Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
I ТАРАУ ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
6
1.1. . Отбасы және балалардың азаматтық және саяси.әлеуметтік құқықтарын конституциялық қорғау ерекшіліктері
6
1.2.Отбасы және кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға дұрыс тәрбие беру шарттары
16
II ТАРАУ ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТ ЖАСЫНА ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
25
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
25
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары 27
III ТАРАУ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН АДАМДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОҒАМҒА ҚАРСЫ ІС . ӘРЕКЕТТЕР ЖАСАУҒА ТАРТУ ЖӨНІНДЕГІ ІСТЕРДІ ТЕРГЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
38
3.1. Отбасы және кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстарын тергеу ерекшеліктері
38
3.2. Кәмелет жасына толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан босату ерекшеліктері 45
IV ҚОРЫТЫНДЫ 74
V ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ 3
I ТАРАУ ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
6
1.1. . Отбасы және балалардың азаматтық және саяси.әлеуметтік құқықтарын конституциялық қорғау ерекшіліктері
6
1.2.Отбасы және кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға дұрыс тәрбие беру шарттары
16
II ТАРАУ ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТ ЖАСЫНА ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ
25
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы сипаттамасы
25
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке құрамдары 27
III ТАРАУ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН АДАМДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОҒАМҒА ҚАРСЫ ІС . ӘРЕКЕТТЕР ЖАСАУҒА ТАРТУ ЖӨНІНДЕГІ ІСТЕРДІ ТЕРГЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
38
3.1. Отбасы және кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстарын тергеу ерекшеліктері
38
3.2. Кәмелет жасына толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан босату ерекшеліктері 45
IV ҚОРЫТЫНДЫ 74
V ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
76
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы үшінші 1000-жылдықтың табалдырығын тәуелсіз ел ретінде аттап, құқықтық-демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға кірісті. Қазақстан қоғамын сипаттайтын саяси, әлеуметтік және әкономиқалық өзгерістер мен қайта құрулардың шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал-жағдайына және дамуына кейде теріс ықпал етуде. Тұтас алғанда қазіргі қоғамда және экономиқалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде бейімделген, тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани аламыз.
Бұл жағдайлар отбасында қалыптасатын өз ара қарым-қатынастарын сәттілігімен ұштасады. Міне сондықтан да кәмелетке толмағандардың қорғау жалпы отбасылық қатынастарды қорғау мен бір тұтас.
Жаңа қоғамдық қатынастарға көшу және осыған байланысты туындаған күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмір сүруден кейін күрт төмендетіп кедейлікке ұшыраған отбасылар санының күннен күнге өсуіне алып келеді. Ал мұндай отбасыларында олардың балаларының үйінен кетіп қалуына, тіпті ата-ана некесінің бұзылуына ықпал ететін күрделі психологиялық жағдайлар орын алатыны белгілі ерлі-зайыптылардың ажырасу фактілері жиілеп, ал некесіз туылған балалардың саны өсе түсуде. Елде келе жатқан «Әлеуметтік жетімдік» яғни ата аналары бар, бірақ көшеде қалған немесе мемлекеттік тәрбиелену мекемелерінде балалар үйінде тәрбиеленіп балалар санының өсуіне әкеледі. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық қол сұғуышылықтан қорғауға бағытталған нормалардың Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында орын алуы 1989 жылы дүние жүзілік «балалардың құқықтар туралы» Конвенциясының ережелеріне сәйкес келеді. Мұндай нормалардың қылмыстық заңға енгізілуі жас тұлғаның дене құрылысының толық жетілмеуімен сондай-ақ ересек адамға қарағанда Кәмелетке толмағандардың қылмыстық қол сұғушылыққа төтеп беру.
1959 жылы 22 шілдедегі ҚазақССР-ның Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда 1998 жылы 1 қантарда күшіне енген қазіргі қолданыста жүрген Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде кәмелетке толмағандар мен отбасына қарсы жасалатын қылмыстар үшін жауаптылық қарастырған бапатардың саны едәуір өскен Мысалы: 1959 жылғы заңда тек жасы кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың небәрі алты түрі ғана көрсетілген еді. Олар жасы он алтыға толмаған қыз бен жыныстық қатынас жасау 102 бап, жас баларды аздыру 103 бап, неке жасына жетпеген қызбен іс жүзінде некелі жағдайда тұру 105 бап, балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бұлтару 112 бап, опекундық праволарын, қиянат жасау 113 бап, біреудің баласын ұрлау 116 бап.
Ең бастысы, жаңа заманда отбасымен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты қарастыратын нормаларға, өз алдына бір тарау арналған. Бұл біздің жаңа қылмыстық заңымыздың отбасымен кәмелетке тлмағандардың құқықтарымен заңды мүдделерін жоғары деңгейге көтеріп отырғанын дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында:
Неке мен отбасы, ана мен әке жене бала мемлекеттің қорғауында болады (1); Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи кұкығы әрi парызы (2); Кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi (З) — дслiнген. Бұл көрсетiлген қағидалар халықаралық құқықтын осы мәселелер жөнiндегi негiзгi ережелерiне сәйкестендiрiлген. Адам кұкығы жөнiндегi 1948 жылғы жалпыға бiрдей декларацияда, Азаматтық жене саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық фактiде отбасы қоғамның табиғи негiзгi ұясы және ол мемлекет пен қоғам тарапынан қорғау құқығына ис деп белгiленгсн. 1989 жылы 20 қарашада қабылданған “Бала құқықтары жөнiндегi” Конвенцияда да балалардың азаматтық және саяси-әлеуметтiк құқықтарының қорғалуына ерекше мән берiлген. Қазақстан Республикасы да отбасы жене кәмелетке толмағандар жөнiндегi халықаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты пайда болатын қоғамдык қатынастарды қылмыстық-құықтық жолмен қорғауға ерекше мән бередi.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң 2-тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылық белгiлеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты қылмыстардың мынадай түрлерi көрсетiлген: кәмелетке толмаған адамды қылмыстық iске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы iс-әрекеттер жасауға тарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу (133-бап); баланы ауыстыру (134-бап); бала асырап алу құпыясын жария ету (135-бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған қаражатты төлеуден әдейi жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөнiндегi мiндттердi орындамау (137-бап); балалардың өмiрi мен денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттердi тиiсiнше орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын терiс пайдалану (139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейi жалтару (140-бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектiсi ата-аналар мен балалардың арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың дене бiтiмi, интеллектуалдық, рухани, адамгершілiк тұрғысынан дұрыс дамып, қалыптасу жағдайлары болып табылады. Ендi осы топқа енген қылмыс құрамдарының әрқайсысына жеке-жеке талдау жасап өтейiк.
Қазақстан Республикасы үшінші 1000-жылдықтың табалдырығын тәуелсіз ел ретінде аттап, құқықтық-демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға кірісті. Қазақстан қоғамын сипаттайтын саяси, әлеуметтік және әкономиқалық өзгерістер мен қайта құрулардың шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал-жағдайына және дамуына кейде теріс ықпал етуде. Тұтас алғанда қазіргі қоғамда және экономиқалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде бейімделген, тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани аламыз.
Бұл жағдайлар отбасында қалыптасатын өз ара қарым-қатынастарын сәттілігімен ұштасады. Міне сондықтан да кәмелетке толмағандардың қорғау жалпы отбасылық қатынастарды қорғау мен бір тұтас.
Жаңа қоғамдық қатынастарға көшу және осыған байланысты туындаған күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмір сүруден кейін күрт төмендетіп кедейлікке ұшыраған отбасылар санының күннен күнге өсуіне алып келеді. Ал мұндай отбасыларында олардың балаларының үйінен кетіп қалуына, тіпті ата-ана некесінің бұзылуына ықпал ететін күрделі психологиялық жағдайлар орын алатыны белгілі ерлі-зайыптылардың ажырасу фактілері жиілеп, ал некесіз туылған балалардың саны өсе түсуде. Елде келе жатқан «Әлеуметтік жетімдік» яғни ата аналары бар, бірақ көшеде қалған немесе мемлекеттік тәрбиелену мекемелерінде балалар үйінде тәрбиеленіп балалар санының өсуіне әкеледі. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық қол сұғуышылықтан қорғауға бағытталған нормалардың Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында орын алуы 1989 жылы дүние жүзілік «балалардың құқықтар туралы» Конвенциясының ережелеріне сәйкес келеді. Мұндай нормалардың қылмыстық заңға енгізілуі жас тұлғаның дене құрылысының толық жетілмеуімен сондай-ақ ересек адамға қарағанда Кәмелетке толмағандардың қылмыстық қол сұғушылыққа төтеп беру.
1959 жылы 22 шілдедегі ҚазақССР-ның Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда 1998 жылы 1 қантарда күшіне енген қазіргі қолданыста жүрген Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде кәмелетке толмағандар мен отбасына қарсы жасалатын қылмыстар үшін жауаптылық қарастырған бапатардың саны едәуір өскен Мысалы: 1959 жылғы заңда тек жасы кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың небәрі алты түрі ғана көрсетілген еді. Олар жасы он алтыға толмаған қыз бен жыныстық қатынас жасау 102 бап, жас баларды аздыру 103 бап, неке жасына жетпеген қызбен іс жүзінде некелі жағдайда тұру 105 бап, балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бұлтару 112 бап, опекундық праволарын, қиянат жасау 113 бап, біреудің баласын ұрлау 116 бап.
Ең бастысы, жаңа заманда отбасымен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты қарастыратын нормаларға, өз алдына бір тарау арналған. Бұл біздің жаңа қылмыстық заңымыздың отбасымен кәмелетке тлмағандардың құқықтарымен заңды мүдделерін жоғары деңгейге көтеріп отырғанын дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында:
Неке мен отбасы, ана мен әке жене бала мемлекеттің қорғауында болады (1); Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи кұкығы әрi парызы (2); Кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi (З) — дслiнген. Бұл көрсетiлген қағидалар халықаралық құқықтын осы мәселелер жөнiндегi негiзгi ережелерiне сәйкестендiрiлген. Адам кұкығы жөнiндегi 1948 жылғы жалпыға бiрдей декларацияда, Азаматтық жене саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық фактiде отбасы қоғамның табиғи негiзгi ұясы және ол мемлекет пен қоғам тарапынан қорғау құқығына ис деп белгiленгсн. 1989 жылы 20 қарашада қабылданған “Бала құқықтары жөнiндегi” Конвенцияда да балалардың азаматтық және саяси-әлеуметтiк құқықтарының қорғалуына ерекше мән берiлген. Қазақстан Республикасы да отбасы жене кәмелетке толмағандар жөнiндегi халықаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты пайда болатын қоғамдык қатынастарды қылмыстық-құықтық жолмен қорғауға ерекше мән бередi.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң 2-тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылық белгiлеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты қылмыстардың мынадай түрлерi көрсетiлген: кәмелетке толмаған адамды қылмыстық iске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы iс-әрекеттер жасауға тарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу (133-бап); баланы ауыстыру (134-бап); бала асырап алу құпыясын жария ету (135-бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған қаражатты төлеуден әдейi жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөнiндегi мiндттердi орындамау (137-бап); балалардың өмiрi мен денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттердi тиiсiнше орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын терiс пайдалану (139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейi жалтару (140-бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектiсi ата-аналар мен балалардың арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың дене бiтiмi, интеллектуалдық, рухани, адамгершілiк тұрғысынан дұрыс дамып, қалыптасу жағдайлары болып табылады. Ендi осы топқа енген қылмыс құрамдарының әрқайсысына жеке-жеке талдау жасап өтейiк.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. - Алматы, 2001ж.
2. Г. Сапаргалиев. Қазақстан Республикасы Конститутциясына түсініктеме. - Алматы, 1998 ж.
3. А. Ағыбаев. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/ - Алматы, 1999 ж.
4. Е. Алауханов, С. Рахметов. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/. – Алматы, 2001ж.
5. И. Козаченко. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/. – Москва, 1999 ж.
6. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. – Алматы, 2002 ж.
7. С. Дьяков. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/. - Москва, 1999 ж.
8. А. Наумов. Россиское уголовное право /общая часть/. – Москва, 1997 г.
9. Е.Кайржанов. Уголовное право РК /общая часть/. – Алматы, 1998 г.
10. Г. Поленов. Уголовное право /общая часть/. - Алматы, 1999 г.
11. Авторскии коллектив. Комментарии к уголовному кодексу РК. – Караганда, 1999 г.
12. И. Рогов, Г. Баймурзин. Комментарии к уголовному кодексу РК. – Алматы, 1999 г.
13. С.Рахметов. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексіне түсіндірме. – Алматы, 2001ж.
14. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі. - Алматы 2001ж.
15. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс –жүргізу құқығы. – Алматы, 2001ж.
16. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс-жүргізі кодексі. – Алматы, 2001ж.
17. Т.Сарсебаев, А. Хан. Уголовный процесс. – Астана, 2000 г.
18. Авторлық ұжымы. Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару құқығы. –Алматы, 2002 ж.
19. Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару кодексі. - Алматы 2002ж
20. К. Жоламан, А. Мұхтарова, А.Таукелев. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы, 1999 ж.
21. Е.Баянов. Мемлекет және құқық негіздері. – Алматы, 2001ж.
22. О.Арсентьев. Адвокат в уголовном и гражданских процесах. - Кустанай 1998 г.
23.Уголовная ответственность несовершеннолетних//Правововая инициатива - 1998. - №1. – С. 58 – 61.
24. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1999 ж. 30-сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 қаулысы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумы қаулыларының жинағы 3 том. – Алматы, 1999 ж.
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 13-желтоқсан 2001ж. № 20 «Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түріне ауыстыруы туралы» нормативтік қаулысы Егеменді Қазақстан газеті 4/1-2002ж.
26. «Қазақстан Республика тәуелсіздігінің он жылдығына байланысты рақымшылық жасау туалы» Қазақстан Республикасының Заңы 20/11-2002ж.
27. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11-сәуірдегі «Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы» №6 нормативтік қаулысы Егеменді Қазақстан 13/у-2002ж.
28.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі «Ауруға шалдығуына байланысты жазаны одан әрі өтеуден босату туралы» №7 қаулысы. Егемен Қазақстан 13 сәуір 2002ж.
29. Санаға –сілкініс, тәрбиеге серпіліс қажет- Ж. Қарабайұлы Егемен Қазақстан 26/1у-2002ж.
30. ҚР Жоғарғы Сотының 11.07.03 ж. № 4 нормативтік қаулысы
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. - Алматы, 2001ж.
2. Г. Сапаргалиев. Қазақстан Республикасы Конститутциясына түсініктеме. - Алматы, 1998 ж.
3. А. Ағыбаев. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/ - Алматы, 1999 ж.
4. Е. Алауханов, С. Рахметов. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/. – Алматы, 2001ж.
5. И. Козаченко. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/. – Москва, 1999 ж.
6. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі. – Алматы, 2002 ж.
7. С. Дьяков. Қылмыстық құқық /жалпы бөлім/. - Москва, 1999 ж.
8. А. Наумов. Россиское уголовное право /общая часть/. – Москва, 1997 г.
9. Е.Кайржанов. Уголовное право РК /общая часть/. – Алматы, 1998 г.
10. Г. Поленов. Уголовное право /общая часть/. - Алматы, 1999 г.
11. Авторскии коллектив. Комментарии к уголовному кодексу РК. – Караганда, 1999 г.
12. И. Рогов, Г. Баймурзин. Комментарии к уголовному кодексу РК. – Алматы, 1999 г.
13. С.Рахметов. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексіне түсіндірме. – Алматы, 2001ж.
14. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі. - Алматы 2001ж.
15. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс –жүргізу құқығы. – Алматы, 2001ж.
16. Қазақстан Республикасы қылмыстық іс-жүргізі кодексі. – Алматы, 2001ж.
17. Т.Сарсебаев, А. Хан. Уголовный процесс. – Астана, 2000 г.
18. Авторлық ұжымы. Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару құқығы. –Алматы, 2002 ж.
19. Қазақстан Республикасының қылмыстық атқару кодексі. - Алматы 2002ж
20. К. Жоламан, А. Мұхтарова, А.Таукелев. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы, 1999 ж.
21. Е.Баянов. Мемлекет және құқық негіздері. – Алматы, 2001ж.
22. О.Арсентьев. Адвокат в уголовном и гражданских процесах. - Кустанай 1998 г.
23.Уголовная ответственность несовершеннолетних//Правововая инициатива - 1998. - №1. – С. 58 – 61.
24. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1999 ж. 30-сәуірдегі «Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы» №1 қаулысы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумы қаулыларының жинағы 3 том. – Алматы, 1999 ж.
25. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 13-желтоқсан 2001ж. № 20 «Жазаны өтеуден мерзімінен бұрын шартты түрде босату және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түріне ауыстыруы туралы» нормативтік қаулысы Егеменді Қазақстан газеті 4/1-2002ж.
26. «Қазақстан Республика тәуелсіздігінің он жылдығына байланысты рақымшылық жасау туалы» Қазақстан Республикасының Заңы 20/11-2002ж.
27. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11-сәуірдегі «Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істер бойынша сот практикасы туралы» №6 нормативтік қаулысы Егеменді Қазақстан 13/у-2002ж.
28.Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі «Ауруға шалдығуына байланысты жазаны одан әрі өтеуден босату туралы» №7 қаулысы. Егемен Қазақстан 13 сәуір 2002ж.
29. Санаға –сілкініс, тәрбиеге серпіліс қажет- Ж. Қарабайұлы Егемен Қазақстан 26/1у-2002ж.
30. ҚР Жоғарғы Сотының 11.07.03 ж. № 4 нормативтік қаулысы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
I ТАРАУ ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
6
1.1. . Отбасы және балалардың азаматтық және саяси-әлеуметтік құқықтарын
конституциялық қорғау ерекшіліктері 6
1.2.Отбасы және кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға
дұрыс тәрбие беру шарттары 16
II тарау ОТБАСЫ ЖӘНЕ Кәмелет жасына толмағандарға қарсы қылмыстардың
түрлері 25
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы 25
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке 27
құрамдары
III Тарау Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға
қарсы іс - әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істерді тергеу
ерекшеліктері 38
3.1. Отбасы және кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстарын тергеу
ерекшеліктері 38
3.2. Кәмелет жасына толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан босату 45
ерекшеліктері
IV ҚОРЫТЫНДЫ 74
V ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы үшінші 1000-жылдықтың табалдырығын тәуелсіз ел
ретінде аттап, құқықтық-демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға
кірісті. Қазақстан қоғамын сипаттайтын саяси, әлеуметтік және әкономиқалық
өзгерістер мен қайта құрулардың шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал-
жағдайына және дамуына кейде теріс ықпал етуде. Тұтас алғанда қазіргі
қоғамда және экономиқалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде бейімделген,
тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани аламыз.
Бұл жағдайлар отбасында қалыптасатын өз ара қарым-қатынастарын
сәттілігімен ұштасады. Міне сондықтан да кәмелетке толмағандардың қорғау
жалпы отбасылық қатынастарды қорғау мен бір тұтас.
Жаңа қоғамдық қатынастарға көшу және осыған байланысты туындаған
күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмір сүруден кейін күрт төмендетіп
кедейлікке ұшыраған отбасылар санының күннен күнге өсуіне алып келеді. Ал
мұндай отбасыларында олардың балаларының үйінен кетіп қалуына, тіпті ата-
ана некесінің бұзылуына ықпал ететін күрделі психологиялық жағдайлар орын
алатыны белгілі ерлі-зайыптылардың ажырасу фактілері жиілеп, ал некесіз
туылған балалардың саны өсе түсуде. Елде келе жатқан Әлеуметтік жетімдік
яғни ата аналары бар, бірақ көшеде қалған немесе мемлекеттік тәрбиелену
мекемелерінде балалар үйінде тәрбиеленіп балалар санының өсуіне әкеледі.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық қол сұғуышылықтан қорғауға бағытталған
нормалардың Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында орын алуы 1989 жылы
дүние жүзілік балалардың құқықтар туралы Конвенциясының ережелеріне
сәйкес келеді. Мұндай нормалардың қылмыстық заңға енгізілуі жас тұлғаның
дене құрылысының толық жетілмеуімен сондай-ақ ересек адамға қарағанда
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық қол сұғушылыққа төтеп беру.
1959 жылы 22 шілдедегі ҚазақССР-ның Қылмыстық Кодексімен
салыстырғанда 1998 жылы 1 қантарда күшіне енген қазіргі қолданыста жүрген
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде кәмелетке толмағандар мен
отбасына қарсы жасалатын қылмыстар үшін жауаптылық қарастырған бапатардың
саны едәуір өскен Мысалы: 1959 жылғы заңда тек жасы кәмелетке толмағандарға
қарсы қылмыстардың небәрі алты түрі ғана көрсетілген еді. Олар жасы он
алтыға толмаған қыз бен жыныстық қатынас жасау 102 бап, жас баларды аздыру
103 бап, неке жасына жетпеген қызбен іс жүзінде некелі жағдайда тұру 105
бап, балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бұлтару 112 бап, опекундық
праволарын, қиянат жасау 113 бап, біреудің баласын ұрлау 116 бап.
Ең бастысы, жаңа заманда отбасымен кәмелетке толмағандарға қарсы
қылмыстар үшін жауаптылықты қарастыратын нормаларға, өз алдына бір тарау
арналған. Бұл біздің жаңа қылмыстық заңымыздың отбасымен кәмелетке
тлмағандардың құқықтарымен заңды мүдделерін жоғары деңгейге көтеріп
отырғанын дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында:
Неке мен отбасы, ана мен әке жене бала мемлекеттің қорғауында болады (1);
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи кұкығы
әрi парызы (2); Кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз
ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi (З) — дслiнген. Бұл көрсетiлген
қағидалар халықаралық құқықтын осы мәселелер жөнiндегi негiзгi ережелерiне
сәйкестендiрiлген. Адам кұкығы жөнiндегi 1948 жылғы жалпыға бiрдей
декларацияда, Азаматтық жене саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
фактiде отбасы қоғамның табиғи негiзгi ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ис деп белгiленгсн. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған “Бала құқықтары жөнiндегi” Конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси-әлеуметтiк құқықтарының қорғалуына ерекше мән берiлген.
Қазақстан Республикасы да отбасы жене кәмелетке толмағандар жөнiндегi
халықаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болатын қоғамдык қатынастарды қылмыстық-құықтық жолмен қорғауға
ерекше мән бередi.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгiлеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлерi көрсетiлген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық iске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы iс-
әрекеттер жасауға тарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу
(133-бап); баланы ауыстыру (134-бап); бала асырап алу құпыясын жария ету
(135-бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейi жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөнiндегi мiндттердi орындамау (137-бап); балалардың өмiрi мен
денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттердi тиiсiнше
орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын терiс пайдалану
(139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейi жалтару (140-
бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектiсi ата-аналар мен балалардың
арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың дене
бiтiмi, интеллектуалдық, рухани, адамгершілiк тұрғысынан дұрыс дамып,
қалыптасу жағдайлары болып табылады. Ендi осы топқа енген қылмыс
құрамдарының әрқайсысына жеке-жеке талдау жасап өтейiк.
I тарау. ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Отбасы және балалардың азаматтық және саяси-әлеуметтік құқықтарын
конституциялық қорғау ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағыңда
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандық тары деп көрсетілсе, 3-бабының
1-тармағында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы — халық деп
бекітілген. Құқықтық мемлекет құрудың бірден-бір шарты — халықтың құқықтық
білімін көтеру мақсатында 1995 жылдың 21 маусымында Елбасының Жалпыға
бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру туралы № 2347 қаулысы қабылданған
болатын. Аталмыш заңдық құжат азаматтардың құқықтық мәдениетін, білімін
жетілдіре отырып, заңдылықты күшейту қажеттілігін негізгі меже етіп қойды.
Мұның мәнісі қазіргі кездегі түрлі қылмыстық, әрекеттердің ушығып
кеткенімен байланысты. Ертеректе кәрші ақысы — тәңір ақысы деп ынтымақпен
өмір кешкен халықтың кейбір өкілдері бүгінде кәрші кемпірдің талғажау еткен
жалғыз сиырын шімірікпестен қорасынан жетектеп әкететінді шығарған.
Қазақ елінің заңды құрметтеуі, адам құқығын ардақтауы сонау ықылым
заманнан-ақ қалыптасқан. Ғасырлар қойнауынан жол тартып келе жатқан әдет-
ғұрып, салт-сана, мәдениетті сөйлеуге құрылған қарым-қатынасқа айрықша баға
берген. Ел басқару ісіне жіті мән бергендіктен, ақ сақалды қариялардың
түйінді бір ауыз сөзінің өзі тасқын тоқтатарлық күшке ие болған. Ал дуалы
ауыздан шыққан қасиетті сөздер ел арасына кеңінен тарап, Ата Заң
баптарындай бағыт беріп отырған 1.
Қазақ халқы жазусызуды білмеген кездің өзінде тәрбиеге ерекше көңіл
бөліп, адам құқын қорғауды назарда берік ұстаған. Мысалы, сол заманда ел
тоқтаған Қасым ханның қасқа жолы (1511-1518 ж.ж.), Есім ханның ескі
жолы (1598-1628 ж.ж.), Әз Тәукенің Жеті жарғысы (1680-1718 ж.ж.) сияқты
кәрнекті заңдар жұртшылық,ты ынтымақ пен бірлікке жұмылдырып, адамдарды
әділеттілікке, яғни біреудің алажібін аттамауға тәрбиелей отырып, зорлық
пен зомбылықтың барлық түріне қатаң жаза қолданған. Ал елі менжерін сатқан
екіжүзділерді, жауыздықпен күн көрген қаныпезерлерді, Ата заңын аттаған
азғындарды етегін кесіп, елден қу деген қағидамен аяусыз жазалаған.
Ел басқарушыларды ақыл-парасатына, турашылдығы мен әділеттілігіне
қарай құрметтеген. Елге жайсыз болған басшы билік басында ұзақ отырмаған.
Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ, Көп қорқытады, терең батырады
дегенді айтып, тура жолдан тайғандарды жөнге салған да халықтың өзі болған.
Сол себепті, қай хан болмасын алдымен халықтың қамын ойлап, ел қорғауда
үнемі халықпен бірге болып, ел бірлігін сақтауға тырысқан.
Содан кейінгі кезеңде қазақ жерін отарлау мақсатында патшалық Ресейдің
хандықты жойғаны, ел басқару ісіне өзгерту енгізгені, халықты бір-біріне
айдап салғаны тарихтан мәлім. Ал қызыл империяның құйтұрқы саясаты халықты
тілі мен дінінен, әдеп-ғүрып, салт-санасынан айыруға дейін жеткізді.
Осындай бағытты ұстанған содыр саясат халықтың теңдік құқын жаншып, оның
ұлттық болмысын көмескілендіруді көздеді. Басқасын қойғанда, жеке адамның
құқы, оның тағдыры деген ұғымдар адыра қалды. Тағдыр демекші, жеке адамның
тағдырын ойлау әр елде, әр кезеңде түрлі сипатта болды. Мысалы, француз
буржуазиялық революциясының негізгі құжаты саналатын Адам және азамат
декларациясының 1-бабында Адамның туылғаннан кейінгі бостандығы мен құқы
теңдей деп көрсетілген. Бул барлық адамдардың құқықтары тең екенін
айғақтау деген сөз. Дәл осындай қағида ислам дінінде де бар және онда Адам
туылғанда да, өлгенде де бірдей, сондықтан бір-біріңді қорламаңдар,
пенделер деп тұжырымдалады.
Ерте кезде адам және азамат құқықтарын теңестіретін демократиялық
көзқарастың деңгейі төмен болғаны рас. Нағыз демократия өз жемісін екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін, дәлірек айтқанда 1948 жылы берді. Өйткені, дәл
осыжылы БҰҰ өзінің Жалпыға бірдей адам құқығының декларациясын
қабылдаған еді. Бұл құжат дамушы елдер үшін адам құқын қорғау саласында
бағыт беретін негізгі заң актілерінің бірі болды.
Енді құқықтық мемлекет құруға бет алған елімізде қылмыс неге көп, оның
себебі неде деген мәселеге келейік. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін басқа
одақтас республикалар сияқты Қазақстанда да жұмыссыздар саны көбейді. Бұған
зауыт, фабриқалардың жоқтығы, бұрыннан қалыптасқан әкономиқалық
байланыстардың үзілуі себеп болды. Әсіресе, республика заңдарын орындамау
жауапсыздық пен құқықтық сауатсыздықты тудырды.
Қазір жасөспірімдер арасында құқық бұзушылықтың ішімдік ішу,
нашақорлық, әйел зорлау, жезөкшелік сияқты түрлері көп ұшырасады. Бұған,
әлбетте, сағат сайын теледидардан соғыс пен кісі өлтіруге, жалаңаш ерлер
мен әйелдерді жарнамалауға құрылған бейнефильмдердің шексіз көрсетілуі
себеп. Міне, осындай жүйесіз, жүгенсіз бейнефильмдерге бой алдырып, санасы
уланған жасөспірімдердің ертеңгі күні сол жаман әдетке еліктемеуіне кім
кепіл?! Сондықтан, республика Президентінің жоғарыдағы қаулысының
әкономиқалық-әлеуметтік жағдайларды қамти отырып, Құқықтық мемлекетті
жеделдете құруға мұрындық болатын заңдық құжат екендігі шындық. Жалпыға
бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру жас урпақ үшін халықтық іс бояуы
шарт. Бул отбасындағы ата-анадан бастап, мемлекетке дейінгі аралықта
атқарылатын маңызды жумыстардың бірі болып есептелуі тиіс.
Бүгінгі таңда мектеп алдыңда тұрған міндеттердің бірі — оқұ-тәрбие
жұмысының барлық саласына құқықтық шараларды енгізу. Мұның мәнісі әрбір
оқұшының құқықтық санасын қалыптастыру мен жауапкершілігін нығайтудың
тйімді жолдары мен тәсілдерін қолдануда. Оқұшыларға құқықтық тәрбие беру
үшін, ең алдымен оларға Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда
қабылданған Конституциясының мазмұнымен жыл бойына түбегейлі таныстыру
қажет. Құқықтық сана — қоғамдық сананың құрамдас бөлггі, ал құқық қоғамдық
қатынастарды реттейтін, қоғамның бірыңғай ұйымдасып, өмір сүруін қамтамасыз
ететін күшті құрал.
Заңның рөлі, әсіресе әкономиқасы дамыған елдерде терең байқалады.
Елімізде жүргізіліп жатқан әкономиқалық реформалар Жекешелендіру
туралы, Мемлекеттік кәсіпорындар туралы және т.б. заңдарды басшылыққа
алған. Ал құқықтық тәрбие берудегі мемлекеттің рөлі айрықша. Бүгінге дейін
біз құқықтық тәрбиені Қазақстан мемлекетінің құқық негіздері деген пәнді
оқыту арқылы беріп келдік. Десекте, бұл құқықтық мемлекет құру үшін аздық
етеді. Аталмыш пәнді оқұшыға 1-сыныптан бастап соңғы сыныпқа дейінгі
аралықта оқытып, құқықтық тәрбиемен ұштастырған жөн. Оларға Конституция
және жалпы заң туралы ұғымдарды терең қамти алатындай жағдай тудыру шарт.
Қазіргі кезде оқұшыға қылмыс пен жаза туралы толық дәріс беріп, оқұшылардың
өздеріне тиісті құқықтары мен міндеттерін, бұған қоса ата-ананың құқықтары
мен міндеттерін түсіндіріп, өзін-өзі қорғай білуге баулу керек-ақ. Оларға
заңды білген адам әділетті, парасатты, турашыл да батыл болса, заңды
білмеген адам жағымпаз, жасқаншақ, екіжүзді, қорқақ болатының үнемі айтып,
түсіндіру де артық етпейді. Қысқа қайырғанда, әрбір азамат заңгер болуы
керек.
Жоғарыда құқықтық тәрбие беруді отбасынан бастаған дұрыс дедік. Ал, ол
кейін мектепте жалғасса, мектептен қоғамдық ортаға бағыт алса, сонда ғана
біз көздеген мақсатқа жетпекпіз. Мектеп мемлекеттік оқұ-тәрбие мекемесі
болғандықтан, онда жүргізілетін құқықтық білім мен тәрбие жұмысы да алдың
ала жоспарлануы тиіс. Әр ұстаз өз пәндеріне байланысты заңдық құжаттарды
пайдалана отырып, ашық сабақ өткізсе, әр сынып жетекшісі ертеңгілік,
апталық сабақтарды, іскерлік ойын, сөзжұмбақ, ребус, анкета, тест
жұмыстарын, сұрақ-жауап, пікір сайыстарды құқықтық тақырыппен байланыстырып
жүргізуді қадағалап отырса, нұр үстіне нұр болмақ.
Кезінде нарық заманыңың нар белін қайыстырған қиыншылықтарына
кезіктік, уақыт өзгеріп, ұрпақ ауысты дедік, қойшы, әйтеуір еліміздің
ертеңгі болашағынан саналынатын жастар тәрбиесін уыстан шығарып алғанымызды
күні бүгіндері кеш аңғарып отырмыз. Қазір сол одақ тұсындағы құатты жастар
қозғалысын қанша жерден қалпына келтіреміз деп талпынғанымызбен ісіміз
ілгерілемей шатқаяқтап келеді. Жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау,
оларға тәлім тәрбие беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті
тәжірибеде олардың да тетіктері толық іске қосылмай, бір кездері өзара
сабақтасып жатқан мектеп пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы
байланыстың әлсіреп, аққудың көкке, шортанның көлге тартқаныңдай
берекесіздіктің үстемдік құрып тұрған жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары
патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан айырылып қалған жастар қауымы
арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Әрине оның
түпкі себебін бір ауыз сөзбен түсіндіріп беру қиын мәселе 29.
Қалың жұртқа белгілісі еліміздегі әлеуметтік жағдайлардың төмендігі,
тұрмыстық ахуал мен күн-кәрістің жүдеулігі, ертеңгі күнге деген сенімнің
жоқтығы секілді тағы да басқа толып жатқан объективті, субъективті
себептердің қамқорлық пен тәлім тәрбиеден тыс қалған жастар қауымын түзу
жолдан тайдырып, теріс әрекеттерге баруына тікелей әсерін тигізіп
жатқандығы ғана. Соның салдарынан жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық
отбасы, ошақ қасындағы тентектіктен асып түсіп, кісі өлтіру, әйел зорлау,
денеге ауыр жарақат салу, ашықтан ашық адам тонау, есірткі заттарын сақтау
тәрізді кәнігі қылмыскерлермен жасалынатын ауыр қылмыстарға ұласып отыр.
Жаза басқан жасөспірімдерді жаппай жазалай берудің асқынып кеткені соншалық
көзінде Елбасымыздың өзі екі-уш шөлмек арақ ұрлаған көкәрім жастың қылмысы
туралы істің букіл органдарды адақтап, ақыр аяғында Жоғары Соттың
табалдырығына жеткеніне қатты қынжылыс білдіріп, құқық қорғау органдарының
осы бір ақылға сыйымсыз әрекетін өткір сынға алғаны есімізде. Қазір сол
бастан өткерген тәжірибеміз қоғамның бұдан ұтылмаса ұтпайтындығын аққа қара
күйе жаққандай етіп анық көрсетіп отыр. Егер тәлім тәрбие мен қылмыстың
алдың алу шаралары талапқа сай жүргізіліп, қауіпті өткелге бет бұрған көк
әрім жасқа жақсы менен жаманның аражігі ажыратылып түсіндірілсе, жазалау
біржақты сипат алмаған да болар еді. Амал нешік кәмелетке толмағандардың
тағдырын назардан тыс қалдыру, білім ошақтарының қит етіп, қия басқан
тәртібі "қиын" баланың жауапкершілігін құқық қорғау органдарына ысырып
тастауы ақыры осындай күйге жеткізіп отыр. Басқа басқа сол түзелуі күрделі
деп саналған балаларды қамқорлықтарына алып отырған жетімханалармен, ақтау
орталықтарындағы қауырт жұмыстың тізгінін ең алдымен құқық қорғау
органдарының өкілдері емес, ұстаздар қауымы ұстауы тиіс емес пе? Өкініштісі
сол Білім министрлігі мен оның жер жердегі Департаменттері мұндай игілікті
істен әзірше шет қалып отыр. Береке бірлігі азайған отбасыларынан шыққан
1180 баланың есепке алынуының өзі құлықсыз жүргізілген тәлім тәрбие мен
мектептің ата-ананы кінәлап немесе керісінше ата-аналар қауымының білім
ошақтарын жазғырып, жасөспірімдер тағдырын әрі тарт, бері тартқа салып,
қақпақыл ойнатуынан орын алып отырған жағдай екендігін еске салады. Ал
мектептердің қамқорлығы мен ата-ананың аялы ала-қаныңа зәру панасыз
сәбилердің мына тұрлаусыз тіршіліктен іздеп табатыны қылмыс пен тәртібі
төмірдей қатал колониялар ғана. Қазақстан Респүблиқасының "Білім туралы"
заңында тәлім тәрбие мен білімнің қатар журетін қасиетті іс екендігі тайға
таңба басқандай анық айтылғанымөн өкінішке орай осы бір киелі қағида бул
кундері сыңарынан айырылып, жалқы қалып отыр. Сол себептен де соңғы жылдары
тым молайып кеткен қоргансыз балаларды қай мекеме қамқорлыққа алуы тиіс
деген мәселенің басы ашылмай, оқта-текте дау тудырып келеді. Білім
министрлігінің Департаменттері болса тәрбиесі қиын немесе құқық бұзған
баланы түзу жолға салу полицияның ісі деп өзгелерге сырғытса ондағылар бұл
шаруаның қай жағынан алып қарағанда да ұстаздар қауымына тікелей тиесілі
міндет екендігін қадап айтады. Біздің де тоқтайтынымыз осы соңғы пікір.
Болмашы нәрсе үшін жасөспірімді бас салып жазалаудың оның өміріне балта
шапқанмен бірдей екендігін, керісінше түзеу орындарында болып қайтқан ондай
көкәрім жасты салауатты ортаның қайта қабылдамай, сыртқа тебетіндігін
бүгінгі боямасыз тіршілік ақиқаты айқын көрсетіп отыр. Тегінде, адам баласы
жарық дүниеге қылмыскер қалпында келмейді, оны туып, өскен ортасындағы
селкеуліктер мен қоғамымыздағы түрлі қарама-қайшылықтар қалыптастырады. Бул
мәселенің түпкі туйіні шешілмейінше, туған анасын бауыздап, әкесін
сақалынан ұстап сабайтын қаныпезер жастар мұндай жан шошытарлық қаталдыққа
қалай барып жүр деген салмақты сауалға дәйекті жауап табу да қиын.
Мамандардың пікірлеріне сүйенсек, көптеген балалармен жасалынатын
қылмыстардың дені әдетте ұсақ-түйек әрекеттерден аспай жатады. Алайда жеңіл
желпі жазалармен шектеуге болатын осынау әрекеттердің түпкі нүктесі
қазыларымыз кесетін қатал үкіммен аяқталып жатады. Сол себептен де "Сорос-
Қазақстан" қайырымдылық қоры жасөспірімдер мен жасы кәмелетке
толмағандардың құқығын қорғау мақсатында "Ювенальная юстиция" халықаралық
жобасын тәжірибеге енгізуді алғашқылардың бірі болып батыл қолға алуда. Сөз
жоқ, жаңа жобаның бұл бағыттағы қордаланып қалған көптеген проблемалардың
түйінін шешіп, құқық қорғау органдарының қысым, қиянатына ұшырайтын
жасөспірімдердің құқығын қорғау ісіне тигізетін ықпал, әсері зор болмақ.
Жаңа жоба қазірдің өзінде кейбір аудандарында сынақ ретінде қолданылып,
сотқа дейінгі созылып жатқан тергеу процесі барысында жасөспірімдер құқығын
бұзуға жол бермейтін тиімділігін көрсетіп отыр. Тек оның қисапсыз қаражатты
қажет ететіндігі ғана аяқты түсайды. Екіншіден ол жастарымыздың бойындағы
отаншылдық сезімін оятудан аулақ жатқан, бар болғаны төртіп бұзып, қылмыс
жасаған жасөспірімдер құқығын қысым, қиянаттан қорғайтын жоба ғана. Ал жас
ұрпақты жақсылыққа ұмтылдырып, жамандықтан жирендіру жауапкершілігі сол
баяғыдағыдай әлі де өз мойнымызда. Халқымыздың дархан жазушысы Ғабит
Мүсіреповтің "Ел боламын десең, ең алдымен бесігінді түзе" деген қасиетті
аманатын қалай орындап, қисая бастаған көш-керуенімізді қайтсек түзете
аламыз? Бәлкім кейбіреулердің айтып жүргеніндей орны ойсырай кәрініп тұрған
мұндай олқылықтың орның республика парламентінде қаралып, өмірге жаңа
толықтыру, өзгертулерімен жол тартатын Қазақстан жастарының саяси
концепциясы толықтырар. Ол жастар қауымын еліміздің ертеңгі келешегіне
жетелейтіндей құатты идеологиямен қамтамасыз ете ала ма? Әлде жалаң
ұрандатудан аса алмай, жарға тіреле ме? Айту қиын. Алайда жылдан жылға
қаулап өсіп, баршамызды алаңдатып отырған жастар қылмысының алдың алып,
жолын кесудің осындай мемлекет деңгейіндегі жаңа саясатты қажет ететіндігі
дау тудырмайтын шындық. Онсыз жастар қауымын ізгілік пен инабаттылыққа
үйрете алмаймыз. Жасөспірімдер жасайтын жантүршігерлік қылмыстардың қаулап
өсіп, нашақорлықтың дендеген дертке айналуы қалай десек те тәлімді
тәрбиенің жоқтығы мен қамқорлықтың аздығынан. Әйтпесе түнгі клубтарда
есірткі таратылып, ақылы компьютер орталықтары жан дүниесі жақсылық деп
соққан жасөспірімнің санасын жақсылықтан ада жат қасиеттермен улар ма еді.
Бір өкінетінің бұған жаны ауырып, жүрегі сыздап жатқан ешкім жоқ.
Жастардың алды кісі өлтіріп, адам тонаса, соңы кун кәріс ушін тәнін
саудалап, жезөкшелікке туссе бул да өз кінәміз, қоғамымыздың қасіреті.
Қазір Алматыдағы Абай мен Саин көшелерінің қиылысында былайғы жұрт "балалар
бурышы" деп атап кеткен кішкентай жезөкшелердің тұратын мекен-жайы бар
екендігін бәлкім біреу білсе де біреу білмес. Айтуға ауыр болса да ақиқаты
осындай. Қызметінің құны 200-300 теңгеден аспайтын көкәрім жезөкшелердің
негізгі дені әке-шешелері маскүнемдікке салынып, ынтымағы бұзылған
отбасыларынан шыққан қыздар. Ондай кәмелетке толмағандарды жауапқа тартып,
жазалау заңдарымызда қарастырылмаған. Тіпті жазаға тартқан күннің өзінде де
онымыздан не шығар еді. Сол себептен де балалармен жұмыс істейтін инспекция
қызметкерлері кішкентай жезөкшелерді ұстап, олардың ата-аналарына не
болмаса балалар үйлерінің әкімшілігіне хабарлаумен шектеледі. Бар болғаны
осы. Шынтуайтына жүгінсек бұл да нәтижесі шамалы, жаттанды түрде
жүргізілетін шара. Рас, Қылмыстық кодекстің 137-бабында балаларына дұрыс
тәлім-тәрбие бермеген ата-аналар үшін бірқатар жауапкершіліктер
қарастырылған. Онда да бұл баппен ата-аналық парызын аяқ асты етіп, адамдық
қалыптан жұрдай болып айырылғандар ғана жауапкершілікке тартылады. Алматы
қаласы бойынша биылдың өзінде жоғарыдағы баппен 47 адам жауапкершілікке
тартылып, ата-аналық құқығынан айырылыпты. Десек те көптеген заңгерлер
қауымы дәлелденуі аса күрделі бұл бапты тетіктері өнебойы қозғалысқа түсе
бермейтін "өлі" жауапкершіліктің бір түріне жатқызады. Олай дейтініміз қай
бала өз әке шешесінің үстінен шағым жазып, арыздана береді дейсің. Одақ
тұсындағыдай баласының әбес қылығы үшін ата-анасын ұялтатындай қажеттілікті
қанша жерден әрекеттенсек те енді қайтып қалпына келтіре алмайтынымыз айдан
анық нәрсе. Себебі заман өзгеріп, ұрпақ ауысты. Бір сөзбен айтқанда жастар
мен жасөспірімдер турасындағы тәрбиенің кенеуі кетіп-ақ тұр. Кейде қарап
отырып, тұрмыстық ахуал өз үстемдігін жургізіп отырған мына заманда адам
тағдырынан гөрі ақша қымбат тәрізді ме деп те ойланасың. Әйтпесе бүгініміз
бен ертеңімізді жалғастырып жататын ұрпақ тағдыры бәрінен де жоғары тұруы
тиіс емес пе? Жазалаумен жастарды түзете аламыз ба? Ойландыратыны да осы
сауал.
Кезінде заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов көкөрім жастарға
қарап отырып, Біз базардан қайтып бара жатырмыз, ал сендер базарға келе
жатқан ұрпақсындар деген екен. Қайран Мұхаң біреу келіп, біреу кетіп қан
базардай сапырылысып, қайнап жататын мынау тіршілікте жаңаның жауқазындай
көктеп, ескінің өшетіндігін жалғыз ауыз сөзімен осылай түйіндеген еді.
Әр қоғамның өзіне тән идеологиясы болатындығын ескерсек, біздің әлі
күнге дейін қол жеткізе алмай келе жатқан кем тұсымыз дүние танымы мен
көзқарасы өзгерген жастар қауымын жетелеп, дұрыс жолға салып жіберетіндей
жаңа тәлім-тәрбие бағытының осалдығы дер едік. Десек те мұндай идеологияның
қиындықсыз жүзеге асуына көзінде өндіріс ошақтарының тоқтап, жұмыссыздықтың
пайда болуы, тұрмыстың төмендігі тәрізді түйіні шешілмей отырған
проблемалар мұрша бере қоя ма? Жастар тәрбиесімен түбегейлі айналысып
жүрген мамандар қауымы да мұны жокқа шығармайды. Жылдан жылға күрделеніп
бара жатқан жастар арасындағы тәлім-тәрбие жұмыстарын заман талабына сай
жаңа жұйеге бейімдеу мақсатында өткізіліп жүрген алқалы жиындардың да онды
нәтижеге қол жеткізбей, жай әңгіме деңгейінен аса алмай қалатындығының
астарында айналып өтуге болмайтын осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай
кезде де қылмыстың кейде азайың, кейде кебейіп, тербетіліп отыратындығы
қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің ахуалына байланысты. Сондықтан да тарыдай
шашырап жатқан тәлім-тәрбие жұмыстары мен патриоттық рухты бір бағытқа
шоғырландыратындай қуатты идеологияны әкономиқалық әлеуметтік мәселелермен
қатар дамытпайынша уақыт шабысынан артта қалып, тұйыққа тіреле беретініміз
белгілі жағдай. Осындай орыны ойсырай кәрініп тұрған осал буын күнделікті
тіршілікте жол таппай дағдарған көптеген жасөспірімдердің кейде
жаңсақтықпен, ал кенде ауыр қылмысқа, ашықтан ашық баруына өзіндік ықпалын
тигізетін негізгі факторға айналып келеді. Қарағанды облысында 14 жасар
жасөспірім ақ сүтін беріп асыраған анасын өлтіріп, қанға бөккен денені
аттап өтсе, 13 жасар қыз бала асқар таудай әкесін мерт еткен. Күні
бүгіндері көпшіліктің еті үйрене бастаған мұндай сұмдық оқиғаларды одан әрі
тізбектеп жалғастыруға да болар еді, бірақ одан қандай пайда бар. Әңгіме
қаршадай балалардың әлгіндей төбе шашынды тік тұрғызатын қылмыстарға жаны
киналмастан қалайша баратындығында болып отыр. Жасөспірімдермен жасалынатын
қылмыстың соншалықты шапшаң өсіп, күрделене түсуін әркім әрқалай
түсіндіргісі келеді. Кейбіреулер мұның бір ұшын отбасы мен мектептердегі
тәрбиенің қожырап кеткендігімен сабақтастырса, базбіреулер жастарымыздың
бойындағы қатігездік пен мейірімсіздікті жоғарыда өзіміз айтып өткен
тұрмыстың төмендігі мен әл-ауқаттың нашарлығы тәрізді тіршіліктің келеңкелі
жағынан іздестіреді. Қалай десекте бүгінгі жастар тәрбиесі төңірегіндегі
тізгінін ұстатпай отырған қомақты проблемаларда жеделдетіп түйінін шешуді
қажет етіп отырған бұл мәселелердің де салқыны жоқ емес, бар. Алайда осынау
киюы қаша бастаған қырық құрау шаруаның басын біріктіріп, кешенді түрде
қалай жүргіземіз деген өткір сауалдың ғана жауабы табылмай келеді. Олай
дейтініміз сәбидің дүниеге келгенінен бастап, ол азамат болып қалыптасқанға
дейінгі аралықты қамтитын тәрбие жүйесі өз мәресіне жетпей орта жолдан
үзілсе, оның қылаудай тиімділігі болмайтындығын өмірдің өзі көрсетуде. Егер
келешекте орнығатын жастар саясаты бұл бағыттағы атқарылатын маңызы зор іс-
шаралардың басып біріктіріп оның негізгі қозғаушы күшіне айналса, оңда
үмітіміздің ақталғаны. Қазір елімізде жастар мен балалардың мүддесі мен
құқығын қорғауды қамтамасыз ететін заңдарымыз да аз емес. Алайда олардағы
қарастырылған мәселелердің көп жағдайда діттеген нысанасына жетпей, ауада
ілініп қалатындығында жоғарыдағы шешімін күтіп отырған түйткілді
мәселелердің түйіні жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. 2002 жылдың 1
қантарынан бастап Қазақстан Республикасындағы балалардың құқығы туралы
жаңа заң өз күшіне енді. Осы заңның 6-бабыңда балалардың құқығы мен
мүддесін қорғауды қамтамасыз ету, оларды қорлауға жол бермеу мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты екендігі ашып көрсетілген. Десек те заң талабының
тұрмыс пен күн көрістің ауырлығы үстемдік құрып тұрған тіршілікте толық
жүзеге аса коятыныңа күмән көп. Өйткені, жас сәбилерді қорлау мен аяусыз
ұрып, соғу, тіпті өлім жағдайына душар ету деректері әлі де көптеген
жерлерде сол баяғысынша жалғасып келеді. Қаршадай баланы қатыгездікке
үйрететін де қоғам мен отбасындағы осындай көлеңкелі жағдайлар болып отыр
27.
Елімізде 23 тамыз 2002 жылы Қазақстан Республикасы балаларды қоғамдағы
толымды өмірге даярлау, олардың қоғамдық мәні бар және шығармашылық
белсенділігін дамыту, әлемдік өркениеттің жалпы адамзатқа тән құндылықтары
негізінде оларды жоғары имандылық қасиеттерге, елжандылық пен азаматтыққа
тәрбиелеу, олардың бойында ұлттық сана-сезімді қалыптастыру принциптерінің
басымдығына сүйеніп, баланың Қазақстан Республикасының Конституциясында
кепілдік берілген негізгі құқықтары мен мұдделерін іске асыруға байланысты
туындайтын қатынастарды реттейтің заң қабылдады.
Қазақстан Республиқасының балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік
саясатының мақсаттары:
- балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, оларды
кемсітушілікке жол бермеу;
- құқықтары мен заңды мудделерінің негізгі кепілдіктерін нығайту,
сондай-ақ құқықтары бұзылған жағдайларда оларды қалпына келтіру;
- бала құқықтары кепілдіктерінің құқықтық негіздерін қалыптастыру,
баланың құқықтары мен заңды мудделерін қорғау жөніндегі тиісті органдар мен
ұйымаар құру;
- балалардың дене бітімі, интеллектуалдық, рухани және имандылық
тұрғысынан дамуына, олардың бойында елжандылық азаматтық және бейбітшіл
сезімдерді тәрбиелеуге, сондай-ақ баланың жеке адами тұлғасының Қоғам
мүддесі, мемлекет халықтарының достүрлері, ұлттық және әлемлік мәдениет
жетістіктеріне қол жеікізуі үшін мүмкіндіктерін ашуға жәрдемдесу;
- кәмелетке толмағандардын құқықтық санасы мен құқықтық мәдениет
қалыптастыру жөніндегі нысаналы жұмысты қамтамасыз ету болып табылады.
Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясат мемлекеттік органдар
қызметінің басым саласы болып табылады және:
- баланың құқықтарын заң тұрғысынан қамтамасыз етуге:
- балаларға толымды тәрбие беруді, олардың құқықтарын қорғауды оларды
қоғамда толымды өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ету мақсатында отбасын
мемлекеттік қолдауға;
- аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, балалардың өмірін жаксартуға
бағытталған мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік стандарттарды белгілеуге және
сақтауға;
- баланың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзғаны, оған зиян келтіргені
үшін лауазымды тұлғалардың, азаматтардың жауаптылығына;
- баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыратын қоғамдық бірлестіктер мен өзге де ұйымдары мемлекеттік
қолдауға негізделген.
Мемлекет балалардың Қазақстан халқының тарихымен, дәстүрлерімен,
рухани қазыналарымен және әлемдік мәдениет жетістіктерімен танысуына
мүмкіндік жасайды.
Мемлекет балалардың шығармашылық және ғылыми қабілетін дамыту үшін
ұйымдар құруды, кино және бейнефильмдер, теледидар және радио хабарларын
шығаруды, балаларға арналған газеттер, журналдар, кітаптар басып шығаруды
көтермелейді, Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
оларға қолжетімділікті қамтамасыз етеді.
Порнографияны, қатыгездік пен зорлық-зомбылықты дәріптейтін, адамның
қадір-қасиетін қорлайтын, балаларға зиянды әсер ететін және құқық
бұзушылыққа ықпал ететін бұқаралық ақпарат құралдарын, әдебиетті, ойын-
сауык және басқа іс-шараларды пайдалану заң бойынша кудаланады.
Мемлекет баланың ата-анасының немесе олардың орнындағы адамдардың діни
дүниетанымына негізделген тәрбиеге араласпауға, білім беру, тәрбиелеу,
емдеу ұйымдарының және өзге де сол сияқты мекемелердің шегінен тыс жерлерде
баланың қатысуымен діни жоралардың жасалуына, аталған әрекеттер баланың
өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін, оның құқығын бұзатын және
жауапкершілігін шектейтін жағдайларды қоспағанда, кепілдік береді.
Кәмелеттік жасқа толмаған балаларға қатысты діни жоралар ата-анасының
немесе олардың орнындағы адамдардық келісімімен жасалады.
Балаларды дінге тарту жөніндегі мәжбүрлеу шараларына жол берілмейді.
Мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар баланы оның
денсаулығына, имандылық жағынан және рухани дамуына зиян келтіретін
әлеуметтік ортаның ақпараттың, наснхат пен үгіттің теріс ықпалынан қорғауға
міндетті.
Салауатты өмір салтын насихаттау мен балаға құқықтық білім беруді
мемлекет өз саясатының басым бағыттарының бірі деп таниды.
Қылмыстың зорлық-зомбылықтын немесе өзге де заңсыз әрекеттің
салдарынан тән немесе жан жарақатын алған балаға денсаулығын қалпына
келтіру және әлеуметтік бейімделу үшін қажетті көмек көрсетілуге тиіс.
Баланың ата-анасы, басқа да заңды өкілдері, мемлекеттік органдар,
сондай-ақ баланы тәрбиелеу мен оған білім беру функциясын жузеге асыратын
ұйымдар салауатты өмір салтын және алкогольді өнімдер мен темекі
бұиымдарының зиянды екенін насихаттауға міндетті.
Балаға алкогольді ішімдіктерді, темекіні және темекі бұйымдарын сатуға
тыйым салынады.
Алкогольді өнімдер мен темекі бұйымдарын өндіруде немесе сатуда бала
еңбегін пайдалануға тыйым салынады.
Балалар тауарларын сататын сауда ұйымдарында және мәдениет
мекемелерінде, сондай-ақ балаларға арналған іс-шараларды жүргізу кезінде
шылым шегуге, темекі бұйымдарын сатуға тыйым салынады.
Балалар мекемелерінде, білім беру ұйымдарында және оларға іргелес жүз
метр радиустегі аумақта алкоголь өнімдерін сатуға тыйым салынады.
Бала есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін немесе улы заттарды
қолданудан, оларды дайындаудан, сатудан немесс өзге де жолдармен таратудан
қорғалуға тиіс.
Баланы есірткі, психотроптық заттарды тұтынуға тартқаны үшін Қазақстан
Республикасының заң актілерінде белгіленген жауаптылық шаралары
қолданылады.
Балаларға арнап нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік және діни өшпенділікті
өршітуге бағытталған, тектік-топтық ерекшелікті, соғысты насихаттайтын,
конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге және Қазақстан Республикасының
аумақтық тұтастығын бұзуға шақыратын үндеулері, порнографиясы бар немесе
баланың рухани және имандылық жағынан дамуына өзгеше зиян келтіретін
ойыншықтарды, кинофильмдерді, дыбыс және бейнежазбаларды көрсетуді, сатуды,
сыйға тартуды, көбейтуді және прокатқа беруді жузеге асыруға, әдебиеттерді,
газеттерді, журналдарды және басқа бұқаралық ақпарат құралдарын таратуға
тыйым салынады.
Баланы жезөкшелікпен айналысуға тартқандарға, балаға порнографиялық
материалдарды немесе заттарды, баспа басылымдарын, кино немесе
бейнематериалдарды, порнографиялық сипаттағы және эротикалык мазмұндағы
өзге де нәрселерді таратқандарға, жарнамалағандарға немесе сатқандарға
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген тәртіппен жауаптылық
белгіленеді 27,28.
Баланы соғыс қимылдарына, қарулы жанжалдарға тартуға, балалардың
әскерилендірілген құрамаларын құруға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының заңдарына және халықаралық міндеттемелерге
сәйкес, орындалу мақсаттарына, нысандары мен әдістеріне қарамастан,
балаларды заңсыз алып кетудің, ұрлап әкетудің, олармен сауда жасаудың алдың
алу мен жолын кесу, сондай-ақ оларды тұрақты тұратын еліне қайтару
жөніндегі шаралар қолданады.
Баланың заңды өкілдері барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдарда, оның
ішінде соттарда кез келген тұлғамен қарым-кятынаста, арнайы өкілеттіксіз
баланың тууы (немесе баланы асырап алуы) туралы куәлігі, ата-аналарының
паспорты, қорғаншының жеке басының куәлігі негізінде балаларға өкілдік
етуді және олардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының заңдарында кәмелетке толмағандардың дербес
азаматтык, неке-отбасылық, еңбек және өзге де құқықтық қатынастарға түсу
және өз құқықтары мен мүдделерін қорғау құқығы көзделген жағдайларды
қоспағанда, он төрттен он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін олардың заңды өкілдері
қорғайды.
Тәрбиелеу, емдеу ұйымдарындағы, халықты әлеуметтік қорғау
ұйымдарындағы балаларға өкілдік ету мен олардың мүдделерін қорғауды осы
ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асырады.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаға өкілдік ету мен оның
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау уақытша, баланы
отбасына немесе балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияны жүзеге
асырушы ұйымға орналастырғанға дейін қорғаншылық және қамқоршылық органына
жүктеледі. Балалардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
өкілеттіктеріне сәйкес мемлекеттік органдар асырады.
Ата-аналар (олардың орнындағы адамдар) сондай-ақ балаға білім беру,
оны тәрбиелеу, дамыту, оның денсаулығын сақтау, оны әлеуметтік қорғау мен
оған әлеуметтік қызмет көрсету оның әлеуметтік бейімделуіне, әлеуметтік
оңалуына жәрдемдесу жөніндегі іс-шаршіарды және (немесе) ол қатысатын іс-
шараларды жузеге асырушы адамдар Қазақстан Республикасының заңдарында
белгілінгең тәртіпте, баланың денсаулығына, мүлкіне келтірілген зиянды,
сондай-ақ моральдық зиянды өтеу туралы талап арызбен сотқа жүгінуге құқылы.
Қазақстан Республикасындағы балалардың жағдайы туралы жыл сайынғы
мемлекеттік баяндаманы балаларды қорғау саласындағы уәкілетті орган
Қазақстан Республикасының Президентіне ұсынады және ол ресми басылымда
жарияланады.
Босқын және амалсыз қоныс аударушы балалардың өз мүдделерінің
қорғалуына құқығы бар.
Баланың тұрып жатқан жеріндегі қорғаншы және қамқоршы органдар,
аумақтық көші-қон қызметтері ата-анасының не өзге де заңды өкілдерінің бар
екендігі және олардың тұратын жері туралы мәліметтер алуға жәрдемдеседі,
қажет болған жағдайда баланы емдеу-профилактикалау немесе бала құқықтарын
қорғау жөніндегі функцияларын жүзеге асыратым озге де ұйымдарға
орналастырады.
Құқыққа қарсы әрекет жасаған бала Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жауапты болады.
Мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жаза түрін белгілеу кезінде
баланың өмір сүру мен тәрбиелену жағдайын, психикалық даму деңгейін, жеке
басынын өзге де ерекшеліктерін, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың
ықпалын ескеруге тиіс.
Ата-анасы және басқа да заңды өкілдері ата-аналық құқықтарын жүзеге
асырған кезде баланың дене және психикалық денсаулығына, оның имандылық,
дамуына зиян келтіруге құқылы емес. Баланы тәрбиелеу тәсілдерінде баланың
адамдық қадір-қасиетіне менсінбей, қатал, дүрекі қарау, оны қорлау немесе
қанау болмауға тиіс.
Ата-аналық аялаудан айрылған балаларға қамқорлық жасау, оларды асырау
мен оқыту — мемлекеттің, қоғамның абыройлы міндеті. Жетімдерді жебеу — кез
келген халықтың дәстурі. Бұл іспен мемлекеттің арнаулы органы айналысады.
Ол - білім беру (қорганшылық және қамқоршылық), денсаулық сақтау,
әлеуметтік жағынан қорғау органдары. Ата-анасынан жетім қалғандар туралы
осы органдарға хабарлау керек. Олар қамқорлықсыз қалғандарды қанатының
астына алады, қамқоршылар мен қорганшылар тағайындайды. Қамқоршылық пен
қорганшылық балалардың өздері өз құқықтарын қорғай алмайтын, өз міндеттерін
орындай алмайтын балғандықтан балаларды тәрбиелеу, олардың мүліктік
мүдделерін қорғау үшін тағайындалады. Қамқоршылық 15 жасқа дейінгі
балаларға, ал қорганшылық – 15 жас пен 18 жас аралығындағыларға
белгіленеді.
1.2. Отбасы және кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға
дұрыс тәрбие беру шарттары
Біздің елімізде балаларды тәрбиелеу мен оқыту — тек құқық қана емес,
сонымен бірге белгілі бір деңгейде. Қазақстан Республикасы заңдары бойынша
балалардың орта білім алуы міндетті болғанлықтан, олардың білім алуын
қамтамасыз ету, қажетті жағдай туғызу ата-аналардың міндеті болып табылады.
Бұрын мектептер тек мемлекет қарауында болды, ал енді білім беру деңгейі
мемлекеттік мектептердегіден төмен болмауы тиіс жеке мектептер құрылуда.
Тек осындай жағдайда ғана жеке мектептерде берілетін куәлік мемлекеттік
мектептерде берілетін куәлікке теңестірілелі. Ата-аналар балаларык
мемлекеттік мектептермен бірге жеке мектептерде де оқытуға құқылы.
Кейбір мектептер (гимназиялар, колледждер) жеке ғылым асы бойынша
мейлінше терең білім береді. Әр халықтың балаларды тәрбиелеуге қатысты
жүздеген жылдар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптары, дәстүрлері бар. В. Даль
тәрбиеге мынадай анықтама береді: ...сәби шағынан бастап ержеткенге дейін
заттық және ізеттілік жөніндегі сұранысына; ең кем дегенде ержеткенге дейін
тамақтандыру, асырау және киіндіру; ал жоғары мәнінде өмір сүруіне
қажеттіні алуына, бойына сіңіруге, бүкіл игілікке үйретуге қамқорлық
көрсету. Тәрбиелі адам — дөрекілікке, көргенсіздікке қарсы өнегелілік
қағидасын бойына сіңірген адам. Ата-ананың ізгі де, құқықтық та
міндеті—тәрбиелі адам қалыптастыруға талпыну.
Әрине, ата-аналар бірінші кезекте өз балаларын ұлттық әдет-
ғұрыппен, дәстүрмен, өнегелілік қағидалармен тәрбиелеуге тырысады.
Жеке адам да, қайсыбір қоғамдық бірлестік те (саяси, діни және өзге)
алдарына нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік діни теңсіздіктер көздейтін міндеттер
қойып, осы мақсатта жұмыс жүргізе алмайды. Басқаша айтқанда, ұлттық және
басқа сезімді, әдет-ғұрыпты, дәстүрді кұлкі етуге, қорлауға болмайды. Әр
ұлттың ішкі өз әдет-ғұрпы, дәстүрі өзіне жақын. Сонымен бірге кез келген
ұлттың адамдары оқшау өмір сүрмейді, басқа да көптеген ұлттардың
өкілдерімен бірге өмір сүреді. Мұндай жағдайда баланы тек басқаларынан
басым болатын ұлттық қағида, дәстүр рухында ғана тәрбиелеу, әрине,
адамдарды жақындастыруға, олардың бірге оқуына, бірге қызмет етуіне, бірге
өмір сүруіне игі әсер етпейді. Ондаған жылдар бойы бір мемлекетте қатар
өмір сүрген қазақтар, орыстар, украиндар, өзбектер, немістер, татар лар,
корейлер және басқалары қалыптастырған жалпыхалықтық дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар аз емес. Енді дербес өмір сүру жағдайында олар одан да ерекше
мәнге ие болуда, тіпті, Конституцияға сәйкес, Қазақстанның барлық
азаматтары — бір, біртұтас халық.
Балаларын тәрбиелей отырып, ата-аналар балаларының мүдделерін қорғауға
құқылы. Кәмелетке толмауына, қабілетінің толық жетілмеуіне байланысты
балалар өз мүдделерін қорғай алмайды. Ата-аналар, біріншіден, өз
балаларының құқығын қорғауға тиіс. Мұндай құқықтың қатарына мүліктік, жеке
және басқалай құқықтар жатады. Екіншісіне, балалардың заңды мүдделері
жатады. Оған, атап айтқанда, нәтижесінде балада белгілі бір құқықтар,
мысалы мұралыққа құқық пайда болуы мүмкін фактілерді белгілеу құқықтары
жатады. Құқықтар мен мүдделерді қорғау балалардың құқығын бұзушылықпен
күресте көрінеді. Ата-аналар өз балаларының заңды өкілдері болып табылады.
Ол ата-аналардың, белгілі бір жағдайларда балаларға қорганшылық және
қамқоршылық органдарымен тағайындалуы мумкін қамқоршы мен қорганшыдан
ерекшеленеді.
Әке мен ана тең құқылы. Сондықтан екеуі де кәмелетке толмаған
балаларының заңды өкілдері болып табылады.
Ата-аналардың өздерінің балаларына қатысты табиғи міндеттерін саналы
түрде сезінбеуі немесе оларды немқұрайлы орындауы мүмкін. Өкінішке орай,
мұндай келеңсіз жәйттер өмірде жиі кезедеседі. Әрине, өз балаларының
тәрбиесіне немқұрайды қараудан, ең алдымен, ата-аналардың өздері зардап
шегеді. Балалардың тәрбиесіздігінен, өнегесіздігінен балалардың өздері жиі
таяқ жейді. Бірақ, тәрбиесіздік құқық бұзуға колайлы жағдай жасайтындықтан,
басқа адамдарға, тұтас алғанда қоғамға зиян келеді. Сондықтан өзінің
борышын өтемейтін ата-аналарға қатысты заң ыкпал ету шарадарын көздейді.
Ерекше жағдайларда ата-аналар (ңемесе олардың біреуі) өздерінің
құқықтарынан айырылуы мүмкін.
Ерекше жағдайлар деп нені түсінеміз? Оған, біріншіден, өзінің тәрбие
жөніндегі міндетін орындаудан жалтару жатады. Мұндай келеңсіз жәйт ата-
аналар адамгершілік тәрбиесіне мән бермеген, балаларының қалыпты өсуіне,
дамуына және білім алуына қажетті жағдай жасамаған жағдайда туады. Екінші
бір келеңсіз жәйт, ата-аналық құқықтардың теріс пайдаланылуы болып
табылады. Мысалы, оқуға қатысуға, сабаққа дайындалуға кедергі қояды, балаға
зиянды басқа да әрекеттермен оларды білімнен қол үзуге мәжбүр етеді.
Үшіншіден, ата-аналар (ата-ана) балаларына қатыгез қарауы: ылғи да сабауы,
қорқытуы, тамақ бермей қоюы, үйден куып жіберуі, баланың намысына тиюі және
т.б. қиянат жасауы мүмкін. Төртіншіден, ата-аналар (ата-ана) өздерінің
жүгенсіз, қоғамға жат қылықтарымен балаларына кері ықпал етуі мүмкін.
Бесіншіден, егер ата-аналар ішімдікке салынып кеткендер немесе нашақорлар
болса олар ата-аналық құқықтан айырылады 26.
Жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандарға заман талабына сай, тәрбие
беріп, оларды патриоттық рухта тәрбиелеу ісіндегі орын алып отырған
олқылықтардың үлкен бір шоғыры осындай. Соған қарамастан кейбір аудандар
мен қалалардағы әкімшіліктер, құқық қорғау органдары бірлесе жұмыс
жүргізіп, тізгіні босап қеткен тәлім-тәрбиенің тиімді жолдарын іздестірумен
келеді. Қазір республикамыздың көптеген жерінде қалаларында әрбір білім
ошағына учаскелік инспекторды бекіту дәстүрі қанат жайып отыр. Ондағы
негізгі мақсаттың өзі жасөспірімдер арасындағы қылмысты болдырмау және
алдың алу шараларын жүргізуден туындаған ниет еді. Әрине, дәл қазір оның
түпкі нәтижесі туралы кесіп-пішіп пікір айтудың езі де асығыстық болар.
Дегенмен де осы әдісті кез-келген білім ошағына тықпалап енгізудің
тиімділігі бола қояр ма екен деген де сауалдың алдымызды кесе көлденендеп
жатып алатыны рас. Жауапты жұмысқа бекітілген полиция өкілінің ішкі жан
дүниесі мен балалармен қарым-қатынас жасаудағы іс-тәсілі өзгермесе одан не
пайда? Әлде бұл әйтеуір полиция киімін киінген адамнан мектеп оқушылары
жасқанып жүрсін деген ойдан туындаған шара ма? Онда бұл кәмелетке
толмағандар мен жасөспірімдер құқығының бұзылғандығы. Әрбір мектепке
полиция өкілін бекіту жасөспірімдер арасындағы қылмыстың алдың алу
шараларына кеп септігін тигізеді деп есептейді. Таразы басын тен тартатын
екі пікірдің де түп негізі балалармен жұмыс істейтін учаскелік инспектор
тек полиция өкілі ғана емес, кез-келген бүлдіршінмен ортақ тіл табыса
білетін педагог әрі психолог болса деген игі тілекпен ұштасып жатыр еді.
Ондай болса, қанеки. Жастар тәрбиесіндегі жан дүниемізді толғантып жүрген
осал буынның өзі де осы емес пе? Бір сөзбен айтқанда, жастармен қоян қолтық
жұмыс істейтін учаскелік инспектор біздің ойымыздағыдай мектеп басшылары
мен төменгі буынның арасын жалғастырып, қылмыстың алдың алатындай тұлға
болса барша жұртты ойлаңдырып отырған олқылықтын орны толғаны емес пе?
Алайда көптегей ішкі істер бөлімдерінің жаныңдағы кәмелетке толмағандармен
жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
I ТАРАУ ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
6
1.1. . Отбасы және балалардың азаматтық және саяси-әлеуметтік құқықтарын
конституциялық қорғау ерекшіліктері 6
1.2.Отбасы және кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға
дұрыс тәрбие беру шарттары 16
II тарау ОТБАСЫ ЖӘНЕ Кәмелет жасына толмағандарға қарсы қылмыстардың
түрлері 25
2.1. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жалпы
сипаттамасы 25
2.2. Отбасы және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жеке 27
құрамдары
III Тарау Кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстары және оларды қоғамға
қарсы іс - әрекеттер жасауға тарту жөніндегі істерді тергеу
ерекшеліктері 38
3.1. Отбасы және кәмелетке толмаған адамдардың қылмыстарын тергеу
ерекшеліктері 38
3.2. Кәмелет жасына толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан босату 45
ерекшеліктері
IV ҚОРЫТЫНДЫ 74
V ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 76
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы үшінші 1000-жылдықтың табалдырығын тәуелсіз ел
ретінде аттап, құқықтық-демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға
кірісті. Қазақстан қоғамын сипаттайтын саяси, әлеуметтік және әкономиқалық
өзгерістер мен қайта құрулардың шапшаңдығы Қазақстан жастарының қал-
жағдайына және дамуына кейде теріс ықпал етуде. Тұтас алғанда қазіргі
қоғамда және экономиқалық байланыстар мен қатынастар жүйесінде бейімделген,
тұрақсыз статусқа ие әлеуметтік топ ретінде тани аламыз.
Бұл жағдайлар отбасында қалыптасатын өз ара қарым-қатынастарын
сәттілігімен ұштасады. Міне сондықтан да кәмелетке толмағандардың қорғау
жалпы отбасылық қатынастарды қорғау мен бір тұтас.
Жаңа қоғамдық қатынастарға көшу және осыған байланысты туындаған
күрделі өзгерістер қарапайым халықтың өмір сүруден кейін күрт төмендетіп
кедейлікке ұшыраған отбасылар санының күннен күнге өсуіне алып келеді. Ал
мұндай отбасыларында олардың балаларының үйінен кетіп қалуына, тіпті ата-
ана некесінің бұзылуына ықпал ететін күрделі психологиялық жағдайлар орын
алатыны белгілі ерлі-зайыптылардың ажырасу фактілері жиілеп, ал некесіз
туылған балалардың саны өсе түсуде. Елде келе жатқан Әлеуметтік жетімдік
яғни ата аналары бар, бірақ көшеде қалған немесе мемлекеттік тәрбиелену
мекемелерінде балалар үйінде тәрбиеленіп балалар санының өсуіне әкеледі.
Кәмелетке толмағандарды қылмыстық қол сұғуышылықтан қорғауға бағытталған
нормалардың Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында орын алуы 1989 жылы
дүние жүзілік балалардың құқықтар туралы Конвенциясының ережелеріне
сәйкес келеді. Мұндай нормалардың қылмыстық заңға енгізілуі жас тұлғаның
дене құрылысының толық жетілмеуімен сондай-ақ ересек адамға қарағанда
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық қол сұғушылыққа төтеп беру.
1959 жылы 22 шілдедегі ҚазақССР-ның Қылмыстық Кодексімен
салыстырғанда 1998 жылы 1 қантарда күшіне енген қазіргі қолданыста жүрген
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде кәмелетке толмағандар мен
отбасына қарсы жасалатын қылмыстар үшін жауаптылық қарастырған бапатардың
саны едәуір өскен Мысалы: 1959 жылғы заңда тек жасы кәмелетке толмағандарға
қарсы қылмыстардың небәрі алты түрі ғана көрсетілген еді. Олар жасы он
алтыға толмаған қыз бен жыныстық қатынас жасау 102 бап, жас баларды аздыру
103 бап, неке жасына жетпеген қызбен іс жүзінде некелі жағдайда тұру 105
бап, балаларды асыраудан немесе тәрбиелеуден бұлтару 112 бап, опекундық
праволарын, қиянат жасау 113 бап, біреудің баласын ұрлау 116 бап.
Ең бастысы, жаңа заманда отбасымен кәмелетке толмағандарға қарсы
қылмыстар үшін жауаптылықты қарастыратын нормаларға, өз алдына бір тарау
арналған. Бұл біздің жаңа қылмыстық заңымыздың отбасымен кәмелетке
тлмағандардың құқықтарымен заңды мүдделерін жоғары деңгейге көтеріп
отырғанын дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында:
Неке мен отбасы, ана мен әке жене бала мемлекеттің қорғауында болады (1);
Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу — ата-ананың табиғи кұкығы
әрi парызы (2); Кәмелетке толған еңбекке қабiлеттi балалар еңбекке жарамсыз
ата-анасына қамқорлық жасауға мiндеттi (З) — дслiнген. Бұл көрсетiлген
қағидалар халықаралық құқықтын осы мәселелер жөнiндегi негiзгi ережелерiне
сәйкестендiрiлген. Адам кұкығы жөнiндегi 1948 жылғы жалпыға бiрдей
декларацияда, Азаматтық жене саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық
фактiде отбасы қоғамның табиғи негiзгi ұясы және ол мемлекет пен қоғам
тарапынан қорғау құқығына ис деп белгiленгсн. 1989 жылы 20 қарашада
қабылданған “Бала құқықтары жөнiндегi” Конвенцияда да балалардың азаматтық
және саяси-әлеуметтiк құқықтарының қорғалуына ерекше мән берiлген.
Қазақстан Республикасы да отбасы жене кәмелетке толмағандар жөнiндегi
халықаралық құқық нормаларын қастерлей отырып, осы мәселелерге байланысты
пайда болатын қоғамдык қатынастарды қылмыстық-құықтық жолмен қорғауға
ерекше мән бередi.
1997 жылы қабылданған жаңа Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлiмiнiң 2-
тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін
жауаптылық белгiлеген. Бұл тарауда осы тұрғыдағы қылмыстарға арналған нақты
қылмыстардың мынадай түрлерi көрсетiлген: кәмелетке толмаған адамды
қылмыстық iске тарту (131-бап); кәмелетке толмаған адамды қоғамға қарсы iс-
әрекеттер жасауға тарту (132-бап); кәмелетке толмағандарды саудаға салу
(133-бап); баланы ауыстыру (134-бап); бала асырап алу құпыясын жария ету
(135-бап); балаларын немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын асырауға арналған
қаражатты төлеуден әдейi жалтару (136-бап); кәмелетке толмаған баланы
тәрбиелеу жөнiндегi мiндттердi орындамау (137-бап); балалардың өмiрi мен
денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттердi тиiсiнше
орындамау (138-бап); қамқоршы немесе қорғаншы құқықтарын терiс пайдалану
(139-бап); еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан әдейi жалтару (140-
бап). Осы топқа жататын қылмыстардың объектiсi ата-аналар мен балалардың
арасындағы отбасылық қатынастар, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың дене
бiтiмi, интеллектуалдық, рухани, адамгершілiк тұрғысынан дұрыс дамып,
қалыптасу жағдайлары болып табылады. Ендi осы топқа енген қылмыс
құрамдарының әрқайсысына жеке-жеке талдау жасап өтейiк.
I тарау. ОТБАСЫ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Отбасы және балалардың азаматтық және саяси-әлеуметтік құқықтарын
конституциялық қорғау ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағыңда
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандық тары деп көрсетілсе, 3-бабының
1-тармағында Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы — халық деп
бекітілген. Құқықтық мемлекет құрудың бірден-бір шарты — халықтың құқықтық
білімін көтеру мақсатында 1995 жылдың 21 маусымында Елбасының Жалпыға
бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру туралы № 2347 қаулысы қабылданған
болатын. Аталмыш заңдық құжат азаматтардың құқықтық мәдениетін, білімін
жетілдіре отырып, заңдылықты күшейту қажеттілігін негізгі меже етіп қойды.
Мұның мәнісі қазіргі кездегі түрлі қылмыстық, әрекеттердің ушығып
кеткенімен байланысты. Ертеректе кәрші ақысы — тәңір ақысы деп ынтымақпен
өмір кешкен халықтың кейбір өкілдері бүгінде кәрші кемпірдің талғажау еткен
жалғыз сиырын шімірікпестен қорасынан жетектеп әкететінді шығарған.
Қазақ елінің заңды құрметтеуі, адам құқығын ардақтауы сонау ықылым
заманнан-ақ қалыптасқан. Ғасырлар қойнауынан жол тартып келе жатқан әдет-
ғұрып, салт-сана, мәдениетті сөйлеуге құрылған қарым-қатынасқа айрықша баға
берген. Ел басқару ісіне жіті мән бергендіктен, ақ сақалды қариялардың
түйінді бір ауыз сөзінің өзі тасқын тоқтатарлық күшке ие болған. Ал дуалы
ауыздан шыққан қасиетті сөздер ел арасына кеңінен тарап, Ата Заң
баптарындай бағыт беріп отырған 1.
Қазақ халқы жазусызуды білмеген кездің өзінде тәрбиеге ерекше көңіл
бөліп, адам құқын қорғауды назарда берік ұстаған. Мысалы, сол заманда ел
тоқтаған Қасым ханның қасқа жолы (1511-1518 ж.ж.), Есім ханның ескі
жолы (1598-1628 ж.ж.), Әз Тәукенің Жеті жарғысы (1680-1718 ж.ж.) сияқты
кәрнекті заңдар жұртшылық,ты ынтымақ пен бірлікке жұмылдырып, адамдарды
әділеттілікке, яғни біреудің алажібін аттамауға тәрбиелей отырып, зорлық
пен зомбылықтың барлық түріне қатаң жаза қолданған. Ал елі менжерін сатқан
екіжүзділерді, жауыздықпен күн көрген қаныпезерлерді, Ата заңын аттаған
азғындарды етегін кесіп, елден қу деген қағидамен аяусыз жазалаған.
Ел басқарушыларды ақыл-парасатына, турашылдығы мен әділеттілігіне
қарай құрметтеген. Елге жайсыз болған басшы билік басында ұзақ отырмаған.
Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ, Көп қорқытады, терең батырады
дегенді айтып, тура жолдан тайғандарды жөнге салған да халықтың өзі болған.
Сол себепті, қай хан болмасын алдымен халықтың қамын ойлап, ел қорғауда
үнемі халықпен бірге болып, ел бірлігін сақтауға тырысқан.
Содан кейінгі кезеңде қазақ жерін отарлау мақсатында патшалық Ресейдің
хандықты жойғаны, ел басқару ісіне өзгерту енгізгені, халықты бір-біріне
айдап салғаны тарихтан мәлім. Ал қызыл империяның құйтұрқы саясаты халықты
тілі мен дінінен, әдеп-ғүрып, салт-санасынан айыруға дейін жеткізді.
Осындай бағытты ұстанған содыр саясат халықтың теңдік құқын жаншып, оның
ұлттық болмысын көмескілендіруді көздеді. Басқасын қойғанда, жеке адамның
құқы, оның тағдыры деген ұғымдар адыра қалды. Тағдыр демекші, жеке адамның
тағдырын ойлау әр елде, әр кезеңде түрлі сипатта болды. Мысалы, француз
буржуазиялық революциясының негізгі құжаты саналатын Адам және азамат
декларациясының 1-бабында Адамның туылғаннан кейінгі бостандығы мен құқы
теңдей деп көрсетілген. Бул барлық адамдардың құқықтары тең екенін
айғақтау деген сөз. Дәл осындай қағида ислам дінінде де бар және онда Адам
туылғанда да, өлгенде де бірдей, сондықтан бір-біріңді қорламаңдар,
пенделер деп тұжырымдалады.
Ерте кезде адам және азамат құқықтарын теңестіретін демократиялық
көзқарастың деңгейі төмен болғаны рас. Нағыз демократия өз жемісін екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін, дәлірек айтқанда 1948 жылы берді. Өйткені, дәл
осыжылы БҰҰ өзінің Жалпыға бірдей адам құқығының декларациясын
қабылдаған еді. Бұл құжат дамушы елдер үшін адам құқын қорғау саласында
бағыт беретін негізгі заң актілерінің бірі болды.
Енді құқықтық мемлекет құруға бет алған елімізде қылмыс неге көп, оның
себебі неде деген мәселеге келейік. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін басқа
одақтас республикалар сияқты Қазақстанда да жұмыссыздар саны көбейді. Бұған
зауыт, фабриқалардың жоқтығы, бұрыннан қалыптасқан әкономиқалық
байланыстардың үзілуі себеп болды. Әсіресе, республика заңдарын орындамау
жауапсыздық пен құқықтық сауатсыздықты тудырды.
Қазір жасөспірімдер арасында құқық бұзушылықтың ішімдік ішу,
нашақорлық, әйел зорлау, жезөкшелік сияқты түрлері көп ұшырасады. Бұған,
әлбетте, сағат сайын теледидардан соғыс пен кісі өлтіруге, жалаңаш ерлер
мен әйелдерді жарнамалауға құрылған бейнефильмдердің шексіз көрсетілуі
себеп. Міне, осындай жүйесіз, жүгенсіз бейнефильмдерге бой алдырып, санасы
уланған жасөспірімдердің ертеңгі күні сол жаман әдетке еліктемеуіне кім
кепіл?! Сондықтан, республика Президентінің жоғарыдағы қаулысының
әкономиқалық-әлеуметтік жағдайларды қамти отырып, Құқықтық мемлекетті
жеделдете құруға мұрындық болатын заңдық құжат екендігі шындық. Жалпыға
бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру жас урпақ үшін халықтық іс бояуы
шарт. Бул отбасындағы ата-анадан бастап, мемлекетке дейінгі аралықта
атқарылатын маңызды жумыстардың бірі болып есептелуі тиіс.
Бүгінгі таңда мектеп алдыңда тұрған міндеттердің бірі — оқұ-тәрбие
жұмысының барлық саласына құқықтық шараларды енгізу. Мұның мәнісі әрбір
оқұшының құқықтық санасын қалыптастыру мен жауапкершілігін нығайтудың
тйімді жолдары мен тәсілдерін қолдануда. Оқұшыларға құқықтық тәрбие беру
үшін, ең алдымен оларға Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда
қабылданған Конституциясының мазмұнымен жыл бойына түбегейлі таныстыру
қажет. Құқықтық сана — қоғамдық сананың құрамдас бөлггі, ал құқық қоғамдық
қатынастарды реттейтін, қоғамның бірыңғай ұйымдасып, өмір сүруін қамтамасыз
ететін күшті құрал.
Заңның рөлі, әсіресе әкономиқасы дамыған елдерде терең байқалады.
Елімізде жүргізіліп жатқан әкономиқалық реформалар Жекешелендіру
туралы, Мемлекеттік кәсіпорындар туралы және т.б. заңдарды басшылыққа
алған. Ал құқықтық тәрбие берудегі мемлекеттің рөлі айрықша. Бүгінге дейін
біз құқықтық тәрбиені Қазақстан мемлекетінің құқық негіздері деген пәнді
оқыту арқылы беріп келдік. Десекте, бұл құқықтық мемлекет құру үшін аздық
етеді. Аталмыш пәнді оқұшыға 1-сыныптан бастап соңғы сыныпқа дейінгі
аралықта оқытып, құқықтық тәрбиемен ұштастырған жөн. Оларға Конституция
және жалпы заң туралы ұғымдарды терең қамти алатындай жағдай тудыру шарт.
Қазіргі кезде оқұшыға қылмыс пен жаза туралы толық дәріс беріп, оқұшылардың
өздеріне тиісті құқықтары мен міндеттерін, бұған қоса ата-ананың құқықтары
мен міндеттерін түсіндіріп, өзін-өзі қорғай білуге баулу керек-ақ. Оларға
заңды білген адам әділетті, парасатты, турашыл да батыл болса, заңды
білмеген адам жағымпаз, жасқаншақ, екіжүзді, қорқақ болатының үнемі айтып,
түсіндіру де артық етпейді. Қысқа қайырғанда, әрбір азамат заңгер болуы
керек.
Жоғарыда құқықтық тәрбие беруді отбасынан бастаған дұрыс дедік. Ал, ол
кейін мектепте жалғасса, мектептен қоғамдық ортаға бағыт алса, сонда ғана
біз көздеген мақсатқа жетпекпіз. Мектеп мемлекеттік оқұ-тәрбие мекемесі
болғандықтан, онда жүргізілетін құқықтық білім мен тәрбие жұмысы да алдың
ала жоспарлануы тиіс. Әр ұстаз өз пәндеріне байланысты заңдық құжаттарды
пайдалана отырып, ашық сабақ өткізсе, әр сынып жетекшісі ертеңгілік,
апталық сабақтарды, іскерлік ойын, сөзжұмбақ, ребус, анкета, тест
жұмыстарын, сұрақ-жауап, пікір сайыстарды құқықтық тақырыппен байланыстырып
жүргізуді қадағалап отырса, нұр үстіне нұр болмақ.
Кезінде нарық заманыңың нар белін қайыстырған қиыншылықтарына
кезіктік, уақыт өзгеріп, ұрпақ ауысты дедік, қойшы, әйтеуір еліміздің
ертеңгі болашағынан саналынатын жастар тәрбиесін уыстан шығарып алғанымызды
күні бүгіндері кеш аңғарып отырмыз. Қазір сол одақ тұсындағы құатты жастар
қозғалысын қанша жерден қалпына келтіреміз деп талпынғанымызбен ісіміз
ілгерілемей шатқаяқтап келеді. Жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау,
оларға тәлім тәрбие беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті
тәжірибеде олардың да тетіктері толық іске қосылмай, бір кездері өзара
сабақтасып жатқан мектеп пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы
байланыстың әлсіреп, аққудың көкке, шортанның көлге тартқаныңдай
берекесіздіктің үстемдік құрып тұрған жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары
патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан айырылып қалған жастар қауымы
арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Әрине оның
түпкі себебін бір ауыз сөзбен түсіндіріп беру қиын мәселе 29.
Қалың жұртқа белгілісі еліміздегі әлеуметтік жағдайлардың төмендігі,
тұрмыстық ахуал мен күн-кәрістің жүдеулігі, ертеңгі күнге деген сенімнің
жоқтығы секілді тағы да басқа толып жатқан объективті, субъективті
себептердің қамқорлық пен тәлім тәрбиеден тыс қалған жастар қауымын түзу
жолдан тайдырып, теріс әрекеттерге баруына тікелей әсерін тигізіп
жатқандығы ғана. Соның салдарынан жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылық
отбасы, ошақ қасындағы тентектіктен асып түсіп, кісі өлтіру, әйел зорлау,
денеге ауыр жарақат салу, ашықтан ашық адам тонау, есірткі заттарын сақтау
тәрізді кәнігі қылмыскерлермен жасалынатын ауыр қылмыстарға ұласып отыр.
Жаза басқан жасөспірімдерді жаппай жазалай берудің асқынып кеткені соншалық
көзінде Елбасымыздың өзі екі-уш шөлмек арақ ұрлаған көкәрім жастың қылмысы
туралы істің букіл органдарды адақтап, ақыр аяғында Жоғары Соттың
табалдырығына жеткеніне қатты қынжылыс білдіріп, құқық қорғау органдарының
осы бір ақылға сыйымсыз әрекетін өткір сынға алғаны есімізде. Қазір сол
бастан өткерген тәжірибеміз қоғамның бұдан ұтылмаса ұтпайтындығын аққа қара
күйе жаққандай етіп анық көрсетіп отыр. Егер тәлім тәрбие мен қылмыстың
алдың алу шаралары талапқа сай жүргізіліп, қауіпті өткелге бет бұрған көк
әрім жасқа жақсы менен жаманның аражігі ажыратылып түсіндірілсе, жазалау
біржақты сипат алмаған да болар еді. Амал нешік кәмелетке толмағандардың
тағдырын назардан тыс қалдыру, білім ошақтарының қит етіп, қия басқан
тәртібі "қиын" баланың жауапкершілігін құқық қорғау органдарына ысырып
тастауы ақыры осындай күйге жеткізіп отыр. Басқа басқа сол түзелуі күрделі
деп саналған балаларды қамқорлықтарына алып отырған жетімханалармен, ақтау
орталықтарындағы қауырт жұмыстың тізгінін ең алдымен құқық қорғау
органдарының өкілдері емес, ұстаздар қауымы ұстауы тиіс емес пе? Өкініштісі
сол Білім министрлігі мен оның жер жердегі Департаменттері мұндай игілікті
істен әзірше шет қалып отыр. Береке бірлігі азайған отбасыларынан шыққан
1180 баланың есепке алынуының өзі құлықсыз жүргізілген тәлім тәрбие мен
мектептің ата-ананы кінәлап немесе керісінше ата-аналар қауымының білім
ошақтарын жазғырып, жасөспірімдер тағдырын әрі тарт, бері тартқа салып,
қақпақыл ойнатуынан орын алып отырған жағдай екендігін еске салады. Ал
мектептердің қамқорлығы мен ата-ананың аялы ала-қаныңа зәру панасыз
сәбилердің мына тұрлаусыз тіршіліктен іздеп табатыны қылмыс пен тәртібі
төмірдей қатал колониялар ғана. Қазақстан Респүблиқасының "Білім туралы"
заңында тәлім тәрбие мен білімнің қатар журетін қасиетті іс екендігі тайға
таңба басқандай анық айтылғанымөн өкінішке орай осы бір киелі қағида бул
кундері сыңарынан айырылып, жалқы қалып отыр. Сол себептен де соңғы жылдары
тым молайып кеткен қоргансыз балаларды қай мекеме қамқорлыққа алуы тиіс
деген мәселенің басы ашылмай, оқта-текте дау тудырып келеді. Білім
министрлігінің Департаменттері болса тәрбиесі қиын немесе құқық бұзған
баланы түзу жолға салу полицияның ісі деп өзгелерге сырғытса ондағылар бұл
шаруаның қай жағынан алып қарағанда да ұстаздар қауымына тікелей тиесілі
міндет екендігін қадап айтады. Біздің де тоқтайтынымыз осы соңғы пікір.
Болмашы нәрсе үшін жасөспірімді бас салып жазалаудың оның өміріне балта
шапқанмен бірдей екендігін, керісінше түзеу орындарында болып қайтқан ондай
көкәрім жасты салауатты ортаның қайта қабылдамай, сыртқа тебетіндігін
бүгінгі боямасыз тіршілік ақиқаты айқын көрсетіп отыр. Тегінде, адам баласы
жарық дүниеге қылмыскер қалпында келмейді, оны туып, өскен ортасындағы
селкеуліктер мен қоғамымыздағы түрлі қарама-қайшылықтар қалыптастырады. Бул
мәселенің түпкі туйіні шешілмейінше, туған анасын бауыздап, әкесін
сақалынан ұстап сабайтын қаныпезер жастар мұндай жан шошытарлық қаталдыққа
қалай барып жүр деген салмақты сауалға дәйекті жауап табу да қиын.
Мамандардың пікірлеріне сүйенсек, көптеген балалармен жасалынатын
қылмыстардың дені әдетте ұсақ-түйек әрекеттерден аспай жатады. Алайда жеңіл
желпі жазалармен шектеуге болатын осынау әрекеттердің түпкі нүктесі
қазыларымыз кесетін қатал үкіммен аяқталып жатады. Сол себептен де "Сорос-
Қазақстан" қайырымдылық қоры жасөспірімдер мен жасы кәмелетке
толмағандардың құқығын қорғау мақсатында "Ювенальная юстиция" халықаралық
жобасын тәжірибеге енгізуді алғашқылардың бірі болып батыл қолға алуда. Сөз
жоқ, жаңа жобаның бұл бағыттағы қордаланып қалған көптеген проблемалардың
түйінін шешіп, құқық қорғау органдарының қысым, қиянатына ұшырайтын
жасөспірімдердің құқығын қорғау ісіне тигізетін ықпал, әсері зор болмақ.
Жаңа жоба қазірдің өзінде кейбір аудандарында сынақ ретінде қолданылып,
сотқа дейінгі созылып жатқан тергеу процесі барысында жасөспірімдер құқығын
бұзуға жол бермейтін тиімділігін көрсетіп отыр. Тек оның қисапсыз қаражатты
қажет ететіндігі ғана аяқты түсайды. Екіншіден ол жастарымыздың бойындағы
отаншылдық сезімін оятудан аулақ жатқан, бар болғаны төртіп бұзып, қылмыс
жасаған жасөспірімдер құқығын қысым, қиянаттан қорғайтын жоба ғана. Ал жас
ұрпақты жақсылыққа ұмтылдырып, жамандықтан жирендіру жауапкершілігі сол
баяғыдағыдай әлі де өз мойнымызда. Халқымыздың дархан жазушысы Ғабит
Мүсіреповтің "Ел боламын десең, ең алдымен бесігінді түзе" деген қасиетті
аманатын қалай орындап, қисая бастаған көш-керуенімізді қайтсек түзете
аламыз? Бәлкім кейбіреулердің айтып жүргеніндей орны ойсырай кәрініп тұрған
мұндай олқылықтың орның республика парламентінде қаралып, өмірге жаңа
толықтыру, өзгертулерімен жол тартатын Қазақстан жастарының саяси
концепциясы толықтырар. Ол жастар қауымын еліміздің ертеңгі келешегіне
жетелейтіндей құатты идеологиямен қамтамасыз ете ала ма? Әлде жалаң
ұрандатудан аса алмай, жарға тіреле ме? Айту қиын. Алайда жылдан жылға
қаулап өсіп, баршамызды алаңдатып отырған жастар қылмысының алдың алып,
жолын кесудің осындай мемлекет деңгейіндегі жаңа саясатты қажет ететіндігі
дау тудырмайтын шындық. Онсыз жастар қауымын ізгілік пен инабаттылыққа
үйрете алмаймыз. Жасөспірімдер жасайтын жантүршігерлік қылмыстардың қаулап
өсіп, нашақорлықтың дендеген дертке айналуы қалай десек те тәлімді
тәрбиенің жоқтығы мен қамқорлықтың аздығынан. Әйтпесе түнгі клубтарда
есірткі таратылып, ақылы компьютер орталықтары жан дүниесі жақсылық деп
соққан жасөспірімнің санасын жақсылықтан ада жат қасиеттермен улар ма еді.
Бір өкінетінің бұған жаны ауырып, жүрегі сыздап жатқан ешкім жоқ.
Жастардың алды кісі өлтіріп, адам тонаса, соңы кун кәріс ушін тәнін
саудалап, жезөкшелікке туссе бул да өз кінәміз, қоғамымыздың қасіреті.
Қазір Алматыдағы Абай мен Саин көшелерінің қиылысында былайғы жұрт "балалар
бурышы" деп атап кеткен кішкентай жезөкшелердің тұратын мекен-жайы бар
екендігін бәлкім біреу білсе де біреу білмес. Айтуға ауыр болса да ақиқаты
осындай. Қызметінің құны 200-300 теңгеден аспайтын көкәрім жезөкшелердің
негізгі дені әке-шешелері маскүнемдікке салынып, ынтымағы бұзылған
отбасыларынан шыққан қыздар. Ондай кәмелетке толмағандарды жауапқа тартып,
жазалау заңдарымызда қарастырылмаған. Тіпті жазаға тартқан күннің өзінде де
онымыздан не шығар еді. Сол себептен де балалармен жұмыс істейтін инспекция
қызметкерлері кішкентай жезөкшелерді ұстап, олардың ата-аналарына не
болмаса балалар үйлерінің әкімшілігіне хабарлаумен шектеледі. Бар болғаны
осы. Шынтуайтына жүгінсек бұл да нәтижесі шамалы, жаттанды түрде
жүргізілетін шара. Рас, Қылмыстық кодекстің 137-бабында балаларына дұрыс
тәлім-тәрбие бермеген ата-аналар үшін бірқатар жауапкершіліктер
қарастырылған. Онда да бұл баппен ата-аналық парызын аяқ асты етіп, адамдық
қалыптан жұрдай болып айырылғандар ғана жауапкершілікке тартылады. Алматы
қаласы бойынша биылдың өзінде жоғарыдағы баппен 47 адам жауапкершілікке
тартылып, ата-аналық құқығынан айырылыпты. Десек те көптеген заңгерлер
қауымы дәлелденуі аса күрделі бұл бапты тетіктері өнебойы қозғалысқа түсе
бермейтін "өлі" жауапкершіліктің бір түріне жатқызады. Олай дейтініміз қай
бала өз әке шешесінің үстінен шағым жазып, арыздана береді дейсің. Одақ
тұсындағыдай баласының әбес қылығы үшін ата-анасын ұялтатындай қажеттілікті
қанша жерден әрекеттенсек те енді қайтып қалпына келтіре алмайтынымыз айдан
анық нәрсе. Себебі заман өзгеріп, ұрпақ ауысты. Бір сөзбен айтқанда жастар
мен жасөспірімдер турасындағы тәрбиенің кенеуі кетіп-ақ тұр. Кейде қарап
отырып, тұрмыстық ахуал өз үстемдігін жургізіп отырған мына заманда адам
тағдырынан гөрі ақша қымбат тәрізді ме деп те ойланасың. Әйтпесе бүгініміз
бен ертеңімізді жалғастырып жататын ұрпақ тағдыры бәрінен де жоғары тұруы
тиіс емес пе? Жазалаумен жастарды түзете аламыз ба? Ойландыратыны да осы
сауал.
Кезінде заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов көкөрім жастарға
қарап отырып, Біз базардан қайтып бара жатырмыз, ал сендер базарға келе
жатқан ұрпақсындар деген екен. Қайран Мұхаң біреу келіп, біреу кетіп қан
базардай сапырылысып, қайнап жататын мынау тіршілікте жаңаның жауқазындай
көктеп, ескінің өшетіндігін жалғыз ауыз сөзімен осылай түйіндеген еді.
Әр қоғамның өзіне тән идеологиясы болатындығын ескерсек, біздің әлі
күнге дейін қол жеткізе алмай келе жатқан кем тұсымыз дүние танымы мен
көзқарасы өзгерген жастар қауымын жетелеп, дұрыс жолға салып жіберетіндей
жаңа тәлім-тәрбие бағытының осалдығы дер едік. Десек те мұндай идеологияның
қиындықсыз жүзеге асуына көзінде өндіріс ошақтарының тоқтап, жұмыссыздықтың
пайда болуы, тұрмыстың төмендігі тәрізді түйіні шешілмей отырған
проблемалар мұрша бере қоя ма? Жастар тәрбиесімен түбегейлі айналысып
жүрген мамандар қауымы да мұны жокқа шығармайды. Жылдан жылға күрделеніп
бара жатқан жастар арасындағы тәлім-тәрбие жұмыстарын заман талабына сай
жаңа жұйеге бейімдеу мақсатында өткізіліп жүрген алқалы жиындардың да онды
нәтижеге қол жеткізбей, жай әңгіме деңгейінен аса алмай қалатындығының
астарында айналып өтуге болмайтын осындай ақиқат себептер бар сияқты. Қай
кезде де қылмыстың кейде азайың, кейде кебейіп, тербетіліп отыратындығы
қоғамдағы әл-ауқат деңгейінің ахуалына байланысты. Сондықтан да тарыдай
шашырап жатқан тәлім-тәрбие жұмыстары мен патриоттық рухты бір бағытқа
шоғырландыратындай қуатты идеологияны әкономиқалық әлеуметтік мәселелермен
қатар дамытпайынша уақыт шабысынан артта қалып, тұйыққа тіреле беретініміз
белгілі жағдай. Осындай орыны ойсырай кәрініп тұрған осал буын күнделікті
тіршілікте жол таппай дағдарған көптеген жасөспірімдердің кейде
жаңсақтықпен, ал кенде ауыр қылмысқа, ашықтан ашық баруына өзіндік ықпалын
тигізетін негізгі факторға айналып келеді. Қарағанды облысында 14 жасар
жасөспірім ақ сүтін беріп асыраған анасын өлтіріп, қанға бөккен денені
аттап өтсе, 13 жасар қыз бала асқар таудай әкесін мерт еткен. Күні
бүгіндері көпшіліктің еті үйрене бастаған мұндай сұмдық оқиғаларды одан әрі
тізбектеп жалғастыруға да болар еді, бірақ одан қандай пайда бар. Әңгіме
қаршадай балалардың әлгіндей төбе шашынды тік тұрғызатын қылмыстарға жаны
киналмастан қалайша баратындығында болып отыр. Жасөспірімдермен жасалынатын
қылмыстың соншалықты шапшаң өсіп, күрделене түсуін әркім әрқалай
түсіндіргісі келеді. Кейбіреулер мұның бір ұшын отбасы мен мектептердегі
тәрбиенің қожырап кеткендігімен сабақтастырса, базбіреулер жастарымыздың
бойындағы қатігездік пен мейірімсіздікті жоғарыда өзіміз айтып өткен
тұрмыстың төмендігі мен әл-ауқаттың нашарлығы тәрізді тіршіліктің келеңкелі
жағынан іздестіреді. Қалай десекте бүгінгі жастар тәрбиесі төңірегіндегі
тізгінін ұстатпай отырған қомақты проблемаларда жеделдетіп түйінін шешуді
қажет етіп отырған бұл мәселелердің де салқыны жоқ емес, бар. Алайда осынау
киюы қаша бастаған қырық құрау шаруаның басын біріктіріп, кешенді түрде
қалай жүргіземіз деген өткір сауалдың ғана жауабы табылмай келеді. Олай
дейтініміз сәбидің дүниеге келгенінен бастап, ол азамат болып қалыптасқанға
дейінгі аралықты қамтитын тәрбие жүйесі өз мәресіне жетпей орта жолдан
үзілсе, оның қылаудай тиімділігі болмайтындығын өмірдің өзі көрсетуде. Егер
келешекте орнығатын жастар саясаты бұл бағыттағы атқарылатын маңызы зор іс-
шаралардың басып біріктіріп оның негізгі қозғаушы күшіне айналса, оңда
үмітіміздің ақталғаны. Қазір елімізде жастар мен балалардың мүддесі мен
құқығын қорғауды қамтамасыз ететін заңдарымыз да аз емес. Алайда олардағы
қарастырылған мәселелердің көп жағдайда діттеген нысанасына жетпей, ауада
ілініп қалатындығында жоғарыдағы шешімін күтіп отырған түйткілді
мәселелердің түйіні жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. 2002 жылдың 1
қантарынан бастап Қазақстан Республикасындағы балалардың құқығы туралы
жаңа заң өз күшіне енді. Осы заңның 6-бабыңда балалардың құқығы мен
мүддесін қорғауды қамтамасыз ету, оларды қорлауға жол бермеу мемлекеттік
саясаттың басты мақсаты екендігі ашып көрсетілген. Десек те заң талабының
тұрмыс пен күн көрістің ауырлығы үстемдік құрып тұрған тіршілікте толық
жүзеге аса коятыныңа күмән көп. Өйткені, жас сәбилерді қорлау мен аяусыз
ұрып, соғу, тіпті өлім жағдайына душар ету деректері әлі де көптеген
жерлерде сол баяғысынша жалғасып келеді. Қаршадай баланы қатыгездікке
үйрететін де қоғам мен отбасындағы осындай көлеңкелі жағдайлар болып отыр
27.
Елімізде 23 тамыз 2002 жылы Қазақстан Республикасы балаларды қоғамдағы
толымды өмірге даярлау, олардың қоғамдық мәні бар және шығармашылық
белсенділігін дамыту, әлемдік өркениеттің жалпы адамзатқа тән құндылықтары
негізінде оларды жоғары имандылық қасиеттерге, елжандылық пен азаматтыққа
тәрбиелеу, олардың бойында ұлттық сана-сезімді қалыптастыру принциптерінің
басымдығына сүйеніп, баланың Қазақстан Республикасының Конституциясында
кепілдік берілген негізгі құқықтары мен мұдделерін іске асыруға байланысты
туындайтын қатынастарды реттейтің заң қабылдады.
Қазақстан Республиқасының балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік
саясатының мақсаттары:
- балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету, оларды
кемсітушілікке жол бермеу;
- құқықтары мен заңды мудделерінің негізгі кепілдіктерін нығайту,
сондай-ақ құқықтары бұзылған жағдайларда оларды қалпына келтіру;
- бала құқықтары кепілдіктерінің құқықтық негіздерін қалыптастыру,
баланың құқықтары мен заңды мудделерін қорғау жөніндегі тиісті органдар мен
ұйымаар құру;
- балалардың дене бітімі, интеллектуалдық, рухани және имандылық
тұрғысынан дамуына, олардың бойында елжандылық азаматтық және бейбітшіл
сезімдерді тәрбиелеуге, сондай-ақ баланың жеке адами тұлғасының Қоғам
мүддесі, мемлекет халықтарының достүрлері, ұлттық және әлемлік мәдениет
жетістіктеріне қол жеікізуі үшін мүмкіндіктерін ашуға жәрдемдесу;
- кәмелетке толмағандардын құқықтық санасы мен құқықтық мәдениет
қалыптастыру жөніндегі нысаналы жұмысты қамтамасыз ету болып табылады.
Балалар мүддесін көздейтін мемлекеттік саясат мемлекеттік органдар
қызметінің басым саласы болып табылады және:
- баланың құқықтарын заң тұрғысынан қамтамасыз етуге:
- балаларға толымды тәрбие беруді, олардың құқықтарын қорғауды оларды
қоғамда толымды өмір сүруге дайындауды қамтамасыз ету мақсатында отбасын
мемлекеттік қолдауға;
- аймақтық ерекшеліктерді ескере отырып, балалардың өмірін жаксартуға
бағытталған мемлекеттік ең төменгі әлеуметтік стандарттарды белгілеуге және
сақтауға;
- баланың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзғаны, оған зиян келтіргені
үшін лауазымды тұлғалардың, азаматтардың жауаптылығына;
- баланың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларды
жүзеге асыратын қоғамдық бірлестіктер мен өзге де ұйымдары мемлекеттік
қолдауға негізделген.
Мемлекет балалардың Қазақстан халқының тарихымен, дәстүрлерімен,
рухани қазыналарымен және әлемдік мәдениет жетістіктерімен танысуына
мүмкіндік жасайды.
Мемлекет балалардың шығармашылық және ғылыми қабілетін дамыту үшін
ұйымдар құруды, кино және бейнефильмдер, теледидар және радио хабарларын
шығаруды, балаларға арналған газеттер, журналдар, кітаптар басып шығаруды
көтермелейді, Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
оларға қолжетімділікті қамтамасыз етеді.
Порнографияны, қатыгездік пен зорлық-зомбылықты дәріптейтін, адамның
қадір-қасиетін қорлайтын, балаларға зиянды әсер ететін және құқық
бұзушылыққа ықпал ететін бұқаралық ақпарат құралдарын, әдебиетті, ойын-
сауык және басқа іс-шараларды пайдалану заң бойынша кудаланады.
Мемлекет баланың ата-анасының немесе олардың орнындағы адамдардың діни
дүниетанымына негізделген тәрбиеге араласпауға, білім беру, тәрбиелеу,
емдеу ұйымдарының және өзге де сол сияқты мекемелердің шегінен тыс жерлерде
баланың қатысуымен діни жоралардың жасалуына, аталған әрекеттер баланың
өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін, оның құқығын бұзатын және
жауапкершілігін шектейтін жағдайларды қоспағанда, кепілдік береді.
Кәмелеттік жасқа толмаған балаларға қатысты діни жоралар ата-анасының
немесе олардың орнындағы адамдардық келісімімен жасалады.
Балаларды дінге тарту жөніндегі мәжбүрлеу шараларына жол берілмейді.
Мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар баланы оның
денсаулығына, имандылық жағынан және рухани дамуына зиян келтіретін
әлеуметтік ортаның ақпараттың, наснхат пен үгіттің теріс ықпалынан қорғауға
міндетті.
Салауатты өмір салтын насихаттау мен балаға құқықтық білім беруді
мемлекет өз саясатының басым бағыттарының бірі деп таниды.
Қылмыстың зорлық-зомбылықтын немесе өзге де заңсыз әрекеттің
салдарынан тән немесе жан жарақатын алған балаға денсаулығын қалпына
келтіру және әлеуметтік бейімделу үшін қажетті көмек көрсетілуге тиіс.
Баланың ата-анасы, басқа да заңды өкілдері, мемлекеттік органдар,
сондай-ақ баланы тәрбиелеу мен оған білім беру функциясын жузеге асыратын
ұйымдар салауатты өмір салтын және алкогольді өнімдер мен темекі
бұиымдарының зиянды екенін насихаттауға міндетті.
Балаға алкогольді ішімдіктерді, темекіні және темекі бұйымдарын сатуға
тыйым салынады.
Алкогольді өнімдер мен темекі бұйымдарын өндіруде немесе сатуда бала
еңбегін пайдалануға тыйым салынады.
Балалар тауарларын сататын сауда ұйымдарында және мәдениет
мекемелерінде, сондай-ақ балаларға арналған іс-шараларды жүргізу кезінде
шылым шегуге, темекі бұйымдарын сатуға тыйым салынады.
Балалар мекемелерінде, білім беру ұйымдарында және оларға іргелес жүз
метр радиустегі аумақта алкоголь өнімдерін сатуға тыйым салынады.
Бала есірткі, психотроптық, күшті әсер ететін немесе улы заттарды
қолданудан, оларды дайындаудан, сатудан немесс өзге де жолдармен таратудан
қорғалуға тиіс.
Баланы есірткі, психотроптық заттарды тұтынуға тартқаны үшін Қазақстан
Республикасының заң актілерінде белгіленген жауаптылық шаралары
қолданылады.
Балаларға арнап нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік және діни өшпенділікті
өршітуге бағытталған, тектік-топтық ерекшелікті, соғысты насихаттайтын,
конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге және Қазақстан Республикасының
аумақтық тұтастығын бұзуға шақыратын үндеулері, порнографиясы бар немесе
баланың рухани және имандылық жағынан дамуына өзгеше зиян келтіретін
ойыншықтарды, кинофильмдерді, дыбыс және бейнежазбаларды көрсетуді, сатуды,
сыйға тартуды, көбейтуді және прокатқа беруді жузеге асыруға, әдебиеттерді,
газеттерді, журналдарды және басқа бұқаралық ақпарат құралдарын таратуға
тыйым салынады.
Баланы жезөкшелікпен айналысуға тартқандарға, балаға порнографиялық
материалдарды немесе заттарды, баспа басылымдарын, кино немесе
бейнематериалдарды, порнографиялық сипаттағы және эротикалык мазмұндағы
өзге де нәрселерді таратқандарға, жарнамалағандарға немесе сатқандарға
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген тәртіппен жауаптылық
белгіленеді 27,28.
Баланы соғыс қимылдарына, қарулы жанжалдарға тартуға, балалардың
әскерилендірілген құрамаларын құруға тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының заңдарына және халықаралық міндеттемелерге
сәйкес, орындалу мақсаттарына, нысандары мен әдістеріне қарамастан,
балаларды заңсыз алып кетудің, ұрлап әкетудің, олармен сауда жасаудың алдың
алу мен жолын кесу, сондай-ақ оларды тұрақты тұратын еліне қайтару
жөніндегі шаралар қолданады.
Баланың заңды өкілдері барлық мемлекеттік органдар мен ұйымдарда, оның
ішінде соттарда кез келген тұлғамен қарым-кятынаста, арнайы өкілеттіксіз
баланың тууы (немесе баланы асырап алуы) туралы куәлігі, ата-аналарының
паспорты, қорғаншының жеке басының куәлігі негізінде балаларға өкілдік
етуді және олардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының заңдарында кәмелетке толмағандардың дербес
азаматтык, неке-отбасылық, еңбек және өзге де құқықтық қатынастарға түсу
және өз құқықтары мен мүдделерін қорғау құқығы көзделген жағдайларды
қоспағанда, он төрттен он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін олардың заңды өкілдері
қорғайды.
Тәрбиелеу, емдеу ұйымдарындағы, халықты әлеуметтік қорғау
ұйымдарындағы балаларға өкілдік ету мен олардың мүдделерін қорғауды осы
ұйымдар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүзеге асырады.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаға өкілдік ету мен оның
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау уақытша, баланы
отбасына немесе балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі функцияны жүзеге
асырушы ұйымға орналастырғанға дейін қорғаншылық және қамқоршылық органына
жүктеледі. Балалардың құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды
өкілеттіктеріне сәйкес мемлекеттік органдар асырады.
Ата-аналар (олардың орнындағы адамдар) сондай-ақ балаға білім беру,
оны тәрбиелеу, дамыту, оның денсаулығын сақтау, оны әлеуметтік қорғау мен
оған әлеуметтік қызмет көрсету оның әлеуметтік бейімделуіне, әлеуметтік
оңалуына жәрдемдесу жөніндегі іс-шаршіарды және (немесе) ол қатысатын іс-
шараларды жузеге асырушы адамдар Қазақстан Республикасының заңдарында
белгілінгең тәртіпте, баланың денсаулығына, мүлкіне келтірілген зиянды,
сондай-ақ моральдық зиянды өтеу туралы талап арызбен сотқа жүгінуге құқылы.
Қазақстан Республикасындағы балалардың жағдайы туралы жыл сайынғы
мемлекеттік баяндаманы балаларды қорғау саласындағы уәкілетті орган
Қазақстан Республикасының Президентіне ұсынады және ол ресми басылымда
жарияланады.
Босқын және амалсыз қоныс аударушы балалардың өз мүдделерінің
қорғалуына құқығы бар.
Баланың тұрып жатқан жеріндегі қорғаншы және қамқоршы органдар,
аумақтық көші-қон қызметтері ата-анасының не өзге де заңды өкілдерінің бар
екендігі және олардың тұратын жері туралы мәліметтер алуға жәрдемдеседі,
қажет болған жағдайда баланы емдеу-профилактикалау немесе бала құқықтарын
қорғау жөніндегі функцияларын жүзеге асыратым озге де ұйымдарға
орналастырады.
Құқыққа қарсы әрекет жасаған бала Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жауапты болады.
Мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар жаза түрін белгілеу кезінде
баланың өмір сүру мен тәрбиелену жағдайын, психикалық даму деңгейін, жеке
басынын өзге де ерекшеліктерін, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың
ықпалын ескеруге тиіс.
Ата-анасы және басқа да заңды өкілдері ата-аналық құқықтарын жүзеге
асырған кезде баланың дене және психикалық денсаулығына, оның имандылық,
дамуына зиян келтіруге құқылы емес. Баланы тәрбиелеу тәсілдерінде баланың
адамдық қадір-қасиетіне менсінбей, қатал, дүрекі қарау, оны қорлау немесе
қанау болмауға тиіс.
Ата-аналық аялаудан айрылған балаларға қамқорлық жасау, оларды асырау
мен оқыту — мемлекеттің, қоғамның абыройлы міндеті. Жетімдерді жебеу — кез
келген халықтың дәстурі. Бұл іспен мемлекеттің арнаулы органы айналысады.
Ол - білім беру (қорганшылық және қамқоршылық), денсаулық сақтау,
әлеуметтік жағынан қорғау органдары. Ата-анасынан жетім қалғандар туралы
осы органдарға хабарлау керек. Олар қамқорлықсыз қалғандарды қанатының
астына алады, қамқоршылар мен қорганшылар тағайындайды. Қамқоршылық пен
қорганшылық балалардың өздері өз құқықтарын қорғай алмайтын, өз міндеттерін
орындай алмайтын балғандықтан балаларды тәрбиелеу, олардың мүліктік
мүдделерін қорғау үшін тағайындалады. Қамқоршылық 15 жасқа дейінгі
балаларға, ал қорганшылық – 15 жас пен 18 жас аралығындағыларға
белгіленеді.
1.2. Отбасы және кәмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы және оларға
дұрыс тәрбие беру шарттары
Біздің елімізде балаларды тәрбиелеу мен оқыту — тек құқық қана емес,
сонымен бірге белгілі бір деңгейде. Қазақстан Республикасы заңдары бойынша
балалардың орта білім алуы міндетті болғанлықтан, олардың білім алуын
қамтамасыз ету, қажетті жағдай туғызу ата-аналардың міндеті болып табылады.
Бұрын мектептер тек мемлекет қарауында болды, ал енді білім беру деңгейі
мемлекеттік мектептердегіден төмен болмауы тиіс жеке мектептер құрылуда.
Тек осындай жағдайда ғана жеке мектептерде берілетін куәлік мемлекеттік
мектептерде берілетін куәлікке теңестірілелі. Ата-аналар балаларык
мемлекеттік мектептермен бірге жеке мектептерде де оқытуға құқылы.
Кейбір мектептер (гимназиялар, колледждер) жеке ғылым асы бойынша
мейлінше терең білім береді. Әр халықтың балаларды тәрбиелеуге қатысты
жүздеген жылдар бойы қалыптасқан әдет-ғұрыптары, дәстүрлері бар. В. Даль
тәрбиеге мынадай анықтама береді: ...сәби шағынан бастап ержеткенге дейін
заттық және ізеттілік жөніндегі сұранысына; ең кем дегенде ержеткенге дейін
тамақтандыру, асырау және киіндіру; ал жоғары мәнінде өмір сүруіне
қажеттіні алуына, бойына сіңіруге, бүкіл игілікке үйретуге қамқорлық
көрсету. Тәрбиелі адам — дөрекілікке, көргенсіздікке қарсы өнегелілік
қағидасын бойына сіңірген адам. Ата-ананың ізгі де, құқықтық та
міндеті—тәрбиелі адам қалыптастыруға талпыну.
Әрине, ата-аналар бірінші кезекте өз балаларын ұлттық әдет-
ғұрыппен, дәстүрмен, өнегелілік қағидалармен тәрбиелеуге тырысады.
Жеке адам да, қайсыбір қоғамдық бірлестік те (саяси, діни және өзге)
алдарына нәсілдік, ұлттық, әлеуметтік діни теңсіздіктер көздейтін міндеттер
қойып, осы мақсатта жұмыс жүргізе алмайды. Басқаша айтқанда, ұлттық және
басқа сезімді, әдет-ғұрыпты, дәстүрді кұлкі етуге, қорлауға болмайды. Әр
ұлттың ішкі өз әдет-ғұрпы, дәстүрі өзіне жақын. Сонымен бірге кез келген
ұлттың адамдары оқшау өмір сүрмейді, басқа да көптеген ұлттардың
өкілдерімен бірге өмір сүреді. Мұндай жағдайда баланы тек басқаларынан
басым болатын ұлттық қағида, дәстүр рухында ғана тәрбиелеу, әрине,
адамдарды жақындастыруға, олардың бірге оқуына, бірге қызмет етуіне, бірге
өмір сүруіне игі әсер етпейді. Ондаған жылдар бойы бір мемлекетте қатар
өмір сүрген қазақтар, орыстар, украиндар, өзбектер, немістер, татар лар,
корейлер және басқалары қалыптастырған жалпыхалықтық дәстүрлер, әдет-
ғұрыптар аз емес. Енді дербес өмір сүру жағдайында олар одан да ерекше
мәнге ие болуда, тіпті, Конституцияға сәйкес, Қазақстанның барлық
азаматтары — бір, біртұтас халық.
Балаларын тәрбиелей отырып, ата-аналар балаларының мүдделерін қорғауға
құқылы. Кәмелетке толмауына, қабілетінің толық жетілмеуіне байланысты
балалар өз мүдделерін қорғай алмайды. Ата-аналар, біріншіден, өз
балаларының құқығын қорғауға тиіс. Мұндай құқықтың қатарына мүліктік, жеке
және басқалай құқықтар жатады. Екіншісіне, балалардың заңды мүдделері
жатады. Оған, атап айтқанда, нәтижесінде балада белгілі бір құқықтар,
мысалы мұралыққа құқық пайда болуы мүмкін фактілерді белгілеу құқықтары
жатады. Құқықтар мен мүдделерді қорғау балалардың құқығын бұзушылықпен
күресте көрінеді. Ата-аналар өз балаларының заңды өкілдері болып табылады.
Ол ата-аналардың, белгілі бір жағдайларда балаларға қорганшылық және
қамқоршылық органдарымен тағайындалуы мумкін қамқоршы мен қорганшыдан
ерекшеленеді.
Әке мен ана тең құқылы. Сондықтан екеуі де кәмелетке толмаған
балаларының заңды өкілдері болып табылады.
Ата-аналардың өздерінің балаларына қатысты табиғи міндеттерін саналы
түрде сезінбеуі немесе оларды немқұрайлы орындауы мүмкін. Өкінішке орай,
мұндай келеңсіз жәйттер өмірде жиі кезедеседі. Әрине, өз балаларының
тәрбиесіне немқұрайды қараудан, ең алдымен, ата-аналардың өздері зардап
шегеді. Балалардың тәрбиесіздігінен, өнегесіздігінен балалардың өздері жиі
таяқ жейді. Бірақ, тәрбиесіздік құқық бұзуға колайлы жағдай жасайтындықтан,
басқа адамдарға, тұтас алғанда қоғамға зиян келеді. Сондықтан өзінің
борышын өтемейтін ата-аналарға қатысты заң ыкпал ету шарадарын көздейді.
Ерекше жағдайларда ата-аналар (ңемесе олардың біреуі) өздерінің
құқықтарынан айырылуы мүмкін.
Ерекше жағдайлар деп нені түсінеміз? Оған, біріншіден, өзінің тәрбие
жөніндегі міндетін орындаудан жалтару жатады. Мұндай келеңсіз жәйт ата-
аналар адамгершілік тәрбиесіне мән бермеген, балаларының қалыпты өсуіне,
дамуына және білім алуына қажетті жағдай жасамаған жағдайда туады. Екінші
бір келеңсіз жәйт, ата-аналық құқықтардың теріс пайдаланылуы болып
табылады. Мысалы, оқуға қатысуға, сабаққа дайындалуға кедергі қояды, балаға
зиянды басқа да әрекеттермен оларды білімнен қол үзуге мәжбүр етеді.
Үшіншіден, ата-аналар (ата-ана) балаларына қатыгез қарауы: ылғи да сабауы,
қорқытуы, тамақ бермей қоюы, үйден куып жіберуі, баланың намысына тиюі және
т.б. қиянат жасауы мүмкін. Төртіншіден, ата-аналар (ата-ана) өздерінің
жүгенсіз, қоғамға жат қылықтарымен балаларына кері ықпал етуі мүмкін.
Бесіншіден, егер ата-аналар ішімдікке салынып кеткендер немесе нашақорлар
болса олар ата-аналық құқықтан айырылады 26.
Жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандарға заман талабына сай, тәрбие
беріп, оларды патриоттық рухта тәрбиелеу ісіндегі орын алып отырған
олқылықтардың үлкен бір шоғыры осындай. Соған қарамастан кейбір аудандар
мен қалалардағы әкімшіліктер, құқық қорғау органдары бірлесе жұмыс
жүргізіп, тізгіні босап қеткен тәлім-тәрбиенің тиімді жолдарын іздестірумен
келеді. Қазір республикамыздың көптеген жерінде қалаларында әрбір білім
ошағына учаскелік инспекторды бекіту дәстүрі қанат жайып отыр. Ондағы
негізгі мақсаттың өзі жасөспірімдер арасындағы қылмысты болдырмау және
алдың алу шараларын жүргізуден туындаған ниет еді. Әрине, дәл қазір оның
түпкі нәтижесі туралы кесіп-пішіп пікір айтудың езі де асығыстық болар.
Дегенмен де осы әдісті кез-келген білім ошағына тықпалап енгізудің
тиімділігі бола қояр ма екен деген де сауалдың алдымызды кесе көлденендеп
жатып алатыны рас. Жауапты жұмысқа бекітілген полиция өкілінің ішкі жан
дүниесі мен балалармен қарым-қатынас жасаудағы іс-тәсілі өзгермесе одан не
пайда? Әлде бұл әйтеуір полиция киімін киінген адамнан мектеп оқушылары
жасқанып жүрсін деген ойдан туындаған шара ма? Онда бұл кәмелетке
толмағандар мен жасөспірімдер құқығының бұзылғандығы. Әрбір мектепке
полиция өкілін бекіту жасөспірімдер арасындағы қылмыстың алдың алу
шараларына кеп септігін тигізеді деп есептейді. Таразы басын тен тартатын
екі пікірдің де түп негізі балалармен жұмыс істейтін учаскелік инспектор
тек полиция өкілі ғана емес, кез-келген бүлдіршінмен ортақ тіл табыса
білетін педагог әрі психолог болса деген игі тілекпен ұштасып жатыр еді.
Ондай болса, қанеки. Жастар тәрбиесіндегі жан дүниемізді толғантып жүрген
осал буынның өзі де осы емес пе? Бір сөзбен айтқанда, жастармен қоян қолтық
жұмыс істейтін учаскелік инспектор біздің ойымыздағыдай мектеп басшылары
мен төменгі буынның арасын жалғастырып, қылмыстың алдың алатындай тұлға
болса барша жұртты ойлаңдырып отырған олқылықтын орны толғаны емес пе?
Алайда көптегей ішкі істер бөлімдерінің жаныңдағы кәмелетке толмағандармен
жұмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz