Банктік қылмыстармен күресу шараларының жүйесін анықтау және банктік қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі нормаларды тиімдеу
КІРІСПЕ . . . . . 4
1. БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Банкі қызметі саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың түрі ретінде . . . 9
1.2 Банкі қызметі саласындағы жеке қылмыстар үшін жауапкершілік . 22
1.2.1 Заңсыз банктік қызмет . . . . . . . . 22
1.2.2 Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлікті заңдастыру . . . . . . . . . . 23
1.2.3 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану . . 27
1.2.4 Несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару . . . 29
1.2.5 Коммерциялық немесе банкілік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету . . . . 30
1.2.6 Банк операциялары туралы көрінеу жалған мәліметтер беру . . 33
1.2.7 Банктің ақша қаржатын заңсыз пайдалану . . 34
2 БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы . . . . . . . . 37
2.2 Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың себептері мен оған әсер ететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... . . 42
2.3 Банкі қызметі саласындағы қылмыскердің тұлғасы . .46
2.4 Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары . . 52
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 59
1. БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Банкі қызметі саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың түрі ретінде . . . 9
1.2 Банкі қызметі саласындағы жеке қылмыстар үшін жауапкершілік . 22
1.2.1 Заңсыз банктік қызмет . . . . . . . . 22
1.2.2 Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлікті заңдастыру . . . . . . . . . . 23
1.2.3 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану . . 27
1.2.4 Несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару . . . 29
1.2.5 Коммерциялық немесе банкілік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету . . . . 30
1.2.6 Банк операциялары туралы көрінеу жалған мәліметтер беру . . 33
1.2.7 Банктің ақша қаржатын заңсыз пайдалану . . 34
2 БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы . . . . . . . . 37
2.2 Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың себептері мен оған әсер ететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... . . 42
2.3 Банкі қызметі саласындағы қылмыскердің тұлғасы . .46
2.4 Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары . . 52
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 59
Қазақ мемлекетінің тарихында алғаш рет 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңы қабылданып, оның кіріспесінде біздің еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігі бүкіл әлемге салтанатты түрде жарияланды. Ендігі жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен идеологияның жалпы тәуелдігіне ешуақытта қайта оралмауға серт етілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүкіл халықтық ферендумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негізгі қағидалары мен өмірлік қызмет бағыттарын бекітті [1]. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін жария етті.
Бірнеше он жылдықтар бойы сақталған «социалистік» қоғамдық қатынастан «нарықтық» қатынасқа көшу кезеңі, нақты тәуелсіздікті жүзеге асыру мен жас мемлекеттің егемендікке жетуі оңай шару болмай, өзіндік қиындықтарға кез болды, экономика саласында күйзелістерге ұшырады. Жұмыссыздар пайда болды, еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуі нәтижесінде Республикамыз бірқатар ереуілдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейі төмендеді.
Қазақстан халқына ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030 даму, қауіпсіздік және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту» атты жолдауында біздің қоғамымыз бен мемлекетіміздің перспективті дамуы жоспарланды. Жинақталған өмірлік тәжірибиеден арылмас үшін қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру қажеттігі туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтік жүйеге өту кезеңі бойынша уақыт күрделі жұмыстар жүргізуді қажет етеді.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерістерге сәйкес мемлекеттік таразаланған саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүкіл халықтық ферендумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет және азаматтардың негізгі қағидалары мен өмірлік қызмет бағыттарын бекітті [1]. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін жария етті.
Бірнеше он жылдықтар бойы сақталған «социалистік» қоғамдық қатынастан «нарықтық» қатынасқа көшу кезеңі, нақты тәуелсіздікті жүзеге асыру мен жас мемлекеттің егемендікке жетуі оңай шару болмай, өзіндік қиындықтарға кез болды, экономика саласында күйзелістерге ұшырады. Жұмыссыздар пайда болды, еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуі нәтижесінде Республикамыз бірқатар ереуілдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейі төмендеді.
Қазақстан халқына ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030 даму, қауіпсіздік және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту» атты жолдауында біздің қоғамымыз бен мемлекетіміздің перспективті дамуы жоспарланды. Жинақталған өмірлік тәжірибиеден арылмас үшін қоғамға қайта қарау және ғылыми баға беру қажеттігі туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтік жүйеге өту кезеңі бойынша уақыт күрделі жұмыстар жүргізуді қажет етеді.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерістерге сәйкес мемлекеттік таразаланған саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы.1995 ж. Алматы. Жеті жарғы.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 2000 ж. Алматы. Жеті жарғы.
3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты редакторлар: заң ғылымының кандидаты, профессор С.М.Рахметов, Т.Ә.Бапанов. Алматы: ЖШС «Баспа», 2001. – 704 б.
4 Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.
5 Аванесов Г.А. Криминология - Горкий, 1976 г.
6 Аванесов Г.А. Теория и методология криминального прогнозирования. -М.,1972.-334с;
7 Алексеев А.И.; Роша А.И. Латентная преступность и эффективность деятельности правоохранительных органов /Вопросы борьбы с преступностью 1973. Выпуск 3
8 Афанасова Г.А., Криминология. Прогностика. Управление. Горкий, 1975
9 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003 ж.
10 В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
11 Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.08.- М., 1965.- 28с.
12 Вышевский Ю.В., Конев А.А. Латентная преступность и правосознание. Омск, 1986 г.
13 Гуров А.И., Жигорев Е.С., Яковлев Е.И. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений, совершаемых организованными группами. М., 1990 г.
14 Давыдова Л., Райманов Д. Қазақстан Республикасының банк құқығы: Оқу құралы. Алматы: Жеті Жарғы, 2006 ж.
15 Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.-202с.
16 Құлжақаева Р.Б.: Қылмыстың құрамы: Оқу құралы. Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2000ж.
17 Карпец И.И. Преступность: Элюзии и реальность. М., 1992
18 Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970.
19 Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
20 Н.Кузнецова Н.Ф. Преступления и преступность. - М., 1969г.
21 Кузнецова Н.Ф. Проблемы экономической детермизации.-М., 1984
22 Кузнецова Н.Ф., Кудрявцев В.Н. Проблемы криминологической детерминации. -М.: Изд. Моск. Гос. университет, 1984.-204с.
23 Ларин А.М. Повышение эффективности расследования/Советсвкое государство и право. М., 1977-№3
24 Лекарь А.Г. Профилактика преступления.- М.: Юрид. лит.,1972.
25 Миноковский Г.М. Деятельность органов расследования прокурора и суда по предупреждению преступлений. М., 1962 г.
26 Стручков Н.А. преступность как социальное явление. М., 1979г.
27 Стручков Н.А. Изучения обстоятельств, обуславливающих преступность в СССР //Советское государство и право. -1971. -№12. С.98-106.
28 Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. Алматы: «Экономика», 2005ж.
29 Тасыбаева А.С. Банкілік құқық: Оқу құралы. – Алматы, 1999ж.
30 Эриашвили Н.Д. Банковское право: Учебник для вузов – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2000г.
31 Қазақстан халқына ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030 даму, қауіпсіздік және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту» атты жолдауында.
32 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер туралы» заңы1993 жылы 14 сәуір.
33 ҚР Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» заң күші бар Жарлығы.
34 Қазақстан Республикасы ел Президентінің «Елдің жағдайы мен ішкі жеке сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы» жолдауы
35 ҚР Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы «ҚР - дағы ұлттық Банкі туралы».
36 1996 жылғы 27 қыркүйектегі «ҚР Президентінің «Жеке тұлғалар үшін шетел валютасына және теңгемен анонимдік есептер енгізу туралы» заң күші бар Жарлығы.
37 Банктік құпияға анықтама Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы» №2444 заң күші бар Жарлығының 50-бабы.
2 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі. 2000 ж. Алматы. Жеті жарғы.
3 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Жауапты редакторлар: заң ғылымының кандидаты, профессор С.М.Рахметов, Т.Ә.Бапанов. Алматы: ЖШС «Баспа», 2001. – 704 б.
4 Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.
5 Аванесов Г.А. Криминология - Горкий, 1976 г.
6 Аванесов Г.А. Теория и методология криминального прогнозирования. -М.,1972.-334с;
7 Алексеев А.И.; Роша А.И. Латентная преступность и эффективность деятельности правоохранительных органов /Вопросы борьбы с преступностью 1973. Выпуск 3
8 Афанасова Г.А., Криминология. Прогностика. Управление. Горкий, 1975
9 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2003 ж.
10 В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
11 Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.08.- М., 1965.- 28с.
12 Вышевский Ю.В., Конев А.А. Латентная преступность и правосознание. Омск, 1986 г.
13 Гуров А.И., Жигорев Е.С., Яковлев Е.И. Криминологическая характеристика и предупреждение преступлений, совершаемых организованными группами. М., 1990 г.
14 Давыдова Л., Райманов Д. Қазақстан Республикасының банк құқығы: Оқу құралы. Алматы: Жеті Жарғы, 2006 ж.
15 Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.-202с.
16 Құлжақаева Р.Б.: Қылмыстың құрамы: Оқу құралы. Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2000ж.
17 Карпец И.И. Преступность: Элюзии и реальность. М., 1992
18 Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970.
19 Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
20 Н.Кузнецова Н.Ф. Преступления и преступность. - М., 1969г.
21 Кузнецова Н.Ф. Проблемы экономической детермизации.-М., 1984
22 Кузнецова Н.Ф., Кудрявцев В.Н. Проблемы криминологической детерминации. -М.: Изд. Моск. Гос. университет, 1984.-204с.
23 Ларин А.М. Повышение эффективности расследования/Советсвкое государство и право. М., 1977-№3
24 Лекарь А.Г. Профилактика преступления.- М.: Юрид. лит.,1972.
25 Миноковский Г.М. Деятельность органов расследования прокурора и суда по предупреждению преступлений. М., 1962 г.
26 Стручков Н.А. преступность как социальное явление. М., 1979г.
27 Стручков Н.А. Изучения обстоятельств, обуславливающих преступность в СССР //Советское государство и право. -1971. -№12. С.98-106.
28 Сейтқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. Алматы: «Экономика», 2005ж.
29 Тасыбаева А.С. Банкілік құқық: Оқу құралы. – Алматы, 1999ж.
30 Эриашвили Н.Д. Банковское право: Учебник для вузов – 2-е издание, переработанное и дополненное. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2000г.
31 Қазақстан халқына ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030 даму, қауіпсіздік және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту» атты жолдауында.
32 Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер туралы» заңы1993 жылы 14 сәуір.
33 ҚР Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» заң күші бар Жарлығы.
34 Қазақстан Республикасы ел Президентінің «Елдің жағдайы мен ішкі жеке сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы» жолдауы
35 ҚР Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы «ҚР - дағы ұлттық Банкі туралы».
36 1996 жылғы 27 қыркүйектегі «ҚР Президентінің «Жеке тұлғалар үшін шетел валютасына және теңгемен анонимдік есептер енгізу туралы» заң күші бар Жарлығы.
37 Банктік құпияға анықтама Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы» №2444 заң күші бар Жарлығының 50-бабы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . . . .
. . . . . . 4
1. БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Банкі қызметі саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрі ретінде . . . . . . . .
. . 9
1.2 Банкі қызметі саласындағы жеке қылмыстар үшін жауапкершілік .
22
1.2.1 Заңсыз банктік қызмет . . . . . . . .
. . . . . 22
1.2.2 Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлікті
заңдастыру . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 23
1.2.3 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану . . . .
. . 27
1.2.4 Несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару . . . . .
. . 29
1.2.5 Коммерциялық немесе банкілік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз
алу мен жария ету . . . . . . . . .
. . . . . . . 30
1.2.6 Банк операциялары туралы көрінеу жалған мәліметтер беру . .
33
1.2.7 Банктің ақша қаржатын заңсыз пайдалану . . . . .
. . . 34
2 БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен
құрылымы . . . . . . . . . . .
. . . . . . 37
Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың себептері мен оған әсер ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 42
Банкі қызметі саласындағы қылмыскердің тұлғасы . . . . .
.46
Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары . . 52
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . .
. . . . . . 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . .
59
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақ мемлекетінің тарихында алғаш рет
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы қабылданып, оның кіріспесінде
біздің еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігі бүкіл әлемге салтанатты түрде
жарияланды. Ендігі жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен
идеологияның жалпы тәуелдігіне ешуақытта қайта оралмауға серт етілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүкіл халықтық ферендумда
қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет
және азаматтардың негізгі қағидалары мен өмірлік қызмет бағыттарын бекітті
[1]. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін жария етті.
Бірнеше он жылдықтар бойы сақталған социалистік қоғамдық қатынастан
нарықтық қатынасқа көшу кезеңі, нақты тәуелсіздікті жүзеге асыру мен жас
мемлекеттің егемендікке жетуі оңай шару болмай, өзіндік қиындықтарға кез
болды, экономика саласында күйзелістерге ұшырады. Жұмыссыздар пайда болды,
еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуі нәтижесінде Республикамыз бірқатар
ереуілдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейі
төмендеді.
Қазақстан халқына ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030
даму, қауіпсіздік және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту атты
жолдауында біздің қоғамымыз бен мемлекетіміздің перспективті дамуы
жоспарланды. Жинақталған өмірлік тәжірибиеден арылмас үшін қоғамға қайта
қарау және ғылыми баға беру қажеттігі туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтік жүйеге өту кезеңі бойынша уақыт
күрделі жұмыстар жүргізуді қажет етеді.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерістерге сәйкес мемлекеттік таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардың тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи - саяси климатқа теріс әсер етеді, адамдар
ертеңгі күнге сенімсіздік тудырады.
Жалпы қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулі орын
салады.
Кейбір ізденушілердің пікірінше, экономикалық қылмыстардың өсу
себебіне мыналар жатады: әкімшілік - бюрократиялық механизімдердің етек
алуы, жемқорлықтың өсуі, қос моральдылық, жоғары билеуші эшелондардың
қылмысқа қатысуы, екі жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнісінде азамат
пен басшылардың теңдігі, жұмыс нәтижесіне шын қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктік қылмыстар болып
табылады. Себебі қаржы саласы нарықтық экономиканың иіні. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттік дәрежеде экономикалық әсіресе банк қызметі саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудің негізгі бағыты болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен кәсіпкерліктің дамуы жағдайында
еліміздің экономикасында банк үлкен роль атқарады.
Банк ұғымы былайша алғанда, заң саласына жатпайтын, экономикалық ұғым
болып көрінетін тәрізді, бірақ құқықтық мәселелеріне зер салған кезде оның
қажеттілігі туындайды, өйткені, заң банк қызметін белгілі бір заңдық
салдармен байланыстырады.
Қазақстан Республикасында банк дегеннің өзі не екендігіне алғаш рет
1990 жылы заң жүзінде жауап беруге талпыныс жасалған болатын. Онда банк деп
ақшаларды орналастыру мақсатында, сондай-ақ өзге де банктік операцияларды
жүзеге асыру үшін ақша қаражаттарын тартуға уәкілетті мекемелер деген
тұжырым жасалды.
Нарықтық қатынастардың дамуы заңнаманы, оның ішінде банкке
қатыстыларын, жаңартуды талап етті. 1993 жылы 14 сәуірді Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңы
қабылданды, соған сәйкес банк ақша қаражаттарын тартуға және оны
қайтарылуы, төленетіндігі және жеделдігі жағдайында орналастыруға уәкілетті
мекеме болды. Ал ҚР Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы заң күші бар Жарлығына
сәйкес банктік қызметті жүзеге асыратын коммерциялық ұйым болып табылатын
Банк заңды тұлға болды.
Банктік қылмыстардың қауіптілігі ұлттық байлықтың шетелге кетуімен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзінде (1996 - 1998) несиені заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд.
теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейін несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулі бөлігі шетелге өткен.
Банктік қызметтегі қылмыстардың қоғамға қауіптілігін тек экономикалық
шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтік -психологиялық және
рухани зардаптары бар түрлі әлеуметтік топ иелері өз араларында негізсіз
бөлінуіне және топ иелері өз араларында негізсіз бөлінуіне және тәуелдігіне
алып келуде. Банктік қызмет саласында түрлі қылмыстық (криминалды)
бірлестіктердің арасында заңсыз баюға байланысты кекті соғыс болуды. Бұл
әрекеттер адамдардың өмірі, денсаулығы, бостандығына қарсы, отбасы
мүшелелері мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 - 1997 жылдарда
банк ұйымындағы жауапты қызметшілер мен басшылардың өміріне қол сұққан 100
- ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тіркелген. Сондықтан да банкі
саласындағы қылмыстардан қазіргі кезде жәбір көретіндер өте көп деуге негіз
бар.
Банк қызметіндегі қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің келесі қыры - оның
латентілігінде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық
істердің әрбір оныншысы сотқа жетеді.
Зерттеліп отырған саладағы криминалды жағдайлар құқық қорғау және
бақылаушы органдардың қызметкерлерінің дайындығының болмауы және
жауапсыздығы, банктік қылмыстарды ашу және алдын алу кезінде оларды
қызметтері координациялаудың тиімсіздігі әсерінен көбейді.
Бүгінгі таңда банк қызметіндегі қылмыстылықтың алдын алудың
криминологиялық негізінің болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан
Республикасында банктік қылмыстар тұтас зерттеліп болмаған.
Жалпы және арнайы әлеуметтік, сондай - ақ қылмыстық құқықтық шараларды
сәйкестендіру, қылмыскерге әсер ететін шараларды анықтау арқылы банкі
қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиімді ұйымдастыруға болады.
Ол ел экономикасын қорғау және дамытудың, банк қызметін дұрыс қамтамасыз
етудің басты алғышарттары болмақ.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентінің Елдің жағдайы
мен ішкі жеке сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жолдауында былай
делінді:
Мыналарды жасау қажет:
шаруашылық субъектілерінің банктік несие алуына мүмкіндік беру;
мемлекет қарыздарын кезектілікпен жоюдың кешенді шараларын жүргізу
экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
экономиканың өсуіне, мемлекет қатынасы түсетін және азаматтарға тікелей
пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу.
Бұл жағдайда зерттеу тақырыбының өзектілігі құрайды.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканыңең маңызды әрі ажырағысыз құрылымы.
Банктер мен ақша-тауар қатынасы тарихи тұрғыда қатар (параллель) дамып, бір-
бірімен тығыз байланыста. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық
шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс
процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылып отыр.
Егеменді еліміз дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі ретінде,
адам құқығы мен босатандығының басымдылығын мойындай отырып, демократиялық
қоғам және құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлағаны төл Конституцияда
баянды етті.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру бұрынғы социалистік құқықтың, сот және
құқық қорғау органдарының мемлекеттендірілген жазалаушы сипатын
идеологиялық және саяси ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен
мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді.
Қылмыстық заңдарда құқыққа қарсы мінез-құлық танытуға сенімді тосқауыл
қойып, бастамашылдық пен іскерлікті тежейтін тыйым салушылықты алып тастап,
адамның шығармашылық әлеуетін негізсіз шектеулерден босату қажет.
Қазіргі нарықтық қатынастардың, еркін кәсіпкершіліктердің жаңа
түрлерінің пайда болуына байланысты қылмыстың белгілері мен құрамы одан әрі
зерттелуі тиіс.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрі банктік
қылмыстар болып табылады.
Қазақстан Республикасының банктік заңнамасы елдің банк жүйесін
ауқымында іске асырылып жатқан банктік қызметке байланысты туындайтын
экономикалық банктік қатынастарды және ұйымдастыру банктік қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасының заңдарының жиынтығынан тұрады.
Банк қылмыстары екіге бөлінеді: 1) банк саласында кездесетін меншікке
тікелей қол сұғатын қылмыстар. 2) банк қызметі саласында жасалынатын
қылмыстар.
Соңғы жалдары банк қызметі саласындагы қылмыстардың тұрақты өсу
тенденциясын байқаймыз.
Банк қызметі саласындағы қылмыстарды құқықтық, әлеуметтік
-психологиялық, техникалық себептерін беріп қарауға болады.
Құқықтық сипаттағы факторларға мыналар жатады:
банк саласындағы кәсіпкерлік қызметтерді реттейтін нормативті
базаның жетілдірілмеуі;
құқық қорғау органдарының қызметтерін реттейтін нормативтік
базаларды жетілдірмеуі;
банк қызметі саласына құқық қорғау органдарының жеткілікті
дәрежеде әсер ете алмауы;
қылмыстық шаралардың (ҚР ҚК 194, 206, 207-баптары)
жетілдірілмеуі[2];
Әлеуметтік - психологиялық сипаттағы факторлар;
банк қызметі саласының криминализациялануы;
қазақстандықтардың мүмкіндігі мен қазіргі психологиялық
-физиологиялық жағдайларының сәйкес келмеу.
Техникалық сипаттағы факторлар:
жалған құжаттарды анықтайтын деректорлар, арнайы құрылымдарды күшейту,
иемденбеу;
құжаттардың қорғану белгілерін күшейтілмеуі.
Банктер нарықтық экономикада монополистерге айналып, барлық қаржылық
капиталдарға ие болады. Олар делдалдық қызметінің негізінен шығып, ұдайы
өндірістің барлық фазасының салаларына дендей енеді. Несие, жүйесі ең
қатерлі жолмен нақты өндіріске араласуы ықтимал. Банктер шаруашылық
өмірінің орталығына, барлық экономиканың ең басты жүйке торабына айналды.
Бұл жағдайда банкі қызметі саласындағы қылмыстардың да алдын алудың
әлеуметтік және экономикалық мәні Қазақстан Республикасының әлемдегі 50
өркениетті ел қатарына кіруі барысында Қазақстан халқының болашақтағы
тұрмыстық жағдайының жоғары болуы үшін зор болмақ [3].
Осы мәселе бойынша мемлекет тарапынан бір шешімдерді қолдану, бұл
проблеманы жоғары дәрежеге көтеру керек, себебі оны шешпей халқымыздың әл-
ауқатының үлкен шыңдардан көрінуі мүмкін емес. Соңғы жылдары жалпы
мемлекеттік дәрежеде экономикалық әсіресе банк қызметі саласындағы жұмыстар
мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудің негізгі бағыты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты банктік қылмыстармен күресу шараларының
жүйесін анықтау және банктік қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі
нормаларды тиімдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегідей міндеттер туындайды:
Тұтас банктік қылмыстарды зерттеу;
Банктік қылмыстардың себептерін анықтау;
Банктік қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
Банк қызметіндегі жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негізгі
белгілерге тоқтау;
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасын Қазақстан Республикасы
Коституциясы, Қазақстан Республикасы ұлттық банкі туралы, Банк және банк
қызметтері туралы заңдар, басқа да банк қатынасын реттейтін нормативтік
актілер, нормаларды бұзғаны үшін жауаптылық көзделген қаржы,
азаматтық (банктік) әкімшілік және қылмыстық заңнамалар құрайды.
1 БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1. Банк қызметі саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстардың түрі ретінде
Құқық сөзі мемлекет белгілеген немесе санкциялаған тәртібінің
(нормаларының) жалпыға міндетті ережелерінің жиынтығы дегенді білдіреді.
Қоғамдық өмірдің белгілі бір жүйесіндегі қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормаларды өзара байланыстыратын жиынтығы құқық саласын құрайды.
Құқықтың салалары ең алдымен өзінің реттейтін пәні бойынша
ажыратылады.
Әр саланың құқықтық реттеу пәні (яғни қоғамдық қатынастардың белгілі
бір түрі) өзіне тән ерекшелікті иеленеді, бұл өз кезегінде аталған
қатынастарды құқықтық реттеудің ерекшеліктерін айқындайды.
Саладағы құқықтық шектеу үшін қосымша негіз құқықтық реттеу әдісі
болып табылады. Құқықтық реттеу әдісі дегеніміз қоғамдық қатынастарға әсер
ететін тәсілдердің аталған құқықтың саласына тән жиынтығы болып табылады.
Егер құқықтық реттеу пәні сол құқық саласы әсер ететін қоғамдық
қатынастар жүйесін анықтауға мүмкіндік берсе, онда құқықтық реттеу әдісі
мұндай әсер етудің, реттеудің құралы ретінде көрінеді, сонымен қатар ол
аталған құқық саласын (пәнмен қоса) сипаттайды.
Банктік құқық дегеніміз не деген сауал бойынша әр түрлі көзқарас
кездеседі. Мәселен, М.М.Агарковтың пікірінше, банктік құқық негізінен
банктерге арналған сауда құқығының арнайы бөлімін білдіреді, банктік құқық
мәселесі азаматтық құқықты білуге жетелейді және несие теориясы және ақша
айналымымен түбегейлі танысуды талап етеді [4].
Ал А.И.Худяковтың көзқарасына сүйенсек, құқықтық институт ретінде
банктік құқық кешенді, яғни қаржы және азаматтық құқық нормаларынан тұрады
екен. Дейтұрғанымен А.И.Худяков құқықтың осы аталған салалары арасындағы
айырма мемлекеттік банктермен жүзеге асырылатын банк қызметі қаржы
құқығының пәні (бұл жағдайда қаржы-құқықтық шарттардың сипатын иеленетін
банк шотының шарттары да, банктік қарыздар да қосылады) болып табылады, ал
жеке меншік банктермен жүзеге асырылатын қызмет – азаматтық құықықтың пәні.
Мемлекеттің қаржы қызметінің әр алуандығы ретінде банк қызметіне арналған
банктік құқықтың сол бөлігін А.И.Худяков қаржы-банктік құқық деп атауды
ұсынады [5].
И.С.Гуревич банктік құқық қаржы құқығының айрықша қосалқы саласы болып
табылады деген тоқтамға келеді [6].
Ал Л.Г.Ефимова болса, өзге көзқарасқа жүгінеді, яғни банктік
құқықпен белгілі бір дәрежеде реттелетін қоғамдық қатынастарды, олар
құқықтың жеке саласының пәнін құрайтындай соншалықты өзіндік ерекшелігі бар
деп білуге болмайды екен. Аталған қоғамдық қатынастар Л.Г.Ефимованың
пікірінше құқықтың әр түрлі салаларының, ең алдымен, азаматтық, қаржылық,
әкімшілік нормаларымен реттеледі [7].
Бірқатар ресейлік авторлар банктік құқықты құқықтың дербес саласы
ретінде қарастырады.
Американдық заңгерлердің көзқарасы бойынша, банктік құқық – бұл
мейлінше сан қырлы термин. Ол банктердің ұйымдастыру және қызметінің жалпы
принциптерін қамтып қана қоймайды, сонымен қатар қаржы және онымен
байланысты қызметтерді көрсетудің тәртібін реттейтін нормалар жиынтығы да
болып табылады. Банк құқығы дегеніміз қаржы,әкімшілік және азаматтық
құқықтардың түйіскен жерінде қалыптасатын кешенді құқықтық институт болып
табылады. Мәселен, қаржы құқығы – елдің ақша жүйесін мемлекет арқылы
қалыптастыру және оның қалыпты жүзеге асуын қамтамасыз ету процесінде,
сондай-ақ мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру, бөлу мен ұйымдастыру
процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық саласы.
Қаржы құқығына реттелетін қатынастарға әсер етудің императивті – біржақты-
билік! әдісі тән. Қаржы қатынастарын құқықтық реттейтін императивті әдіс
төмендегідей белгілермен сипатталады:
мемлекеттік ұйғарым нормативті сипат алатын бір жақты құқықтық акті
нысанында көрінеді;
бұл ұйғарым тараптардың әрекетін мұқият реттейді;
тараптардың өзара құқықтары мен міндеттері мемлекеттен туындайды және
аталған қатынастарды реттейтін сол нормативьік актіден туындайды;
тараптар мемлекеттің ұйғарымынан бас тартуға құқылы емес;
мемлекеттің ұйғарымы мемлекетпен не сот арқылы, не бір жақты тәртіпте
жүзеге асырылатын мәжбүрлеу тұтқасымен қамтамасыз етіледі;
әрекет етуді таңдау, оның ішінде тараптардың келісім негізінде, тіптен
болмайды, не қандайда бір болмайтын сәттерге қатысты келеді;
ұйғарым орындамау тараптардың заңдық тұрғыдан жауапкершілікке (әдетте
әкімшілік және қылмыстық) әкеп соқтырады;
мемлекеттің қаржы құқығы қатынастарын білдіретін субъект неғұрлым кең
құқықтарды иеленеді, сондай-ақ әдетте оған мемлекеттің ұйғарымын мәжбүрлеп
жүзеге асыру мүмкіндігін беретін билік өкілеттіктерін еншілейді.
Мемлекеттік басқару органы болып табылатын Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі жекелеген банк операцияларының түрлерін жүзеге асыратын
екінші деңгейдегі банктермен және ұйымдармен өзара қарым-қатынастарында бұл
әдісті кеңінен қолданады.
Азаматтық құқық тауар-ақша және өзге де мүліктік қатынастарды,
сондай-ақ жеке мүліктік емес мүліктікке байланысты қатынастарды реттейтін
нормалар жиынтығын көрсетеді. Аталған қоғамдық қатынастарды реттейтін
азаматтық-құқыққа өз тәсілі тән, бұл сол немесе басқа азаматтық
қатынастарға қатысушыларға әсер ету тәсілдерінің, әдістерінің жиынтығы
дегенді білдіреді. Ол бұл қатысушылардың теңдігін, диспозитивтілігін
(құқықтарды бұзғаны үшін жауапкершілікті таңдау мүмкіндігін бекіту, сондай-
ақ дауларды төрелік немесе аралық сотта айырықша тәсілмен шешу) сипаттайды.
Азаматтық құқықпен реттелетін қатынастар шаруашылық субъектісі ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі қызметінің процесінде, сондай-ақ банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдардың
қызметі процесінде пайда болады.
Құқықта экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседі. Экономикалық
қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым (economik erime,
delinguance d' affairess). Ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
халықаралық деңгейде экономика саласында мемлекеттің белсенді
ынтымақтастығына, атап айтқанда экономикалық прогреске жәрдемдесу керек.
Сайып келгенде, бұл өндірісті, технологияларды дамытуды, халықтық сауда
көлемін ұлғайтуды, халықаралық жобаларды әзірлеп, оларды жүзеге асыруды,
бірлескен экономикалық және қаржылық институттар құру, сондай - ақ
экономика саласындағы құқық бұзушылықтардың, экономикалық қылмыстарды алдын
алуды қажет етеді.
Экономикалық қылмыс ұғымы туралы ғылымда бірнеше пікірлер бар. Бу
Свенсон экономикалық қылмысты ұзаққа созылатын, жүйелі, пайда күнемдік
ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет саласында жиі кездесетін,
жазаланатын әрекет деп есептейді. Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиеті
барлық экономикалық қылмыстарға тән емес.
Ал, Тіленшиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегі белгілерді
жатқызады:
олардың экономикалық -шаруашылық механизмдермен байланыстылығы;
қылмыспен қол сұғылатын экономикалық қатынас жүйесіндегі тұлғалар
ғана қылмыстың субъетілері бола алады [8].
Аталған белгілер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрі бірдей жүйелі түрде жасалына
бермейді, сондай - ақ қылмыскердің тек сол экономикалық жүйедегі тұлғаның
бірі болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргізу қызметін бұзады.
Қылмыскер өзіне материалдық игіліктерді алу үшін шаруашылық механизімдерді
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизімнің звенолары бір -
бірімен тығыз байланыста. Қылмыспен бір звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизімдеріне эрозия алып келеді. Экономикалық қылмыстардың
кейбір пайдакүнемдікпен, басқа ниетпен де жасалынады.
Д.Д. Дженаро мен Э. Бетерс: Экономикалық қылмыстар - байлық жинаудың
әділ процесі, ол заңмен қорғалатын рыногтық ойын ережесін бұзады, - дейді.
Шаруашылық қылмыс экономикалық қылмыстардың бір түрі ретінде, - дейді
Вороженин В., - материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, тарату,
пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарқа қол сұғады. Шаруашылық
қылмыстың топтық объектісі рыногтық экономиканың дамуына негізделген,
қоғамдағы шарашылық қызмет саласында қалыптасқан, мемлекетпен қорғалынатын
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады [9].
Ал, Дементьева Е.Е. диссертациялық жұмысында экономикалық қылмыстарға
тән белгілерге төмендегілерді жатқызады:
материалдық игіліктерді тарату үшін (пайдакүнемдік) жасалуы;
жәбірленушілердің ұжымдылығы және белгісіз болуы;
ұзақ, жүйелі;
мемлекеттің, кәсіпкердің және жеке азаматтардың мүдделеріне
шығындардың келуі.
Автор өз еңбегінде экономикалық қылмыстар мәселесін көтереді, шығын
келген тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игілікке шығын келсе,
әдетте қылмыстық әрекет тұлғаны меншік құқығына да нұқсан келтіреді, деп
есептейді. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншік құқығынан қауіптірек болады
да, қылмыстың объектісі ретінде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандырылған қызметтің болуы міндетті емес.
Жаңа қылмыстық кодекстің қабылдануымен экономикалық қызметтегі
қылмыстық құқықпен қорғалынатын мүдделер, сәйкесінше олардан туындайтын
қатынастардың қатары да (ҚР ҚК 189-227 баптар) толықтырылды. Мемлекеттің
тиісті дәрежеде ақша - несие жүйесіне, құнға, банктерге өз бақылауының
төмендеуіне ақшамен есептесу, несие жүйесінде түрлі криминалды нысандағы
қылмыстар күшейді.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті өндіруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабы тигізетін
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс - әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркінде бір қалыпты дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған қылмсытық кодексте қарастырылып отырған тараудың
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындарда сол қызмет процесінде
қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бірқатар қылмыстардың міндетті түрдегі нышаны -
ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгі (ҚК - тің 199
бабы), коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтер (200 - бап),
бағалы қағаздар (202, 205 - бап), жалған ақша (206 - бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттары (207 - бап),
акциздік алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбісінің объективтік жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбіреулері әрекетсіздік арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелік берешекті өтеуден эдейі жалтару (ҚК - тің 195 - бабы),
шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап), бухгалтерлік есеп
ережелерін бұзу (218 - бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222 -
баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбір қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны, ол - заңда көзделген қоғамға қауіпті зардаптары болуы. Оларда
материалдық құрам болады. Мысалы, ҚК - тің 192 - 194, 196 - 198, 203 - 205,
215 - 222 - баптарында көзделген қылмыстар.
ҚК - тің осы қарастырылып отырған тарауына кіретін бірқатар баптарда
бланкеттік сипат бар. Мысалы, ҚК - тің 197, 205, 218 -баптары.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың барлығы субъективтік
жағынан, өздерінің әдейі, қасақана жасалғандығымен сипатталады. Олардың
кейбіреулерінің субъективтік жағының міндетті түрдегі нышаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚК -тің 192, 193, 198, 204 - баптары).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың субъектісі қылмыс жасаған
кезде 16 жасқа толған, есі дүрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбіреулерінің субъектісі тек лауазымды адамдар (ҚК - тің 198, 225 -
баптары), банк қызметкерлері қана (189, 225 - баптары) болады.
Тікелей субъектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚК - тің
189 бабы), заңсыз кәсіпкерлік (190 - бап), заңсыз банктік қызмет (191 -
бап), жалған кәсіпкерлік (192 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе өзге мүлікті заңдастыру (193 - бап), монополистік іс -әрекеттер және
бәсекені шектеу (196 - бап), көрнеу жалған жарнама беру (198 - бап),
тауарлық белгіні заңсыз пайдалану (199 - бап), коммерциялық немесе банктік
құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200 - бап),
кәсіптік спорт жарыстарының және ойын - сауық коммерциялық
конкурстардың қатысушылары мен ұйымдастырушыларын сатып алу (201 -
бап), банкроттық жағдайдағы заңсыз іс - әрекеттер (215 - бап), әдейі
банкроттық (217 - бап), бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу (218 - бап),
табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәліметтерді тіркеу (225 - бап), мәміле
жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету (ҚК - тің 226 - бабы);
2) ақша - несие саласынағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК - тің 194 - бабы), несиелік ерешекті өтеуден әдейі
жалтару (195 - бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202
- бап), бағалы қағаздарды ұстаушылар тізіміне көрнеу жалған мәліметтер
енгізу (203 - бап), бағалы қағаздар мен жүргізілетін опрециялар туралы
көрнеу жалған мәліметтер беру (204 - бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргізу ережелерін бүзу (205 - бап), жалған төлем карточкалары мен өзге
төлем және есеп айырбасу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК - тің 207 -
бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздік алым маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (208 - бап), экономикалық контробанда (209 -
бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап): банк операциялары
туралы көрнеу жалған мәліметтер беру (219 - бап), банктік ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220 - бап), азаматтық салық төлеуден жалтаруы (221 -
бап), ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК - тің 222 - бабы);
4) сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшілік
сауда - саттықтар мен аукциондарды өткізушілердің белгіленген тәртібін
әдейі бұзу (197 - бабы), тұтынушыларды алдау (223 -бап), заңсыз сыйақы алу
(ҚК - тің 224 - бабы).
5) экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру, ЭВМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК - тің 227 - бабы).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрі банктік
қылмыстар деп аталынады. Банктік қылмыстарға банк саласында жасалынатын
қылмыстар болып табылады. Қайыржанова С.Е. диссертациялық жұмысында банк
саласындағы қылмыстарды екі топқа бөлінеді, оның бірі тікелей меншікке қол
сұқса, екінші тобы банк қызметі саласында жасалынатын қылмыстар.
Банк жүйесі кез келген қазіргі заманға мемлекет экономикасының маңызды
элементтерінің біріне саналады, ол кез келген қоғамның өмір сүруіне зор
ықпал етеді. Ол тек еркін ақша қаражаттарын шоғарландыруды және оны ресми
айналымға салуды қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын
салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің
шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі
болып табылады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе қаржы
жүйесінің бөлігі болып табылады. Барлық қаржы ресурстары, тұрғындардың
қолында қалған немесе көтерме тауар айналымында бухгалтерлік есепте
көрсетілмей және кассадан өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу
тәртібі туралы ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы, іс жүзінде
банк арқылы өтеді. Қалыпты істейтін ақша айналымы және тұтастай алғанда
қаржы жүйесі банктердің қызметіне тікелей байланысты болады. Елдегі жұмыс
істейтін банктер әр түрлі ұйымдардың тарамдалған жиынтығы ғана емес, бұл
белгілі бір дәрежеде ұйымдастырылған жүйені білдіреді. Оның буындарының
сандық құрамы мен сапалық деңгейі екі негізгі фактордың ықпалын сезінеді:
1) экономикалық банктерге деген объективті сұранысы;
2) мемлекет тарапынан мақсатқа лайықты реттеу.
Мемлекеттік банктің банктік жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның
қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттігі мен
шетелдік валюталарға қатысты бағамы (курсы) тәуелді, мұның өзі мемлекеттің
егемендігі үшін бірінші кезекегі маңызға ие болады. Кез келген егеменді
мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету,
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ұғымының бөлігі ретінде,
стратегиялық мәнге ие болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі
макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде
маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банк жүйесі
бар. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі еліміздің орталық банкі болып
табылады, Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейі
болып табылады. Өзге барлық банктер банк жүйесінің төменгі (екінші)
деңгейіне қатысты болады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі Заңына сәйкес банк қызметі
банктік операцияларды жүзеге асырц, сондай-ақ банктердің заңмен белгіленген
өзге де операцияларды жүргізуі болып табылады.
Банк операцияларына жататындар:
заңды тұлғалардың депозиттерін, банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
жеке тұлғалардың депозиттерін, банктік шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
банкілер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың коррепонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргізу, онда аталған
тұлғаға жататын тазартылған бағалы металдардың нақты саны көрсетіледі;
кассалық операциялар: банкноттар мен монеталарды қабылдау, беру, қайта
санау, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаттап буу және сақтау;
аудару операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аудару жөніндегі
тапсырмаларын орындау;
есептеу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері мен өзге де
қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
заем операциялары: төлем, мерзім және қайтарым талаптарына сәйкес ақша
нысанда несие беру;
жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде коррепондент банктердің
тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру;
сенім операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі үшін және оның
тапсыруымен ақшаны және тазартылған бағалы металдарды басқару;
банкаралық клиринг: төлемдерді жинау, салыстырып тексеру, сұрыптау және
растау, сондай-ақ олардың өзара есебін жүргізу және клирингке
қатысушыларының таза позицияларын айқындау;
сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй-жайларды жалға беруді
қоса клиенттердің құжаттамалық нысанында шығарылған бағалы қағаздарын,
құжаттары мен қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды және
өзге де қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несие беру;
төлем карточкаларын шығару;
банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау және қайта жөнелту;
шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельдерді қоспағанда);
чектік кітапшаларын шығару;
аккредитивті ашу (ұсыну) және растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік кепілдіктерін беру;
үшінші тұлғалар үшін ақша түріндегі орындауды көздейтін банктік кепіл
болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру.
Микронесиелік ұйымдар ретінде тіркелген заңды тұлғалардың
микронесиелерді беру жөніндегі қызметі банк операцияларына жатпайды.
Банктер мен өзге де заңды тұлғалар барлық банк операцияларын
Қазақстанның Ұлттық Банкінің лицензиясы болғанда ғана жүзеге асыруға
құқылы.
Банк қызметі саласындағы қылмыстылыққа заңсыз банктік қызмет (ҚР ҚК
191 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті
заңдастыру (193 - бап), несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (195 -
бап). Бағалы қағаздарды шығару (эсиссия) тәртібін бұзу (202 - бап) жалған
ақша несие бағалы қағаздар жасау немесе сату (206 - бап), жалған төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
(207 - бап), несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194 - бап)
жатады.
Қылмысты қоғамға қауіпті деп санау үшін қылмыстың құрамының барлық
элементтерінің бар-жоқтығын білу қажет. Атап айтқанда, қылмыстың субъектісі
(кім мүддеге қол сұқты), қылмыстың объектісі (неге немесе кімге қол сұқты),
объективтік жағы (қандай әрекетпен), субъективтік жағы (қандай оймен,
мақсатпен) болуы тиіс. Қылмыстық заңның диспозицияларында нақтылы құрамның
белгілері көрсетіледі. Квалификациясын яғни саралауын дәлме-дәл тапқанда
әуелі біз қылмысты анықтап, бұл қылмыста қай құрамның белгілері бар
екендігін анықтау деп түсінуіміз керек. Ал егерде осы көрсетілген
құрамдардың өзіне тән бір белгісі болмаса, онда қылмыстың құрамы жоқ деп
есептеліп, қылмыстық іс-әрекет жасалды деуге болмайды.
Қылмыстың құрамының белгілері тек қана Ерекше бөлімнің
диспозицияларында қаралмай Жалпы бөлімнің ережелері мен баптарында
қаралады. Қылмыстың ұғымы, белгілері, қылмыстық жауапкершілік кінәлінің жас
шамасы, есінің дұрыстығы, қандай жағдайда қылмыс жасағаны (маскүнемдік,
қорғануға мәжбүр болу және басқа жағдайлар), қылмыс жасауға даярланып
ойлануы, оқталғандық, оның жауапкершілігін қылмыс жасаудан өз еркімен бас
тартуы, қылмысқа қатысуы осы көрсетілген нормалар Жалпы бөлімде қаралғанна
кейін Ерекше бөлімнің іс-әрекетке (әрекетсіздікке) байланысты дәлме-дәл бап
табу қажет екендігі белгілі.
Жалпы құрамның негізгі белгілері:
- объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамдық қарым-қатынас,
жүзеге асырылатын іс-әрекет.
- Объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамға қауіпті іс-әрекет,
келтірілген зардап (нәтиже) немесе зардап тудыратын іс-әрекет.
- Субъектісін сипаттайтын белгілер – қылмыстық жауапкершілікке сәйкес
келетін жас шамасы, есінің дұрыстығы.
- Субъективтік жағын сипаттайтын белгілер – кінәсі (қасақана,
абайсыздықта).
Осы көрсетілген құрамның белгілерінің міндетті түрде болуы қажет, егер
бір белгісі болмаса қылмыс болмайды, кінәлі қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды.
Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын, қол
сұғылғаны үшін жауаптылық көзделген қоғамдық қатынастар танылады.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі болып тек қылмыстық заңмен
қорғалатын, зиян келтірілетін немесе келтірілуі мүмкін қоғамдық қатынастар
танылады.
Қылмыс объектісі әрбір қылмыс құрамының қажетті белгісі болады, егер
әрекет ешқандай объектіге бағытталмаса немесе қылмыстық заңда көзделмеген,
қорғалмайтын объектіге бағытталса онда іс-әрекет қылмыс деп саналмайды.
Қылмыс объектісі елеулі мәнде қылмыстың табиғаты мен қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтайтын қылмыс құрамының қажетті белгісі. Объектіге
сүйене отырып, біз қылмыс құрамының сипатын және қай топтағы қылмыстардың
жасалғандығын анықтаймыз (адам өлтіру немесе қорлау, мемлекет мүлкін ұрлау
немесе пара алу).
Қылмыс объектісі құқықтың белгілі бір жүйесінде басым құндылықтарды
қорғайтын болғандықтан елеулі маңызға ие болады.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, қылмыстың әлеуметтік-саяси
мазмұнын ашуға, оның қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетуге ықпал етеді,
нақты қоғамға қауіпті іс-әрекетті дұрыс жіктеуге жол ашады және бұл кіналы
адамға әділ жаза тағайындауға қажетті шарт болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісін жалпы, тектік және
тікелей деп жіктеу қалыптасқан.
Жалпы объекті деп қылмыстық заң нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы танылады. Кез келген қылмыс қашанда белгілі бір
қоғамдық қатынасқа залал немесе өзге де зиян келтіретін болғандықтан жалпы
объекті барлық қылмыс үшін, сонын ішінде банкі қызметі саласындағы
қылмыстар үшін де бірдей болып табылады.
Тектік объекті – қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстықзаңмен қорғалатын
біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Тікелей объект деп бір немесе бірнеше қылмыстарға тікелей
бағытталатын, қылмыстық заң қорғайтын нақты бір қоғамдық қатынас танылады.
Тікелей объект – бір немесе бірнеше нақтылы нақтылы қоғамдық қатынасқа
қол сұғатын қылмыстың түрлеріне байланысты белгіленеді, яғни тектік
(топтық) объектіге жататын қатынастардың тек бір ғана түрі. Кейбір
қылмыстардың бір топтық объектісінде бір тікелей объект, бірнеше қылмыс
болуы мүмкін.
Қылмыстық нормалардағы іс-әрекетті бір-бірінен ажырату үшін қоғамға
қаншалықты қауіптілігін білу үшін, қандай зардап келтіргенін айыру үшін
қылмыс құрамының тікелей объектісінің маңызы зор. Қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарда қылмыстық іс-әрекет алдымен нәрсеге зиян келтіреді.
Нәрсе объектінің заттық түрі немесе иесі болып табылады. Объектіге жататын
қоғамдық қатынасты атқарушы немесе соның иесін нерсе (предмет) дейміз.
Қылмыстық іс-әрекет адамның қылығы. Олай болатын болса, қылмыскердің
жеке басын, жасаған іс-әрекетіндегі ниетін, мақсатын нақтылап қарамай,
адамның қылығын анықтау мүмкін емес. Сонымен қатар қылмыскердің іс-
әрекетіндегі ішкі көрінісін, мінез-құлқын тұжырымдап қарауды қажет етеді.
Қылмыстық іс-әрекеттегі қылмыс құрамының объектісін, қоғамдық қарым-
қатынасты анықтағаннан кейін, қылмыстық іс-әрекеттің сыртқы жағын, қоғамға
қаншалықты қауіптілігін, келтірген зардабын қараймыз. Қылмыстың объективті
жағы – қылмыстық заң қорғайтын мүддеге қоғамға қауіпті іс-әрекет
(әрекетсіздік) қол сұғу арқылы қылмыскердің келтіретін зардабының сыртқы
көрінісі. Қылмыстық іс-әрекетте қоғамдық қатынасты бұзғанда алғашқы
қаралатыны қылмыскердің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) сыртқы жағы.
Қылмыстық іс-әрекетте қылмыскер өзінің қоғамға қауіпті іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) арқылы қылмыстық зардаптың болуына немесе зардаптың тууына
әсер етеді.
Әрине, қылмыскердің іс-әрекетінің жасалған орны, уақыты, әдісі,
тәсілі, ой-пікірі тағы да көптеген сыртқы жағының негіздері қылмыстың басқа
да құрамдарының негіздеріне байланысты болады. Құрамдарының негіздері бір-
бірімен байланысып, ұштасып, бірін-бірі толықтырып, жалғасып жатады.
Қылмыскердің іс-әрекетін (әрекетсіздігін) сыртқы жағынан қарағанда оның
ішкі жағын, қол сұққан мүддені, қарым-қатынасты, келген зардапты іс-
әрекетпен (әрекетсіздікпен) арасындағы байланысын, қылмыскердің ой-пікірін,
ниетін, мақсатын, жеке басын қарауды қажет етеді. Сонымен қылмыстың
объективтік жағына мынадай негіздер кіреді:
1. Қылмыстың сыртқы жағы қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекетсіздік);
2. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттен (әрекетсіздіктен) келетін қылмыстың
зардабы;
3. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттен (әрекетсіздіктен) келетін қылмыс
зардаптарының арасындағы байланыстар;
4. Қылмыстық іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің) жасалатын орны, уақыты,
әдісі, т.б. жағдайлар [10].
Қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекетсіздік). Кейбір жасалған қылмыс тек
қана қауіпті іс-әрекетпен жасалады, іс-әрекетсіз қылмыс жасалуы мүмкін
емес.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда тыйым салынған әрекетті
жасаушылық дедік. Ал әрекетсіздік қылмыстық заңда міндеттеген істі
істемеушілік дедік. Сонда қылмыстық іс-әрекет әрекетпен және
әрекетсіздікпен жасалады.
Үзіліссіз, созылмалы, құрамалы қылмыстарда әрекет пен әрекетсіздіктің
өзіндік ерекшеліктері болады.
Үзіліссіз – белгілі бір қысқа мерзімде ғана істелмей, үзілмей ұзақ
мерзім ішінде жасалынып отыратын іс-әрекет. Мысалы, заңсыз қару-жарақ
сақтау, заңсыз бас бостандығынан айыру, міндетті әскери қызметтен бас
тарту, тағы басқалар. Мұндай қылмыстық істер қанша мерзімге созылса да бір
қылмыс болып есептеледі. Қылмыскер өзі айыбын мойындап келсе немесе ішкі
істер органы қызметкерлерді арқылы келсе, сол күннен бастап қылмыстық іс-
әрекет аяқталды деп саналады.
Созылмалы қылмыс деп қанша уақытқа созылса да бәрібір саналатын іс-
әрекетті айтады. Бір қылмыстық іс-әрекет бірнеше әрекеттен және
әрекетсіздіктен құралуы мүмкін. Бірақ барлығы бір қылмыстық істі немесе
ойды жүзеге асыру мақсатымен бір объектінің мүддесіне қол сұғу арқылы
жасалады. Мысалы, зат сатып алушыларды таразыдан, өлшеуден, есептен алдау –
іс-әрекет қаншалықты созылса да бір қылмыс болып есептеледі (дүкеншінің
бірнеше жыл бойы бір объектіден бірнеше қылмыстық іс-әрекет жасауы –
созылмалы). Созылмалы іс-әрекеттің үзіліссіз іс-әрекеттен айырмашылығы –
үзіссізде үзілмей ұзақ уақыт жасалса, созылмалыда жеке-жеке іс-әрекеттен
тұруы мүмкін. Созылмалы іс- әрекетті соңғы жасалған қылмыстық іс-әрекеттен
бастап аяқталды деуге болады.
Құралмалы – екі немесе одан да көп өз алдына жеке-жеке құрылатын,
бірақ құрамның құрылысы бойынша бір қылмыс есебіне саналатын қылмысты
айтады. Мысалы , 179-бапта шабуыл жасап тонау, қарақшылық – жәбірленушінің
денсаулығына қауіпті түрде күш жұмсалады, немесе қорқытып жеке мүлкін
алады. Бұл нормада қылмыс бірнеше әрекеттен тұрғанымен заң шығарушы оларды
бір қылмысқа санайды. Қылмыс аяқталды деу үшін бірнеше әрекет қажет.
Қылмыстық нормада қылмыстық іс-әрекетті басқа адамның қолымен жасау да
болады. Мұндай іс-әрекеттер дәрменсіздік немесе зорлау арқылы жасалатын іс-
әрекет. Дәрменсіздік деп адамның өзінің өзінің күшінен жоғары табиғат,
өндірістік механизм, хайуанат күштерінің басымдылығын немесе ауру
болғандықтан мәжбүрлік жағдайда істеген әрекет немесе әрекетсіздігі
танылады. Бұл әрекетте (әрекетсіздікте) қылмыстың құрамының негіздері жоқ
делініп, қылмыстық іс-әрекет жоқ деп саналады. Себебі, бұл қылмыстық іс-
әрекетті кінәлі өз ой-пікірімен саналы түрде жасаған деуге болмайды. Іс-
әрекетті (әрекетсіздікті) зорлап немесе қорқытып, күш жұмсап жасаған болса
онда да ол қылмыстық іс-әрекет болып саналады.
Қылмыстың қандай әрекетпен (әрекетсіздікпен) жасалғаны, қоғамға
қауіптілігі, болған зардабы, зардап пен іс-әрекет арасындағы байланысы,
қылмыстық іс-әрекеттің жасалған мезгілін, орнын, тәсілін, құрамының
объективті жағын анықтасақ, қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекет құрамының
субъективті жағын да анықтаудың қылмыстық құқықта зор маңызы бар. Құрамның
субъективтік жағын анықтау қоғамға қауіпті іс-әре-кетте адамның қылығы,
ойында жүрген ниетін, ойын әрекет арқылы сыртқа шығару, жузеге асыру. Адам
ойлап жүрген қылмыстық ой-пікірін, өз ықтиярымен сыртқа шығарады.
Субъективтік жағының негізгі белгілеріне: кінә, ниет, мақсат жатады. Сонда
объективтік жағы қылмыстық іс-әрекеттің сыртқы жағы, ал субъективтік
жағында іс-әрекеттің ішкі мәні қаралады.
Сонымен құрамның субъективтік жағы дегеніміз - адамның өзінің қоғамға
қауіпті іс-әрекетіне және қауіпті нәтижеге деген көзқарасы, ой-пікірі.
Адамның жасаған әрекетіне (әрекетсіздігіне) одан туындаған нәтижеге жауапты
деу үшін қылмыстық заңда бірнеше негізгі белгілерді көрсетеді. Құрамның
субъективтік жағын анықтау - қоғамға қауіпті әрекет (әрекетсіздік), олардан
пайда болған нәтиже, қылмыстық жауапкершілік оны жасаушы адам кінәлі деп
таныған жағдайда ғана қаралады. Қылмыстық құқықта қылмыстың кінәсіне көп
көңіл бөлінген. Қылмыстық жауапкершілік тек қана кінәсі болса ғана болады.
Кінәсі болмаса қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 3-бабында қылмыстық
жауапқа, жазаға тек қана қоғамға қауіпті іс-әрекет жасап, айыпты деп адам
тартылады делінген. Қылмыстық жауапкершілікке қылмыстың қурамының барлық
белгілері бар, заңда көрсетілген қылмыстық іс-әрекет жасаса ғана тартыла-
ды. Қылмыстық жауапкершілік пен жазаға тек қана қылмыстық іс-әрекетке
кінәлі адам ғана тартылады делінген.
Қылмыстық құқықта кінә негізгі белгі болып есептеледі. Кінә -
қылмыскердің өзінің қоғамға қауіпті іс-әрекетін, одан келетін нәтижеге,
қасақана немесе абайсыздықпен жасаған әрекетіне көзқарасы.
Кінә екіге бөлінеді. Қасақаналық және абайсыздық. Қасақана іс-
әрекеттің қауіптілігін біле тұра әдейілеп жасалады. Абайсыздықта жасалған
қылмыста кінәлі оның қоғамға қауіптілігін біле бермейді. Қылмыстық құқықта
абайсыздықпен жасалған іс-әрекеттен гөрі қасақаналықпен жасалған іс-әрекет
ауыр болып саналады. Сондықтан қасақаналық кінә барлық құрамның белгілерін
қамтиды. Объект, объективтік және субъективтік жақтарын кінәлі ойлап,
жоспарлап қылмыстық іс-әрекет жасауы да мүмкін.
Қылмыс құрамдағы ең қажетті белгілердің бірі - қылмыстың
субъектісінде, қылмыскердің жеке адамға тән ерекшелігін тек қана қылмыстық
құқықта емес, басқа да қүқықтарда (криминология, еңбекпен түзеу, сот
психиологиясы, педагогикада) зерттелген [11].
Қылмыстың субъектісі қылмыстық құқықта қылмыстық іс-әрекет деп
қорғалатын қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықта жасаған
және оған қылмыстық жауапкершілкі бере алатын кәмелеттік жасқа толған,
қабілеті бар адам. Заңдылық нормаларында қылмыстық жауап-кершілікті,
адамның өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатыны, өзін-өзі басқара алатыны
оның қабілетімен байланыстырылады.
1.2 Банк қызметі саласындағы жеке қылмыстар үшін жауапкершілік
1.2.1 Заңсыз банк қызметі
ҚР ҚК 191 - бапта келтірілген қылмыстық - құқықтық норма заңсыз
кәсіпкерлік (190 - бап) үшін жауапкершілік жөніндегі жалпы нормамен
салыстырғанда арнаулы норма болып табылады.
Заңсыз банктік қызметтің (191 - бап) құрамы заңсыз кәсіпкерлік (190 -
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсіпкерлікті жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктік қызметі міндетті түрде
мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс.
Банктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ . . . . . . . . .
. . . . . . 4
1. БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Банкі қызметі саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет саласындағы
қылмыстардың түрі ретінде . . . . . . . .
. . 9
1.2 Банкі қызметі саласындағы жеке қылмыстар үшін жауапкершілік .
22
1.2.1 Заңсыз банктік қызмет . . . . . . . .
. . . . . 22
1.2.2 Заңсыз жолмен алынған ақша қаражаттарын немесе өзге мүлікті
заңдастыру . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 23
1.2.3 Несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану . . . .
. . 27
1.2.4 Несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару . . . . .
. . 29
1.2.5 Коммерциялық немесе банкілік құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз
алу мен жария ету . . . . . . . . .
. . . . . . . 30
1.2.6 Банк операциялары туралы көрінеу жалған мәліметтер беру . .
33
1.2.7 Банктің ақша қаржатын заңсыз пайдалану . . . . .
. . . 34
2 БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың динамикасы, жалпы жағдайы мен
құрылымы . . . . . . . . . . .
. . . . . . 37
Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың себептері мен оған әсер ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 42
Банкі қызметі саласындағы қылмыскердің тұлғасы . . . . .
.46
Банкі қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алу шаралары . . 52
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . .
. . . . . . 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . .
59
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Қазақ мемлекетінің тарихында алғаш рет
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы қабылданып, оның кіріспесінде
біздің еліміздің мемлекеттік тәуелсіздігі бүкіл әлемге салтанатты түрде
жарияланды. Ендігі жерде тоталитарлық режимге экономика, саясат пен
идеологияның жалпы тәуелдігіне ешуақытта қайта оралмауға серт етілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Бүкіл халықтық ферендумда
қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғам, мемлекет
және азаматтардың негізгі қағидалары мен өмірлік қызмет бағыттарын бекітті
[1]. Оның алғашқы бабы, Қазақстан өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны; ең қымбат қазынасы адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екенін жария етті.
Бірнеше он жылдықтар бойы сақталған социалистік қоғамдық қатынастан
нарықтық қатынасқа көшу кезеңі, нақты тәуелсіздікті жүзеге асыру мен жас
мемлекеттің егемендікке жетуі оңай шару болмай, өзіндік қиындықтарға кез
болды, экономика саласында күйзелістерге ұшырады. Жұмыссыздар пайда болды,
еңбек ақы мен жәрдемақының төленбеуі нәтижесінде Республикамыз бірқатар
ереуілдер туғызады. Қоғамымызда қоғамдық және құқықтық тәртіп деңгейі
төмендеді.
Қазақстан халқына ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030
даму, қауіпсіздік және болашақ қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту атты
жолдауында біздің қоғамымыз бен мемлекетіміздің перспективті дамуы
жоспарланды. Жинақталған өмірлік тәжірибиеден арылмас үшін қоғамға қайта
қарау және ғылыми баға беру қажеттігі туындайды.
Басқа сапалық құқықтық және әлеуметтік жүйеге өту кезеңі бойынша уақыт
күрделі жұмыстар жүргізуді қажет етеді.
Осыған орай қоғамымыздағы өзгерістерге сәйкес мемлекеттік таразаланған
саясатымен қолдау табатын рухани атмосфераны қалыптастыру маңызды.
Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтардың қылмыстардың тұрақты
өсу тенденциясы қоғамдағы табиғи - саяси климатқа теріс әсер етеді, адамдар
ертеңгі күнге сенімсіздік тудырады.
Жалпы қылмыстылықтың қатарында экономикалық қылмыстар елеулі орын
салады.
Кейбір ізденушілердің пікірінше, экономикалық қылмыстардың өсу
себебіне мыналар жатады: әкімшілік - бюрократиялық механизімдердің етек
алуы, жемқорлықтың өсуі, қос моральдылық, жоғары билеуші эшелондардың
қылмысқа қатысуы, екі жақты заңдылық, яғни заң алдында шын мәнісінде азамат
пен басшылардың теңдігі, жұмыс нәтижесіне шын қызығушылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстарың ерекше ядросы банктік қылмыстар болып
табылады. Себебі қаржы саласы нарықтық экономиканың иіні. Соңғы жылдары
жалпы мемлекеттік дәрежеде экономикалық әсіресе банк қызметі саласындағы
жұмыстар мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудің негізгі бағыты болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен кәсіпкерліктің дамуы жағдайында
еліміздің экономикасында банк үлкен роль атқарады.
Банк ұғымы былайша алғанда, заң саласына жатпайтын, экономикалық ұғым
болып көрінетін тәрізді, бірақ құқықтық мәселелеріне зер салған кезде оның
қажеттілігі туындайды, өйткені, заң банк қызметін белгілі бір заңдық
салдармен байланыстырады.
Қазақстан Республикасында банк дегеннің өзі не екендігіне алғаш рет
1990 жылы заң жүзінде жауап беруге талпыныс жасалған болатын. Онда банк деп
ақшаларды орналастыру мақсатында, сондай-ақ өзге де банктік операцияларды
жүзеге асыру үшін ақша қаражаттарын тартуға уәкілетті мекемелер деген
тұжырым жасалды.
Нарықтық қатынастардың дамуы заңнаманы, оның ішінде банкке
қатыстыларын, жаңартуды талап етті. 1993 жылы 14 сәуірді Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңы
қабылданды, соған сәйкес банк ақша қаражаттарын тартуға және оны
қайтарылуы, төленетіндігі және жеделдігі жағдайында орналастыруға уәкілетті
мекеме болды. Ал ҚР Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы заң күші бар Жарлығына
сәйкес банктік қызметті жүзеге асыратын коммерциялық ұйым болып табылатын
Банк заңды тұлға болды.
Банктік қылмыстардың қауіптілігі ұлттық байлықтың шетелге кетуімен
тағыз байланысты. Үш жылдың өзінде (1996 - 1998) несиені заңсыз және
мақсатсыз пайдаланудан банкке 20 есе шығын келген. 1996 жылы 3 млрд.
теңгеден 1998 жылы 80 млрд. теңгеге дейін несие қайтарылмаған. Бұл
қаражаттың елеулі бөлігі шетелге өткен.
Банктік қызметтегі қылмыстардың қоғамға қауіптілігін тек экономикалық
шығындармен ғана өлшеуге болмайды. Оның әлеуметтік -психологиялық және
рухани зардаптары бар түрлі әлеуметтік топ иелері өз араларында негізсіз
бөлінуіне және топ иелері өз араларында негізсіз бөлінуіне және тәуелдігіне
алып келуде. Банктік қызмет саласында түрлі қылмыстық (криминалды)
бірлестіктердің арасында заңсыз баюға байланысты кекті соғыс болуды. Бұл
әрекеттер адамдардың өмірі, денсаулығы, бостандығына қарсы, отбасы
мүшелелері мен туыстарына қарсы қылмыстарға жалғасуда. 1993 - 1997 жылдарда
банк ұйымындағы жауапты қызметшілер мен басшылардың өміріне қол сұққан 100
- ден аса қылмыстар құқық қорғау органдарымен тіркелген. Сондықтан да банкі
саласындағы қылмыстардан қазіргі кезде жәбір көретіндер өте көп деуге негіз
бар.
Банк қызметіндегі қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің келесі қыры - оның
латентілігінде. Қолдағы бар деректерге қарасақ, жалпы қозғалған қылмыстық
істердің әрбір оныншысы сотқа жетеді.
Зерттеліп отырған саладағы криминалды жағдайлар құқық қорғау және
бақылаушы органдардың қызметкерлерінің дайындығының болмауы және
жауапсыздығы, банктік қылмыстарды ашу және алдын алу кезінде оларды
қызметтері координациялаудың тиімсіздігі әсерінен көбейді.
Бүгінгі таңда банк қызметіндегі қылмыстылықтың алдын алудың
криминологиялық негізінің болмауын айтпай кете алмаймыз. Қазақстан
Республикасында банктік қылмыстар тұтас зерттеліп болмаған.
Жалпы және арнайы әлеуметтік, сондай - ақ қылмыстық құқықтық шараларды
сәйкестендіру, қылмыскерге әсер ететін шараларды анықтау арқылы банкі
қызметі саласындағы қылмыстардың алдын алуды тиімді ұйымдастыруға болады.
Ол ел экономикасын қорғау және дамытудың, банк қызметін дұрыс қамтамасыз
етудің басты алғышарттары болмақ.
Сондықтан да Қазақстан Республикасы ел Президентінің Елдің жағдайы
мен ішкі жеке сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жолдауында былай
делінді:
Мыналарды жасау қажет:
шаруашылық субъектілерінің банктік несие алуына мүмкіндік беру;
мемлекет қарыздарын кезектілікпен жоюдың кешенді шараларын жүргізу
экономикадағы қарыздарды қайтаратында мақсатты топтар құру;
экономиканың өсуіне, мемлекет қатынасы түсетін және азаматтарға тікелей
пайдалы болатын бағдарламаларға мемлекет қаражатын бөлу.
Бұл жағдайда зерттеу тақырыбының өзектілігі құрайды.
Банк жүйесі – нарықтық экономиканыңең маңызды әрі ажырағысыз құрылымы.
Банктер мен ақша-тауар қатынасы тарихи тұрғыда қатар (параллель) дамып, бір-
бірімен тығыз байланыста. Банктер басқарудың барлық деңгейіндегі халық
шаруашылығымен күн сайын тікелей байланысты. Банктер арқылы ұдайы өндіріс
процесіне қатысушылардың экономикалық мүдделері қанағаттандырылып отыр.
Егеменді еліміз дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі ретінде,
адам құқығы мен босатандығының басымдылығын мойындай отырып, демократиялық
қоғам және құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлағаны төл Конституцияда
баянды етті.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру бұрынғы социалистік құқықтың, сот және
құқық қорғау органдарының мемлекеттендірілген жазалаушы сипатын
идеологиялық және саяси ұрандармен бүркемелеген кеңестік тоталитаризмнен
мұраға қалған кеселдерден заң жүйесін тазартуды талап етеді.
Қылмыстық заңдарда құқыққа қарсы мінез-құлық танытуға сенімді тосқауыл
қойып, бастамашылдық пен іскерлікті тежейтін тыйым салушылықты алып тастап,
адамның шығармашылық әлеуетін негізсіз шектеулерден босату қажет.
Қазіргі нарықтық қатынастардың, еркін кәсіпкершіліктердің жаңа
түрлерінің пайда болуына байланысты қылмыстың белгілері мен құрамы одан әрі
зерттелуі тиіс.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрі банктік
қылмыстар болып табылады.
Қазақстан Республикасының банктік заңнамасы елдің банк жүйесін
ауқымында іске асырылып жатқан банктік қызметке байланысты туындайтын
экономикалық банктік қатынастарды және ұйымдастыру банктік қатынастарды
реттейтін Қазақстан Республикасының заңдарының жиынтығынан тұрады.
Банк қылмыстары екіге бөлінеді: 1) банк саласында кездесетін меншікке
тікелей қол сұғатын қылмыстар. 2) банк қызметі саласында жасалынатын
қылмыстар.
Соңғы жалдары банк қызметі саласындагы қылмыстардың тұрақты өсу
тенденциясын байқаймыз.
Банк қызметі саласындағы қылмыстарды құқықтық, әлеуметтік
-психологиялық, техникалық себептерін беріп қарауға болады.
Құқықтық сипаттағы факторларға мыналар жатады:
банк саласындағы кәсіпкерлік қызметтерді реттейтін нормативті
базаның жетілдірілмеуі;
құқық қорғау органдарының қызметтерін реттейтін нормативтік
базаларды жетілдірмеуі;
банк қызметі саласына құқық қорғау органдарының жеткілікті
дәрежеде әсер ете алмауы;
қылмыстық шаралардың (ҚР ҚК 194, 206, 207-баптары)
жетілдірілмеуі[2];
Әлеуметтік - психологиялық сипаттағы факторлар;
банк қызметі саласының криминализациялануы;
қазақстандықтардың мүмкіндігі мен қазіргі психологиялық
-физиологиялық жағдайларының сәйкес келмеу.
Техникалық сипаттағы факторлар:
жалған құжаттарды анықтайтын деректорлар, арнайы құрылымдарды күшейту,
иемденбеу;
құжаттардың қорғану белгілерін күшейтілмеуі.
Банктер нарықтық экономикада монополистерге айналып, барлық қаржылық
капиталдарға ие болады. Олар делдалдық қызметінің негізінен шығып, ұдайы
өндірістің барлық фазасының салаларына дендей енеді. Несие, жүйесі ең
қатерлі жолмен нақты өндіріске араласуы ықтимал. Банктер шаруашылық
өмірінің орталығына, барлық экономиканың ең басты жүйке торабына айналды.
Бұл жағдайда банкі қызметі саласындағы қылмыстардың да алдын алудың
әлеуметтік және экономикалық мәні Қазақстан Республикасының әлемдегі 50
өркениетті ел қатарына кіруі барысында Қазақстан халқының болашақтағы
тұрмыстық жағдайының жоғары болуы үшін зор болмақ [3].
Осы мәселе бойынша мемлекет тарапынан бір шешімдерді қолдану, бұл
проблеманы жоғары дәрежеге көтеру керек, себебі оны шешпей халқымыздың әл-
ауқатының үлкен шыңдардан көрінуі мүмкін емес. Соңғы жылдары жалпы
мемлекеттік дәрежеде экономикалық әсіресе банк қызметі саласындағы жұмыстар
мен күрес жалпы қылмыстылықпен күресудің негізгі бағыты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты банктік қылмыстармен күресу шараларының
жүйесін анықтау және банктік қылмыстар бойынша жауаптылық жөніндегі
нормаларды тиімдеу.
Аталған мақсатқа жетуде төмендегідей міндеттер туындайды:
Тұтас банктік қылмыстарды зерттеу;
Банктік қылмыстардың себептерін анықтау;
Банктік қылмыстардың алдын алу шараларын тану;
Банк қызметіндегі жекеленген қылмыстардың құрамын сипаттайтын негізгі
белгілерге тоқтау;
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасын Қазақстан Республикасы
Коституциясы, Қазақстан Республикасы ұлттық банкі туралы, Банк және банк
қызметтері туралы заңдар, басқа да банк қатынасын реттейтін нормативтік
актілер, нормаларды бұзғаны үшін жауаптылық көзделген қаржы,
азаматтық (банктік) әкімшілік және қылмыстық заңнамалар құрайды.
1 БАНКІ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТАРҒА ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМА
1. Банк қызметі саласындағы қылмыстар экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстардың түрі ретінде
Құқық сөзі мемлекет белгілеген немесе санкциялаған тәртібінің
(нормаларының) жалпыға міндетті ережелерінің жиынтығы дегенді білдіреді.
Қоғамдық өмірдің белгілі бір жүйесіндегі қоғамдық қатынастарды
реттейтін нормаларды өзара байланыстыратын жиынтығы құқық саласын құрайды.
Құқықтың салалары ең алдымен өзінің реттейтін пәні бойынша
ажыратылады.
Әр саланың құқықтық реттеу пәні (яғни қоғамдық қатынастардың белгілі
бір түрі) өзіне тән ерекшелікті иеленеді, бұл өз кезегінде аталған
қатынастарды құқықтық реттеудің ерекшеліктерін айқындайды.
Саладағы құқықтық шектеу үшін қосымша негіз құқықтық реттеу әдісі
болып табылады. Құқықтық реттеу әдісі дегеніміз қоғамдық қатынастарға әсер
ететін тәсілдердің аталған құқықтың саласына тән жиынтығы болып табылады.
Егер құқықтық реттеу пәні сол құқық саласы әсер ететін қоғамдық
қатынастар жүйесін анықтауға мүмкіндік берсе, онда құқықтық реттеу әдісі
мұндай әсер етудің, реттеудің құралы ретінде көрінеді, сонымен қатар ол
аталған құқық саласын (пәнмен қоса) сипаттайды.
Банктік құқық дегеніміз не деген сауал бойынша әр түрлі көзқарас
кездеседі. Мәселен, М.М.Агарковтың пікірінше, банктік құқық негізінен
банктерге арналған сауда құқығының арнайы бөлімін білдіреді, банктік құқық
мәселесі азаматтық құқықты білуге жетелейді және несие теориясы және ақша
айналымымен түбегейлі танысуды талап етеді [4].
Ал А.И.Худяковтың көзқарасына сүйенсек, құқықтық институт ретінде
банктік құқық кешенді, яғни қаржы және азаматтық құқық нормаларынан тұрады
екен. Дейтұрғанымен А.И.Худяков құқықтың осы аталған салалары арасындағы
айырма мемлекеттік банктермен жүзеге асырылатын банк қызметі қаржы
құқығының пәні (бұл жағдайда қаржы-құқықтық шарттардың сипатын иеленетін
банк шотының шарттары да, банктік қарыздар да қосылады) болып табылады, ал
жеке меншік банктермен жүзеге асырылатын қызмет – азаматтық құықықтың пәні.
Мемлекеттің қаржы қызметінің әр алуандығы ретінде банк қызметіне арналған
банктік құқықтың сол бөлігін А.И.Худяков қаржы-банктік құқық деп атауды
ұсынады [5].
И.С.Гуревич банктік құқық қаржы құқығының айрықша қосалқы саласы болып
табылады деген тоқтамға келеді [6].
Ал Л.Г.Ефимова болса, өзге көзқарасқа жүгінеді, яғни банктік
құқықпен белгілі бір дәрежеде реттелетін қоғамдық қатынастарды, олар
құқықтың жеке саласының пәнін құрайтындай соншалықты өзіндік ерекшелігі бар
деп білуге болмайды екен. Аталған қоғамдық қатынастар Л.Г.Ефимованың
пікірінше құқықтың әр түрлі салаларының, ең алдымен, азаматтық, қаржылық,
әкімшілік нормаларымен реттеледі [7].
Бірқатар ресейлік авторлар банктік құқықты құқықтың дербес саласы
ретінде қарастырады.
Американдық заңгерлердің көзқарасы бойынша, банктік құқық – бұл
мейлінше сан қырлы термин. Ол банктердің ұйымдастыру және қызметінің жалпы
принциптерін қамтып қана қоймайды, сонымен қатар қаржы және онымен
байланысты қызметтерді көрсетудің тәртібін реттейтін нормалар жиынтығы да
болып табылады. Банк құқығы дегеніміз қаржы,әкімшілік және азаматтық
құқықтардың түйіскен жерінде қалыптасатын кешенді құқықтық институт болып
табылады. Мәселен, қаржы құқығы – елдің ақша жүйесін мемлекет арқылы
қалыптастыру және оның қалыпты жүзеге асуын қамтамасыз ету процесінде,
сондай-ақ мемлекеттік ақша қорын қалыптастыру, бөлу мен ұйымдастыру
процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық саласы.
Қаржы құқығына реттелетін қатынастарға әсер етудің императивті – біржақты-
билік! әдісі тән. Қаржы қатынастарын құқықтық реттейтін императивті әдіс
төмендегідей белгілермен сипатталады:
мемлекеттік ұйғарым нормативті сипат алатын бір жақты құқықтық акті
нысанында көрінеді;
бұл ұйғарым тараптардың әрекетін мұқият реттейді;
тараптардың өзара құқықтары мен міндеттері мемлекеттен туындайды және
аталған қатынастарды реттейтін сол нормативьік актіден туындайды;
тараптар мемлекеттің ұйғарымынан бас тартуға құқылы емес;
мемлекеттің ұйғарымы мемлекетпен не сот арқылы, не бір жақты тәртіпте
жүзеге асырылатын мәжбүрлеу тұтқасымен қамтамасыз етіледі;
әрекет етуді таңдау, оның ішінде тараптардың келісім негізінде, тіптен
болмайды, не қандайда бір болмайтын сәттерге қатысты келеді;
ұйғарым орындамау тараптардың заңдық тұрғыдан жауапкершілікке (әдетте
әкімшілік және қылмыстық) әкеп соқтырады;
мемлекеттің қаржы құқығы қатынастарын білдіретін субъект неғұрлым кең
құқықтарды иеленеді, сондай-ақ әдетте оған мемлекеттің ұйғарымын мәжбүрлеп
жүзеге асыру мүмкіндігін беретін билік өкілеттіктерін еншілейді.
Мемлекеттік басқару органы болып табылатын Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі жекелеген банк операцияларының түрлерін жүзеге асыратын
екінші деңгейдегі банктермен және ұйымдармен өзара қарым-қатынастарында бұл
әдісті кеңінен қолданады.
Азаматтық құқық тауар-ақша және өзге де мүліктік қатынастарды,
сондай-ақ жеке мүліктік емес мүліктікке байланысты қатынастарды реттейтін
нормалар жиынтығын көрсетеді. Аталған қоғамдық қатынастарды реттейтін
азаматтық-құқыққа өз тәсілі тән, бұл сол немесе басқа азаматтық
қатынастарға қатысушыларға әсер ету тәсілдерінің, әдістерінің жиынтығы
дегенді білдіреді. Ол бұл қатысушылардың теңдігін, диспозитивтілігін
(құқықтарды бұзғаны үшін жауапкершілікті таңдау мүмкіндігін бекіту, сондай-
ақ дауларды төрелік немесе аралық сотта айырықша тәсілмен шешу) сипаттайды.
Азаматтық құқықпен реттелетін қатынастар шаруашылық субъектісі ретінде
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі қызметінің процесінде, сондай-ақ банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдардың
қызметі процесінде пайда болады.
Құқықта экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседі. Экономикалық
қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым (economik erime,
delinguance d' affairess). Ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
халықаралық деңгейде экономика саласында мемлекеттің белсенді
ынтымақтастығына, атап айтқанда экономикалық прогреске жәрдемдесу керек.
Сайып келгенде, бұл өндірісті, технологияларды дамытуды, халықтық сауда
көлемін ұлғайтуды, халықаралық жобаларды әзірлеп, оларды жүзеге асыруды,
бірлескен экономикалық және қаржылық институттар құру, сондай - ақ
экономика саласындағы құқық бұзушылықтардың, экономикалық қылмыстарды алдын
алуды қажет етеді.
Экономикалық қылмыс ұғымы туралы ғылымда бірнеше пікірлер бар. Бу
Свенсон экономикалық қылмысты ұзаққа созылатын, жүйелі, пайда күнемдік
ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет саласында жиі кездесетін,
жазаланатын әрекет деп есептейді. Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиеті
барлық экономикалық қылмыстарға тән емес.
Ал, Тіленшиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегі белгілерді
жатқызады:
олардың экономикалық -шаруашылық механизмдермен байланыстылығы;
қылмыспен қол сұғылатын экономикалық қатынас жүйесіндегі тұлғалар
ғана қылмыстың субъетілері бола алады [8].
Аталған белгілер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрі бірдей жүйелі түрде жасалына
бермейді, сондай - ақ қылмыскердің тек сол экономикалық жүйедегі тұлғаның
бірі болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргізу қызметін бұзады.
Қылмыскер өзіне материалдық игіліктерді алу үшін шаруашылық механизімдерді
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизімнің звенолары бір -
бірімен тығыз байланыста. Қылмыспен бір звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизімдеріне эрозия алып келеді. Экономикалық қылмыстардың
кейбір пайдакүнемдікпен, басқа ниетпен де жасалынады.
Д.Д. Дженаро мен Э. Бетерс: Экономикалық қылмыстар - байлық жинаудың
әділ процесі, ол заңмен қорғалатын рыногтық ойын ережесін бұзады, - дейді.
Шаруашылық қылмыс экономикалық қылмыстардың бір түрі ретінде, - дейді
Вороженин В., - материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, тарату,
пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарқа қол сұғады. Шаруашылық
қылмыстың топтық объектісі рыногтық экономиканың дамуына негізделген,
қоғамдағы шарашылық қызмет саласында қалыптасқан, мемлекетпен қорғалынатын
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады [9].
Ал, Дементьева Е.Е. диссертациялық жұмысында экономикалық қылмыстарға
тән белгілерге төмендегілерді жатқызады:
материалдық игіліктерді тарату үшін (пайдакүнемдік) жасалуы;
жәбірленушілердің ұжымдылығы және белгісіз болуы;
ұзақ, жүйелі;
мемлекеттің, кәсіпкердің және жеке азаматтардың мүдделеріне
шығындардың келуі.
Автор өз еңбегінде экономикалық қылмыстар мәселесін көтереді, шығын
келген тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игілікке шығын келсе,
әдетте қылмыстық әрекет тұлғаны меншік құқығына да нұқсан келтіреді, деп
есептейді. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншік құқығынан қауіптірек болады
да, қылмыстың объектісі ретінде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандырылған қызметтің болуы міндетті емес.
Жаңа қылмыстық кодекстің қабылдануымен экономикалық қызметтегі
қылмыстық құқықпен қорғалынатын мүдделер, сәйкесінше олардан туындайтын
қатынастардың қатары да (ҚР ҚК 189-227 баптар) толықтырылды. Мемлекеттің
тиісті дәрежеде ақша - несие жүйесіне, құнға, банктерге өз бақылауының
төмендеуіне ақшамен есептесу, несие жүйесінде түрлі криминалды нысандағы
қылмыстар күшейді.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар - материалдық және басқа да
құндылықтарды, халыққа көрсетілетін қызметті өндіруге, бөлуге, айырбастауға
және тұтынуға байланысты туындайтын, қоғамдық қатынасқа зардабы тигізетін
қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті іс - әрекет. Экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті қарастыратын нормалар қоғамдық
қатынасты қорғауға, ел экономикасының еркінде бір қалыпты дамуын қамтамасыз
етуге бағытталған қылмсытық кодексте қарастырылып отырған тараудың
маңыздылығы осында.
Экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындарда сол қызмет процесінде
қалыптасқан бірыңғай тектік қоғамдық қатынас болады.
Осы тарауға жататын бірқатар қылмыстардың міндетті түрдегі нышаны -
ондағы қылмыс заты болып табылады. Мысалы, тауарлық белгі (ҚК - тің 199
бабы), коммерциялық немесе банктік құпияны құрайтын мәліметтер (200 - бап),
бағалы қағаздар (202, 205 - бап), жалған ақша (206 - бап), төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырбастау құжаттары (207 - бап),
акциздік алым маркалары (208-бап).
Қарастырылатын қылмыстың көбісінің объективтік жағы қылмыстың
жасалуымен сипатталады. Кейбіреулері әрекетсіздік арқылы да жасалынады.
Мысалы, несиелік берешекті өтеуден эдейі жалтару (ҚК - тің 195 - бабы),
шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап), бухгалтерлік есеп
ережелерін бұзу (218 - бап), салықтарды төлеуден жалтару (221, 222 -
баптар).
Экономикалық қызмет саласындағы кейбір қылмыстардың міндетті түрдегі
нышаны, ол - заңда көзделген қоғамға қауіпті зардаптары болуы. Оларда
материалдық құрам болады. Мысалы, ҚК - тің 192 - 194, 196 - 198, 203 - 205,
215 - 222 - баптарында көзделген қылмыстар.
ҚК - тің осы қарастырылып отырған тарауына кіретін бірқатар баптарда
бланкеттік сипат бар. Мысалы, ҚК - тің 197, 205, 218 -баптары.
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың барлығы субъективтік
жағынан, өздерінің әдейі, қасақана жасалғандығымен сипатталады. Олардың
кейбіреулерінің субъективтік жағының міндетті түрдегі нышаны, оларда себеп
пен мақсаттың болуы (ҚК -тің 192, 193, 198, 204 - баптары).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың субъектісі қылмыс жасаған
кезде 16 жасқа толған, есі дүрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың
кейбіреулерінің субъектісі тек лауазымды адамдар (ҚК - тің 198, 225 -
баптары), банк қызметкерлері қана (189, 225 - баптары) болады.
Тікелей субъектісі бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды
шартты түрде мынандай түрлерге бөлуге болады:
1) кәсіпкерлік саладағы және экономикалық қызметтің басқа да
саласындағы қылмыстар: заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі жасау (ҚК - тің
189 бабы), заңсыз кәсіпкерлік (190 - бап), заңсыз банктік қызмет (191 -
бап), жалған кәсіпкерлік (192 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын
немесе өзге мүлікті заңдастыру (193 - бап), монополистік іс -әрекеттер және
бәсекені шектеу (196 - бап), көрнеу жалған жарнама беру (198 - бап),
тауарлық белгіні заңсыз пайдалану (199 - бап), коммерциялық немесе банктік
құпияны құрайтын мәліметтерді заңсыз алу мен жария ету (200 - бап),
кәсіптік спорт жарыстарының және ойын - сауық коммерциялық
конкурстардың қатысушылары мен ұйымдастырушыларын сатып алу (201 -
бап), банкроттық жағдайдағы заңсыз іс - әрекеттер (215 - бап), әдейі
банкроттық (217 - бап), бухгалтерлік есеп ережелерін бұзу (218 - бап),
табиғат пайдалану жөніндегі заңсыз мәліметтерді тіркеу (225 - бап), мәміле
жасауға немесе оны жасаудан бас тартуға мәжбүр ету (ҚК - тің 226 - бабы);
2) ақша - несие саласынағы қылмыстар: несиені заңсыз алу және
мақсатсыз пайдалану (ҚК - тің 194 - бабы), несиелік ерешекті өтеуден әдейі
жалтару (195 - бап), бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін бұзу (202
- бап), бағалы қағаздарды ұстаушылар тізіміне көрнеу жалған мәліметтер
енгізу (203 - бап), бағалы қағаздар мен жүргізілетін опрециялар туралы
көрнеу жалған мәліметтер беру (204 - бап), бағалы қағаздармен операциялар
жүргізу ережелерін бүзу (205 - бап), жалған төлем карточкалары мен өзге
төлем және есеп айырбасу құжаттарын жасау немесе сату (ҚК - тің 207 -
бабы);
3) қаржылық қызмет саласындағы қылмыстар: акциздік алым маркаларын
қолдан жасау және пайдалану (208 - бап), экономикалық контробанда (209 -
бап), шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (213 - бап), кеден
төлемдері мен алымдарын төлеуден жалтару (214 - бап): банк операциялары
туралы көрнеу жалған мәліметтер беру (219 - бап), банктік ақша қаражатын
заңсыз пайдалану (220 - бап), азаматтық салық төлеуден жалтаруы (221 -
бап), ұйымдарға салынатын салықты төлеуден жалтару (ҚК - тің 222 - бабы);
4) сауда және халыққа қызмет көрсету саласындағы қылмыстар: көпшілік
сауда - саттықтар мен аукциондарды өткізушілердің белгіленген тәртібін
әдейі бұзу (197 - бабы), тұтынушыларды алдау (223 -бап), заңсыз сыйақы алу
(ҚК - тің 224 - бабы).
5) экономикалық қызмет саласындағы басқа да қылмыстар: компьютерлік
ақпаратқа заңсыз кіру, ЭВМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау, пайдалану
және тарату (ҚК - тің 227 - бабы).
Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстардың жекеленген түрі банктік
қылмыстар деп аталынады. Банктік қылмыстарға банк саласында жасалынатын
қылмыстар болып табылады. Қайыржанова С.Е. диссертациялық жұмысында банк
саласындағы қылмыстарды екі топқа бөлінеді, оның бірі тікелей меншікке қол
сұқса, екінші тобы банк қызметі саласында жасалынатын қылмыстар.
Банк жүйесі кез келген қазіргі заманға мемлекет экономикасының маңызды
элементтерінің біріне саналады, ол кез келген қоғамның өмір сүруіне зор
ықпал етеді. Ол тек еркін ақша қаражаттарын шоғарландыруды және оны ресми
айналымға салуды қамтамасыз етіп қоймайды, сонымен бірге ақша капиталын
салалар арасында аймақаралық қайта бөлінуінің тұтқасы, сондай-ақ елдің
шаруашылық жүйесінің есеп айырысу және төлем тұтқаларының маңызды элементі
болып табылады.
Атқаратын экономикалық функциялары тұрғысынан банктік жүйе қаржы
жүйесінің бөлігі болып табылады. Барлық қаржы ресурстары, тұрғындардың
қолында қалған немесе көтерме тауар айналымында бухгалтерлік есепте
көрсетілмей және кассадан өткізілмей айналысқа түсетін есеп айырысу
тәртібі туралы ережені бұзушылыққа байланысты сомадан басқасы, іс жүзінде
банк арқылы өтеді. Қалыпты істейтін ақша айналымы және тұтастай алғанда
қаржы жүйесі банктердің қызметіне тікелей байланысты болады. Елдегі жұмыс
істейтін банктер әр түрлі ұйымдардың тарамдалған жиынтығы ғана емес, бұл
белгілі бір дәрежеде ұйымдастырылған жүйені білдіреді. Оның буындарының
сандық құрамы мен сапалық деңгейі екі негізгі фактордың ықпалын сезінеді:
1) экономикалық банктерге деген объективті сұранысы;
2) мемлекет тарапынан мақсатқа лайықты реттеу.
Мемлекеттік банктің банктік жүйесінің жағдайына ұлттық валютаның
қорғалуы мен тұрақтылығы, оның ішінде оның сатып алыну қабілеттігі мен
шетелдік валюталарға қатысты бағамы (курсы) тәуелді, мұның өзі мемлекеттің
егемендігі үшін бірінші кезекегі маңызға ие болады. Кез келген егеменді
мемлекет үшін ұлттық банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету,
мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ұғымының бөлігі ретінде,
стратегиялық мәнге ие болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының банк жүйесі
макроэкономикалық тұрақтандыруға, инвестицияларды тартуға қол жеткізуде
маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банк жүйесі
бар. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі еліміздің орталық банкі болып
табылады, Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейі
болып табылады. Өзге барлық банктер банк жүйесінің төменгі (екінші)
деңгейіне қатысты болады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі Заңына сәйкес банк қызметі
банктік операцияларды жүзеге асырц, сондай-ақ банктердің заңмен белгіленген
өзге де операцияларды жүргізуі болып табылады.
Банк операцияларына жататындар:
заңды тұлғалардың депозиттерін, банк шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
жеке тұлғалардың депозиттерін, банктік шоттарын ашуды және жүргізуді
қабылдау;
банкілер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың коррепонденттік шоттарын ашу және жүргізу;
жеке және заңды тұлғалардың металл шоттарын ашу және жүргізу, онда аталған
тұлғаға жататын тазартылған бағалы металдардың нақты саны көрсетіледі;
кассалық операциялар: банкноттар мен монеталарды қабылдау, беру, қайта
санау, ұсату, айырбастау, сұрыптау, қаттап буу және сақтау;
аудару операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аудару жөніндегі
тапсырмаларын орындау;
есептеу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері мен өзге де
қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
заем операциялары: төлем, мерзім және қайтарым талаптарына сәйкес ақша
нысанда несие беру;
жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде коррепондент банктердің
тапсырмасымен олардың банктік шоттары бойынша есеп айырысуларды жүзеге
асыру;
сенім операциялары: сенім білдірілген адамның мүддесі үшін және оның
тапсыруымен ақшаны және тазартылған бағалы металдарды басқару;
банкаралық клиринг: төлемдерді жинау, салыстырып тексеру, сұрыптау және
растау, сондай-ақ олардың өзара есебін жүргізу және клирингке
қатысушыларының таза позицияларын айқындау;
сейфтік операциялар: сейф жәшіктерін, шкафтар мен үй-жайларды жалға беруді
қоса клиенттердің құжаттамалық нысанында шығарылған бағалы қағаздарын,
құжаттары мен қазыналарын сақтау жөніндегі қызметтер;
ломбард операциялары: сақтауға алынып оңай өтетін бағалы қағаздарды және
өзге де қозғалатын мүлікті кепілге алып, қысқа мерзімді несие беру;
төлем карточкаларын шығару;
банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялау және қайта жөнелту;
шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельдерді қоспағанда);
чектік кітапшаларын шығару;
аккредитивті ашу (ұсыну) және растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
ақша түрінде орындалуды көздейтін банктік кепілдіктерін беру;
үшінші тұлғалар үшін ақша түріндегі орындауды көздейтін банктік кепіл
болушылықтар мен өзге де міндеттемелер беру.
Микронесиелік ұйымдар ретінде тіркелген заңды тұлғалардың
микронесиелерді беру жөніндегі қызметі банк операцияларына жатпайды.
Банктер мен өзге де заңды тұлғалар барлық банк операцияларын
Қазақстанның Ұлттық Банкінің лицензиясы болғанда ғана жүзеге асыруға
құқылы.
Банк қызметі саласындағы қылмыстылыққа заңсыз банктік қызмет (ҚР ҚК
191 - бап), заңсыз жолмен алынған ақша қаражатын немесе өзге мүлікті
заңдастыру (193 - бап), несиелік берешекті өтеуден әдейі жалтару (195 -
бап). Бағалы қағаздарды шығару (эсиссия) тәртібін бұзу (202 - бап) жалған
ақша несие бағалы қағаздар жасау немесе сату (206 - бап), жалған төлем
карточкалары мен өзге төлем және есеп айырысу құжаттарын жасау немесе сату
(207 - бап), несиені заңсыз алу және мақсатсыз пайдалану (194 - бап)
жатады.
Қылмысты қоғамға қауіпті деп санау үшін қылмыстың құрамының барлық
элементтерінің бар-жоқтығын білу қажет. Атап айтқанда, қылмыстың субъектісі
(кім мүддеге қол сұқты), қылмыстың объектісі (неге немесе кімге қол сұқты),
объективтік жағы (қандай әрекетпен), субъективтік жағы (қандай оймен,
мақсатпен) болуы тиіс. Қылмыстық заңның диспозицияларында нақтылы құрамның
белгілері көрсетіледі. Квалификациясын яғни саралауын дәлме-дәл тапқанда
әуелі біз қылмысты анықтап, бұл қылмыста қай құрамның белгілері бар
екендігін анықтау деп түсінуіміз керек. Ал егерде осы көрсетілген
құрамдардың өзіне тән бір белгісі болмаса, онда қылмыстың құрамы жоқ деп
есептеліп, қылмыстық іс-әрекет жасалды деуге болмайды.
Қылмыстың құрамының белгілері тек қана Ерекше бөлімнің
диспозицияларында қаралмай Жалпы бөлімнің ережелері мен баптарында
қаралады. Қылмыстың ұғымы, белгілері, қылмыстық жауапкершілік кінәлінің жас
шамасы, есінің дұрыстығы, қандай жағдайда қылмыс жасағаны (маскүнемдік,
қорғануға мәжбүр болу және басқа жағдайлар), қылмыс жасауға даярланып
ойлануы, оқталғандық, оның жауапкершілігін қылмыс жасаудан өз еркімен бас
тартуы, қылмысқа қатысуы осы көрсетілген нормалар Жалпы бөлімде қаралғанна
кейін Ерекше бөлімнің іс-әрекетке (әрекетсіздікке) байланысты дәлме-дәл бап
табу қажет екендігі белгілі.
Жалпы құрамның негізгі белгілері:
- объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамдық қарым-қатынас,
жүзеге асырылатын іс-әрекет.
- Объективтік жағын сипаттайтын белгілер – қоғамға қауіпті іс-әрекет,
келтірілген зардап (нәтиже) немесе зардап тудыратын іс-әрекет.
- Субъектісін сипаттайтын белгілер – қылмыстық жауапкершілікке сәйкес
келетін жас шамасы, есінің дұрыстығы.
- Субъективтік жағын сипаттайтын белгілер – кінәсі (қасақана,
абайсыздықта).
Осы көрсетілген құрамның белгілерінің міндетті түрде болуы қажет, егер
бір белгісі болмаса қылмыс болмайды, кінәлі қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды.
Қылмыстың объектісі болып қылмыстық құқық нормаларымен қорғалатын, қол
сұғылғаны үшін жауаптылық көзделген қоғамдық қатынастар танылады.
Қылмыстық қол сұғушылық объектісі болып тек қылмыстық заңмен
қорғалатын, зиян келтірілетін немесе келтірілуі мүмкін қоғамдық қатынастар
танылады.
Қылмыс объектісі әрбір қылмыс құрамының қажетті белгісі болады, егер
әрекет ешқандай объектіге бағытталмаса немесе қылмыстық заңда көзделмеген,
қорғалмайтын объектіге бағытталса онда іс-әрекет қылмыс деп саналмайды.
Қылмыс объектісі елеулі мәнде қылмыстың табиғаты мен қоғамға
қауіптілік дәрежесін анықтайтын қылмыс құрамының қажетті белгісі. Объектіге
сүйене отырып, біз қылмыс құрамының сипатын және қай топтағы қылмыстардың
жасалғандығын анықтаймыз (адам өлтіру немесе қорлау, мемлекет мүлкін ұрлау
немесе пара алу).
Қылмыс объектісі құқықтың белгілі бір жүйесінде басым құндылықтарды
қорғайтын болғандықтан елеулі маңызға ие болады.
Қол сұғушылық объектісін дұрыс анықтау, қылмыстың әлеуметтік-саяси
мазмұнын ашуға, оның қоғамдық қауіптілік сипатын көрсетуге ықпал етеді,
нақты қоғамға қауіпті іс-әрекетті дұрыс жіктеуге жол ашады және бұл кіналы
адамға әділ жаза тағайындауға қажетті шарт болып табылады.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыстың объектісін жалпы, тектік және
тікелей деп жіктеу қалыптасқан.
Жалпы объекті деп қылмыстық заң нормаларымен қорғалатын қоғамдық
қатынастар жиынтығы танылады. Кез келген қылмыс қашанда белгілі бір
қоғамдық қатынасқа залал немесе өзге де зиян келтіретін болғандықтан жалпы
объекті барлық қылмыс үшін, сонын ішінде банкі қызметі саласындағы
қылмыстар үшін де бірдей болып табылады.
Тектік объекті – қылмыстық қол сұғушылықтан қылмыстықзаңмен қорғалатын
біртектес немесе өзара ұқсас қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Тікелей объект деп бір немесе бірнеше қылмыстарға тікелей
бағытталатын, қылмыстық заң қорғайтын нақты бір қоғамдық қатынас танылады.
Тікелей объект – бір немесе бірнеше нақтылы нақтылы қоғамдық қатынасқа
қол сұғатын қылмыстың түрлеріне байланысты белгіленеді, яғни тектік
(топтық) объектіге жататын қатынастардың тек бір ғана түрі. Кейбір
қылмыстардың бір топтық объектісінде бір тікелей объект, бірнеше қылмыс
болуы мүмкін.
Қылмыстық нормалардағы іс-әрекетті бір-бірінен ажырату үшін қоғамға
қаншалықты қауіптілігін білу үшін, қандай зардап келтіргенін айыру үшін
қылмыс құрамының тікелей объектісінің маңызы зор. Қылмыстық заң қорғайтын
қоғамдық қатынастарда қылмыстық іс-әрекет алдымен нәрсеге зиян келтіреді.
Нәрсе объектінің заттық түрі немесе иесі болып табылады. Объектіге жататын
қоғамдық қатынасты атқарушы немесе соның иесін нерсе (предмет) дейміз.
Қылмыстық іс-әрекет адамның қылығы. Олай болатын болса, қылмыскердің
жеке басын, жасаған іс-әрекетіндегі ниетін, мақсатын нақтылап қарамай,
адамның қылығын анықтау мүмкін емес. Сонымен қатар қылмыскердің іс-
әрекетіндегі ішкі көрінісін, мінез-құлқын тұжырымдап қарауды қажет етеді.
Қылмыстық іс-әрекеттегі қылмыс құрамының объектісін, қоғамдық қарым-
қатынасты анықтағаннан кейін, қылмыстық іс-әрекеттің сыртқы жағын, қоғамға
қаншалықты қауіптілігін, келтірген зардабын қараймыз. Қылмыстың объективті
жағы – қылмыстық заң қорғайтын мүддеге қоғамға қауіпті іс-әрекет
(әрекетсіздік) қол сұғу арқылы қылмыскердің келтіретін зардабының сыртқы
көрінісі. Қылмыстық іс-әрекетте қоғамдық қатынасты бұзғанда алғашқы
қаралатыны қылмыскердің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) сыртқы жағы.
Қылмыстық іс-әрекетте қылмыскер өзінің қоғамға қауіпті іс-әрекеті
(әрекетсіздігі) арқылы қылмыстық зардаптың болуына немесе зардаптың тууына
әсер етеді.
Әрине, қылмыскердің іс-әрекетінің жасалған орны, уақыты, әдісі,
тәсілі, ой-пікірі тағы да көптеген сыртқы жағының негіздері қылмыстың басқа
да құрамдарының негіздеріне байланысты болады. Құрамдарының негіздері бір-
бірімен байланысып, ұштасып, бірін-бірі толықтырып, жалғасып жатады.
Қылмыскердің іс-әрекетін (әрекетсіздігін) сыртқы жағынан қарағанда оның
ішкі жағын, қол сұққан мүддені, қарым-қатынасты, келген зардапты іс-
әрекетпен (әрекетсіздікпен) арасындағы байланысын, қылмыскердің ой-пікірін,
ниетін, мақсатын, жеке басын қарауды қажет етеді. Сонымен қылмыстың
объективтік жағына мынадай негіздер кіреді:
1. Қылмыстың сыртқы жағы қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекетсіздік);
2. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттен (әрекетсіздіктен) келетін қылмыстың
зардабы;
3. Қоғамға қауіпті іс-әрекеттен (әрекетсіздіктен) келетін қылмыс
зардаптарының арасындағы байланыстар;
4. Қылмыстық іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің) жасалатын орны, уақыты,
әдісі, т.б. жағдайлар [10].
Қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекетсіздік). Кейбір жасалған қылмыс тек
қана қауіпті іс-әрекетпен жасалады, іс-әрекетсіз қылмыс жасалуы мүмкін
емес.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда тыйым салынған әрекетті
жасаушылық дедік. Ал әрекетсіздік қылмыстық заңда міндеттеген істі
істемеушілік дедік. Сонда қылмыстық іс-әрекет әрекетпен және
әрекетсіздікпен жасалады.
Үзіліссіз, созылмалы, құрамалы қылмыстарда әрекет пен әрекетсіздіктің
өзіндік ерекшеліктері болады.
Үзіліссіз – белгілі бір қысқа мерзімде ғана істелмей, үзілмей ұзақ
мерзім ішінде жасалынып отыратын іс-әрекет. Мысалы, заңсыз қару-жарақ
сақтау, заңсыз бас бостандығынан айыру, міндетті әскери қызметтен бас
тарту, тағы басқалар. Мұндай қылмыстық істер қанша мерзімге созылса да бір
қылмыс болып есептеледі. Қылмыскер өзі айыбын мойындап келсе немесе ішкі
істер органы қызметкерлерді арқылы келсе, сол күннен бастап қылмыстық іс-
әрекет аяқталды деп саналады.
Созылмалы қылмыс деп қанша уақытқа созылса да бәрібір саналатын іс-
әрекетті айтады. Бір қылмыстық іс-әрекет бірнеше әрекеттен және
әрекетсіздіктен құралуы мүмкін. Бірақ барлығы бір қылмыстық істі немесе
ойды жүзеге асыру мақсатымен бір объектінің мүддесіне қол сұғу арқылы
жасалады. Мысалы, зат сатып алушыларды таразыдан, өлшеуден, есептен алдау –
іс-әрекет қаншалықты созылса да бір қылмыс болып есептеледі (дүкеншінің
бірнеше жыл бойы бір объектіден бірнеше қылмыстық іс-әрекет жасауы –
созылмалы). Созылмалы іс-әрекеттің үзіліссіз іс-әрекеттен айырмашылығы –
үзіссізде үзілмей ұзақ уақыт жасалса, созылмалыда жеке-жеке іс-әрекеттен
тұруы мүмкін. Созылмалы іс- әрекетті соңғы жасалған қылмыстық іс-әрекеттен
бастап аяқталды деуге болады.
Құралмалы – екі немесе одан да көп өз алдына жеке-жеке құрылатын,
бірақ құрамның құрылысы бойынша бір қылмыс есебіне саналатын қылмысты
айтады. Мысалы , 179-бапта шабуыл жасап тонау, қарақшылық – жәбірленушінің
денсаулығына қауіпті түрде күш жұмсалады, немесе қорқытып жеке мүлкін
алады. Бұл нормада қылмыс бірнеше әрекеттен тұрғанымен заң шығарушы оларды
бір қылмысқа санайды. Қылмыс аяқталды деу үшін бірнеше әрекет қажет.
Қылмыстық нормада қылмыстық іс-әрекетті басқа адамның қолымен жасау да
болады. Мұндай іс-әрекеттер дәрменсіздік немесе зорлау арқылы жасалатын іс-
әрекет. Дәрменсіздік деп адамның өзінің өзінің күшінен жоғары табиғат,
өндірістік механизм, хайуанат күштерінің басымдылығын немесе ауру
болғандықтан мәжбүрлік жағдайда істеген әрекет немесе әрекетсіздігі
танылады. Бұл әрекетте (әрекетсіздікте) қылмыстың құрамының негіздері жоқ
делініп, қылмыстық іс-әрекет жоқ деп саналады. Себебі, бұл қылмыстық іс-
әрекетті кінәлі өз ой-пікірімен саналы түрде жасаған деуге болмайды. Іс-
әрекетті (әрекетсіздікті) зорлап немесе қорқытып, күш жұмсап жасаған болса
онда да ол қылмыстық іс-әрекет болып саналады.
Қылмыстың қандай әрекетпен (әрекетсіздікпен) жасалғаны, қоғамға
қауіптілігі, болған зардабы, зардап пен іс-әрекет арасындағы байланысы,
қылмыстық іс-әрекеттің жасалған мезгілін, орнын, тәсілін, құрамының
объективті жағын анықтасақ, қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекет құрамының
субъективті жағын да анықтаудың қылмыстық құқықта зор маңызы бар. Құрамның
субъективтік жағын анықтау қоғамға қауіпті іс-әре-кетте адамның қылығы,
ойында жүрген ниетін, ойын әрекет арқылы сыртқа шығару, жузеге асыру. Адам
ойлап жүрген қылмыстық ой-пікірін, өз ықтиярымен сыртқа шығарады.
Субъективтік жағының негізгі белгілеріне: кінә, ниет, мақсат жатады. Сонда
объективтік жағы қылмыстық іс-әрекеттің сыртқы жағы, ал субъективтік
жағында іс-әрекеттің ішкі мәні қаралады.
Сонымен құрамның субъективтік жағы дегеніміз - адамның өзінің қоғамға
қауіпті іс-әрекетіне және қауіпті нәтижеге деген көзқарасы, ой-пікірі.
Адамның жасаған әрекетіне (әрекетсіздігіне) одан туындаған нәтижеге жауапты
деу үшін қылмыстық заңда бірнеше негізгі белгілерді көрсетеді. Құрамның
субъективтік жағын анықтау - қоғамға қауіпті әрекет (әрекетсіздік), олардан
пайда болған нәтиже, қылмыстық жауапкершілік оны жасаушы адам кінәлі деп
таныған жағдайда ғана қаралады. Қылмыстық құқықта қылмыстың кінәсіне көп
көңіл бөлінген. Қылмыстық жауапкершілік тек қана кінәсі болса ғана болады.
Кінәсі болмаса қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 3-бабында қылмыстық
жауапқа, жазаға тек қана қоғамға қауіпті іс-әрекет жасап, айыпты деп адам
тартылады делінген. Қылмыстық жауапкершілікке қылмыстың қурамының барлық
белгілері бар, заңда көрсетілген қылмыстық іс-әрекет жасаса ғана тартыла-
ды. Қылмыстық жауапкершілік пен жазаға тек қана қылмыстық іс-әрекетке
кінәлі адам ғана тартылады делінген.
Қылмыстық құқықта кінә негізгі белгі болып есептеледі. Кінә -
қылмыскердің өзінің қоғамға қауіпті іс-әрекетін, одан келетін нәтижеге,
қасақана немесе абайсыздықпен жасаған әрекетіне көзқарасы.
Кінә екіге бөлінеді. Қасақаналық және абайсыздық. Қасақана іс-
әрекеттің қауіптілігін біле тұра әдейілеп жасалады. Абайсыздықта жасалған
қылмыста кінәлі оның қоғамға қауіптілігін біле бермейді. Қылмыстық құқықта
абайсыздықпен жасалған іс-әрекеттен гөрі қасақаналықпен жасалған іс-әрекет
ауыр болып саналады. Сондықтан қасақаналық кінә барлық құрамның белгілерін
қамтиды. Объект, объективтік және субъективтік жақтарын кінәлі ойлап,
жоспарлап қылмыстық іс-әрекет жасауы да мүмкін.
Қылмыс құрамдағы ең қажетті белгілердің бірі - қылмыстың
субъектісінде, қылмыскердің жеке адамға тән ерекшелігін тек қана қылмыстық
құқықта емес, басқа да қүқықтарда (криминология, еңбекпен түзеу, сот
психиологиясы, педагогикада) зерттелген [11].
Қылмыстың субъектісі қылмыстық құқықта қылмыстық іс-әрекет деп
қорғалатын қоғамға қауіпті іс-әрекетті қасақана немесе абайсыздықта жасаған
және оған қылмыстық жауапкершілкі бере алатын кәмелеттік жасқа толған,
қабілеті бар адам. Заңдылық нормаларында қылмыстық жауап-кершілікті,
адамның өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатыны, өзін-өзі басқара алатыны
оның қабілетімен байланыстырылады.
1.2 Банк қызметі саласындағы жеке қылмыстар үшін жауапкершілік
1.2.1 Заңсыз банк қызметі
ҚР ҚК 191 - бапта келтірілген қылмыстық - құқықтық норма заңсыз
кәсіпкерлік (190 - бап) үшін жауапкершілік жөніндегі жалпы нормамен
салыстырғанда арнаулы норма болып табылады.
Заңсыз банктік қызметтің (191 - бап) құрамы заңсыз кәсіпкерлік (190 -
бап) жалпы құрамынан, тек сол заңсыз кәсіпкерлікті жүзеге асыратын сала
бойынша ғана өзгеше.
Азаматтар мен заңды тұлғалардың банктік қызметі міндетті түрде
мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс.
Банктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz