегі даму
жолы бірдей, сондықган аудиттің кезекті мәселелерін шешуші қандай-да бір
елдің аудиторлық фирма-лары оның методологиясына, ғылыми және практикалық
маңызды-лығына кеңіл аударды және экономикалық қүрылыстың ерекшеліктерін
ескере отырып аудит стандарттарын жасайды.
"Кдзақстандағы Халықаралық аудит стандарттары" версиясы бух-галтерлер
мен аудиторлардың Еуразия аумақгық Халықаралық фе-дерациясының шешімімен
негіз етіп алу үшін ТМД едцеріне үсыны-лған.
Аудиттің фирмаішілік стандарттары
Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны еткізудің жалпы тәсілдерін,
тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология
мөселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолда-нуға тиісті базалық принциптерді
айқындайды. Алайда, ол стандар-ттар тексеру жүргізу процессінде
қолданылатын нақгы іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедураларды белгілі бір
тәртіпке бағындыра алмай-ды. Ондай мақсаттағы қызметті аудитгің фирмаішілік
стандарттары атқарады.
Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудитор-лар мен
аудиторлық фирмалар халыкаралық аудит стандарттарының
негізінде, аудиторлық фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі)
ескерілетін және тексеру жүргізудің нақгы процедураларының, ауди-торлық
дәледдеулер жинаудың, оларды қүжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынас
саясатының, ішкі бақылаудың және фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны
ашылып көрсетілетін өздерінің ішкі ставдарттарын жасауға тиісті. Тексеру
жүргізу кезінде ол қажетті дә-лелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру
жүргізу уақытын қысқарта-ды, аудиторлық қорытынды жасау кезінде қате жіберу
тәуекелдігін азайтады.
Аудиттің ішкі ставдарттары белгілі бір аудиторлық фирмада ауди-торлық
тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін камтамасыз етеді 22, 78-6.
Орындалатын жүмыстардың көлемін ұлғайту және сапасын көтеру, тексеру
жүргізу үшін аудиторларды — ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудит
технологиясын жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық
нақгыланбауға, аудитордың еркін тежеме-уте тиісті. Себебі, ол аудитті
кәсіби ой-пікірмен нығайтылмаған, жай ғана мәліметтер жинауға айналдыруы
мүмкін. Фирманың эко-номикалық жөне қоғамдық статусы үшін ішкі
стандарттардың маңы-зы жоғары болғандықган, олардың мазмүны коммерциялық
қүпия болып табылады.
Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті
түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.
Фирмаішілік аудиторлық ставдарттарды үш блоккд біріктіруге бо-лады:
• аудиторлық фирмалардың қүрылымы жене оның қызметін үйым-
дастыру технологиясы;
• зандар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру
бойынша қүжаттар;
• тексеру жүргізу өдістемесі.
Бірінші блоктың қүжаттары аудиторлық фирма жүмысының ерекшелігін, оның
үйымдық қүрылымын, клиенттерімен өзара қарым-қатынас жасау принциптерін,
ішкі бақылаудың жоне ішкі қорытын-ды есеп берудің қүрылымын, жүмыскерлердің
лауазымдық міндеттері мен өкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне
қойылатын талаптар-ды, көсіби этика моселелерін жоне тағы баскаларды ашып
кврсетеді.
Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және кар-жылық
қорытынды есеп беру мәселелерін реттеуші нормативтік күжаттардың тізімі;
бастапқы қүжаттардың, аналитикалық және син-тетикалық есеп регистрлерінің
күрамы; есептің белгілі бір салалары бойынша болуы мүмкін бүзушылықгарды
топтастырушы аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті жос-парлау
кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілер неме-I е сүраулар
тізімі кұрайды.
Үшінші блоккд катысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жа-і алынады;
• бухгалтерлік - клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген
бөлімдері бойынша әдістемелер;
• заңдық- клиент қызметінің кұқықгықжағынан қамтамасыз етілуін
тсксеру әдістемелері (құрылтай қүжаттарының және жарғылық ка-ііиталдың
аудиті, шаруашылық келісім-шарттарының сараптамала-ры, салық заңының
сақгалуына талдау жасау және т.б.);
• арнайы - ортақ арнайы белгілерді иеленуші
кәсіпорындар тобына тексеру жүргізу әдістемелері (шағьш көсіпкерлік
субъектілерінің, шетелдік инвестициялары бар объектілердің өкілдіктершің
және т.б. аудиті).
Бұл стандарттардың әркдйсысында төмендегілер болуы мүмкін:
• тексерудің мақсаты мен міндеттері;
• тексерілетін бөлімдер керсетілген аудит өткізу
бағдарламасы;
• нормативтік-қүқықгық кұжаттар;
• клиенттің бухгалтерлік және баскд қүжаттары
(кдржылық есеп беруі, регастрлер, бастапқы қрсаттар);
• есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін
бұзушылықгарды топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді
өткізуге арналған тестілер немесе сүраулар тізімі; осы участоққа тексеру
жүргізу кезінде қолданылатын аудиторлық процедуралардың тізімі);
• аудиторлық процедуралардың орындалу реті;
• аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған
нысандары (үлгілері).
Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фир-ма мен оның
жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Тақырып 4. Қателер мен алаяктық, олардың елеулілігін бағалау
1.Елеулілік түсінігі - қателіктер және заңсыз әрекетгер.
2.Заңсыз бұрмалауды кездестіргендегі аудитордың эрекеттері.
3.Халыкаралық тәжірибеде елеулілік деңгейін аныктау.
4.Елеулілік қағидаттарын
аудит қортындыларын талдауда қолдану.
5.Бұрмалаудың елеулілігін
бағалау.
Маңыздылық пен пікір
320 "Аудиттегі маңыздьшық" Халыкаралық стандартга: "Ақпарат оны жіберіп
алу немесе бұрмалау қаржьшық есеп беру негізіңде қабылдан-ған
пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер ететін жағдай-да елеулі деп
есептеледі. Маңыздьшық белгілі бір жағдайларда оларды жіберіп алу немесе
бүрмалаушылықка катысты қорытынды қабылда-нылатын қателер немесе баптар
шамасына байланысты болады. Сон-дықган маңыздылық есеіггеудің табалдырығы
немесе есептеу нүктесін көрсетеді және пайда әкелу үшін ақпаратқа ие болу
керек және сапалы бастапқы сипаттама болып табылмайды" [39] деп атап
өтілген.
Аудиторға қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден
ауытқудан басқа міндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен
шығармау керек:
— бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс
қодданылмауы;
— қажетті ақпаратты өткізіп алу.
Каржылық есеп беруді тексеру кезівде оған аудиттағы маңызды-лықтың
сапалық және сандық сияқгы екі жағын ескеру қажет.
Маңыздылықтың сапалық жағы — жасалатын операциялардың Қазақстан
Республикасында әрекет ететін нормативті актілердің та-лаптарынан ауытқуы.
Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.
Маңыздылық деңгейі — бұл кэржының есеп беру нақгылығына елеулі әсер
етпейтін оңда максималды рүқсат берілген бүрмалаулар сомасы.
Концептуалды негіздің 12-тарау 46-6. қаржылық есеп беруді дай-ындау
және ұсыну "БЕУ сәйкес негізгі сапалық сипаттамаларды қол-дану әдетте,
нақты және объективті ақпаратты сақтайтын қаржы-лық есеп беруді құруды және
әділ үсынуды қамтамасыз етеді" деп көрсетілген [40].
Сондықтан аудиторларға есеп беруді ықтимал пайдаланушылар және бұл есеп
беру дұрыс шешім қабылдау үшін нақгы және объективті ақпаратты сақтауы
туралы мәліметтер қажет. Маңызды болып табы-латынды бағалау кәсіби пікір
пәні болып табылады. Аудитордың кәсіби пікірі — оның білімі, біліктілігі
мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы. Бұл оның әрекетінің тәртібін
қатал анықгау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешім қабылдау үшін
негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты — ауди-
тордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық
есеп берудің елеулірек күрамдас бөлігіне аудару. Мысалы, аудитор 50 мың
теңгені күрайтын, баланс үшін емес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл
емес мәліметтерді қарастыра алады.
"Маңыздылық туралы пікір — аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің
бірі. Ол аса жоғары кәсіпқойлықгы талап етеді" 34, 231-6.. Аудитор пікірі
қажетті дәлелдерді жинақгауды жеңілдетуге көмектеседі. Егер аудитор
маңыздылық деңгейін елеусіз сома көлемінде орнатса, онда оған елеулі соманы
анықтағаннан гөрі, көбірек дәлелдер санын жинақгау кажет.
Жүмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бүрмалаулардың жиынтығын да
қаржылық есепберудің нақтылығына күмөн ту-дыруға себеп болатынын байқауы
мүмкін. Бүл жағдайда аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын
өсіру қажет бо-лады. Тексеру аяғына қарай рүқсат етілетін бүрмалау маңызды-
лығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда басқашалау бо-луы мүмкін.
Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіруге әсер етуші негізгі
факторлар:
— кәсіпорын көлемі;
— базалық көрсеткіштері;
— аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі;
— бухгалтерлік есеп, аудит пен салық салу саласындағы заң
талап-тарының өзгеруі.
Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде екі шама пайдаланылады: қатенің
абсолютті шамасы мен кдтенің салыстырмалы шамасы.
Абсолюттік шама — бүл көлеміне, мысалы 500 теңге немесе 1000 теңге
болғанына қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз сома-ның елеулігіне
кдрай маңызды деп танылатындығы жөніндегі ауди-тордың субъективті пікірі.
Салыстырмалы шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыз-дық қатынаста
анықгалады (табыстан салық салуға, ағымдық актив-терге, баланс валютасына
дейін және т.б.).
Әр аудиторлық фирмаға маңыздылық деңгейін анықтау жолда-рын дайындау
үшін критерийлер жүйесін және есептеудің қажетті тәртібін жасау және оларды
фирмаішілік немесе әдістемемен толты-ру қажет Маңыздылық деңгейін анықгау
кезінде аудиторға екі факторды ескеру қажет:
— қаржылық есеп беруді құру жағдайы;
— пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни
бір клиент маңыздылығы басқа клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.
Маңыздылықгы анықгау кезіңце аудитор клиентпен есептеу деңгейін немесе
тәртібін талқыламауы керек, себебі, бірінші кезекте жұмыс көлемін және
кдбылдауға кдбілетті тәуекелдерді өзі анықгайды.
Жоспарлау кезеңінде маңыздылық қарастырылады:
— шоттар сальдосы деңгейінде;
— қаржылық есептеме деңгейінде.
Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық елеулі түрде бұрмалан-ған деп
есептеуге болатындай шот сальдосывда орын алған мини-малды бұрмалауды
көрсетеді. Бүл деңгейге дейінгі бүрмалау рүқсат етілген бүрмалау ретінде
белгілі. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыз-дылық түсінігін шоттағы елеулі
қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы термин шоттың көрсетілген
сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушы
тарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бүрмалау сомасымен байланы-
сты.
Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздьшыққа қатысты қорытынды қабылдау
кезінде аудиторға онымен қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық
арасындағы өзара байланысты қарастыру қажет. Бүл қарастыру аудиторды
аудитті жеке емес, басқа шоттар сальдосын-дағы бүрмалаулармен жиынтықга
жалпы қаржылық есеп беру үшін елеулі болуы мүмкін бүрмалауларды анықгауға
болатындай етіл жос-парлауға әкелуі керек.
Қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық жөніндегі ауди-тордың алдын ала
пікірі сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маңыздылықгың аддын
ала бағасын жекелеген шоттың қар-жылық есеп беру деңгейіңце маңыздылықты
бөлу жолымен алуға болады. Бөлуді бухгалтерлік баланспен қатар табыстар мен
шығын-дар туралы есеп беруде де жасауға болады. Бірақ табыстар мен шы-
ғындар жөніндегі бүрмалаудың үлкен бөлігі де баланстық есеп беру-ге әсер
ете алатындықтан және баланстық есеп беру шоттары аз болатындыктан көптеген
аудиторлар бөлуді бухгалтерлік баланс шот-тары негізінде іске асырылады.
Бөлуді іске асыру кезінде аудиторға қарастыру қажет: шотта болатын
бұрмалаудың шыңцыққа жақын болуы;
осы шотгы тексерумен байланысты мүмкін болатын шығындар;
Мысалы, кәсіпорын мүлігіне тексеру жүргізе отырып, аудитор ақша
қаражаттары, тауарлық-материалдық босалқы қорлар, негізгі қара-жаттар
және оларды алу шоттары бойынша баланстағы кейбір бұрма-лаулар орын алады
деп болжайды.
Клиентпен жұргізілген алдыңғы жүмыс тәжірибесіне сүйене оты-рьш аудитор
ақша қаражатгары мен негізгі құралдар активтердің бао қа шоттарына
кдрағанда арзавдау болады деп күгеді. Қаржылық есеп-теме маңыздылығы
деңгейін алдын ала бағалау активтердің жалпы кұнының 1%-ын немесе 20 млн
теңгені қурайды дей отырып, маңыздылық деңгейін екі жолмен бөлуге болады.
Бірінші өдісте маңыздылық болжанған ақшалай бүрмалаулар не-месе аудит
шығындарын ескерместен әр шотқа пропорционалдыбөлінеді. Екінші әдісте
маңыздылықгы ірірек бөлу бұрмалаудың үлкен саны мен анықгау шығындары
жоғары болуы жоспарланатын алу-лар мен тауарлы-материалдық босалқы қорлар
шоттары бойынша қабылданады. Сондықган шоттар мәліметтері бойынша қажетті
дә-лелдеме сомасы 1 жоспар мен салыстырғанда шот сальдосы мен ма-ңыздылығы
мен дөлелдеме арасындағы кері пропорционалды тәуедділік салдарынан
қысқартылды. Шын мәнінде аудитор бұрма-лауларды табу қымбатырақ болған
кезде осы шоттарда қалуы мүмкін рүқсат етілген бұрмалаулардың жалпы
сомасының ең жоғарырақ үлесін жібереді. Ақша қаражаттарына қатысты
маңыздылықтың елеусіз бөлінуі 1 жоспармен салыстырғандағы осы шоттарға
қажетті дәлелдемелер, санын өсіреді. Бірақ олар аудит үшін аса қымбат емес
және жалпы иемдеуге әкелуі мүмкін.
Маңыздылықты алдын ала бағалауды бөлуді аудитті орындау кезінде
қарастыруға болады. Мысалы, 1 жоспар шарттары бойынша алуға арналған шоттар
аудитінен кейін максималды бүрмалаудың алдын ала есептелген сомасы 5600 мың
теңге болса, 1000 мың теңгені қүрайтын осы шоттағы маңыздылықтың
пайдаланылмаған сомасы тауарлық-материалдық босалқы қорларға қайта бөлінуі
мүмкін.
Қателер және заңсыз әрекеттер
240 "Алаяқгың және қателер ХС-нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін
маңызды болуы мүмкін алаяқгық пен қателер фактілері туралы жеткілікті
аудиторлық дәлелдеме алуға үмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық
салдарлары қаржылық есеп беруде дүрыс көрсетілуі, ол кдте түзетілуі керек.
Әдетте қатені анықгау ықтимал-дылығы алаяқтың фактісін анықтау
ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқгың оны жасыруға
арнайы бағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді (43)".
• Алаяқтық — басшылық құрамның бір немесе бірнеше адамда-ры,
қызметкерлер немесе үшінші жақгардың есеп және қаржылық есеп беру
мәліметтерін әдейі дүрыс емес көрсетуі және үсынуы. Оған алғашқы қүжаттар,
тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есеп-ке алу жазуларындағы алдау,
шаруашылық операциялар мәнін бүрма-лау жөне заңды, үйымның есеп саясатын
бүзатын есептегі жазба-ларды әдейі бүзу енеді. Бухгалтерлік қүжаттар мен
жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі
ал-дын ала белгілі қүжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.)
және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бүрмалайтын жазуларды толтыру.
• Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық — есеп пен
есеп беру мәліметтерін бүрмалау мақсатымен нақгы емес бухгалтерлік жазба-
ларын немесе сторналық жазуларды әдейі пайдалану.
• Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою — мазмұны
мен сомасы бойынша негізгі бухгалтерлік жазбаларға үқсас сторналық жазулар.
• Ерекше операциялар — бір реттік мәмілелер мен ерекше
шаруашы-лық операциялар бойьшша сомаларды арттыру немесе төмендету.
• Қате-есеп жазулары мен топтауларындағы
арифметикалық не-месе логикалық кателіктер, есеп толықгығында байқалмай
калу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің, мүліктік есептесуі болуы
және оның жағдайын дүрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық есептемені әдейі
емес бүрмалау.
Қателердің негізгі түрлеріне жатады:
• Кездейсоқ қателер. Қаржы-шаруашылық қызметтің кдндай
да бір факгісін есепке алудың дүрыс әдісін қолдана отырып бухгалтер ешқан-
дай негізсіз немесе кездейсоқ "Стандартты емес" жазбаны жасаған жағдайда
туындайтын кездейсоқ дүрыс емес жазбалар. Бухгалтерлік есеп стандартгарын
білмеуге байланысты қателер. Мүндай қателерге салып алынатын қүндылықтардың
типтік жоспарында көрсетілген шотгарға сай емес кірістіруді жатқызуға
болады.
• Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер.
Мүндай қателерге жол сапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік
несиелер бойынша есептелген пайыздардың өкілеттік шы-ғындары жатады. Осы
сияқты қателерді не аванстың есеп беруді тікелей тексеріп, не нормаланған
шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндік қүнға жазылуын
тексеру арқылы анықтауға болады. Бүл жерде салықтар мен міндетті
төлемдердің дүрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің түрақ-ты әрекет
ету арқылы алаяқгық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау
жауапкершілігі субъект басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер
алаяқгықпен қателер фактілерін жоя алмайды, тек төмендетіп қана қояды.
Аудитор алаяқгық пен қателер факгілерін болдырмауға жауапты болмайды.
Аудиттің жыл сайын жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.
Бүрмалаулар анықгалған кездегі аудитордың іс-әрекеті
Аудиттің халықаралық стандарттарының терминдері глоссария-сывда
қаржылық есептемедегі бүрмалауға анықгама берілген. "Бұрмалау — қателер
немесе алаяқгық салдарынан пайда болуы мүмкін қар-жылық ақпараттағы дәл
болмаушылық".
Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.
• Қаржылық есеп беруді әдейі бұрмалау клиент
персоналының әдейі жасаған әрекетінің (немесе әрекет жасамауының) нөтижесі
бо-лып табылады. Олар пайдаланушыны шатастыру үшін бас пайдасы-ның мақсатын
ойлаумен іске асырылады.
• Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау
персоналдың әдейі әрекетінің нәтижесі болып табылады. Ол есептеулердегі
қате, шару-ашылық операциялар есебінде мұқият көрсету салдарынан болуы
мүмкін.
Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнілде қаржылық есеп беру-де бұрмалау
болуын ескеруі қажет, бірақ бүрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі
іздеп керегі жоқ.
Бұрмалау анықгалған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің
нақгылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.
Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғары
басшылығы өкімдерінің қатысу ықгималдылығын анықтау қажет. Алаяқгыққа
қатысы бар деп сезік тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ
лауазымды адамдарды хабардар еткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық
алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға заңцық кеңеске жүгінуге тура
келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге елеулі әсер етуі
мүмкін алаяқгық немесе қателер фактілерінің нақгы немесе ықтимал анық-
талуын бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жа-саса,
онда аудитор тексеру масштабын шектеу туралы ескертпемен пікірін білдіреді
және пікірді біддіруден бас тартады.
Аудит процесінде анықталған қаржылық есеп беруді бүрмалау фактісін
аудиторға өзінің жүмыс құжаттарында және аудиторлық қорытындыда толық
көрсету керек.
Кдзір аудиттің казақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықгау
әдістемесі жоқ. Аудитгің халықаралық іс-тәжірибесі практика-сы бар
аудиторларға маңыздылықгың нақгы критерийін үсынуға дай-ын емес.
"Елеулілікке катысты басшылық аудит стаңцартына енгізілген жалғыз ол
Австралия больш табылады" (6, 73-бЛ Бірақ маңыздылық деңгейін анықгау
әдістемесі бойынша басшылық пен жоддар бар. Мы-салы, Үлыбританшшың жетекші
аудиторлық фирмаларыңца маңызды-лықгың жалпы деңгейін анықгау бойынша
нұсқаулар бар.
Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуы-на ірі
айып шаралары қолданылады немесе банкротқа немесе субъектінщ барлық
қызметін тоқгатуға әкелуі мүмкін қызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату
туралы мәселе қойылады. Көсіпорынның қьшмыстық сипаттағы тәртіп бүзушылығы
маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.
5. Аудиторлық тәуекелділік
1.Аудиторлық тэуекелділік және оның қүрамы.
2.Ажырамас-тәуекелділік және оны бағалау.
3.Бақылау тәуекелділігі.
4.Таба алмау тэуекелділігі.
5.Елеулілік жэне оның деңгейін анықтау аудиторлық тэуекелділіктің
арасындағы байланыс.
6.Аудиторлардың жауапкершілігін сақтандыру.
Аудиторлық тәуекелдік және оның құрамы.Кез келген қызметте тәуекелдік
болады. Экономикалық субъект үшін тәуекелдік — бұл нарық конъюктурасының
өзгеруі (мысалы, тұтынушылардың өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан
тәртіп бүзушылық, сыртқы факторлар әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік
кәсіпорынның қаржьшық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің
қалыптасуында болып табылады.
Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушы-ның күгуі
және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедура-ны "қаржылық есеп
беру бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді" деген минималды тәуекелмен
білдіретіндей жоспарлауы мен орын-дауын талап етеді.
Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби
стандарт сак^алды, елеулі мәліметтер жинақгадды және осы пікірді дәлелдеу
үшін бағаланды дегенді білдіреді.
Егер аудитор өзі үшін аудиторлықтәуекелдіктің кіші деңгейін анық-таса,
бүл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен
сенімділікке үмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық
тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді.
Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100%-ға дейін) арасындағы
диапазовда ауыткуы мүмкін, бірақ осы мөндер не жоға-ры не төмен болмайды.
Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел)
экономикалық түрғьщан тиімсіз. Сондық-тан аудитор қателер мен қателіктер
абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.
Аудитор клиент бизнесін зерттеп, каржылық есеп беруді сыртқы
пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әр-қайсысының
мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық
жеңісінің ықтималдылығын анык^ауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор
"қаржылық" есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер
сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады.
Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық
тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.
400 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке
анықгама берілген (46). "Аудиторлық тәуекелдік — қар- жылық есеп беру
елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды
береді дегевді білдіреді". Ауди-торлық тәуекелдіктің үш компоненті бар.
Бөлінбейтін тәуекелдік
Бөлінбейтін тәуекелдік — шоттар сальдосы немесе шаруашылық
операциялардың қажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда,
басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар бұрмалауларынан бөлек,
елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.
Бақылау тәуекелдігі
Бақьшау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп
процесінде болуы ықгимал. Себебі бақьшаудың ешбір құрылы-мы 100%-ға тиімді
бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген
құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен
тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары төуекелге ие болады.
Бақылау кұралдарының тәуекелдігі көсіпорынның бухгалтерлік есебі мен
ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипатгайды.
Бақылау құралдарының сенімділігі мен бақылау құралдарының тәуекелдігі
өзара толықгырушы категориялар болып табылады:
сенімділікгің жоғары дәрежесіне темен тәуекелдік сәйкес болады;
сенімділіктің орта дәрежесіне орта төуекеддік сәйкес болады;
сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекедцік сәйкес болады.
Аудитор бақылаудың белгілі бір қүралдары жөніндегі өз пікірін
дайындау кезінде үлкен сенімділік дәрежесіне сүйенуге қаншалықгы
ұмтылса, аудитор олардың сенімділігі мен тиімділігін соншалықгы мұқият
дайындауы керек.
Таба алмау тәуекелдігі
Айқыңдамау (қателерді) тәуекелдігі — бұл жиынтығында дәл емес немесе
дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор
талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан-жақгы тексеру кезінде де
байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір-бірін толықгыратындықган,
олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру
нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады.
Аудитор "мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан-жақгы тексе-
рулер жүргізбейді" деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның
байқалмай қалуы анық. Сонымен бірге мән бойынша жан-жақгы тестер орындалып,
талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық
қателерді байқамауы 40% тәуекелге, оларды жан" жақгы тестер табуы 20%
төуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады.
Қаржы-лық есептерде дәл емес немесе дүрыс емес мәліметтерді аудитор
байқамай қалуы үшін, мән бойынша жан-жақгы тексерулер, не тал-дамалық
рәсімдер олар таппауы керек.
Бөлінбейтін немесе бақылау тәуекелдіктері айқындамау тәуекелдігінен
аудитордың оларды тек бағалап, бірақ бақылай ал-майтындығымен ерекшеленеді.
Аудитордың бөлінбейтін және бақы-лау тәуекелдіктерш бағалауы оларды жақсы
түсінуге көмектеседі, бірақ оларды азайтпайды және өзгертпейді. Айқыңцамау
төуекелдігі ауди-тор мәні бойынша жекелеген тексерулердің сипатын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аудит пәніне
Қысқаша лекциялар жинағы
КІРІСПЕ
Қазақстанда нарықтық қатынастардың енгізілуімен бірге экономикалық
субъектілердің қаржылық қорытынды есебін пайдаланушылардың кджеттіліктерін
ол ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу түрінде қамтамасыз етуші тәуелсіз
бақылау жүйесі өркендеп дамып келеді. Аудиторлық қызметті реттеуші
стандарттар енгізілуде, аудиторлар жүмыстарының сапасына кәсіби бақылау
жүйесі жақсарып келеді, сондай-ақ, бұл салада кәсіби мамавдар даярлауға
қосымша талаптар қойылуда.
Есеп және аудит саласында кадрлар даярлау үшін жоғарғы оқу орындарында
білім берудің халықаралық стандарттарға сай жаңа жалпыға міндетті
мемлекеттік стандарттары жасалып қабылданды. Атап айтсақ, "Есеп және аудит"
мамандығы бойынша білім берудің жаңа жалпыға міндетті мемлекеттік стандарты
оқытуды кредиттік технология жүйесімен ұйымдастыруды ескере отырып
жасалынды. Оқу жоспары кәсіби бухгалтерлерді базалық даярлау бағдарламасы-
на сәйкес дайындалды және есеп пен қорытынды есеп берудің ха-лықаралық
стандарттары бойынша Сарапшылардың үкіметаралық жүмысшы тобы мен
Бухгалтерлердің халыкаралық федерациясы бас-шыларыпыц можілісінде (Біріккен
Үлттар Үйымының сауда және даму жопіпдеіі комференциясы барысында — Женева
1999ж) бекітілді. Бл, әрине, қаржылық қорытынды есеп беру мен халықаралық
аудит стандарттарының жаңа ереже-нұскдуларымен байланыстырылған, оқытудың
типтік блгдарламасына сәйкес келетін жаңа оқу материалдарын даярлау
қажсттілігін туындатады.
Окулық "Есеп және аудит" мамандығы үшін "Аудит" курсының типтік
бағдарламасына сойкес дайындалды. Сондай-ақ ол типтік бағдарлама Кәсіби
бухгалтерлер мен аудиторлардың палатасы, Аудиторлар палатасы, Кәсіби
бухгалтерлер институты бекіткен емтихан сүрақтарына, сонымен бірге
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру
туралы", "Аудиторлық к^ізмет туралы" және т.б. зандарына сәйкес келеді.
Окулықга аудит түсінігі ашылып, оның мақсаты, маңызы мен ба-қылау
жүйесіндегі алатын орны анықталды. Қазақстандағы бухгалтерлік қызметті
реттеу жүйесі сипатталды, сонымен бірге Қазақстан аудитінің нормативтік
базасы берілді. Аудиттің жалпы принциптері мен ставдарттары, аудиторлық
тексеру жүргізу тәртібі, оның барлық кезеңдеріндегі аудитордың іс-әрекеті
баяндалды. Кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебінің аудитін жоспарлау және
жүзеге асыру әдістемесі келтірідді. Кредиттік технология студентгердің
өзіндік жұмыстарды орындау үшін жағдай жасауды көздейді. Сондықтан негізгі
тақырыптарды ашып көрсетуден басқа, окулықга өз білімін тексеру сұрақгары,
оқыл-ған материаддарды студенттердің өз беттерінше оқып білуі үшін тап-
сырмалар, әрбір тақырып (тарау) бойынша нақгы беттерін көрсете отырып,
негізгі және қосымша әдебиеттер берілді. Оқулық негізгі терминдердің
глоссариімен аяқталады.
Кітапта келтірілген материалдар студенттердің аудит туралы білімді
жақсырақ игеруіне және мамандардың аудит саласындағы күнделікті жұмыстарын
жетілдіруге мүмкіндік бере алады.
Тақырып 1. Сыртқы аудиттің түрлері және маңызы
1.Аудиттің мэні, мақсаты жэне маңызы.
2.Аудиттің пайда болуы жэне дамуы.
3.Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және дамуы.
4.Аудитгің пәні. обьектісі және кызметі.
5.Сыртқы аудиттің түрлері жэне аудитке ілеспе кызметгер.
Аудит Қазақстан Республикасы заңында белгіленген талаптарға сойкес
кдржылық есеп берудің дүрыстығы мен объективтілігі туралы иікір білдіру
мақсатында заңцы түлғалардың қаржылық қорытынды ессбін тексереді
Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем-есеп-теу
қүжатгамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру,
бухгалтерлік есеп жүргізу мен қалпына келтіру, үйымның активтері мен
міндеттемелерін бағалау, салық декларациясын толтыру, қар-жы-шаруашылық
қызметке экономикалық талдау жүргізу бойынша тугынушыларға қызметтер
ұсынатын аудиторлық фирмалардың (ауди-торлардың) кәсіпкерлік қызметі болып
табылуывда.
Аудиттің мақсаты
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты — аудиторға қаржылық қорытынды
есепті қүрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәй-кес барлық елеулі
аспектілер бойынша каржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін беру 3. Аудит мақсатының стандартты
анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың аддына тұтынушы
қоятын мақсатты түсінуіміз керек 4,8—6..
Нарықгық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банк-тер,
сақгандыру компаниялары, көлік және коммерциялық үйымдар мүлікті пайдалану,
жүмыстар мен қызмет көрсетулерді орындау, ком-мерциялық операцияларды ақша
қаражаттары мен инвестициялар-дың займын жүргізу бойынша сан алуан келісім-
шарттық (келісімді) қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге
қатысу-шылар арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде
тек тәуелсіз аудитор ғана дәлелдей алады.
Жеке және ұжымдық меншік иелері—акционерлер, жарнашылар (пай иелері),
сонымен қатар кредиторлар өз қызметтерінің саласын-да барлық көптеген
қаржылық және шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және
бухгалтерлік жазбалармен тоқ-савдық және жылдық есептерде дұрыс
көрсетілгеніне өз бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Үйым қызметі
мен оның занды орын-далуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де
экономика, қар-жылавдыру, несие беру, инвестициялау және салық салу
саласында қажетті шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорывдар,
ұлттық экономика салалары мен аймақгар бойынша жүргізілетін ауди-торлық
тексерулер өздерін қызықтыратын қаржылық есептеме на-қгылығын дәлелдеу үшін
республиканың мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомстволар,
соттар, прокуратураға және басқа-ларға қажет.
Аудиттің маңызы
Аудиттің маңызы тиісті жақгардың мүдделеріне қол жеткізуде болып
табылады. Атап айтқанда:
- экономикалық субъектілердің (фирмалар,
акционерлік қоғамдар);
- салық қызметі түлғасындағы мемлекетгің;
- қаржылық есеп беруді әр түрлі
пайдаланушылардың;
- аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің
мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз
ету мақсатында.
Ішкі пайдаланушыларға (көсіпорынның өзінің акционерлеріне, директорлар
кеңесіне, қызметкерлеріне) басқару шешімдерін дүрыс қабылдау үшін қателер
мен бүрмалаушылықгар жоқ объективті (әділ) қаржылық акдарат қажет. Сыртқы
пайдаланушылар да ұйымның қаржылық жағдайына қызығушылық білдіреді (банктер
несие берушілер, болашақ инвесторлар, сонымен кдтар қоғам).
1.1-сызба. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар
Аудитке деген қажеттілік меншік құқығы мен кәсіпорынды басқа-ру
бөлінген кезде пайда болады. Бірақ осындай аудитты жүргізуге
деген заң талаптары жоқ кезде де қаржылық есеп беру аудитіне тән
белгілі басымдылықгар болады.
Меншік иелену қүқығына негізгі өзгерістер енгізу процессі, егер бүрынғы
есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықгы жүргізудің жаңа объектісін құру
үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту болмаған аудиторлық
қорытындыны сақгаса ғана қамтама-сыз етілуі мүмкін. Үшінші жақкд
бағытталған қаржыландыруды беру туралы өтініш тексерілген есеп берулермен
дәлелделінуі мүмкін.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан-жақгы тексеру енеді. Сондық-тан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату
жөніндегі конструктивті үсыныстар дайын-дауға мүмкіндік береді. Фирма
қызметкерлерінің жан-тәнімен жұмыс істеуі үшін аудит күшті моралдық
ынталандыру болып табылады. Барлық жазбалар мен есеп берулер тәуелсіз
адамдармен талдалына-ды деп түсіну қызметкерлерді есепті мүқият және анық
жүргізуге, сонымен қатар кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметі туралы
есептемені қүруға мәжбүр етеді.
Тексеруді жүзеге асыра отырып тәуелсіз аудиторлар екі негізгі қызметті
орындайды:
1. Қаржылық есеп берудің толықгығы мен
дүрыстығын дәледдеу-ге арналған дәлелдемелерді жинау және бағалау.
2. Қаржылық есеп беру мәліметтерін есептің
жалпы қабылданған стандарттарына сәйкес тексеру.
Тақырып 2. Аудиторлық қызмет және оны нормативтік –қүқықтық реттеу
1.ҚР аудит жүргізуді нормативтік реттеу жүйесі.
2.ҚР аудиторлық қызметтіі жүргізуді анықтайтын қүқықтық-нормативтік
актілерге шолу(Азаматтық Кодекс, Салық кодексі, Қылмыстық кодекс, ау-
диторлық қызмст туралы заң жэне басқа да ҚР заң қүжаттары).
3.Мемлекеттік органдардың, қоғамдық үйымдардың аудиторлық қызметті
аттестатциялауялау жэне лицензиялау.
Нормативтік-қуқықгық реттеу жүйесі
Казақстаңца аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік-куқьіқгық актілер
Аудиторлық тексерудің нәтижелері маңызды басқару шешімдерін қабылдауға
негіз болады. Сондықган халықаралық тәжірибеде ауди-торлық қызмет тек
кәсіби аудиторлық ұйымдармен ғана емес, сон-дай-ақ мемлекеттік масштабта
реттеле алады.
Нормативтік-кұқықгық реттеу дегеніміз - бүл, аудиторлық тексеру жүргізу
объектісінің жұмыс істеуін заңда, нормативтік құжаттарда, ере-желерде (ішкі
тәртіп, міндеттерді бөлу және т.б.) қарастырылған нор-малар мен ережелерге
қатысты зерттеу 12, 203-6. 250 "Кдржылық қорытынды есепке аудит өткізу
кезінде заңдар мен нормативтік актілерді қарастыру" деп аталатын
Халыкдралық аудит стандартында бьшай делінген: "Жалпы түсінік алу үшін
аудитор кейбір зандар мен нормативтік актілер субъектінщ қызметіне зор
ықпал ете алатывды-еын мойындауға тиісті. Субъект қызметінің белгілі бір
заңцарға және нормативтік актілерге сәйкес келмеуі оның кьізметін тоқгатуға
немесе субъектінің уздіксіз қызметін жалғастыру қабілетінщ күмәнға айналу-
ына алып келуі мүмкін. Мысалы, овдай ықпал ету субъектінің лицен-зиясында
немесе оның қызметін жүзеге асыруға берілген басқа рүқсат кдғаздарында
көрсетілген талаптарға сәйкес келмеген кезде мүмьсін болады" 13. Демек,
кәсіпорын қызметінің зандарға жөне нормативтік актілерге сәйкес келмеуі
оның қаржылық қорытынды есебіне маңыз-ды әсер етуі мүмкін деп пайымдау
керек. Бұл жерде бухгалтерлік есепті жүргізуден әдейі бас тарту, жалған
қрсаттарды салып қою, сөз байла-сулардың салдарынан елеулі бүрмалаушылықгар
орын алуы мүмкін.
Қазақстан Республикасында аудитті нормативтік реттеу жүйесіне төмеңцегі
заңцық және нормативтік құжаттар кіреді
Аудиторлык қызметті реттеуші негізгі нормативтік-куқыщытык; құжаттар
Қазақстан Республикасының "Аудиторлық қызмет туралы" заңы және аудитті
реттеуші басқа да заңдар
"Аудиторлық қызмет туралы" заң Казақстан Республикасыңца ауди-торлық
қызметті жүзеге асыру процессінде мемлекеттік органдар-дың, занды және жеке
тұлғалардың, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың арасында туындайтын
қатынастарды реттейді. Ол 6 тар-мақган жөне 25 баптан тұрады (тіркемені
қараңыз).
1-тармақ. Жалпы ережелер (1-4 баптар).
2-тармақ. Аудитор, аудиторлық ұйымдар, аудиторлар палатасы (5-8
баптар).
3-тармақ. Аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау және ауди-торлық
қызметті лицензиялау (9-13 баптар).
4-тармақ. Аудиторлық қызметті жүзеге асыру (14-16 баптар).
5—тармақ. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқықгары, міңцеттері
және жауапкершіліктері (17-20 баптар).
6-тармақ. Аудиттелінетін субъектілердің құқықтары, міндеттері және
жауапкершіліктері (21-25 баптар).
Кдзақстан Республикасьшың "Кдзақстан Республикасыңцағы банк-тер және
банктік қызмет туралы"-31 қыркүйек 1995 ж. №244, "Сақ-тандыру қызметі
туралы"-18 желтоқсан 2000 ж., №126-11, "Инвести-циялық қорлар туралы"-7
шілде 2004 ж., №576-2, "Табиғи монополи-ялар туралы"-9 шілде 1998 ж., №272-
1, "Акционерлік қоғам туралы" 13 мамыр 2003 ж. №415-2, "Жауапкершілігі
шектеулі және қосымша жауапкершілікті серіктестіктер туралы" 22 сәуір 1998
ж. №220-1 заң-дарымен жоғарыда аталған субъектілер аудитін жүргізудің
ерекшеліктері айқындалған. Қазақстан Республикасының "Шетелдік
инвестициялар туралы" заңында—27 желтоқсан 1994 ж. №25 266-ХІП
(озгертулерімен және толықгыруларымен) 23 бетте шетелдіктердің қатысуымен
қүрылған кәсіпорывдардың аудиторлық қорытывдыны міндетті түрде меншік
иелеріне, мемлекеттік статистика және мемлекеттік бақьшау оргаңцарына
дайындап тапсыруы белгіленген. Қазақстан Республикасы Кдржы Министрлігінің
1995 жылғы 28 маусымдағы №161 бүйрығымен бекітілген №33-ші "Заңды түлғалар-
дан алынатын табыс салығын есептеу және бюджетке төлеу тәртібі туралы"
ереже-нүсқау (өзгертулерімен және толықтыруларымен) Казақстан
Республикасында түрақгы мекеме арқьшы қызметін жүзе-ге асырушы резидент
емес заңды түлғалардың салық органдарына міндетті түрде декларацияда
керсетілген мәліметтердің дүрыстығы (сенімділігі) туралы аудиторлық
қорытынды дайындап тапсыру шарт-тарын анықтайды.
Аудиторлық кызметті реттеуші мемлекеттік органдардың және қоғамдық
ұйымдардың міндетті қызметтері (функциялары).
Зандар мен нормативтік актілер қаржылық қорытынды есепке қаты-сы
бойынша едәуір ажыратылады. Кейбір заңдар немесе нормативтік актілер
субъектінің қаржьшық қорытынды есебінің нысанын немесе мазмүнын, есепке
алынуға тиісті сомаларды немесе қаржьшық қоры-тынды есепте ашылып
көрсетілуге тиісті акдаратттарды айқындай-ды. Басқа зандар немесе
нормативтік актілер субъект басшылығы тарапынан сақгалуға тиісті, яғни,
олар субъектіге өзінің қызметін жүзеге асыруға қүқық беретін шарттарды
белгілейді. Субъект қызметінің заңцар мен нормативтік актілерге сәйкес
келмеуі айып пүл төлеу, сот процесстері және тағы сол сияқгы каржылық
зардап шегуге алып келуі мүмкін 13.
Қазіргі кезде басшылыкқа алынып жүрген заңнамалардың, атап айқанда
Қазақстан Республикасының "Азаматтық кодексінің", "Әкімшілік қүқық
бүзушылық туралы" кодексінің 14, "Аудиторлық қызмет туралы" заңның,
"Лицензиялау туралы" заңның, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
16 негізінде аудиторлар мен аудиторлық үйымдардың жауапкершіліктерін
бірнеше түрге бөлуге болады.
Азаматтық-күқықтық жауапкершілік. Егер клиенттің зиян шегуіне әкеліп
соқтырған, квалификациясыз (біліксіз) аудиторлық тексеру жүргізу орын алса,
онда сот шешімінің негізінде аудиторлық фирма-дан төмендегілер өндіріліп
алынуы мүмкін:
клиенттің шеккен зияны толық мөлшерде;
қайта тексеру жүргізуге шығарылған шығыстар.
Алайда, аудиторлық қызметтің Қазақстандық тэжірибесінде ше-телдерде
болып тұратын, клиенттің шеккен зияны мен аудиторлар-дың іс-әрекеті
арасывдағы байланысты соттың дәлелдеуі мүмкін бол-ған шулы сот тексерулері
орын алған емес.
Аудиторлық ұйым клиенттің бухгалтерлік қорытынды есебінің барлық
маңызды аспектілері бойынша олардың дұрыстығы (сенімділігі) жөнінде кәсіби
піырін құрастырғаны және оны біддіргені үшін жау-ап береді.
Кәсіби пікірін құрастыру және оны білдіру кезінде ол Қазақстан
Республикасындағы аудиторлық қызметті реттеуші нормативтік қүжат-тардың
талаптарын жөне аудиттің этикалық нормаларын басшылыққа алуға тиісті.
Кртлмыстық жауапкершілік. Қылмыстық кодекстің 229-бабьщда 15, сондай-
ақ, аудиторды өз қызметінің міңцеттеріне карамастан жеке басы немесе баска
тұлға, не болмаса үйым үшін пайда табу және артыкшы-лықга болу мақсатымен
езінің өиметгілігін асыра пайдаланғаны үшін, сөйтіп басқа түлғаларға немесе
ұйымдарға зиян келтіргені үшін, егер олардың бұл іс-өрекеті азаматтардың
немесе үйымдардың заңды мүдделеріне және құқықгарына не болмаса заңмен
қорғалатьш қоғам-ның немесе мемлекеттің мүдделеріне елеулі зиян келтірілген
болса, жазалау шаралары карастырылған.
Әкімшілік жауапкершілік. Аудит - қызметтің лицензияланатын түрі,
сондыктан оның "Лицензиялау туралы" заңға сәйкес жауапкершілігі бар.
Аталмыш заңца аудиторлық қызметті тиісті лицензиясыз жүзеге асырғаны үшін
қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік, сонымен бірге лицензиясыз қызметті
жүзеге асырудан алынған табысты бюд-жетке алу түріндегі материалдық
жауапкершілік қарастырылған.
Лицензия беруші орган темендегі жағдайларда лицензияның қызметін
тоқгата алады:
• егер мемлекеттік кадағалаушы немесе бақылаушы
органдар ли-цензия алушының лицензиялық талаптар мен шарттарды бұзғанды-ғын
анықгаған болса;
• егер лицензия алушы жіберілген қателіктерді
(бұзушылықгарды) жою жөніндегі лицензия берушінің талаптарын орьщдамаса.
Лицензия алушы лицензиялық алымды белгіленген мерзімнің ішівде
төлемеген жағдайда, сондай-ақ, завды тұлғаның қызметі тоқ-татылған жағдайда
лицензия өзінің заңцық күшін жоғалтады және жойылған болып есептелінеді.
.
Ірі кәсіпорындар ішкі аудит қызметіне немесе ревизиялық комис-сияға
тиісті міндеттерді жүктей отырып, жоғарыда көрсетілген про-цедураларды
толықгырады.
"Аудиторлық қызмет туралы" заңның 183-184 баптарында төмендегі себептер
үшін аудиторлық қызметпен айналысуға құқық беретін ли-цензиядан айырумен
бірге аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар төлейтін айып-пұлдардың мөлшері
анықгалған:
• аудитордың немесе бухгалтерлік есеп ақпараттарымен
жұмыс істеуге рұқсаты бар басқа да тұлғалардың тексеру жүргізу кезінде
анықгалған бухгалтерлік есеп жүргізу немесе қаржылық қорытынды есеп құру
бойынша зандардың және белгіленген талаптардың бүзы-лу (орындалмау)
фактілерін аудит өткізуге тапсырыс берушілерден жасырғандығы үшін;
• аудитордың (аудиторлық үйымның) әдейі күмәнды
аудиторлық қорытынды жасағаны үшін (тіркеме 2.1;),
Аудиторлардың азаматтық-қуюықгық жауапкершіліктерін сақгавды-ру.
Аудиторлық тексерудің жоғары деңгейдегі тәуекеддікке ие болу-ына байланысты
"Аудиторлық қызмет туралы" заңның 18-1 бабында (аудиторлық қызметті
сақтандыру) аудитті өткізу кезінде зиян келтірудің салдарынан туындаған
міндеттемелер бойынша міндетті түрде сақгандыру келісім-шарттарының
жасалынуы қарастырылған. Кәсіби жауапкершілікті сақтандыру ерекшеліктері
сақтандыру объектісі, яғни—сақтандырылған аудитордың аудиторлық қызмет
керсету кезінде жіберген қателіктерінің немесе жаңсақтықгарының нәтижесінде
клиентті зардап шектірген зиянның орнын толтыру бой-ынша заңмен белгіленген
оның міндеттемелерімен байланысты мүліктік мүддесі болып табылады.
Аудиторларды кәсіби аттестациялау және лицензиялау жүйесі.
Қазақстан Республикасы үкіметінің 1999 жылғы 29 маусымдағы қаулысымен
(езгертулерімен және толықтыруларымен) аудиторлық қызметті лицензиялау
Ережесі бекітілді. Осы кдулымен лицензия беру тәртібі мен шартгары, сондай-
ақ аудиторлық қызметті лицензиялауға қойылатын квалификациялық талаптар
белгіленді 18.
Кдзақстан Республикасы Үлтгық банкі Баскармасының 2003 жылғы 27
қазандағы №384 қаулысымен өтініш берушіге және банктер мен сақтандырушы
үйымдарда аудит өткізуге лицензия беру туралы өтінішке тіркелген
қүжаттардың тізіміне қойылатын талаптар жөніндегі Ереже-нүсқаулар
бекітілді. 19.
Аудиторлыққа кандидаттарды атгестациялау ережесінің 1.2. пара-графында
аудиторларды аттестациялау түсінігі берілген:
"Аттестациялау деп - өкілетті орган бекіткен біліктілік талапта-рының
негізінде емтихандар кдбылдау арқылы аудиторлыққа канди-даттардың
біліктілік деңгейін Біліктілік комиссиясының анықгауын айтады. Аттестация
аудиторлықкд кандидаттардың аудиторлық қыз-мет көрсетуге көсіби
дайындықтарын растайды" 21. Сондай-ақ, аталмыш қүжатта төмендегілер
анықгалған:
• аудиторлыққа кандидаттардың қүжаттарын тапсыру
және сақ-тау тәртібі;
• модульдік емтихан тапсырмаларына қойылатын негізгі
талаптар;
• ұйымдастыру және бағалау топтары;
• аудиторлыққа кандидаттарды аттестациялау
процедуралары;
• аттестация нәтижелерін рәсімдеу;
• аттестацияның өткізілуіне жауапкершілік және
лицензиялау.
Тақырып 3. Аудиттің стандарттары мен аудиторлардың мамандық этикасы
1.Аудиттің халықаралық стандартгары мен олардың сипаттамасы.
2.ҚР аудит стандарттары.
3.Аудитордың мамандық этикасының Кодексі.
4.Аудитордың мамандық этикасының қағидалары, ереже лері, фирмаішілік
аудит стандарттары.
Аудит стандарттары
Кдзақстандағы халықаралық аудит стандартары
Аудит стандарттары дегеніміз - аудитке қойылатын бірегей та-лаптарды
және аудит өткізу тәртібін анықтаушы принциптерді белгілейтін нормативтік
қүжаттар.
Аудит стандарттары аудиторлар палатасының Республикалық кон-
ференциясында қабылданады және оларды мемлекеттік өкілетті органдар
бекітеді 2. 2000 жылғы наурыз айында өткізілген аудитор-лардың бесінші
Республикалық конференциясында К^зақстан аудитін халықаралық стандартгарға
көшіру және оларды үлтгық стандарттар ретівде қабыдцау туралы шешім
қабыдданды. Ол стандарттар аудит өткізудің жалпы тәсідцерін, аудиторлық
тексеру жүргізудің аущдмен, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, аудит
методологиясы мәселелерін, сондай-ақ аудиттің өткізілу шартына қарамастан,
осы кәсіптің барлық өкілдері қолдануға тиісті базалық принциптерді анық-
тайды.
Аудит стандарттарының маңызын темендегілер айқындайды:
• жоғарғы сапалы аудиторлық тексеруді қамтамасыз етеді;
• аудит өткізудің барлық кезендері (сатылары) бойынша
регламентті анықтайды;
• аудиторлық тексеру нәтижелері дүрыстығының
қүқықтық кепілдігін қамтамасыз етеді;
• Кдзақстан аудитінің деңгейін көтереді және оны
халықаралық экономикалық кдтынастар саласында танымал етеді;
• аудиг өткізу және оның нәтижелерін рәсімдеу
мәселелеріне^катыс-ты тәсілдерді, терминдерді, анықтамаларды, мәліметтерді
бір ізге салу міндеттерін шешеді .
• аудиторлық тексеру жүргізу іс-тәжірибесіне жаңа
ғылыми жетістіктерді енгізуге ықпал етеді;
• ақпаратты пайдаланушыларға аудиторлық тексеру
жүргізу процессін түсінуге көмектеседі;
• кәсіптің қоғамдық беделін қүрайды;
• мемлекет тарапынан бақьшауды жояды;
• аудиторға клиенттермен келіссөз жүргізуге
көмектеседі;
• аудит өткізу процессінің жекелеген элементтерінің
байланысын қамтамасыз етеді.
Жалпы стандарттар - аудитор өзінің алдында тұрған міндеттерді тиімді
әрі кәсіби деңгейде орындауы үшін оның бойында болуға тиісті белгілі бір
қасиеттер мен кәсіптік дәреже (ол үшін әзірлік, кәсіби біліктілік,
тәуелсіздік, әділдік, аудитті өткізу кезінде тиісті кеңіл бөлу талап
етіледі).
Жүмысшы стандарттар—аудиттің алдында түрған міңцеттерді (жос-парлау,
көзбен шолып байқау және бақылау, дүрыс мәліметгерді жи-нау және ішкі
бақылау жүйесіне тиісінше зертгеу жүргізу және баға-лау) орындау кезінде
аудиторлар басшылыққа алатын ережелер.
Корытынды есеп және аудиторлық қорытынды жасау стандарттары— аудиторлық
тексеру нәтижесі бойынша материалдардың нысаны, мазмүны, орналастырылуы
және тапсырылуына қатысты стандарт-тар. Аудиторлық қорытындыда қаржылық
қорытынды есептің бухгалтерлік есеп талаптарына сөйкестігі керсетілуге
тиісті.
Халықаралық аудит стандарттарын (ХАС) дайындаған—Халық-аралық
аудиторлық пракгика жөніндегі комитет (ХАПК). Аталмыш комитет 1997 жылы Нью-
Йорк қаласында негізі қаланған бухгалтерлердің халықаралық федерациясының
Кеңесі жанындағы түрак^ы комитет болып табылады.
Бухгалтерлердің халықаралық федерациясының мүшесі болу ав-томатты
түрде, Лондон қаласында негізі қаланған, халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттары жөніндегі Комитетке мүше болуға қүқық береді. Бүл екі үйым бір-
бірінен тәуелсіз, біріншісі аудитке қатысты болса, соңғысы — бухгалтерлік
есеппен байланысты. Бухгалтерлердің халықаралық федерациясының басқа
түрақты комитеттері этика, білім беру, қаржы жөне басқару есебі,
мемлекеттік сектор, ақпаратгық технология және мүшелікке алу мәселелерін
қара-стырады.
Аудиторлық іс-тәжірибе жөніндегі халықаралық комитет аудит пен соған
жалғас қызметтердің бүкіл әлемдегі бірегейлік дәрежесін КӨТеру үшін солар
бойынша стандарттар мен ережелерді жарыққа шыгарды.
Казіргі кезде қолданыста жүрген халықаралық аудит стандартта-рын
әзірлеу ХХ-ғасырдың 70-ші жылдары басталған болатын. Үш таңбалы номерге
олар 1994 жылы ие болды. Соңғы жылдарда болған маңыздырақ өзгерістердің
арасынан 1998 жылғы жинақга басылып шығып, 1999 жылғы 1 шіддеден бастап
күшіне енген, аудитгегі ішінара тексеруге қатысты халықаралық аудит
стандартының жаңа нүсқа-сын атап айтуға болады. Халықаралық аудит
стандартының баянда-лу стилі хабарлай айту үлгісімен берілген және онда
аудиторға бірнеше альтернативтік іс-әрекеттерді қарастыру жиі үсынылатын
көптеген мысалдар мен үсыныстар қарастырылған.
Аудит стандарттары аудиттің сапасы мен сенімділігіне қойыла-тын
нормативтік талаптарды анықтайды және тәуелсіздіктің, әділеттіліктің,
кәсіби біліктіліктің, аудиторлық тексеру нөтижесі жөніндегі ақпараттардың
құпиялығын сақгаудың белгіленген деңгейін қамтамасыз етеді. Экономикалық
реформалар механизімінің жетілдірілуіне қарай аудиторлық стандарттарды
уақыт талабына сай ету мақсатымен, оларды кезең сайын қайта кдрап отыру
қажет.
Республикамызда халықаралық бірлескен фирмалар қызметінің дамуына,
сонымен бірге аудиторлық қызметтің аймақгарда енгізлуіне байланысты аудитті
халықаралық масштабта үйлестіру қажеттілігі туындады. Тәжірибе
көрсеткендей, аудиторлық қызметтің алыс және жақын (ТМД) шетелдердегі даму
жолы бірдей, сондықган аудиттің кезекті мәселелерін шешуші қандай-да бір
елдің аудиторлық фирма-лары оның методологиясына, ғылыми және практикалық
маңызды-лығына кеңіл аударды және экономикалық қүрылыстың ерекшеліктерін
ескере отырып аудит стандарттарын жасайды.
"Кдзақстандағы Халықаралық аудит стандарттары" версиясы бух-галтерлер
мен аудиторлардың Еуразия аумақгық Халықаралық фе-дерациясының шешімімен
негіз етіп алу үшін ТМД едцеріне үсыны-лған.
Аудиттің фирмаішілік стандарттары
Аудиттің халықаралық стандарттары тек оны еткізудің жалпы тәсілдерін,
тексеру жүргізу ауқымын, аудиторлық қорытынды есептің түрлерін, методология
мөселелерін, сондай-ақ, аудиторлар қолда-нуға тиісті базалық принциптерді
айқындайды. Алайда, ол стандар-ттар тексеру жүргізу процессінде
қолданылатын нақгы іс-әрекеттерді, тәсілдерді, процедураларды белгілі бір
тәртіпке бағындыра алмай-ды. Ондай мақсаттағы қызметті аудитгің фирмаішілік
стандарттары атқарады.
Жоғары сапалы қызмет көрсетуді қамтамасыз ету үшін аудитор-лар мен
аудиторлық фирмалар халыкаралық аудит стандарттарының
негізінде, аудиторлық фирма жұмысының спецификасы (ерекшелігі)
ескерілетін және тексеру жүргізудің нақгы процедураларының, ауди-торлық
дәледдеулер жинаудың, оларды қүжаттаудың, клиентпен өзара қарым-қатынас
саясатының, ішкі бақылаудың және фирманың ішкі қорытынды есебінің мазмұны
ашылып көрсетілетін өздерінің ішкі ставдарттарын жасауға тиісті. Тексеру
жүргізу кезінде ол қажетті дә-лелдеулер жинауды жеңілдетеді, тексеру
жүргізу уақытын қысқарта-ды, аудиторлық қорытынды жасау кезінде қате жіберу
тәуекелдігін азайтады.
Аудиттің ішкі ставдарттары белгілі бір аудиторлық фирмада ауди-торлық
тексерудің бірегей (фирмалық) тәсілін камтамасыз етеді 22, 78-6.
Орындалатын жүмыстардың көлемін ұлғайту және сапасын көтеру, тексеру
жүргізу үшін аудиторларды — ассистенттерді кеңінен пайдалану, аудит
технологиясын жетілдіру мүмкіндігі туындайды. Бірақ, стандарттар артық
нақгыланбауға, аудитордың еркін тежеме-уте тиісті. Себебі, ол аудитті
кәсіби ой-пікірмен нығайтылмаған, жай ғана мәліметтер жинауға айналдыруы
мүмкін. Фирманың эко-номикалық жөне қоғамдық статусы үшін ішкі
стандарттардың маңы-зы жоғары болғандықган, олардың мазмүны коммерциялық
қүпия болып табылады.
Әдетте, ішкі стандарттарға оларды жасаушылар қол қояды және міндетті
түрде аудиторлық фирманың жетекшісі бекітеді.
Фирмаішілік аудиторлық ставдарттарды үш блоккд біріктіруге бо-лады:
• аудиторлық фирмалардың қүрылымы жене оның қызметін үйым-
дастыру технологиясы;
• зандар мен стандарттардың талаптарын жүзеге асыру
бойынша қүжаттар;
• тексеру жүргізу өдістемесі.
Бірінші блоктың қүжаттары аудиторлық фирма жүмысының ерекшелігін, оның
үйымдық қүрылымын, клиенттерімен өзара қарым-қатынас жасау принциптерін,
ішкі бақылаудың жоне ішкі қорытын-ды есеп берудің қүрылымын, жүмыскерлердің
лауазымдық міндеттері мен өкілеттіліктерін, олардың білім деңгейіне
қойылатын талаптар-ды, көсіби этика моселелерін жоне тағы баскаларды ашып
кврсетеді.
Екінші блок құжаттарының негізін бухгалтерлік есеп және кар-жылық
қорытынды есеп беру мәселелерін реттеуші нормативтік күжаттардың тізімі;
бастапқы қүжаттардың, аналитикалық және син-тетикалық есеп регистрлерінің
күрамы; есептің белгілі бір салалары бойынша болуы мүмкін бүзушылықгарды
топтастырушы аудиторлық процедуралардың орындалу реті; аудитті жос-парлау
кезеңінде сұрақ беруді өткізу үшін жасалынған тестілер неме-I е сүраулар
тізімі кұрайды.
Үшінші блоккд катысты әдістемелер келесі бағыттар бойынша жа-і алынады;
• бухгалтерлік - клиенттің бухгалтерлік есебінің жекелеген
бөлімдері бойынша әдістемелер;
• заңдық- клиент қызметінің кұқықгықжағынан қамтамасыз етілуін
тсксеру әдістемелері (құрылтай қүжаттарының және жарғылық ка-ііиталдың
аудиті, шаруашылық келісім-шарттарының сараптамала-ры, салық заңының
сақгалуына талдау жасау және т.б.);
• арнайы - ортақ арнайы белгілерді иеленуші
кәсіпорындар тобына тексеру жүргізу әдістемелері (шағьш көсіпкерлік
субъектілерінің, шетелдік инвестициялары бар объектілердің өкілдіктершің
және т.б. аудиті).
Бұл стандарттардың әркдйсысында төмендегілер болуы мүмкін:
• тексерудің мақсаты мен міндеттері;
• тексерілетін бөлімдер керсетілген аудит өткізу
бағдарламасы;
• нормативтік-қүқықгық кұжаттар;
• клиенттің бухгалтерлік және баскд қүжаттары
(кдржылық есеп беруі, регастрлер, бастапқы қрсаттар);
• есептің осы участогы бойынша болуы мүмкін
бұзушылықгарды топтастырушы (аудитті жоспарлау кезеңінде сұрақ беруді
өткізуге арналған тестілер немесе сүраулар тізімі; осы участоққа тексеру
жүргізу кезінде қолданылатын аудиторлық процедуралардың тізімі);
• аудиторлық процедуралардың орындалу реті;
• аудитордың жұмыс құжаттарының жасалынған
нысандары (үлгілері).
Сондай-ақ, аудиторлық стандарттардың болуы аудиторлық фир-ма мен оның
жұмыскерлерінің қызметіне тиімді ішкі бақылауды жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Тақырып 4. Қателер мен алаяктық, олардың елеулілігін бағалау
1.Елеулілік түсінігі - қателіктер және заңсыз әрекетгер.
2.Заңсыз бұрмалауды кездестіргендегі аудитордың эрекеттері.
3.Халыкаралық тәжірибеде елеулілік деңгейін аныктау.
4.Елеулілік қағидаттарын
аудит қортындыларын талдауда қолдану.
5.Бұрмалаудың елеулілігін
бағалау.
Маңыздылық пен пікір
320 "Аудиттегі маңыздьшық" Халыкаралық стандартга: "Ақпарат оны жіберіп
алу немесе бұрмалау қаржьшық есеп беру негізіңде қабылдан-ған
пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер ететін жағдай-да елеулі деп
есептеледі. Маңыздьшық белгілі бір жағдайларда оларды жіберіп алу немесе
бүрмалаушылықка катысты қорытынды қабылда-нылатын қателер немесе баптар
шамасына байланысты болады. Сон-дықган маңыздылық есеіггеудің табалдырығы
немесе есептеу нүктесін көрсетеді және пайда әкелу үшін ақпаратқа ие болу
керек және сапалы бастапқы сипаттама болып табылмайды" [39] деп атап
өтілген.
Аудиторға қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден
ауытқудан басқа міндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен
шығармау керек:
— бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс
қодданылмауы;
— қажетті ақпаратты өткізіп алу.
Каржылық есеп беруді тексеру кезівде оған аудиттағы маңызды-лықтың
сапалық және сандық сияқгы екі жағын ескеру қажет.
Маңыздылықтың сапалық жағы — жасалатын операциялардың Қазақстан
Республикасында әрекет ететін нормативті актілердің та-лаптарынан ауытқуы.
Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.
Маңыздылық деңгейі — бұл кэржының есеп беру нақгылығына елеулі әсер
етпейтін оңда максималды рүқсат берілген бүрмалаулар сомасы.
Концептуалды негіздің 12-тарау 46-6. қаржылық есеп беруді дай-ындау
және ұсыну "БЕУ сәйкес негізгі сапалық сипаттамаларды қол-дану әдетте,
нақты және объективті ақпаратты сақтайтын қаржы-лық есеп беруді құруды және
әділ үсынуды қамтамасыз етеді" деп көрсетілген [40].
Сондықтан аудиторларға есеп беруді ықтимал пайдаланушылар және бұл есеп
беру дұрыс шешім қабылдау үшін нақгы және объективті ақпаратты сақтауы
туралы мәліметтер қажет. Маңызды болып табы-латынды бағалау кәсіби пікір
пәні болып табылады. Аудитордың кәсіби пікірі — оның білімі, біліктілігі
мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы. Бұл оның әрекетінің тәртібін
қатал анықгау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешім қабылдау үшін
негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты — ауди-
тордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық
есеп берудің елеулірек күрамдас бөлігіне аудару. Мысалы, аудитор 50 мың
теңгені күрайтын, баланс үшін емес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл
емес мәліметтерді қарастыра алады.
"Маңыздылық туралы пікір — аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің
бірі. Ол аса жоғары кәсіпқойлықгы талап етеді" 34, 231-6.. Аудитор пікірі
қажетті дәлелдерді жинақгауды жеңілдетуге көмектеседі. Егер аудитор
маңыздылық деңгейін елеусіз сома көлемінде орнатса, онда оған елеулі соманы
анықтағаннан гөрі, көбірек дәлелдер санын жинақгау кажет.
Жүмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бүрмалаулардың жиынтығын да
қаржылық есепберудің нақтылығына күмөн ту-дыруға себеп болатынын байқауы
мүмкін. Бүл жағдайда аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын
өсіру қажет бо-лады. Тексеру аяғына қарай рүқсат етілетін бүрмалау маңызды-
лығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда басқашалау бо-луы мүмкін.
Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіруге әсер етуші негізгі
факторлар:
— кәсіпорын көлемі;
— базалық көрсеткіштері;
— аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі;
— бухгалтерлік есеп, аудит пен салық салу саласындағы заң
талап-тарының өзгеруі.
Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде екі шама пайдаланылады: қатенің
абсолютті шамасы мен кдтенің салыстырмалы шамасы.
Абсолюттік шама — бүл көлеміне, мысалы 500 теңге немесе 1000 теңге
болғанына қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз сома-ның елеулігіне
кдрай маңызды деп танылатындығы жөніндегі ауди-тордың субъективті пікірі.
Салыстырмалы шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыз-дық қатынаста
анықгалады (табыстан салық салуға, ағымдық актив-терге, баланс валютасына
дейін және т.б.).
Әр аудиторлық фирмаға маңыздылық деңгейін анықтау жолда-рын дайындау
үшін критерийлер жүйесін және есептеудің қажетті тәртібін жасау және оларды
фирмаішілік немесе әдістемемен толты-ру қажет Маңыздылық деңгейін анықгау
кезінде аудиторға екі факторды ескеру қажет:
— қаржылық есеп беруді құру жағдайы;
— пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни
бір клиент маңыздылығы басқа клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.
Маңыздылықгы анықгау кезіңце аудитор клиентпен есептеу деңгейін немесе
тәртібін талқыламауы керек, себебі, бірінші кезекте жұмыс көлемін және
кдбылдауға кдбілетті тәуекелдерді өзі анықгайды.
Жоспарлау кезеңінде маңыздылық қарастырылады:
— шоттар сальдосы деңгейінде;
— қаржылық есептеме деңгейінде.
Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық елеулі түрде бұрмалан-ған деп
есептеуге болатындай шот сальдосывда орын алған мини-малды бұрмалауды
көрсетеді. Бүл деңгейге дейінгі бүрмалау рүқсат етілген бүрмалау ретінде
белгілі. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыз-дылық түсінігін шоттағы елеулі
қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы термин шоттың көрсетілген
сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушы
тарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бүрмалау сомасымен байланы-
сты.
Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздьшыққа қатысты қорытынды қабылдау
кезінде аудиторға онымен қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық
арасындағы өзара байланысты қарастыру қажет. Бүл қарастыру аудиторды
аудитті жеке емес, басқа шоттар сальдосын-дағы бүрмалаулармен жиынтықга
жалпы қаржылық есеп беру үшін елеулі болуы мүмкін бүрмалауларды анықгауға
болатындай етіл жос-парлауға әкелуі керек.
Қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық жөніндегі ауди-тордың алдын ала
пікірі сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маңыздылықгың аддын
ала бағасын жекелеген шоттың қар-жылық есеп беру деңгейіңце маңыздылықты
бөлу жолымен алуға болады. Бөлуді бухгалтерлік баланспен қатар табыстар мен
шығын-дар туралы есеп беруде де жасауға болады. Бірақ табыстар мен шы-
ғындар жөніндегі бүрмалаудың үлкен бөлігі де баланстық есеп беру-ге әсер
ете алатындықтан және баланстық есеп беру шоттары аз болатындыктан көптеген
аудиторлар бөлуді бухгалтерлік баланс шот-тары негізінде іске асырылады.
Бөлуді іске асыру кезінде аудиторға қарастыру қажет: шотта болатын
бұрмалаудың шыңцыққа жақын болуы;
осы шотгы тексерумен байланысты мүмкін болатын шығындар;
Мысалы, кәсіпорын мүлігіне тексеру жүргізе отырып, аудитор ақша
қаражаттары, тауарлық-материалдық босалқы қорлар, негізгі қара-жаттар
және оларды алу шоттары бойынша баланстағы кейбір бұрма-лаулар орын алады
деп болжайды.
Клиентпен жұргізілген алдыңғы жүмыс тәжірибесіне сүйене оты-рьш аудитор
ақша қаражатгары мен негізгі құралдар активтердің бао қа шоттарына
кдрағанда арзавдау болады деп күгеді. Қаржылық есеп-теме маңыздылығы
деңгейін алдын ала бағалау активтердің жалпы кұнының 1%-ын немесе 20 млн
теңгені қурайды дей отырып, маңыздылық деңгейін екі жолмен бөлуге болады.
Бірінші өдісте маңыздылық болжанған ақшалай бүрмалаулар не-месе аудит
шығындарын ескерместен әр шотқа пропорционалдыбөлінеді. Екінші әдісте
маңыздылықгы ірірек бөлу бұрмалаудың үлкен саны мен анықгау шығындары
жоғары болуы жоспарланатын алу-лар мен тауарлы-материалдық босалқы қорлар
шоттары бойынша қабылданады. Сондықган шоттар мәліметтері бойынша қажетті
дә-лелдеме сомасы 1 жоспар мен салыстырғанда шот сальдосы мен ма-ңыздылығы
мен дөлелдеме арасындағы кері пропорционалды тәуедділік салдарынан
қысқартылды. Шын мәнінде аудитор бұрма-лауларды табу қымбатырақ болған
кезде осы шоттарда қалуы мүмкін рүқсат етілген бұрмалаулардың жалпы
сомасының ең жоғарырақ үлесін жібереді. Ақша қаражаттарына қатысты
маңыздылықтың елеусіз бөлінуі 1 жоспармен салыстырғандағы осы шоттарға
қажетті дәлелдемелер, санын өсіреді. Бірақ олар аудит үшін аса қымбат емес
және жалпы иемдеуге әкелуі мүмкін.
Маңыздылықты алдын ала бағалауды бөлуді аудитті орындау кезінде
қарастыруға болады. Мысалы, 1 жоспар шарттары бойынша алуға арналған шоттар
аудитінен кейін максималды бүрмалаудың алдын ала есептелген сомасы 5600 мың
теңге болса, 1000 мың теңгені қүрайтын осы шоттағы маңыздылықтың
пайдаланылмаған сомасы тауарлық-материалдық босалқы қорларға қайта бөлінуі
мүмкін.
Қателер және заңсыз әрекеттер
240 "Алаяқгың және қателер ХС-нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін
маңызды болуы мүмкін алаяқгық пен қателер фактілері туралы жеткілікті
аудиторлық дәлелдеме алуға үмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық
салдарлары қаржылық есеп беруде дүрыс көрсетілуі, ол кдте түзетілуі керек.
Әдетте қатені анықгау ықтимал-дылығы алаяқтың фактісін анықтау
ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқгың оны жасыруға
арнайы бағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді (43)".
• Алаяқтық — басшылық құрамның бір немесе бірнеше адамда-ры,
қызметкерлер немесе үшінші жақгардың есеп және қаржылық есеп беру
мәліметтерін әдейі дүрыс емес көрсетуі және үсынуы. Оған алғашқы қүжаттар,
тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есеп-ке алу жазуларындағы алдау,
шаруашылық операциялар мәнін бүрма-лау жөне заңды, үйымның есеп саясатын
бүзатын есептегі жазба-ларды әдейі бүзу енеді. Бухгалтерлік қүжаттар мен
жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі
ал-дын ала белгілі қүжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.)
және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бүрмалайтын жазуларды толтыру.
• Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық — есеп пен
есеп беру мәліметтерін бүрмалау мақсатымен нақгы емес бухгалтерлік жазба-
ларын немесе сторналық жазуларды әдейі пайдалану.
• Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою — мазмұны
мен сомасы бойынша негізгі бухгалтерлік жазбаларға үқсас сторналық жазулар.
• Ерекше операциялар — бір реттік мәмілелер мен ерекше
шаруашы-лық операциялар бойьшша сомаларды арттыру немесе төмендету.
• Қате-есеп жазулары мен топтауларындағы
арифметикалық не-месе логикалық кателіктер, есеп толықгығында байқалмай
калу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің, мүліктік есептесуі болуы
және оның жағдайын дүрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық есептемені әдейі
емес бүрмалау.
Қателердің негізгі түрлеріне жатады:
• Кездейсоқ қателер. Қаржы-шаруашылық қызметтің кдндай
да бір факгісін есепке алудың дүрыс әдісін қолдана отырып бухгалтер ешқан-
дай негізсіз немесе кездейсоқ "Стандартты емес" жазбаны жасаған жағдайда
туындайтын кездейсоқ дүрыс емес жазбалар. Бухгалтерлік есеп стандартгарын
білмеуге байланысты қателер. Мүндай қателерге салып алынатын қүндылықтардың
типтік жоспарында көрсетілген шотгарға сай емес кірістіруді жатқызуға
болады.
• Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер.
Мүндай қателерге жол сапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік
несиелер бойынша есептелген пайыздардың өкілеттік шы-ғындары жатады. Осы
сияқты қателерді не аванстың есеп беруді тікелей тексеріп, не нормаланған
шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндік қүнға жазылуын
тексеру арқылы анықтауға болады. Бүл жерде салықтар мен міндетті
төлемдердің дүрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің түрақ-ты әрекет
ету арқылы алаяқгық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау
жауапкершілігі субъект басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер
алаяқгықпен қателер фактілерін жоя алмайды, тек төмендетіп қана қояды.
Аудитор алаяқгық пен қателер факгілерін болдырмауға жауапты болмайды.
Аудиттің жыл сайын жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.
Бүрмалаулар анықгалған кездегі аудитордың іс-әрекеті
Аудиттің халықаралық стандарттарының терминдері глоссария-сывда
қаржылық есептемедегі бүрмалауға анықгама берілген. "Бұрмалау — қателер
немесе алаяқгық салдарынан пайда болуы мүмкін қар-жылық ақпараттағы дәл
болмаушылық".
Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.
• Қаржылық есеп беруді әдейі бұрмалау клиент
персоналының әдейі жасаған әрекетінің (немесе әрекет жасамауының) нөтижесі
бо-лып табылады. Олар пайдаланушыны шатастыру үшін бас пайдасы-ның мақсатын
ойлаумен іске асырылады.
• Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау
персоналдың әдейі әрекетінің нәтижесі болып табылады. Ол есептеулердегі
қате, шару-ашылық операциялар есебінде мұқият көрсету салдарынан болуы
мүмкін.
Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнілде қаржылық есеп беру-де бұрмалау
болуын ескеруі қажет, бірақ бүрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі
іздеп керегі жоқ.
Бұрмалау анықгалған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің
нақгылығын барлық бар әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.
Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғары
басшылығы өкімдерінің қатысу ықгималдылығын анықтау қажет. Алаяқгыққа
қатысы бар деп сезік тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ
лауазымды адамдарды хабардар еткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық
алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға заңцық кеңеске жүгінуге тура
келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге елеулі әсер етуі
мүмкін алаяқгық немесе қателер фактілерінің нақгы немесе ықтимал анық-
талуын бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жа-саса,
онда аудитор тексеру масштабын шектеу туралы ескертпемен пікірін білдіреді
және пікірді біддіруден бас тартады.
Аудит процесінде анықталған қаржылық есеп беруді бүрмалау фактісін
аудиторға өзінің жүмыс құжаттарында және аудиторлық қорытындыда толық
көрсету керек.
Кдзір аудиттің казақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықгау
әдістемесі жоқ. Аудитгің халықаралық іс-тәжірибесі практика-сы бар
аудиторларға маңыздылықгың нақгы критерийін үсынуға дай-ын емес.
"Елеулілікке катысты басшылық аудит стаңцартына енгізілген жалғыз ол
Австралия больш табылады" (6, 73-бЛ Бірақ маңыздылық деңгейін анықгау
әдістемесі бойынша басшылық пен жоддар бар. Мы-салы, Үлыбританшшың жетекші
аудиторлық фирмаларыңца маңызды-лықгың жалпы деңгейін анықгау бойынша
нұсқаулар бар.
Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуы-на ірі
айып шаралары қолданылады немесе банкротқа немесе субъектінщ барлық
қызметін тоқгатуға әкелуі мүмкін қызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату
туралы мәселе қойылады. Көсіпорынның қьшмыстық сипаттағы тәртіп бүзушылығы
маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.
5. Аудиторлық тәуекелділік
1.Аудиторлық тэуекелділік және оның қүрамы.
2.Ажырамас-тәуекелділік және оны бағалау.
3.Бақылау тәуекелділігі.
4.Таба алмау тэуекелділігі.
5.Елеулілік жэне оның деңгейін анықтау аудиторлық тэуекелділіктің
арасындағы байланыс.
6.Аудиторлардың жауапкершілігін сақтандыру.
Аудиторлық тәуекелдік және оның құрамы.Кез келген қызметте тәуекелдік
болады. Экономикалық субъект үшін тәуекелдік — бұл нарық конъюктурасының
өзгеруі (мысалы, тұтынушылардың өзгерген талғамы), серіктестер тарапынан
тәртіп бүзушылық, сыртқы факторлар әрекеті. Аудиторлық тәуекелдік
кәсіпорынның қаржьшық есеп беруіне қатысты дұрыс емес пікірдің
қалыптасуында болып табылады.
Аудитті жүргізудің жалпы қабылданған әдістері, пайдаланушы-ның күгуі
және бизнесті жүргізу практикасы аудитордың процедура-ны "қаржылық есеп
беру бойынша пікірі шындыққа сәйкес келмейді" деген минималды тәуекелмен
білдіретіндей жоспарлауы мен орын-дауын талап етеді.
Аудиторлық тексеру кезінде айтылған пікір пайдаланушы үшін кәсіби
стандарт сак^алды, елеулі мәліметтер жинақгадды және осы пікірді дәлелдеу
үшін бағаланды дегенді білдіреді.
Егер аудитор өзі үшін аудиторлықтәуекелдіктің кіші деңгейін анық-таса,
бүл оның қаржылық есеп беруде елеулі қателіктер жоқ деген үлкен
сенімділікке үмтылатындығын көрсетеді. Нольдік тәуекелдік жүз пайыздық
тәуекел абсолютті сенімсіздік абсолютті сенімділікті білдірер еді.
Тәуекелдік дәрежесі нольмен бірлік (0-ден 100%-ға дейін) арасындағы
диапазовда ауыткуы мүмкін, бірақ осы мөндер не жоға-ры не төмен болмайды.
Қаржылық есеп беру дәлділігінің толық кепілдігі (нольдік тәуекел)
экономикалық түрғьщан тиімсіз. Сондық-тан аудитор қателер мен қателіктер
абсолютті түрде жоқ деген кепілдеме бере алмайды.
Аудитор клиент бизнесін зерттеп, каржылық есеп беруді сыртқы
пайдаланушылар сенімінің деңгейіне әсер ететін факторлардың әр-қайсысының
мәнін бағалап, аудит аяқталғаннан кейін клиенттің, бизнестегі қаржылық
жеңісінің ықтималдылығын анык^ауы керек. Осы факторлар негізінде, аудитор
"қаржылық" есеп беруде аудит аяқталғаннан кейін де елеулі қателіктер
сақталады деп отырып, тәуекелдік деңгейін субъективті түрде қоя алады.
Тексеру процесінде аудитор клиент туралы қосымша ақпарат алып, аудиторлық
тәуекелдік деңгейін бағалау жөніндегі ойын өзгерте алады.
400 "Тәуекелдікті бағалау және ішкі бақылау" ХАС-ында тәуекелдікке
анықгама берілген (46). "Аудиторлық тәуекелдік — қар- жылық есеп беру
елеулі бұрмаланған жағдайда, аудитор сәйкес келмейтін аудиторлық қорытынды
береді дегевді білдіреді". Ауди-торлық тәуекелдіктің үш компоненті бар.
Бөлінбейтін тәуекелдік
Бөлінбейтін тәуекелдік — шоттар сальдосы немесе шаруашылық
операциялардың қажетті ішкі бақылаудың болмауына жол берілген жағдайда,
басқа шоттар сальдосы немесе шаруашылық операциялар бұрмалауларынан бөлек,
елеулі болуы мүмкін бұрмалауларға бейім болуы.
Бақылау тәуекелдігі
Бақьшау тәуекелдігі. Клиент байқамаған қателердің бухгалтерлік есеп
процесінде болуы ықгимал. Себебі бақьшаудың ешбір құрылы-мы 100%-ға тиімді
бола алмайды. Сондықтан, әдетте белгілі бір тәуекелді бақылаудың кез келген
құрылымымен байланыстырады: тиімді құрылымдар салыстырмалы түрде төмен
тәуекелге, тиімділігі аздаулар салыстырмалы жоғары төуекелге ие болады.
Бақылау кұралдарының тәуекелдігі көсіпорынның бухгалтерлік есебі мен
ішкі бақылау жүйелерінің сенімділік дәрежесін сипатгайды.
Бақылау құралдарының сенімділігі мен бақылау құралдарының тәуекелдігі
өзара толықгырушы категориялар болып табылады:
сенімділікгің жоғары дәрежесіне темен тәуекелдік сәйкес болады;
сенімділіктің орта дәрежесіне орта төуекеддік сәйкес болады;
сенімділіктің төмен дәрежесіне жоғары тәуекедцік сәйкес болады.
Аудитор бақылаудың белгілі бір қүралдары жөніндегі өз пікірін
дайындау кезінде үлкен сенімділік дәрежесіне сүйенуге қаншалықгы
ұмтылса, аудитор олардың сенімділігі мен тиімділігін соншалықгы мұқият
дайындауы керек.
Таба алмау тәуекелдігі
Айқыңдамау (қателерді) тәуекелдігі — бұл жиынтығында дәл емес немесе
дұрыс емес мәліметтердің елеулі көлемде жиналуы және оларды аудитор
талдамалық рәсімдер кезінде де, мән бойынша жан-жақгы тексеру кезінде де
байқамай қалуы мүмкін деген болжам. Олар бір-бірін толықгыратындықган,
олардың бірінің нәтижесінде туындаған сенімділік, аудитордың басқа тексеру
нәтижесінде алатын кепілдемесінің қажеттілігін пропорционалды азайтады.
Аудитор "мән немесе талдамалық рәсімдер бойынша ешқандай жан-жақгы тексе-
рулер жүргізбейді" деп болжайық. Егер қаржылық есептерде қате болса, оның
байқалмай қалуы анық. Сонымен бірге мән бойынша жан-жақгы тестер орындалып,
талдамалы рәсімдер жүргізілсе, онда талдамалық рәсімдердің елеулі жиынтық
қателерді байқамауы 40% тәуекелге, оларды жан" жақгы тестер табуы 20%
төуекелге, ешбір рәсімнің байқамай қалуы олардың туындысына тең болады.
Қаржы-лық есептерде дәл емес немесе дүрыс емес мәліметтерді аудитор
байқамай қалуы үшін, мән бойынша жан-жақгы тексерулер, не тал-дамалық
рәсімдер олар таппауы керек.
Бөлінбейтін немесе бақылау тәуекелдіктері айқындамау тәуекелдігінен
аудитордың оларды тек бағалап, бірақ бақылай ал-майтындығымен ерекшеленеді.
Аудитордың бөлінбейтін және бақы-лау тәуекелдіктерш бағалауы оларды жақсы
түсінуге көмектеседі, бірақ оларды азайтпайды және өзгертпейді. Айқыңцамау
төуекелдігі ауди-тор мәні бойынша жекелеген тексерулердің сипатын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz