Қазақстан Республикасы президенті өкілеттіктерінің ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ
МЕМЛЕКЕТТЕП ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ 9
1.1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы) 9
1.2 Президенттік сайлаулар жүйесі 26
2 Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшелІктері 35
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
КІРІСПЕ
3
1 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ
МЕМЛЕКЕТТЕП ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ 9
1.1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы) 9
1.2 Президенттік сайлаулар жүйесі 26
2 Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшелІктері 35
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару жүйесінід тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік басқару нысаны объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде Қазақстанға президеыттік институтты енгізу посттотолитарлық уақыт пен өтпелі кезеңнің талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дүрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі, қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен, бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни, демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы түлғалық рөлі мен орныи білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [1, с159]. Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті.
Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері үкімет тиімділігінің жетілдірілгенін, екі палаталық Парламенттің үкіметті тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер тұрғысыыан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын, өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың "Жалпы айтқанда, президенттік институтты талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты анық зерттеуді қажет етеді" [2, с173] деген пікірі көңілге қонатындай.
Қазіргі кезде қалыптасқан президенттік институт мемлекеттік құрылыс аумағындағы әлемдік өркениеттің қол жеткен озық тәжірибесінің жиынтығы екендігін есепке алмауға болмайды. Отандық ғылым үшін әр түрлі елдердегі президенттің өзіндік құбылыстарын тарихи тұрғыда зерттеу олардың өкілеттіктерінің жалпы және арнайы ерекшеліктерін айқындайтын себептерін анықтауда ерекше маңызды.
Тарихи тәжірибенін, зердесінде қоғам мүдделеріне жауап бере алмайтын президенттік институттың конституциялық құқықтық реттелуі оқта-текте заңды сыйламау, билікті теріс пайдалану, лауазымды адамдар мен азаматтардың жауапсыздығы және заңға үстірт қана құлықтылық таныту, жемқорлық сияқты әлеуметтік кемшіліктер түрінде көрініс тапқан фактілері тіркелгені хақ.
Президенттік институттың қызмет тәжірибесін және оның конституциялық қүқықтық реттеуін жетілдіруді мемлекеттік басқарудың қандай да бір түрінің қүрылымы мен тиімділігін конструктивті- сыни қабылдаудан тыс және әлемдік тәжірибені қорытпай жүзеге асыруға болмайды.
Президенттік институттың пайда болуы мен өкілеттіктерінің дамуынық тарихи- құқықтық аспектілерін қарастыру өтпелі экономика және заңнамаларды жетілдіруге қажетті күш жұмсау және мемлекетте билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында біздің қоғамды демократиялық қайта құрудың жолдары мен тәсілдерін, мүмкіндіктерін ой елегінен өткізуге ықпал етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі..
Президенттік билікті құру мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл идеялар XX ғасырдың басында М.М. Сперанский мен Н.И. Муравьевтің Ресейге арналган, М.Дулатов пен А. Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да "ұлттық шеткері аймақтың" көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы — дәстүрлі түрде елдің ұжымдық ирезиденті деп саналатын, бұның өзі зандарды түзеуге және оны КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлықтарымен алмастыру тәжірибесімен ақтауға мүмкіндік беріп келген. Президенттік республиканы мемлекеттік басқару нысаны ретінде қабылдамау буржуазиялық деп танылған және ол социалистік мемлекеттің алқалық- жауапсыз партия органдарымен сыйыспайды деп саналатын сол кездердегі құқықтық мемлекет концепциясына және билікті бөлу теориясына сыни көзқарасқа байланысты пайда болды.
Алайда, 70 -ші жылдары шет мемлекеттердегі президенттік институттарға терең талдау жасаған жұмыстар дүниеге келді. Сол кезеңдегі жұмыстардың авторлары арасынан А.А. Мишинді, И.П. Ильинскийді, С.А. Егоровты, М.А. Крутоголовты, Ю.К. Абрамовты атауға болады.
80-ші жылдардың екінші жартысында "социалистік" деген атаумен құқықтық мемлекет идеясы, билікті бөлу теориясы саяси және мемлекеттік құжаттарда танылып, С.С Алексеев, Г.В. Атаманчук, Г.В.Барабашев, А.П. Бутенко, В.Е. Гулиев, Н.Н. Деев, И.П. Ильинский, Д. А.Керимов, В.Н. Кудрявцева, Б.П.Курашвили, Г.В.Мальцев, В.С. Нерсесянец, Н.В.Черноголовкин, В.А. Четвернин сынды құқық және тарих, мемлекеттік жүргізу және басқару теоретиктерінің еңбектерінде көрініс таба бастады.
Қазақстанда 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құқықтық ғылыми ой президенттік республика идеясы және билікті бөлу теориясына қайта оралады. КСРО тарағаннан кейінгі саяси жағдайды таңдауда республикаға қолайлы басқарудың практикалық нысаны іздестіріледі. Парламенттік республикаға, сондай —ақ "қуатты атқарушы тіке билік" құру мақсатында ел басына үкімет басшысының қызметін қоса беру арқылы мемлекеттік басқарудьщ президенттік түріне баса назар аударылады.
Бұл модель тәуелсіз Қазақстанньщ 1993 жылғы Конституциясында бекітілген. С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С.Сапарғалиевтың, Н.А. Шайкеновтың, А.К. Котовтың және В.А. Малиновскийдің еңбектерінде өз көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де маңызды идеялары болып табылды.
Мемлекетті басқарудың нысаны ретінде президенттік республиканың
түбеғейлі өзгеше моделін қалыптастырған 1995 жылғы Конституцияның
жасалуы мен қабылдануы Қазақстан Республикасындағы басқару
құрылымы мәселелерін зерттеуге өзгеше қарқын берді. Алайда, біздің көзқарасымыз бойынша Қазақстанда президенттік қызметке тағайындаудың, онын, өкілеттіктерінің қалыптасуының теориялық және тарихи алғышарттары, республикадағы қазіргі заманғы президенттік институттың ауысуының себептері мен кезеңдері және келешегі әлі де болса толық зерттелмеген.
Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарыньщ өзара іс-қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең талдау жасауды және ой елегінен екшеуді қажет етеді.
Сонымен, мемлекеттік басқарудың жаңа, неғұрлым алдыңғы қатарлы нысаны ретінде президенттік республиканың пайда болу және даму тарихын зерттеу маңыздылығы елімізде оның қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасу процестерімен өзара қарым- қатынасының теориялық жағынан өңделуінің жеткіліксіздігі осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың жаңа
нысаны ретінде президенттік республиканың тарихы мен теориясы,
өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы, мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және басқару жүйесінід тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік басқару нысаны объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады. Мемлекеттік басқару нысаны ретінде Қазақстанға президеыттік институтты енгізу посттотолитарлық уақыт пен өтпелі кезеңнің талабына сай келіп, қиыншылықтан шығудың дүрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі, қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен, бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни, демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы түлғалық рөлі мен орныи білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [1, с159]. Ол үшін 1995 жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен салыстырудың өзі жеткілікті.
Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері үкімет тиімділігінің жетілдірілгенін, екі палаталық Парламенттің үкіметті тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер тұрғысыыан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын, өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың "Жалпы айтқанда, президенттік институтты талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты анық зерттеуді қажет етеді" [2, с173] деген пікірі көңілге қонатындай.
Қазіргі кезде қалыптасқан президенттік институт мемлекеттік құрылыс аумағындағы әлемдік өркениеттің қол жеткен озық тәжірибесінің жиынтығы екендігін есепке алмауға болмайды. Отандық ғылым үшін әр түрлі елдердегі президенттің өзіндік құбылыстарын тарихи тұрғыда зерттеу олардың өкілеттіктерінің жалпы және арнайы ерекшеліктерін айқындайтын себептерін анықтауда ерекше маңызды.
Тарихи тәжірибенін, зердесінде қоғам мүдделеріне жауап бере алмайтын президенттік институттың конституциялық құқықтық реттелуі оқта-текте заңды сыйламау, билікті теріс пайдалану, лауазымды адамдар мен азаматтардың жауапсыздығы және заңға үстірт қана құлықтылық таныту, жемқорлық сияқты әлеуметтік кемшіліктер түрінде көрініс тапқан фактілері тіркелгені хақ.
Президенттік институттың қызмет тәжірибесін және оның конституциялық қүқықтық реттеуін жетілдіруді мемлекеттік басқарудың қандай да бір түрінің қүрылымы мен тиімділігін конструктивті- сыни қабылдаудан тыс және әлемдік тәжірибені қорытпай жүзеге асыруға болмайды.
Президенттік институттың пайда болуы мен өкілеттіктерінің дамуынық тарихи- құқықтық аспектілерін қарастыру өтпелі экономика және заңнамаларды жетілдіруге қажетті күш жұмсау және мемлекетте билікті бөлу механизмін реттеу жағдайында біздің қоғамды демократиялық қайта құрудың жолдары мен тәсілдерін, мүмкіндіктерін ой елегінен өткізуге ықпал етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі..
Президенттік билікті құру мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде өткір туындап, заң арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл идеялар XX ғасырдың басында М.М. Сперанский мен Н.И. Муравьевтің Ресейге арналган, М.Дулатов пен А. Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған конституциялық жобаларында өскін алып, басқа да "ұлттық шеткері аймақтың" көрнекті қоғамдық-саяси қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы — дәстүрлі түрде елдің ұжымдық ирезиденті деп саналатын, бұның өзі зандарды түзеуге және оны КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлықтарымен алмастыру тәжірибесімен ақтауға мүмкіндік беріп келген. Президенттік республиканы мемлекеттік басқару нысаны ретінде қабылдамау буржуазиялық деп танылған және ол социалистік мемлекеттің алқалық- жауапсыз партия органдарымен сыйыспайды деп саналатын сол кездердегі құқықтық мемлекет концепциясына және билікті бөлу теориясына сыни көзқарасқа байланысты пайда болды.
Алайда, 70 -ші жылдары шет мемлекеттердегі президенттік институттарға терең талдау жасаған жұмыстар дүниеге келді. Сол кезеңдегі жұмыстардың авторлары арасынан А.А. Мишинді, И.П. Ильинскийді, С.А. Егоровты, М.А. Крутоголовты, Ю.К. Абрамовты атауға болады.
80-ші жылдардың екінші жартысында "социалистік" деген атаумен құқықтық мемлекет идеясы, билікті бөлу теориясы саяси және мемлекеттік құжаттарда танылып, С.С Алексеев, Г.В. Атаманчук, Г.В.Барабашев, А.П. Бутенко, В.Е. Гулиев, Н.Н. Деев, И.П. Ильинский, Д. А.Керимов, В.Н. Кудрявцева, Б.П.Курашвили, Г.В.Мальцев, В.С. Нерсесянец, Н.В.Черноголовкин, В.А. Четвернин сынды құқық және тарих, мемлекеттік жүргізу және басқару теоретиктерінің еңбектерінде көрініс таба бастады.
Қазақстанда 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құқықтық ғылыми ой президенттік республика идеясы және билікті бөлу теориясына қайта оралады. КСРО тарағаннан кейінгі саяси жағдайды таңдауда республикаға қолайлы басқарудың практикалық нысаны іздестіріледі. Парламенттік республикаға, сондай —ақ "қуатты атқарушы тіке билік" құру мақсатында ел басына үкімет басшысының қызметін қоса беру арқылы мемлекеттік басқарудьщ президенттік түріне баса назар аударылады.
Бұл модель тәуелсіз Қазақстанньщ 1993 жылғы Конституциясында бекітілген. С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С.Сапарғалиевтың, Н.А. Шайкеновтың, А.К. Котовтың және В.А. Малиновскийдің еңбектерінде өз көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де маңызды идеялары болып табылды.
Мемлекетті басқарудың нысаны ретінде президенттік республиканың
түбеғейлі өзгеше моделін қалыптастырған 1995 жылғы Конституцияның
жасалуы мен қабылдануы Қазақстан Республикасындағы басқару
құрылымы мәселелерін зерттеуге өзгеше қарқын берді. Алайда, біздің көзқарасымыз бойынша Қазақстанда президенттік қызметке тағайындаудың, онын, өкілеттіктерінің қалыптасуының теориялық және тарихи алғышарттары, республикадағы қазіргі заманғы президенттік институттың ауысуының себептері мен кезеңдері және келешегі әлі де болса толық зерттелмеген.
Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарыньщ өзара іс-қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең талдау жасауды және ой елегінен екшеуді қажет етеді.
Сонымен, мемлекеттік басқарудың жаңа, неғұрлым алдыңғы қатарлы нысаны ретінде президенттік республиканың пайда болу және даму тарихын зерттеу маңыздылығы елімізде оның қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасу процестерімен өзара қарым- қатынасының теориялық жағынан өңделуінің жеткіліксіздігі осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың жаңа
нысаны ретінде президенттік республиканың тарихы мен теориясы,
өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы.: Онер, 1996.-
159 С.
Назарбаев Н.А. Выступление Председателя Верховного Совета
Казахской ССР на ХУ сессии Верховного Совета Казахской С
Одиннацатого СР. Созыва// -Казахстанская правда. — 1990, 23
февраля.
Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Послание Президента страны
народу Казахстан. — Алматы.: Білім, 1997. - С 113.
Назарбаев Н.А. Инаугурационная речь Президента РК // Мысль.,
1999 .-№2, С 63-67.
Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики народу
Казахстана. — Казахстанская правда. - 2005, 19 февраля
2 Сахаров Н. А. Институт президентства в современном мире.
М., Юридическая литература, 1994.- 175 С.
3 Крутоголов М.А. Президент Французской Республики.-М., Наука
1980.- С336.
Центральные органы власти Французской республики.- М., 1956.-80 С-
4 Лазарев Б.М. Энциклопедический словарь правовых знаний.-
М.: Сов. Энциклопедия, 1965.- 512 С.
Лазарев Б.М. Общая теория государства и право.- М.: ВШ МВДРФ. - 1996.-472 С
5 Большой юридический словарь М.: Инфра-М, 2000.- 704 С.
6 Решетников Ф.М. Правовая система стран мира. N1.: Юрид.лит.,
1996.- 254 С.
7 Конституции Французской Республики.- М.: Наука, 1980.- 326 С.
8 Дзейтов С.А. Государство и экологическая безопасность
(теоретико- правовые аспекты): Автореф. дисс... канд. юрид.наук.
СПб, б/и, 1994. —33 С.
9 Демишель М., Демишель Ф., Пикемаль М. Институты и власть во
Франции. - М.:Прогресс, 1977.- 232 С.
10 Юдовская А.Я. Тоталитарный режим: его сущность и признаки.-
Спб., 1992. - 33 С.
11 Заварнов Н.А. Замещение поста президента в странах
тропической Африки//Правоведение.-1976.-№5.-122 С.
12 Новыеые Конституции стран СНГ и Балтии. Сборник документов
М., Манускрипт, 1994.- 800 С.
13 Кабышев В. Исторический опыт свидетельствует // Российская
газета, 1992, 9 апреля.
14 Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года ( с
изменениями от 7 октября 1998 года). —Алматы., 2003
15 Конституционный Закон Республики Казахстан О выборах в
Республике Казахстан от 6 апреля 1999 г.
16 Джунусова Ж.К. РК: Президент. Институты демократии.-
Алматы: Жеті Жарғы, 1996.- 202 С.
17 Котов А.К. Суверенный Казахстан: Гражданин нация народ.
Вопросы конституционного права. —Алматы.: Жеты Жаргы.-
1997.- 288 С
Котов А.К. Государственный суверенитет РК. Политика правовой анализ становления и проблемы национального-государственного развития: Автореф. докт.дисс...- Алматы., 1994.
18 Малиновский В.А. Глава государство суверенного Казахстана.
Казахстана . Алматы.: Высш. школа право «Әділет», 2003.-402 С.
19 КимВ.А. Годы созидания. Алматы., 2000, 317 С.
20 Ведомости Верховного Совета Казахской ССР. 1989. - №40-41.-
336 С
21 Декларация о государственном суверенитете Казахской ССР от
5 октября 1990 т.Н Ведомости Верховного Совета Казахской
ССР. 199О.-№44.- с408.
22 Конституционный закон РК «О государственной
независимости» // Ведомости Верховного Совета Казахской
ССР,-1991.-№51.-с.622
23 Барнашев А.М. Теория разделения власть: Становление,
развития, применения. —Томск.: Издательство Томского Унив.
1988.-100 С.
24 Майлыбаев Б.А. Становление и эволюция института
Президента Республики Казахстан. Проблемы, тенденции,
перспектива. Алматы., 2001. - 532 С.
25 Абдрасулов Е.М. Толкование закона и норм Конституци;
26 Темирбулатов С. Судебная власть. Каз. Правда. 1998, 7 апреля.
1 Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. Алматы.: Онер, 1996.-
159 С.
Назарбаев Н.А. Выступление Председателя Верховного Совета
Казахской ССР на ХУ сессии Верховного Совета Казахской С
Одиннацатого СР. Созыва// -Казахстанская правда. — 1990, 23
февраля.
Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Послание Президента страны
народу Казахстан. — Алматы.: Білім, 1997. - С 113.
Назарбаев Н.А. Инаугурационная речь Президента РК // Мысль.,
1999 .-№2, С 63-67.
Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики народу
Казахстана. — Казахстанская правда. - 2005, 19 февраля
2 Сахаров Н. А. Институт президентства в современном мире.
М., Юридическая литература, 1994.- 175 С.
3 Крутоголов М.А. Президент Французской Республики.-М., Наука
1980.- С336.
Центральные органы власти Французской республики.- М., 1956.-80 С-
4 Лазарев Б.М. Энциклопедический словарь правовых знаний.-
М.: Сов. Энциклопедия, 1965.- 512 С.
Лазарев Б.М. Общая теория государства и право.- М.: ВШ МВДРФ. - 1996.-472 С
5 Большой юридический словарь М.: Инфра-М, 2000.- 704 С.
6 Решетников Ф.М. Правовая система стран мира. N1.: Юрид.лит.,
1996.- 254 С.
7 Конституции Французской Республики.- М.: Наука, 1980.- 326 С.
8 Дзейтов С.А. Государство и экологическая безопасность
(теоретико- правовые аспекты): Автореф. дисс... канд. юрид.наук.
СПб, б/и, 1994. —33 С.
9 Демишель М., Демишель Ф., Пикемаль М. Институты и власть во
Франции. - М.:Прогресс, 1977.- 232 С.
10 Юдовская А.Я. Тоталитарный режим: его сущность и признаки.-
Спб., 1992. - 33 С.
11 Заварнов Н.А. Замещение поста президента в странах
тропической Африки//Правоведение.-1976.-№5.-122 С.
12 Новыеые Конституции стран СНГ и Балтии. Сборник документов
М., Манускрипт, 1994.- 800 С.
13 Кабышев В. Исторический опыт свидетельствует // Российская
газета, 1992, 9 апреля.
14 Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года ( с
изменениями от 7 октября 1998 года). —Алматы., 2003
15 Конституционный Закон Республики Казахстан О выборах в
Республике Казахстан от 6 апреля 1999 г.
16 Джунусова Ж.К. РК: Президент. Институты демократии.-
Алматы: Жеті Жарғы, 1996.- 202 С.
17 Котов А.К. Суверенный Казахстан: Гражданин нация народ.
Вопросы конституционного права. —Алматы.: Жеты Жаргы.-
1997.- 288 С
Котов А.К. Государственный суверенитет РК. Политика правовой анализ становления и проблемы национального-государственного развития: Автореф. докт.дисс...- Алматы., 1994.
18 Малиновский В.А. Глава государство суверенного Казахстана.
Казахстана . Алматы.: Высш. школа право «Әділет», 2003.-402 С.
19 КимВ.А. Годы созидания. Алматы., 2000, 317 С.
20 Ведомости Верховного Совета Казахской ССР. 1989. - №40-41.-
336 С
21 Декларация о государственном суверенитете Казахской ССР от
5 октября 1990 т.Н Ведомости Верховного Совета Казахской
ССР. 199О.-№44.- с408.
22 Конституционный закон РК «О государственной
независимости» // Ведомости Верховного Совета Казахской
ССР,-1991.-№51.-с.622
23 Барнашев А.М. Теория разделения власть: Становление,
развития, применения. —Томск.: Издательство Томского Унив.
1988.-100 С.
24 Майлыбаев Б.А. Становление и эволюция института
Президента Республики Казахстан. Проблемы, тенденции,
перспектива. Алматы., 2001. - 532 С.
25 Абдрасулов Е.М. Толкование закона и норм Конституци;
26 Темирбулатов С. Судебная власть. Каз. Правда. 1998, 7 апреля.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Министрлігі
___________________________________ __Кафедрасы
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
__________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
на тему: Қазақстан Республикасы Президенті өкілеттіктерінің
ерекшеліктері
Жетекші
___________________________
Студент:
__________________________
___________________________________ ____
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ
МЕМЛЕКЕТТЕП ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ 9
1. Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы) 9
1.2 Президенттік сайлаулар жүйесі 26
2 Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшелІктері 35
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру
идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы,
мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және
басқару жүйесінід тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік басқару нысаны объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік
және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады.
Мемлекеттік басқару нысаны ретінде Қазақстанға президеыттік институтты
енгізу посттотолитарлық уақыт пен өтпелі кезеңнің талабына сай келіп,
қиыншылықтан шығудың дүрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі,
қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы
керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары
толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді
қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды
күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды
түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп
тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған
президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен,
бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи
кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни,
демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы түлғалық рөлі мен орныи
білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы
институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп
берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт
пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [1, с159]. Ол үшін 1995
жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен
салыстырудың өзі жеткілікті.
Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері
үкімет тиімділігінің жетілдірілгенін, екі палаталық Парламенттің үкіметті
тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер
тұрғысыыан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын,
өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең
баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың "Жалпы айтқанда, президенттік институтты
талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты
анық зерттеуді қажет етеді" [2, с173] деген пікірі көңілге қонатындай.
Қазіргі кезде қалыптасқан президенттік институт мемлекеттік құрылыс
аумағындағы әлемдік өркениеттің қол жеткен озық тәжірибесінің жиынтығы
екендігін есепке алмауға болмайды. Отандық ғылым үшін әр түрлі елдердегі
президенттің өзіндік құбылыстарын тарихи тұрғыда зерттеу олардың
өкілеттіктерінің жалпы және арнайы ерекшеліктерін айқындайтын себептерін
анықтауда ерекше маңызды.
Тарихи тәжірибенін, зердесінде қоғам мүдделеріне жауап бере алмайтын
президенттік институттың конституциялық құқықтық реттелуі оқта-текте заңды
сыйламау, билікті теріс пайдалану, лауазымды адамдар мен азаматтардың
жауапсыздығы және заңға үстірт қана құлықтылық таныту, жемқорлық сияқты
әлеуметтік кемшіліктер түрінде көрініс тапқан фактілері тіркелгені хақ.
Президенттік институттың қызмет тәжірибесін және оның конституциялық
қүқықтық реттеуін жетілдіруді мемлекеттік басқарудың қандай да бір түрінің
қүрылымы мен тиімділігін конструктивті- сыни қабылдаудан тыс және әлемдік
тәжірибені қорытпай жүзеге асыруға болмайды.
Президенттік институттың пайда болуы мен өкілеттіктерінің дамуынық
тарихи- құқықтық аспектілерін қарастыру өтпелі экономика және заңнамаларды
жетілдіруге қажетті күш жұмсау және мемлекетте билікті бөлу механизмін
реттеу жағдайында біздің қоғамды демократиялық қайта құрудың жолдары мен
тәсілдерін, мүмкіндіктерін ой елегінен өткізуге ықпал етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі..
Президенттік билікті құру мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы
тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде
өткір туындап, заң арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін
шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл идеялар XX ғасырдың басында М.М.
Сперанский мен Н.И. Муравьевтің Ресейге арналган, М.Дулатов пен А.
Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған конституциялық жобаларында
өскін алып, басқа да "ұлттық шеткері аймақтың" көрнекті қоғамдық-саяси
қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы — дәстүрлі түрде елдің ұжымдық
ирезиденті деп саналатын, бұның өзі зандарды түзеуге және оны КСРО Жоғарғы
Кеңесі Президиумының Жарлықтарымен алмастыру тәжірибесімен ақтауға
мүмкіндік беріп келген. Президенттік республиканы мемлекеттік басқару
нысаны ретінде қабылдамау буржуазиялық деп танылған және ол социалистік
мемлекеттің алқалық- жауапсыз партия органдарымен сыйыспайды деп саналатын
сол кездердегі құқықтық мемлекет концепциясына және билікті бөлу теориясына
сыни көзқарасқа байланысты пайда болды.
Алайда, 70 -ші жылдары шет мемлекеттердегі президенттік институттарға
терең талдау жасаған жұмыстар дүниеге келді. Сол кезеңдегі жұмыстардың
авторлары арасынан А.А. Мишинді, И.П. Ильинскийді, С.А. Егоровты, М.А.
Крутоголовты, Ю.К. Абрамовты атауға болады.
80-ші жылдардың екінші жартысында "социалистік" деген атаумен құқықтық
мемлекет идеясы, билікті бөлу теориясы саяси және мемлекеттік құжаттарда
танылып, С.С Алексеев, Г.В. Атаманчук, Г.В.Барабашев, А.П. Бутенко, В.Е.
Гулиев, Н.Н. Деев, И.П. Ильинский, Д. А.Керимов, В.Н. Кудрявцева,
Б.П.Курашвили, Г.В.Мальцев, В.С. Нерсесянец, Н.В.Черноголовкин, В.А.
Четвернин сынды құқық және тарих, мемлекеттік жүргізу және басқару
теоретиктерінің еңбектерінде көрініс таба бастады.
Қазақстанда 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құқықтық
ғылыми ой президенттік республика идеясы және билікті бөлу теориясына қайта
оралады. КСРО тарағаннан кейінгі саяси жағдайды таңдауда республикаға
қолайлы басқарудың практикалық нысаны іздестіріледі. Парламенттік
республикаға, сондай —ақ "қуатты атқарушы тіке билік" құру мақсатында ел
басына үкімет басшысының қызметін қоса беру арқылы мемлекеттік басқарудьщ
президенттік түріне баса назар аударылады.
Бұл модель тәуелсіз Қазақстанньщ 1993 жылғы Конституциясында
бекітілген. С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С.Сапарғалиевтың, Н.А.
Шайкеновтың, А.К. Котовтың және В.А. Малиновскийдің еңбектерінде өз
көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі
қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де
маңызды идеялары болып табылды.
Мемлекетті басқарудың нысаны ретінде президенттік республиканың
түбеғейлі өзгеше моделін қалыптастырған 1995 жылғы Конституцияның
жасалуы мен қабылдануы Қазақстан Республикасындағы басқару
құрылымы мәселелерін зерттеуге өзгеше қарқын берді. Алайда, біздің
көзқарасымыз бойынша Қазақстанда президенттік қызметке тағайындаудың, онын,
өкілеттіктерінің қалыптасуының теориялық және тарихи алғышарттары,
республикадағы қазіргі заманғы президенттік институттың ауысуының себептері
мен кезеңдері және келешегі әлі де болса толық зерттелмеген.
Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарыньщ өзара іс-
қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың
Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты
үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары
лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең
талдау жасауды және ой елегінен екшеуді қажет етеді.
Сонымен, мемлекеттік басқарудың жаңа, неғұрлым алдыңғы қатарлы нысаны
ретінде президенттік республиканың пайда болу және даму тарихын зерттеу
маңыздылығы елімізде оның қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасу
процестерімен өзара қарым- қатынасының теориялық жағынан өңделуінің
жеткіліксіздігі осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың жаңа
нысаны ретінде президенттік республиканың тарихы мен теориясы,
өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары
мәселелеріи өз бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік
құрылыс пен қазақстандық юриспруденция айналымында
қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң шығармашылық және басқа да мәндегі
ұсыныстар мен ғылыми-практикалык кепілдемелер жасау болып табылады.
Автор белгіленген мақсаттан туындайтын мына төмендегідей міндеттер
қояды:
- мемлекеттік дамудың әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту
және зерттеу, жаңа өзекті проблемаларды жарыққа шығару және зерттелінетін
тақырыптың теориялық өңдеу деңгейі мен дәрежесін ашу негізінде олардьщ
ғылыми шешім табуынық жолдарын анықтау;
- "мемлекеттік басқару нысаны", "мемлекеттік басқарудың түрлері мен
типтері", "президенттік институт", "президенттің өкілеттігі"
үғымын
сипаттайтын анықтамаларды талдау және мазмұнын ашу;
президенттік басқару нысанының пайда болуы, өкілеттік
ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының тарихи-қүқықтық аспектілеріне
талдау жасау;
- президенттік институттың мемлекеттік-құқықтық мәртебесінің алуан
түрлі үлғісінің қызметтік мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу
кезеңін негіздеу;
- президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституциялық-
құқықтық ерекшелігін көрсету;
Зерттеу объектісі президенттік республиканың пайда болуыньщ генетикалық
негізі ретіндегі мемлекеттік басқару нысаны дамуының тарихи- құқықтық
тәжірибесі болыптабылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
басқарудың нысаны ретінде президенттік республиканың дамуы меи
президент өкілеттіктерінің конституциялық-құқықтық ерекшелігін
көрсетуге арнаган.
Дипломдық жұмыста әртүрлі ғылыми бағыттар мен мектептерге жататын
отандық және шетелдік ғалым-мемлекеттанушылардың, құқықтану,тарих,
философия, мәдениеттану, саясаттану, басқару теориясы,психология және басқа
да салалар бойынша ірі мамандардың еңбектеріқорытылып, талданады. Соның
ішінде, ең алдымен, қазақстандық ғалымдар: С.З. Зимановтың, М.Т.
Баймахановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С. Сапарғалиевтің, С.Н. Сәбікеновтың,
В.А. Кимнің, А.К.
Котовтың, В.А. Малиновскийдің, Ж. Жүнісованың, С.Ф.
Ударцеваньщ, Б.А. Майлыбаевтың, М.Б. Қасымбековтің, Р.Т.
Окушеваның, А.Х. Бижановтың Н.А. Шайкеновтың, алыс және жақын
шетелдік авторлар: М. Амеллердің, В.Е. Гулиевтің, Н.Ф. Бабанцевтің,
В.П. Прокопьевтің, Д.Л.Златопольскийдің Я.М.Бельсонның,К.Е. Ливанцевтің,
А.В. Зиновьевтің,және басқалардың еңбектері бар.
Еңбектің теориялық негізін күрделі демократиялық процестерге және
қазақстандық мемлекеттіліктід қалыптасуына, қоғамның саяси өміріне,
құқыққа, конституциялыққа, басқарудың әртүрлі нысанының дамуына қатысты
отандық және шетелдік мерзімді баспасөзде жарияланған көптеген материалдар
толықтырған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы
мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала
отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен анықталады. Қазіргі заманғы
мемлекеттердегі президенттік басқару нысаныныд пайда болуынын, және
Президент өкілеттіктерінің ерекшеленіп қалыгггасуы мен дамуының тарихи-
құқықтық аспектілерін зерттеуде әртүрлі пәндердің методологиялық
мүмкіндіктерін, оның сындарлы элементтерін президенттік институттьщ
қазақстандық үлгісін талдауға енгізуарқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге
асырылған.
Дипломант президенттік институтты конституциялық-құқықтық нормаларға
негізделген, оньщ мемлекеттік-құқықтық мәртебесін анықтайтын және оны
жүзеге асыруда қатынастарды айқындайтын, сондай-ақ, президентке тікелей
бағынышты және оның алдында есеп беретін президенттік әкімшілік пен
органдардың ұйымдық- басқару құрылымын, азаматтық демократия мен билікті
бөлу механизмі арқылы қоғам көсемінің саяси еркін жүзеге асыратын
мемлекеттік шешімдерді дайындау мен қабылдауды қамтамасыз ету тәртібін қоса
алғандағы үздіксіз өзара байланысты элементтер жүйесі деген ұғымға
тоқталады.
Қорғауға мына төмендегідей ережелер мен қорытындылар ұсынылады:
1. Президенттік институт әлеуметтік тұрақтылық, мемлекет пен
қоғам істерін басқарудың жаңа нысандарын іздестіру жағдайында
демократиялық мемлекет үшін қуатты атқару билігі идеясының
неғұрлым жарқын көрінісі ретінде қалыптасты.
2. Президенттік институттың мемлекеттік-құқықтық мәртебесі тиісті
мемлекеттің өмір сүруінің әлеуметтік-саяси және басқа да
шарттарының барлық жиынтығының әсерімен қалыптасады,
қоғам дамуының адами- тарихи және мәдени деңгейін көрсетеді
және бәрінен бұрын сол елдегі Конституцияда жарқын көрініс
табады.
3. Президенттік институты бар саяси тәртіптің маңызды сипаты осы
институттың заң шығарушы билікпен өзара іс-қимылының
өзгешелігі болып табылады. Президенттік институттың және
биліктің басқа тармақтарының өзара қарым-қатынасын жетілдіру
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның өмір сүруіне қажетті
факторларды қалыптастыруға ықпал етеді. "Қуатты президент-
тиімді парламент" формуласы кең көлемде президентке тәуелді
атқарушы биліктің қызметіне заң қабылдаушы билік тарапынан
бақылауды жоққа шығара алмайды. Президенттің саяси
бағдарламаларының және оның стратегиялық бастамаларының
табысқа жету дәрежесі оның заң шығарушы органмен сындарлы
өзара қарым-қатынас жасай алу қабілетіне, парламентпен
байланысты жүзеге асыратын президент жанындағы ұйымдық
құрылымдардың іс-қимылының нәтижелілігіне тікелей қатысты.
4.Қазақстан Республикасындағы президенттік институтты,
толығымен алғанда, қазақстандық қоғамның мемлекеттік-
кұқықтық негізін нығайтудьщ ұзақ мерзімге арналған ықпалды
құралы деп санауға болады. Сонымен қатар, президенттік
институттың, әсіресе, мемлекет басы әкімшілігінің биліктің басқа
тармақтарымен, соттармен және аймақтар мен жергілікті
жерлердегі мемлекеттік басқару органдарымен өзара қарым-
қатынасын неғұрлым толығырақ, неғұрлым нақтырақ реттеу
керек.
5.Қазақстанда тарихи мақсаттылық жағдайына және елдің сапалық
ерекшеліктеріне, оның әлеуметтік-экономикалық ахуалының
деңғейіне және қоғамның саяси-кұқықтық мәдениетіне сәйкес,
өзініқ құқықтық өкілеттілігі және қызмет ету практикасы жағынан
басқарудың "қуатты" президенттік жүйесі үлгісіне жақын
президенттік институт заңды түрде қалыптасты. Алдыңғы
онжылдықтарда қалыптасқан, мемлекеттің өмір сүруі мен
өркениеттің дамуы жолындағы барлық жауапкершілікті өз
мойнына артқан қоғамның ағартушы жетекшісінің болуы жаңа
тәуелсіз мемлекеттерде президенттік институттың қалыптасуының
мақызды субъективті алғышарты болып табылады. Басшының
көпшілік қауымның экономикалық және саяси мүддесін білдіруге
қабілетті және олардың саяси өмірдегі демократиялық белсенділігі
мен экономикалық өмірдегі еркін кәсіпкерлігін, бәсекелестіктігін
қорғайтын батылдығы мен табандылығы бар.
Зерттеудің теориялық маңызы ондағы тұжырымдалған ережелер мен
қорытындылар тарихи-құқықтық ғылымның, мемлекет және құқық теориясының,
сондай-ақ, мемлекеттік басқару нысаны ретіндегі
президенттік республиканы және президенттік институт мәртебесін зерттеуге
арналған конституциялық құқықтың тиісті бөлімдерін дамытып, толықтыра
түседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛЕКЕТТЕП ҚҮҚЫҚТЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ
1.1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы)
Президенттің функциясы - термині Президенттің негізгі, аса
маңызды
қызметінің бағытын білдіру үшін қолданылады. Құқықтық мемлекеттегі заң
шығару, атқару және сот билігі қызметінің негізгі бағыты жалпы табиғи мәнге
ие. Олардың ең басты мақсаты қоғамның үйлесімді қызметін қамтамасыз ету
болып табылады.
Президенттік институттың функцияларындағы оның мәні, қоғамдық дамудың
негізгі мәселелерін шешудегі, ең алдымен, ел тұрғындарының сан алуан
мүдделерін қанағаттандырудағы шынайы ролінен көрінеді. Президент функциясы
оның дамуының әр түрлі кезендерінде мемлекет алдында тұрған негізгі
мақсаттарға, мемлекеттік басқару жүйесіне байланысты (президенттік,
жартылай президенттік және парламенттік) қойылып, осы мақсаттарды жүзеге
асырудың құралы болып табылады. Президент функциясының мазмұны әр түрлі
ішкі және сыртқы факторларға байланысты анықталады.
Мәселен, елдің экономикалық өміріндегі дағдарыстар президенттен осы
экономикалық міндеттерді шешу үшін күш- жігерді үйлестіруді талап етеді.
Қылмыстың өршуі президентті оған қарсы күресті күшейтуде, оны тудыратын
себептер мен жағдайларды табу және жоюда дер кезінде маңызды іс-қимыл
жасауға бағыттайды. Сыртқы агрессия қаупі президентті ел халқын оған
тойтарыс беруге дайындауға жүмылдырады.
Әр түрлі елдердегі президент институты функциясының ортақ
сипаттары бар: президенттің әрбір функциясының мазмұны мемлекеттік
қызметтің біртектес аспектілерінің жиынтығынан тұрады; мемлекеттік
қызметтің ұқсас тұстары олар ықпал ететін қоғамдық қатынастардың
өзгешеліктері мен сипаттарына орай бір функцияға біріктіріледі;
қызметтің белгілі бір түрлеріне арнайы белгіленген көптеген мемлекеттік
органдардың (ІІМ, Сыртқы істер Министрлігі, Прокуратура)
функциясымен салыстырғанда президенттің функциясы белгілі бір
мемлекеттік қызметті жүзеге асырудағы жекелеген органдардың мәнін
төмендетпестен, мемлекеттік қызметтің барлық аспектісін қамтиды;
олар кешенді, жинақы сипатта болып келеді; оларда мемлекеттің
күш-қуатын ішкі және сыртқы қызметінің маңызды, шешуші
бағыттарына жұмылдыру көрініс тапқан; президенттің функциясын оларды жүзеге
асырудың нысандарымен және әдістерімен теңестіруге болмайды: президенттің
нақты функциясы мемлекеттік қызметтің осы бағытымен тығыз байланысты
мемлекеттік билікті жүргізудің мазмұны, нысаны мен әдістерінің бірлігі
болып табылады.
Қазіргі замандағы президенттің барлық мемлекеттік қызметі негізгі
мақсатқа: адам игілігіне, онын, адамгершілік және материалдық жағдайының
жақсаруына, құқықтық және әлеуметтік қорғалуына шоғырландырылуы қажет.
Президент — жоғарғы сақтаушы және жеке
түлғалардың завды мүдделерін қорғаушы болуға тиіс. Жеке тұлғалар арқылы
Президент қоғамның ілгері басуына ықпал етіп, оны жетілдіреді және қоғамдық
қатынастар жүйесін байыта түседі.
Кез-келген қазіргі заман қоғамының өмірі негізгі екі аспектіде: елдің
ішкі және сыртқы аренасында өтеді. Сондықтан, президент қызметінің барлық
негізгі бағыттары да қоғамдық өмір айналымына қарай ішкі және сыртқы деп
бөлінеді.
Президент функциясының іс-қимылы ұзақтығына қарай тұрақты және уақытша
(төтенше) болып бөлінеді.
Президент түрақты функциясын қызметінің барлық кезеңінде жүзеге
асырады. Уақытша функциялары төтенше сипаттағы нақты мақсаттар
орындалғаннан кейін тоқтатылады. Президенттің қызметін жеке- дара (премьер-
министр мен министрліктер тарапынан контрассигнацияны талап етпейтін) және
алқалы (президент тиісті контрассигнациядан кейін жүзеге асыратын) деп
бөлуге болады.
Президенттің ішкі функциясы - ел президентінің қоғамның ішкі өмірін
басқарудағы қызметінің негізгі бағыттары.
Оларды саралауды мемлекет қызметінің айналымына қарап жүргізген жөн.
Олар экономикалық және әлеуметтік функция, сондай-ақ қаржы бақылау, кұқық
тәртібін қорғау мен экологиялық деп бөлінеді.
1) Экономикалық функция - президенттің ел экономикасын неғүрлым оңтайлы
тәртіпте дамытудың стратегиялық бағыттарын жасауы мен үйлестіруінен
көрінеді [4, с 204-221].
Нарықтық тауарлы қатынас кезінде өмір сүрген қүқықтық
мемлекетте экономиканы мемлекеттік реттеу негізінен әкімшілік емес,
экономикалық жолмен жүргізіледі. Қазіргі заманғы қүқықтық мемлекетте
президенттің экономикалық қызметі мына бағыттардан көрінеді:
1. Президент қоғамның экономикалық өміріне тұтас ықпал
жасайды, ол мемлекеттік бюджетті қалыптастыруды және оның
орындалуын бақылайды;
2. Ел көлемінде экономикалық даму бағдарламасын үйлестіреді,
өнеркәсіптік және ғылыми зерттеулер
бағдарламасын
қаржыландырады;
3. Материалдық игіліктерді өндірушілерге өндірісті ынталандыру
үшін субсидия береді.
Экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуге мемлекеттік биліктің
жоғарғы және жергілікті органдары, сондай-ак мамандандырылғын мекемелер
қатысады. АҚШ-та мүндай органдарға әкімшілік-бюджеттік бюро, экономикалық
кеңесшілер кеңесі, еңбек қатынастары үлттық басқармасы жатады. Федералдық
резервтік жүйе және басқалар ел президенті аппаратына кіреді [5, с 71-106
]. АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратты құрайтын бүл ведомстволар
оның өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша әртүрлі ұсыныстар жасап
отырады. АҚШ конгресіне түрлі хабарламалар (экономика, бюджет туралы) жасау
қүқығын пайдалана отырып, президент өз жолдауларында ел
экономикасына игі әсер ететін нақты заң ұсыныстары мен заң жобаларын
қалыптастырады.
Франция президентінің — елдің атқарушы билігінің жоғарғы басшысының
экономикалық функциялары бұдан да кең: ол премьер-министр мен үкімет
мүшелерін тағайындайды; мемлекеттің экономикалық және қаржы саясатына,
бюджетті жоспарлау мен дайындауға жетекшілік етеді; экономика және қаржы
министрліктерінің қызметін бақылайды; Елисей сарайы аппаратын пайдалана
отырып, халықаралақ қатынастарда, өнеркәсіпте, зерттеу қызметтерінде, ауыл
шаруашылығы, көлік, сауда мен қолөнер, экономикалық жағдаят, бұқаралық
қаржы мен несие, мемлекеттік қызметті жоспарлау салаларындағы Францияның
саясатын жасайды [3, с 216-217 ].
Финляндия, Швейцария, Үнді, Мексика және Египет президенттерінің
экономикадағы өкілеттіктері жеткілікті деңгейде кең.
2) Президенттің әлеуметтік функциясы - жеке тұлғаның әлеуметтік
қорғалуын, ел экономикасына қосқан үлесіне қарамастан мемлекеттің барлық
азаматтарының өмір сүріне қалыпты жағдай туғызуды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Президент қызметінің бұл бағыты біріншіден, еңбек үлесіне қарамастан,
әртүрлі объективті себептерге байланысты толық көлемде еңбек ете алмайтын
адамдардың (зейнеткерлер, балалар мен жұмыссыздар) лайықты өмір сүру
деңгейін қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік игіліктерді бөлуге жағдай
жасау болып табылады; екіншіден, президент денсаулық сақтауға, ағартуға,
қоғамның мүқтаж болып отырған мүшелеріне арзан мемлекеттік үй құрылысын
салуға қажетті қаржы бөлуді құптап отырады. Мемлекеттің барлық азаматтары
толық көлемде пайдалануға тиісті әлеуметтік құқықтарды жүзеге асыру осылай
қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайда құқықтық мемлекеттегі президент
экономикалық жағдайы төмендерге ерекше көңіл бөле отырып, ел азаматтарының
шынайы әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Президенттің аталмыш
функциясы мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты,
себебі, тек экономикасы және нарықтық қатынастары дамыған елде ғана
президент толық көлемде өз азаматтарының әлеуметтік қорғалуының кепілі бола
алады.
Францияда "резервтегі салалар" деп аталатын президент қызметі
кездеседі, олар: әлеуметтік мәселелер, әлеуметтік сақтандыру, радио және
теледидар қызметі, ол Академияның жанашыры, академиктерге кандидаттарды
сайлауды бекітеді. Бұл мәселелерді президент жеке-дара немесе өзіне жақын
қызметкерлерімен бірге шешеді. Республика президенті денсаулық сақтауға,
әйелдердің жағдайына, мәдениет, табиғатты сақтау, туризм, кенттену, тұрғын
үй, сәулет және көгеріштендіру мәселелеріне үлкен назар аударады. Бұл
мәселелер көбіне Елисей сарайы аппаратына, яғни, өзінің жақын
қызметкерлеріне сүйеніп шешіледі, олар әкімшіліктің қызметіне бақылау
жасап, аталған мәселелер жөнінде президентті толық хабардар етіп
отырады, қажет болса, мүдделі мәселелер бойынша ел
басының шешімдерін дайындайды. Аталмыш функциялар әлемнің басқа елдерінің
президенттері үшін де маңызды болып табылады.
Австрия президенті, мәселен, кәсіби атақ беріп, айырықша жеңілдіктер,
зейнетке қосымша белгілей алады. Мальта Республикасының президенті
республика азаматтарының әлеуметтік қорғалуына нұқсан келтірген ел
парламентінің шешімдеріне вето құқығын пайдалана отырып, мальталықтардың
әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Конституция бойынша
Португалия президенті елдегі демократиялық институттардың кепілі саналады.
Өз функциясын ол президент жанындағы түрақты жоғарғы кеңесші орган —
мемлекеттік кеңеске сүйеніп жүзеге асырады. Әлеуметтік функцияларды жүзеге
асыруда аталған мәселелер бойынша көптеген заң актілерін қабылдайтын АҚШ
президенті кең өкілеттіліктерге ие, бұл актілер өзінің маңызы жағынан
Конгресс шығаратын зандарға тең [6, СІ2-14, 126-127].
3) Қаржылық бақылау функциясы - бір бөлігі жалпымемлекеттік
қажеттілікті өтеу үшін мемлекеттік бюджетке салық ретінде жіберілетін
өндірушілер табысының есебі болып табылады. Президент салықты
жұмсауға бақылау жасайды.
АҚІІІ-та арнайы қаржылық бақылау органы ретінде президент
тағайындайтын, бас тексеруші басқаратын Бас есеп беру басқармасы жұмыс
істейді. Францияда барлық мемлекеттік органдардың қаржы тәртібін сақтауына
президент алдында есеп беретін Есеп палатасы бақылау жасайды. Индия,
Финляндия, Сирия, Турцияның президенттері қаржылық бақылауды жүзеге
асырады.
4) Құқык қорғау функциясы - президенттің бүл қызметі мемлекет
зандарын дәл және толық жүзеге асыруды қамтамасыз етуге, қоғамның,
мемлекет пен жеке тұлғаның мүдцесін қорғауға бағытталған. Ең алдымен,
жеке адамның, азаматтың, тәуелсіз тұлға ретінде қоғам мүшесінің,
сондай-ақ мемлекеттің өзі мен оның түрлі құрылымдары мемлекеттің
құқық қорғау қызметінің өзегі болып табылады.
Құқық бұзушылықпен күрес президенттік институттың құқық қорғау
қызметінің маңызды , бірақ ен, басты бөлігі емес. Президенттік институт
арнайы органдардың ( сот, прокуратура, арнайы әскери құрылымдар, полиция
т.б.) көмегімен мемлекетте құқықтық нормаларға толық сәйкес келетін тәртіп
орнатуға тиіс. Елде тұрақты құқық тәртібін сақтау — президенттің, барлық
мемлекеттік органдардың ең маңызды функцияларының бірі.
Осы функциялар Франция Конституциясында [7, с 324-326] кеңінен
бекітілген, оған сәйкес республика президенті жоғарғы арбитр, бұқаралық
биліктің қалыпты қызмет аткаруының кепілі болып табылады (5-бап),
Конституцияның сақталуын бақылайды (5-бап), елде құқық тәртібін сақтаудың
арнайы шараларын қолдануға құқылы (6-бап), рақымшылық құқығын (17-бап)
жүзеге асырады.
Бұл салада АҚШ президенті де кең өкілеттіліктерге ие, ол әрі үкімет
Кабинетінід басшысы болып саналады. Кабинетке елдегі кұқық тәртібін
сақтауға жауап беретін негізгі құрылымдардың министрлері де кіреді.
Олардың бәрін президент өзі іріктеп, тағайындайды. Мемлекетте заңдылықтың
сақталуында АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратқа кіретін Ұлттық
қауіпсіздік кеңесі де үлкен роль атқарады. Бұдан бөлек, АҚШ президенті
федералдық атторнейлік қызмет басшысын, мемлекеттің кұқық қорғау органдары
жүйесіндегі маңызды буын болып саналатын және мемлекет атынан қылмыстық іс
қозғау, заң бұзушылықты тергеу, сотта айыптауды қолдау және құқық
бұзушыларды қылмыстық жауапкершілікке тарту өкілдігі берілген - бас
атторнейді тағайындайды. Айырықша жағдайларда АҚШ президенті мемлекетте
құқық тәртібін сақтау үшін елге төтенше жағдай енгізуге құқылы. Корея
Республикасы, Боливия, Мексика, Алжир, Конго және Филиппин президештері де
осындай функцияларға ие.
5) Экологиялық функция - қазіргі кезде президент қызметінің маңызды
бір бөлігі болып табылады, себебі адамзаттың,
мемлекеттіліктің өмір сүруі экология жағдайына тікелей байланысты. Бұл
бағыттағы президент қызметі табиғат қорғау зандарын жетілдіруге
шоғырланған.
Осы қьізмет салдарынан көптеген елдерде қазіргі кезде табиғатты қорғау
туралы ұлттық бағдарламалар жасалып, жұмыстар атқарылуда. АҚШ-та мәселен,
қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық саясат туралы зац қабылданған,
ауаның, су қоймалары мен жердің өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен
ластануын болдырмау жөнінде ұзақ мерзімге арналған бағдарламалар
жасалынған. Қоршаған ортаны адамдар қызметінін, жағымсыз әсерінен қорғаудың
нақты алдын-алу шаралары қарастырылған. АҚШ президенті жанында кеңесші
орган - қоршаған ортаның сапасы жөніндегі кеңес, сондай-ақ табиғат қорғау
завдарының орындалуына бақылау жасау өкілеттігі берілген табиғат әлемін
қорғау жөніндегі федералдық агенттік жүмыс істейді [8 ].
Бразилия, Кипр, Колумбия, Оңтүстік Африка Республикасы, Франция және
басқа да бірқатар елдердің президенттері қоршаған ортаны қорғау саласындағы
қызметті, экологияны бүзғаны үшін заң алдында жауапқа тарту шараларын
қарастыратын заң актілері жүйесінің қызметін реттеу мен бақылауды жүзеге
асырады.
Президенттің сыртқы функциясы мемлекетті халықаралық аренада көрсету
жөніндегі қызметінің басты бағыттарын құрайды. Олар мемлекеттің: басқа
мемлекеттермен қарым-қатынасын қалыптастыруды және қолдауды, елді сыртқы
басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз ету секілді сыртқы міндеттерін шешуге
бағытталған. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға сәйкес президенттің екі
негізгі сыртқы функциясын бөліп қарауға болады:
1. басқа мемлекеттермен өзара тиімді ынтымақтастыкты дамыту;
2. елді сыртқы жаулардың басқыншылығынан қорғауды қамтамасыз
ету.
1. Әлемнің басқа мемлекеттерімен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту
функциясы тең құқықтық экономикалық, саяси, мәдени және осы мемлекет
мүдцесінің барлық мемлекеттердің нақты және ортақ
мүдделерімен үйлесімді сәйкес келетін басқа да қатынастарын дамыту
жөніндегі президент қызметі болып табылады. Барлық өркениетті
мемлекеттердің шаруашылық, саяси және мәдени өмірін интеграциялау, олардың
ортақ күш-жігерін жеке алғанда әр мемлекеттің ішкі және тұтас әлемдік
қауымдастық мәселелерін неғұрлым тиімді шешу үшін біріктіру осыны талап
етеді. Мұндай ынтымақтастық интеграциялық мәселелерді шешудің өзара тиімді
жолдарын қарастырудағы, ынтымақтастыққа қатысушылардың ортақ күш-жігері
арқылы барлығының мүддесіне сай келетін шешім табудағы президенттердің
ортақ қызметін білдіреді.
2. Елді сыртқы басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз етудегі президенттің
функциясы оның қызметінің маңызды бағытын қүрайды. Адамзат тарихына көз
жіберсек, мемлекеттік-ұйымдық қоғам дамуының барлық кезеңдерінде елдің
тәуелсіздігі мен аумақтық түтастығын сыртқы агрессиядан қорғаудың
объективті қажеттілігі әрдайым туып отырған. Президенттердің елді қорғау
функциясы экономикалық, саяси, дипломатиялық және әскери әдіс-тәсілдерді
қолдану арқылы жүргізіледі. Бейбіт уақытта — бұл елді мүмкін болатын
басқыншылыққа тойтарыс беруге әзірлеу; соғыс уақытында — басқыншыларға
қарсы қарулы күреске тікелей басшылық жасау, елдін, барлық күш-қуатын
жеңіске жұмылдыру.
Қазірғі заманғы президенттердің басым көпшілігі әскери саясатты
қолдайды, оның мәнісі қорғаныс доктринасы, яғни басқа мемлекет немесе
мемлекеттер тобы тарапынан мүмкін болатын басқыншылыққа тойтарыс беру үшін
жеткілікті күш-қуат жинау болып табылады. Әскери қарсы тұру мәселесіндегі
бұл тәсіл соғыстың шығу мүмкіндігін едәуір төмендетіп, болашақта оньщ бірте-
бірте жойылуына әкеледі.
Елді сыртқы басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз етудегі президенттің
функциясы сан қырлы. Оған президенттің мемлекеттің қорғаныс қабілетін
нығайтудағы, бейбітшілік және соғыс уақытында қарулы күштердің әскери
қуатын қолдаудағы барлық қызметі жатады. Бұл функция мемлекеттің әскери
доктринасына сүйенеді және негізгі бес бағыттан түрады, олар: елдің
қорғаныс қабілетін күшейту; қарулы күштерді күнделікті жетілдіріп отыру,
олардың жауынгерлік қабілетін үнемі көтеру; мемлекеттік шекараны қорғау;
азаматтық қорғанысты ұйымдастыру; қарулы күштер қорын оқып - үйрету.
Президенттердің аталған функцияны орындауына бірқатар елдерде (АҚШ,
Франция, Италия, Түркия) олардың жоғарғы бас қолбасшы және үкімет
басшысы болулары (АҚШ , Чили, Ирак т.б.) ықпал етеді немесе жоғарғы
атқарушы билікті үкімет басшысымен бөліседі (Сербия, Литва, Эстония,
Монғолия т.б.), қарулы күштердің лауазымды тұлғаларын тағайындайды,
марапаттау мәселелерін қарайды, заң шығару құқығы бар және өз қарауы
бойынша заңның күші бар жарлықтар шығарады (АҚШ, Франция, Панама, Польша
жәнет.б.).
Франция Президенті неғұрлым кен, сыртқы функцияларға ие, "ол тек елдід
сыртқы саясатын жүргізіп қана қоймайды, сонымен бірге ол жөнінде үкіметті
хабардар етіп отырады" [3, с 452 ]. Мәселен, Француз үкіметі 1961 жылы
шілдеде Бизертуға шабуыл жасау, 1964 жылдың ақпанында Габонға француз
әскерлерін жіберу туралы мәселелерді талқылаған емес. Президент де Голль (
бұл мәселелер жөнінде үкіметті хабардар ғана еткен) маңызды мәселелерді өзі
шешті және НАТО, Вьетнам, Алжир, Б¥¥ және Квебекке қатысты Францияның
бағытын өзі белгіледі [9, с 180 ].
Мемлекеттік басқару жүйесі мен президенттік басқару үлгісіне байланысты
президент функцияларына нақтырақ тоқталайық.
Әртүрлі елдерде түрлі басқару жүйесінің пайда болуы көптеген
факторларға тіреледі. Бүл процеске елдің тарихи дамуының ерекшеліктері,
оның саяси мәдениетінің өзгешелігі, мемлекеттілік дәстүрі, конституция
жасау мен қабылдау кезіндегі саяси күштердің арасалмағы өзіндік таңбасын
қалдырады. Басқару жүйесін тавдауға жетекші саяси басшының тұлғасы ретінде
субъективтік фактор да үлкен роль атқарады (мәселен, АҚШ-та Д.Вашингтон),
мемлекеттік билік пен басқарудың барлық құрылымы едәуір деңгейде сол
тұлғаға лайықталады. Осыған орай, бір елдерде мемлекет басшысы функциясын
конституциялық монарх немесе президент атқаратын басқарудың парламенттік
жүйесі қалыптасып, бірақ нақты атқару билігі парламент алдында есеп беретін
үкімет қолына жинақталған болса, енді бір елдерде - өзге саяси
институттармен теңестірілгеғі немесе өз өкілеттілігі жағынан заң шығарушы
және сот билігінен асып түсетін күшті президенттік билік құру жүйесі басым.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, президенттік институт алғаш рет АҚШ-та
дүниеге келген. Өздерінде президенттік қызметті енгізе отырып, "негізін
қалаушы -әкелер" соңғы екі жүзжылдыққа кеткен президенттіктің американдық
үлғісін қалыптастырудың тұғырын қалады, бұл үлгі аяқталған түрінде көпе-
көрнеу айырықша болды және оның көптеген элементтерін басқа елдің саяси
жүйесі қабылдағанына қарамастан ол толық көлемде тек АҚШ-та ғана жүзеге
асырылды.
АҚШ Конституциясын жасаушылар мемлекет басшысы мен үкімет басшысы
функцияларын бір қолға жинақтаған күшті, жеке-дара басқаратын президенттік
билік кұрып қана қоймай, сонымен қатар бірегей атқарушы биліктің жеке билік
тәртібіне айнальш кетуіне кедергі жасайтын, зад шығарушы, атқарушы және сот
билігін, бұл биліктерді бір-біріне қатысты өзара "тежемелік" және "тепе-
теңдік" жүйесімен толықтыра отырып, бөлу қағидасын бекітті. Тәжірибе
жүзінде президенттіктің американдық үлгісі өзінің негізгі функциялары
жағынан мына төмендегідей ретте көрінеді:
1. Жалпыға бірдей сайлауда сайланған президент АҚШ Конгресіне
тәуелді емес, бірақ оны таратуға және кезектен тыс парламенттік
сайлаулар тағайындауға құқығы жоқ.
2. Президент үкіметті құрайды (бірақ оның жеке құрамын Сенат
бекітеді), атқару комитеті аппаратының лауазымды тұлғаларын
тағайындайды (оның кандидатурасын Сенат бекіткеннен кейін).
3. Президент Конгресс қабылдаған заңға вето қойған жағдайда ғана заң
шығару билігіне тепе-тең бола алады.
4. Президент —бүкіл федералдық атқару билігінін, басшысы.
5. Президент ең бастысы, федералдық атқару билігі органдарының
қызмет айналымына қатысты басқарудың заңға сәйкес актілерін
шығаруға құқылы (бұйрықтар, жарлықтар).
6. Жыл сайын мемлекеттік бюджеттің жобасын Конгреске тек
Президент қана ұсына алады.
7. Ол елдің қарулы күштерінің жоғарғы бас қолбасшысы болып
табылады.
8. Президент халықаралық қатынастар айналымында ел атынан
көрініп, АҚШ-тың халықаралык келісімдеріне қол қояды.
9. Президент өз қалауы бойынша елде қоғамдық тәртіпті қамтамасыз
ету үшін үлттық гвардия мен қарулы күштерді пайдалана алады.
Ю.Президент орын босаған жағдайда АҚШ Жоғарғы Сотының
мүшелерін тағайындайды.
11. Президент өз әкімшілігінің кез-келген мүшелерін отставкіге жібере
алады.
12. Президенттің өкілеттік мерзімі төрт жыл, ол тек екі —ақ рет
сайлана алады.
Президенттік басқарудың американдық үлгісіндегі президенттің функциясы
міне осындай. Көрініп тұрғандай, осы үлгідегі президенттің функциясы кең де
сан алуан. Алайда ол федералдық атқару билігі шеңберінде ғана іс-қимыл
жасай алады және билікті бөлісудің конституциялық қағидасына орай,
мемлекеттік аппаратты жеке-дара басқара алмайды. Бұл салада Президентке
тәуелсіз Конгресс пен АҚШ-тың Жоғарғы Соты оның толық құқылы серіктесі бола
алады. АҚШ мемлекеттілігінің бүкіл тарихында, өзінде барлық биліктің күші
мен жеке беделі бола тұра, бірде — бір АҚШ Президенті мемлекеттің жоғарғы
заң шығарушы органы - Конгресс мүшелерінің басым көпшілігінің қолдауынсыз
елдің ішкі және сыртқы саясатында қандай да бір елеулі өзгерістерге қол
жеткізген емес. Американдық үлгідегі президент функциясының президенттік
басқарудың өктемшілдік үлгісі тұсындағы президент функциясынан басты
айырмашылығы осындай.
Президенттіктің американдық үлгісіндегі президент функциясы өзінің
тиімділігімеи ерекшеленеді: онда президент пен премер-министр үкімет
саясатына ықпал үшін жиі бәсекелесетін атқару билігіндегі басқа бірқатар
елдерге тән дуализм жоқ; олар президент өз саясатын, ал жоғарғы заң
шығарушы орган өз саясатын жүргізген кезде АҚШ- тың саяси жүйесінде қос
биліктің пайда болуына жол бермейді. АҚШ - та пайда болған президенттік
басқару үлгісі өзінің көптеген атрибуттарымен бірқатар Латын Америкасы
елдерінде енгізілді, онда республикалық басқару нысаны бекітілді, Президент
мемлекет басшысы және үкімет басшысы функцияларын біріктіріп жүргізеді, заң
шығару билігі -Конгреске, ал сот билігі — Жоғарғы Сотқа берілген. Соған
қарамастан, президенттіктін, латынамерикандық үлгісінің АҚШ- тағы
президенттік басқару үлгісінен айырмашылығы едәуір.
Латын Америкасы елдерінде президенттік институт функциясы
мемлекеттік институт функцияларының бәрінен басым, ал бұл елдердің
парламенттері АҚШ Конгресі сияқты атқарушы билікке бақылау жасай
алмайды. Латын Америкасы мемлекеттері Президенттерінің АҚШ
Президентінен айырмасы, олар өзінің үкіметтік кабинеттерін өз қалаулары
бойынша құра алады, және бұл елдердің Конституциясында үкімет
қызметіне Президенттің тағайындауларын Парламенттің бекітуі
қарастырылмаған. Бірнеше латынамерикандық елдер мемлекеттік
құрылымдарының нысандарына қарай өздерін федерация деп
жариялауына қарамастан, бұл елдердің Президенттері АҚТТТ
Президентінің функциясына тән емес, штат губернаторларын орнынан алып
тастауға дейін баратын, федералды субъектілердің ісіне федералдық
интервенция [2, с 20] деп аталатын заңдастырылған функцияны жүргізе алады.
Латын Америкасы елдері Президенттерінің мемлекеттің саяси экономикалық
айналымындағы функциялары едәуір кең. Бұл көптеген латынамерикандық елдерде
Президенттер басқаратын үкіметтің тікелей бақылауындағы мемлекеттік
компаниялардың көптігімен сипатталады.
XIX ғасырда көптеген Латын Америкасы елдерінде президенттік
басқару нысанының қалыптасуына қарамастан, осы құрылықтағы
барлық дерлік елдердің саяси тарихындағы көптеген әскери төңкерістер
салдарынан президенттік биліктің зандастырылуы мен мәртебесіне бірнеше рет
нұқсан келген, президенттік басқарудың ең қысқа кезеңін әскери төңкерістер
үзіп отырған, нәтижесінде армияны басқарушы топ заңды жолмен сайланған
президенттерді құлатып, билікті мүшелерінің бірін президент етіп сайлайтын
әскери хунтаға беріп келген. Өткен кездерде де, қазіргі уақытта да Латын
Америкасында Президенттіқ өзі мемлекеттік төңкерісті басқарып, Парламентті
қуып, жеке үстемдігін орнатқан жағдайлар кездесіп отырған. Тұтас алғанда,
осы уақытқа дейін барлық саяси институттардың, соның ішінде президенттік
институттың да (ендеше, оның функционалдық міндеттерінің де) армия мен
генералитетке тәуелді болуы Латын Америкасы елдері саяси жүйесіне тән
сипат.
Сонымсн қатар, президенттіктің қазіргі латынамерикандық үлгісінде
президент функциясының жағымды жағына жататын бірқатар маңызды
демократиялық элементтер де кездеседі. Біріншіден, бұл құрлықтағы бірқатар
елдердің Президенттері бір мерзімге сайланады және қайта сайлану құқығынан
айырылған, бұның өзі жеке билік тәртібін қүру мүмкіндігін азайтады.
Екіншіден, көптеген Латын Америкасы елдерінде бүрыннан көптеген
көппартиялық жүйе жұмыс істеуде, ол президенттік биліктің парламенттік және
парламенттен тыс оппозициясының құрылуына жағдай жасайды және президент
функциясына белгілі бір өзгешеліктер жүктейді. Үшіншіден, сот билігі өз
тәуелсіздігін күшейтуде, оған жақында ғана парламент және сот билігінің
шешімімен Бразилия және Венесуэла Президенттерінің билік басынан кетуі куә
бола алады. Президенттерді әскери төңкеріс арқылы орнынан алып отырған
Латын Америкасы елдерінде тиісті құқықтық рәсімдерге негізделген президент
импичменті жаңа бетбұрыс болып табылады [10, с 21].
Оңтүстік Америкадағы президенттік билік демократиясының және оның
құқықтық мәртебесі күшеюінің маңызды белгісінің бірі мемлекеттің қарулы
күштеріне басшылық және әскерге бақылау жасау арқылы президент функциясының
кеңеюі болып табылады. Бұған Латын Америкасы елдеріндегі жетекші саяси
күштердің бірі болып отырған қарулы күштердің соқғы уақытта құрылықтағы
тұрақтылықтың кепілі және Оңтүстік Америка Президенттерінің өздерінің
конституциялық функцияларын орындауының тірегі бола отырып, завды түрде
сайланған президенттерге қатысты түзу ниет танытуы да ықпал етуде.
Көптегеы Азия және Африка елдерінде мемлекеттік басқарудың парламенттік
емес, президенттік үлгісі қалыптасқан. Афро-Азиялық үлгі кейде ашық
тоталитарлық тәртіп нысанын қабылдап, үлкен өктемдігімен ерекшеледі. Бұл
елдердің басым бөлігінің президенттері өз қолдарына мемлекет және үкімет
басшысы функцияларын жинақтап қана қоймай, жетекші партиялардың басшысы да
болып табылады. Бұл партиялардың өздері көптеген африкалық және азиялық
елдердегі бірден- бір және осы елдердің саяси өміріндегі үстемдік етуші
партия болғандықтан, Президенттерге өз жақтастары есебінен үкіметті ғана
емес, сонымен бірге жергілікті билік органдарын және Парламентті құруға
мүмкіндік береді. Көптеген Азия, Африкалық елдердің Парламенттері шын
мәнінде дербес роль атқара алмайды және іс жүзінде нақты завды
өкілеттіктері де жоқ. Осының салдарынан, олар президенттік биліктің
мұрагері болуы тұрмақ, оның барлық шешімдеріне қарсылықсыз бас иіп, заң
түрінде қабылдайды. Конституция бойынша Парламенттер билік құрып тұрған
Президенттің өктемдігінен қорғалмаған және оның нұсқауы бойыыша таратылып
жіберіледі.
Көптеген Азия мен Африка елдерінде президенттік қызметпен қатар премьер-
министрдің қызметі болғанына қарамастан, президенттіктің афро-азиялық
үлғісі тұсындағы үкімет өз іс-қимылын дербес атқара алмайды. Премьерді
Президент өзіне аса берілген адамдар қатарынан тағайындайды және ол
Парламент емес, тек Президент алдында есеп береді. Премьерді де, үкіметтің
мүшесін де, әрбір мемлекеттік шенеунікті те Президент кез-келген уақытта
босата алады.
Сот билігі жүйесіне қатысты президенттің үлкен өкілеттіктері бар: ол
судьяларды жеке өзі тағайындап, олардың жұмысына бақылау жасайды. Бұдан
бөлек, президенттіктің бұл үлгісіне президент жергілікті әкімшілік
басшысына президенттің саясатын жүргізетін өз адамдарын қою функциясына ие
бола алатын атқарушы биліктің аса ірі орталықтануы тән. Жергілікті биліктің
президенттен дербес болуы өте сирек жағдай. Көптеген Азия мен Африка елдері
Президенттерінің маңызды
функцияларыньщ бірі елдің барлық аумағында немесе жекелеген
аймақтарында төтенше жағдай енгізу, Парламентті тарату құқығы болып
табылады, осының салдарынан елді басқару зан, арқылы емес, жеке
жарлықтар арқылы жүргізіледі. Бұл өзгеше ойлаушыларға қарсы күресте
пайдаланылады, себебі, көптеген афро-азиялық мемлекеттерде
президенттік билік ешқандай да, тіпті ашық оппозицияны да қаламайды. Кез-
келген қарсылықты басуда ашық күшті қолдану өздерінің функцияларын
орындауда және өз саясатын жүргізуде репрессиялық аппаратқа сүйенетін осы
аймақ президенттерінің көпшілігінің басты құралы болып табылады.
Нәтижесінде президенттіктің афро- азиялық үлгісі көбінесе жеке
билік тәртібіне ұласады. Президент- диктаторлар өз елдерінің тәуелсіздігі
үшін ұлт-азаттық күресіндегі жетістіктері нәтижесінде немесе
бұқараландырылған ресми насихаттың ықпалымен шексіз монарх функциясымен
ғана салыстыруға келетін функциясы бар "ұлт әкесі" мәртебесіне ие болады.
Осы жағдайда президенттер тұтқалы үкімет қызметіые өз туыстарын тағайындап,
өз отбасыларын билік құрушы династияға айналдыруға ұмтылады. Олар барлық
күш- қайраттарын өз билігін алмастырмау қағидасына жұмсайды, олардың көбі
өз елдеріне билік құрушы ақсүйектер қолдап тұрғанға дейін, бір емес,
бірнеше ондаған жылдар бойы үстемдік кұрады. Жеке билік үстемдік құрған
жағдайда президентті қайта сайлау жалған бүркемеленген науқанға айналады,
ал кейбір африкалық мемлекеттерде жақын уақытқа дейін билік басында тұрған
басшылар өмір бойы президент болып жарияланып келді [11, с 122-126].
Президент- диктаторлардың жеке тәртіп пен шексіз билік , яғни өз
функцияларын орнатуларын елдің қоғамдық, экономикалық және әлеуметтік-саяси
даму деңгейінің төмендігінен, әртүрлі халықтар арасындагы этникалық және
діни негіздегі өткір шиеленістердің орын алуынаи болып отыр деп
тұжырымдайды. Олар сонымен қатар, егер олардың еліндегі президенттік
функциялар мен бүкіл мемлекеттік билік батыс демократиясы үлгісінде
құрылса, бұл елдер анархия әлегі мен азамат согысына сөзсіз ұрынады деп
санайды [53, с 105-109 ]. Осы тұрғыдан алғанда, кеңейтілген президенттік
функциясы бар жеке билік тұрғысындағы президенттік басқару хаос пен
биліксіздіктен шығудың бірден-бір жолы болып табылады.
Соған қарамастан, бірқатар Азия мен Африка елдеріндегі тиісті
кеңейтілген президенттік функциялары бар президенттіктің өктемшілдік және
тоталитарлық түрлері әлеуметтік жарылыстардан да, азаматтық соғыстардан да,
этника аралық шиеленістерден де сақтап қала алмайды. Соңғы 35 жыл ішінде
Азия мен Африка елдеріндегі 40-тан астам Президент өз орындарынағі күшпен
алынды немесе әскери төңкеріс кездерінде қаза тапты . Сонымен қатар
жекелеген Азия мен Африка елдеріндегі президент функциялары саяси жүйеге
толық кірікті, ал президенттік институттьщ өзі тұрақты жариялылық сипат
алып, уақыт тезгісінен өтті: бұл Азияда —Үндістан, Израиль, Кипр, Корея,
Сирия, Ирак және Индонезия; Африкада — Егшіет, Тунис, Сенегал, Заир,
Танзания, Замбия және Бенин.
Азия мен Африка елдеріндегі президент функцияларына сипаттама беруде
осы аймақтағы бірқатар елдерде (Үндістан, Израиль және Ливан)
президенттіктің европалық үлгісіне сәйкес келетін президенттік басқару
функциясы қалыптасқан.
Батыс Европада жартылай президенттік немесе парламенттік нысаиындағы
президенттік басқарудың нағыз европалық үлгісі қалыптасқан. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
___________________________________ __Кафедрасы
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
__________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
на тему: Қазақстан Республикасы Президенті өкілеттіктерінің
ерекшеліктері
Жетекші
___________________________
Студент:
__________________________
___________________________________ ____
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ
МЕМЛЕКЕТТЕП ҚҰҚЫҚТЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ 9
1. Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы) 9
1.2 Президенттік сайлаулар жүйесі 26
2 Қазақстан Республикасы Президенті
өкілеттіктерінің ерекшелІктері 35
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 66
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың маңыздылығы. Қазақстанның құқықтық мемлекет құру
идеалы мен азаматтық қоғамды орнатуға ұмтылу ынтасының іске асуы,
мемлекеттік басқару нысанының соған сәйкес түрленуімен, сомдалуымен және
басқару жүйесінід тиімділігімен тығыз байланысты.
Мемлекеттік басқару нысаны объективті түрде кез келген елдің әлеуметтік
және саяси өмірінің негізі, оның өзегінің көрінісі ретінде саналады.
Мемлекеттік басқару нысаны ретінде Қазақстанға президеыттік институтты
енгізу посттотолитарлық уақыт пен өтпелі кезеңнің талабына сай келіп,
қиыншылықтан шығудың дүрыс жолы болды.
Сонымен қатар, басқару нысанынан елдін, тарихи —ұлттық ерекшелігі,
қоғамның саяси- мәдени дәстүрі, халық менталитетінің белгілері орын алуы
керек. Тек осы жағдайда ғана оның барлық қолайлы, жағымды сипаттары
толығымен айқындалып, нәтижесінде мемлекеттік билікті толықтай тиімді
қамтамасыз етеді. Керісінше, ұлтқа жат идеялар мен саяси институттарды
күштеп будандастыру қоғамдық қатынастарды шиеленістіруге, қоғамды
түсініксіз мемлекеттік нысанның көлеңкесінде қалдырып, тоқырауға әкеліп
тірейді.
Екі ғасырдан астам өмір сүрген Америка континентінде пайда болған
президенттік институт бірте-бірте жаңа кеңістікті жаулап алды. Дегенмен,
бір континенттен екінші континентке, бір елден екінші елге, бір тарихи
кезеңнен келесісіне өтуде ол неше түрлі өзгеріске ұшырады, яғни,
демократияның өзіндік ұғымын бейнелейтін, қоғамдағы түлғалық рөлі мен орныи
білдіретін жаңа ерекшеліктер мен сипаттарға ие болды.
Тарихи тұрғыдан аз уақыт өмір сүруіне қарамастан, Қазақстандағы осы
институттың билік идеясы өзінің қозғалысын ашып, маңызды өзгерістерге төтеп
берді. Оған негіз болған Қазақстанның бірінші Президентінің ұстанған ұлт
пен мемлекеттің эволюциялық жолмен даму саясаты [1, с159]. Ол үшін 1995
жылғы Конституция ережелерін 1993 жылғы Қазақстандық Конституциямен
салыстырудың өзі жеткілікті.
Бұл қозғалыстан президенттік биліктің күшейіп, заң қабылдау процестері
үкімет тиімділігінің жетілдірілгенін, екі палаталық Парламенттің үкіметті
тікелей бақылау ауқымының төмендегенін аңғаруға болады.
Бүгінгі күнгі өзгерістер және келешекте орын алар оң өзгерістер
тұрғысыыан Қазақстандық президенттік басқару жүйесінің тәжірибесін, онын,
өкілдік ерекшеліктерін зерттеу және алып отырған орнына жан-жақты терең
баға беру кезекте тұрған өте қажет мәселе.
Академик Н.А.Сахаровтың "Жалпы айтқанда, президенттік институтты
талдауға байланысты мәселе келешекте кеңінен және әр алуан және жан-жақты
анық зерттеуді қажет етеді" [2, с173] деген пікірі көңілге қонатындай.
Қазіргі кезде қалыптасқан президенттік институт мемлекеттік құрылыс
аумағындағы әлемдік өркениеттің қол жеткен озық тәжірибесінің жиынтығы
екендігін есепке алмауға болмайды. Отандық ғылым үшін әр түрлі елдердегі
президенттің өзіндік құбылыстарын тарихи тұрғыда зерттеу олардың
өкілеттіктерінің жалпы және арнайы ерекшеліктерін айқындайтын себептерін
анықтауда ерекше маңызды.
Тарихи тәжірибенін, зердесінде қоғам мүдделеріне жауап бере алмайтын
президенттік институттың конституциялық құқықтық реттелуі оқта-текте заңды
сыйламау, билікті теріс пайдалану, лауазымды адамдар мен азаматтардың
жауапсыздығы және заңға үстірт қана құлықтылық таныту, жемқорлық сияқты
әлеуметтік кемшіліктер түрінде көрініс тапқан фактілері тіркелгені хақ.
Президенттік институттың қызмет тәжірибесін және оның конституциялық
қүқықтық реттеуін жетілдіруді мемлекеттік басқарудың қандай да бір түрінің
қүрылымы мен тиімділігін конструктивті- сыни қабылдаудан тыс және әлемдік
тәжірибені қорытпай жүзеге асыруға болмайды.
Президенттік институттың пайда болуы мен өкілеттіктерінің дамуынық
тарихи- құқықтық аспектілерін қарастыру өтпелі экономика және заңнамаларды
жетілдіруге қажетті күш жұмсау және мемлекетте билікті бөлу механизмін
реттеу жағдайында біздің қоғамды демократиялық қайта құрудың жолдары мен
тәсілдерін, мүмкіндіктерін ой елегінен өткізуге ықпал етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі..
Президенттік билікті құру мәселесі әртүрлі мемлекеттердің әр қилы
тарихи кезеңдерінде конституциялық жобаларды дайындау мен талқылау кезінде
өткір туындап, заң арқылы монархтың, көсемнің, диктатордың жеке билігін
шектеу идеяларымен айқындалатын. Бұл идеялар XX ғасырдың басында М.М.
Сперанский мен Н.И. Муравьевтің Ресейге арналган, М.Дулатов пен А.
Бөкейхановтың Алаш Қазақ автономиясына арналған конституциялық жобаларында
өскін алып, басқа да "ұлттық шеткері аймақтың" көрнекті қоғамдық-саяси
қайраткерлерінің еңбектерінде қарастырылған.
КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумы — дәстүрлі түрде елдің ұжымдық
ирезиденті деп саналатын, бұның өзі зандарды түзеуге және оны КСРО Жоғарғы
Кеңесі Президиумының Жарлықтарымен алмастыру тәжірибесімен ақтауға
мүмкіндік беріп келген. Президенттік республиканы мемлекеттік басқару
нысаны ретінде қабылдамау буржуазиялық деп танылған және ол социалистік
мемлекеттің алқалық- жауапсыз партия органдарымен сыйыспайды деп саналатын
сол кездердегі құқықтық мемлекет концепциясына және билікті бөлу теориясына
сыни көзқарасқа байланысты пайда болды.
Алайда, 70 -ші жылдары шет мемлекеттердегі президенттік институттарға
терең талдау жасаған жұмыстар дүниеге келді. Сол кезеңдегі жұмыстардың
авторлары арасынан А.А. Мишинді, И.П. Ильинскийді, С.А. Егоровты, М.А.
Крутоголовты, Ю.К. Абрамовты атауға болады.
80-ші жылдардың екінші жартысында "социалистік" деген атаумен құқықтық
мемлекет идеясы, билікті бөлу теориясы саяси және мемлекеттік құжаттарда
танылып, С.С Алексеев, Г.В. Атаманчук, Г.В.Барабашев, А.П. Бутенко, В.Е.
Гулиев, Н.Н. Деев, И.П. Ильинский, Д. А.Керимов, В.Н. Кудрявцева,
Б.П.Курашвили, Г.В.Мальцев, В.С. Нерсесянец, Н.В.Черноголовкин, В.А.
Четвернин сынды құқық және тарих, мемлекеттік жүргізу және басқару
теоретиктерінің еңбектерінде көрініс таба бастады.
Қазақстанда 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында құқықтық
ғылыми ой президенттік республика идеясы және билікті бөлу теориясына қайта
оралады. КСРО тарағаннан кейінгі саяси жағдайды таңдауда республикаға
қолайлы басқарудың практикалық нысаны іздестіріледі. Парламенттік
республикаға, сондай —ақ "қуатты атқарушы тіке билік" құру мақсатында ел
басына үкімет басшысының қызметін қоса беру арқылы мемлекеттік басқарудьщ
президенттік түріне баса назар аударылады.
Бұл модель тәуелсіз Қазақстанньщ 1993 жылғы Конституциясында
бекітілген. С.З. Зимановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С.Сапарғалиевтың, Н.А.
Шайкеновтың, А.К. Котовтың және В.А. Малиновскийдің еңбектерінде өз
көрінісін тапқан осы маңызды мәселелер бойынша идеялар сол кездегі
қазақстандық құқықтанушылар мен мемлекеттанушылардың жарқын да өткір де
маңызды идеялары болып табылды.
Мемлекетті басқарудың нысаны ретінде президенттік республиканың
түбеғейлі өзгеше моделін қалыптастырған 1995 жылғы Конституцияның
жасалуы мен қабылдануы Қазақстан Республикасындағы басқару
құрылымы мәселелерін зерттеуге өзгеше қарқын берді. Алайда, біздің
көзқарасымыз бойынша Қазақстанда президенттік қызметке тағайындаудың, онын,
өкілеттіктерінің қалыптасуының теориялық және тарихи алғышарттары,
республикадағы қазіргі заманғы президенттік институттың ауысуының себептері
мен кезеңдері және келешегі әлі де болса толық зерттелмеген.
Заң қабылдаушы және атқарушы биліктің жоғарғы органдарыньщ өзара іс-
қимыл жүйесінде болып жатқан саяси-тарихи процестердің дамуы, олардың
Елбасымен өзара қарым-қатынасы, президенттің осы қарым-қатынасты
үйлестіруі, президенттің мемлекет басшысы және мемлекеттегі жоғары
лауазымды тұлға ретіндегі конституциялық ролінің басқа да мәселелері терең
талдау жасауды және ой елегінен екшеуді қажет етеді.
Сонымен, мемлекеттік басқарудың жаңа, неғұрлым алдыңғы қатарлы нысаны
ретінде президенттік республиканың пайда болу және даму тарихын зерттеу
маңыздылығы елімізде оның қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасу
процестерімен өзара қарым- қатынасының теориялық жағынан өңделуінің
жеткіліксіздігі осы дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың жаңа
нысаны ретінде президенттік республиканың тарихы мен теориясы,
өкілеттіктері ерекшеліктерінің қалыптасуының себеп-салдары
мәселелеріи өз бетінше кешенді зерттеу, осының негізінде мемлекеттік
құрылыс пен қазақстандық юриспруденция айналымында
қолданылатын ұйымдық-құқықтық, заң шығармашылық және басқа да мәндегі
ұсыныстар мен ғылыми-практикалык кепілдемелер жасау болып табылады.
Автор белгіленген мақсаттан туындайтын мына төмендегідей міндеттер
қояды:
- мемлекеттік дамудың әлемдік тәжірибесі жинақтаған материалдарды қорыту
және зерттеу, жаңа өзекті проблемаларды жарыққа шығару және зерттелінетін
тақырыптың теориялық өңдеу деңгейі мен дәрежесін ашу негізінде олардьщ
ғылыми шешім табуынық жолдарын анықтау;
- "мемлекеттік басқару нысаны", "мемлекеттік басқарудың түрлері мен
типтері", "президенттік институт", "президенттің өкілеттігі"
үғымын
сипаттайтын анықтамаларды талдау және мазмұнын ашу;
президенттік басқару нысанының пайда болуы, өкілеттік
ерекшеліктерінің қалыптасуы және дамуының тарихи-қүқықтық аспектілеріне
талдау жасау;
- президенттік институттың мемлекеттік-құқықтық мәртебесінің алуан
түрлі үлғісінің қызметтік мазмұнын анықтау;
- Қазақстан Республикасында президенттік институттың қалыптасу
кезеңін негіздеу;
- президенттік республиканың қазақстандық үлгісінің конституциялық-
құқықтық ерекшелігін көрсету;
Зерттеу объектісі президенттік республиканың пайда болуыньщ генетикалық
негізі ретіндегі мемлекеттік басқару нысаны дамуының тарихи- құқықтық
тәжірибесі болыптабылады.
Зерттеу пәні Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік
басқарудың нысаны ретінде президенттік республиканың дамуы меи
президент өкілеттіктерінің конституциялық-құқықтық ерекшелігін
көрсетуге арнаган.
Дипломдық жұмыста әртүрлі ғылыми бағыттар мен мектептерге жататын
отандық және шетелдік ғалым-мемлекеттанушылардың, құқықтану,тарих,
философия, мәдениеттану, саясаттану, басқару теориясы,психология және басқа
да салалар бойынша ірі мамандардың еңбектеріқорытылып, талданады. Соның
ішінде, ең алдымен, қазақстандық ғалымдар: С.З. Зимановтың, М.Т.
Баймахановтың, С.С. Сартаевтың, Г.С. Сапарғалиевтің, С.Н. Сәбікеновтың,
В.А. Кимнің, А.К.
Котовтың, В.А. Малиновскийдің, Ж. Жүнісованың, С.Ф.
Ударцеваньщ, Б.А. Майлыбаевтың, М.Б. Қасымбековтің, Р.Т.
Окушеваның, А.Х. Бижановтың Н.А. Шайкеновтың, алыс және жақын
шетелдік авторлар: М. Амеллердің, В.Е. Гулиевтің, Н.Ф. Бабанцевтің,
В.П. Прокопьевтің, Д.Л.Златопольскийдің Я.М.Бельсонның,К.Е. Ливанцевтің,
А.В. Зиновьевтің,және басқалардың еңбектері бар.
Еңбектің теориялық негізін күрделі демократиялық процестерге және
қазақстандық мемлекеттіліктід қалыптасуына, қоғамның саяси өміріне,
құқыққа, конституциялыққа, басқарудың әртүрлі нысанының дамуына қатысты
отандық және шетелдік мерзімді баспасөзде жарияланған көптеген материалдар
толықтырған.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы проблеманың маңыздылығымен де, сондай-ақ, осы
мәселені көтерудің тарихи мәнділігімен және өңдеу дәрежесін есепке ала
отырып, оны зерттеуді кешенді түрде жүргізумен анықталады. Қазіргі заманғы
мемлекеттердегі президенттік басқару нысаныныд пайда болуынын, және
Президент өкілеттіктерінің ерекшеленіп қалыгггасуы мен дамуының тарихи-
құқықтық аспектілерін зерттеуде әртүрлі пәндердің методологиялық
мүмкіндіктерін, оның сындарлы элементтерін президенттік институттьщ
қазақстандық үлгісін талдауға енгізуарқылы интеграциялауға ұмтылысы жүзеге
асырылған.
Дипломант президенттік институтты конституциялық-құқықтық нормаларға
негізделген, оньщ мемлекеттік-құқықтық мәртебесін анықтайтын және оны
жүзеге асыруда қатынастарды айқындайтын, сондай-ақ, президентке тікелей
бағынышты және оның алдында есеп беретін президенттік әкімшілік пен
органдардың ұйымдық- басқару құрылымын, азаматтық демократия мен билікті
бөлу механизмі арқылы қоғам көсемінің саяси еркін жүзеге асыратын
мемлекеттік шешімдерді дайындау мен қабылдауды қамтамасыз ету тәртібін қоса
алғандағы үздіксіз өзара байланысты элементтер жүйесі деген ұғымға
тоқталады.
Қорғауға мына төмендегідей ережелер мен қорытындылар ұсынылады:
1. Президенттік институт әлеуметтік тұрақтылық, мемлекет пен
қоғам істерін басқарудың жаңа нысандарын іздестіру жағдайында
демократиялық мемлекет үшін қуатты атқару билігі идеясының
неғұрлым жарқын көрінісі ретінде қалыптасты.
2. Президенттік институттың мемлекеттік-құқықтық мәртебесі тиісті
мемлекеттің өмір сүруінің әлеуметтік-саяси және басқа да
шарттарының барлық жиынтығының әсерімен қалыптасады,
қоғам дамуының адами- тарихи және мәдени деңгейін көрсетеді
және бәрінен бұрын сол елдегі Конституцияда жарқын көрініс
табады.
3. Президенттік институты бар саяси тәртіптің маңызды сипаты осы
институттың заң шығарушы билікпен өзара іс-қимылының
өзгешелігі болып табылады. Президенттік институттың және
биліктің басқа тармақтарының өзара қарым-қатынасын жетілдіру
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның өмір сүруіне қажетті
факторларды қалыптастыруға ықпал етеді. "Қуатты президент-
тиімді парламент" формуласы кең көлемде президентке тәуелді
атқарушы биліктің қызметіне заң қабылдаушы билік тарапынан
бақылауды жоққа шығара алмайды. Президенттің саяси
бағдарламаларының және оның стратегиялық бастамаларының
табысқа жету дәрежесі оның заң шығарушы органмен сындарлы
өзара қарым-қатынас жасай алу қабілетіне, парламентпен
байланысты жүзеге асыратын президент жанындағы ұйымдық
құрылымдардың іс-қимылының нәтижелілігіне тікелей қатысты.
4.Қазақстан Республикасындағы президенттік институтты,
толығымен алғанда, қазақстандық қоғамның мемлекеттік-
кұқықтық негізін нығайтудьщ ұзақ мерзімге арналған ықпалды
құралы деп санауға болады. Сонымен қатар, президенттік
институттың, әсіресе, мемлекет басы әкімшілігінің биліктің басқа
тармақтарымен, соттармен және аймақтар мен жергілікті
жерлердегі мемлекеттік басқару органдарымен өзара қарым-
қатынасын неғұрлым толығырақ, неғұрлым нақтырақ реттеу
керек.
5.Қазақстанда тарихи мақсаттылық жағдайына және елдің сапалық
ерекшеліктеріне, оның әлеуметтік-экономикалық ахуалының
деңғейіне және қоғамның саяси-кұқықтық мәдениетіне сәйкес,
өзініқ құқықтық өкілеттілігі және қызмет ету практикасы жағынан
басқарудың "қуатты" президенттік жүйесі үлгісіне жақын
президенттік институт заңды түрде қалыптасты. Алдыңғы
онжылдықтарда қалыптасқан, мемлекеттің өмір сүруі мен
өркениеттің дамуы жолындағы барлық жауапкершілікті өз
мойнына артқан қоғамның ағартушы жетекшісінің болуы жаңа
тәуелсіз мемлекеттерде президенттік институттың қалыптасуының
мақызды субъективті алғышарты болып табылады. Басшының
көпшілік қауымның экономикалық және саяси мүддесін білдіруге
қабілетті және олардың саяси өмірдегі демократиялық белсенділігі
мен экономикалық өмірдегі еркін кәсіпкерлігін, бәсекелестіктігін
қорғайтын батылдығы мен табандылығы бар.
Зерттеудің теориялық маңызы ондағы тұжырымдалған ережелер мен
қорытындылар тарихи-құқықтық ғылымның, мемлекет және құқық теориясының,
сондай-ақ, мемлекеттік басқару нысаны ретіндегі
президенттік республиканы және президенттік институт мәртебесін зерттеуге
арналған конституциялық құқықтың тиісті бөлімдерін дамытып, толықтыра
түседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ПРЕЗИДЕНТТІК ИНСТИТУТТЫҢ МЕМЛЕКЕТТЕП ҚҮҚЫҚТЫҚ ТҰҒЫРНАМАСЫ
1.1 Мемлекеттік билікті басқаруда ерекше орын алатын
Президенттің негізгі қызметі (функциясы)
Президенттің функциясы - термині Президенттің негізгі, аса
маңызды
қызметінің бағытын білдіру үшін қолданылады. Құқықтық мемлекеттегі заң
шығару, атқару және сот билігі қызметінің негізгі бағыты жалпы табиғи мәнге
ие. Олардың ең басты мақсаты қоғамның үйлесімді қызметін қамтамасыз ету
болып табылады.
Президенттік институттың функцияларындағы оның мәні, қоғамдық дамудың
негізгі мәселелерін шешудегі, ең алдымен, ел тұрғындарының сан алуан
мүдделерін қанағаттандырудағы шынайы ролінен көрінеді. Президент функциясы
оның дамуының әр түрлі кезендерінде мемлекет алдында тұрған негізгі
мақсаттарға, мемлекеттік басқару жүйесіне байланысты (президенттік,
жартылай президенттік және парламенттік) қойылып, осы мақсаттарды жүзеге
асырудың құралы болып табылады. Президент функциясының мазмұны әр түрлі
ішкі және сыртқы факторларға байланысты анықталады.
Мәселен, елдің экономикалық өміріндегі дағдарыстар президенттен осы
экономикалық міндеттерді шешу үшін күш- жігерді үйлестіруді талап етеді.
Қылмыстың өршуі президентті оған қарсы күресті күшейтуде, оны тудыратын
себептер мен жағдайларды табу және жоюда дер кезінде маңызды іс-қимыл
жасауға бағыттайды. Сыртқы агрессия қаупі президентті ел халқын оған
тойтарыс беруге дайындауға жүмылдырады.
Әр түрлі елдердегі президент институты функциясының ортақ
сипаттары бар: президенттің әрбір функциясының мазмұны мемлекеттік
қызметтің біртектес аспектілерінің жиынтығынан тұрады; мемлекеттік
қызметтің ұқсас тұстары олар ықпал ететін қоғамдық қатынастардың
өзгешеліктері мен сипаттарына орай бір функцияға біріктіріледі;
қызметтің белгілі бір түрлеріне арнайы белгіленген көптеген мемлекеттік
органдардың (ІІМ, Сыртқы істер Министрлігі, Прокуратура)
функциясымен салыстырғанда президенттің функциясы белгілі бір
мемлекеттік қызметті жүзеге асырудағы жекелеген органдардың мәнін
төмендетпестен, мемлекеттік қызметтің барлық аспектісін қамтиды;
олар кешенді, жинақы сипатта болып келеді; оларда мемлекеттің
күш-қуатын ішкі және сыртқы қызметінің маңызды, шешуші
бағыттарына жұмылдыру көрініс тапқан; президенттің функциясын оларды жүзеге
асырудың нысандарымен және әдістерімен теңестіруге болмайды: президенттің
нақты функциясы мемлекеттік қызметтің осы бағытымен тығыз байланысты
мемлекеттік билікті жүргізудің мазмұны, нысаны мен әдістерінің бірлігі
болып табылады.
Қазіргі замандағы президенттің барлық мемлекеттік қызметі негізгі
мақсатқа: адам игілігіне, онын, адамгершілік және материалдық жағдайының
жақсаруына, құқықтық және әлеуметтік қорғалуына шоғырландырылуы қажет.
Президент — жоғарғы сақтаушы және жеке
түлғалардың завды мүдделерін қорғаушы болуға тиіс. Жеке тұлғалар арқылы
Президент қоғамның ілгері басуына ықпал етіп, оны жетілдіреді және қоғамдық
қатынастар жүйесін байыта түседі.
Кез-келген қазіргі заман қоғамының өмірі негізгі екі аспектіде: елдің
ішкі және сыртқы аренасында өтеді. Сондықтан, президент қызметінің барлық
негізгі бағыттары да қоғамдық өмір айналымына қарай ішкі және сыртқы деп
бөлінеді.
Президент функциясының іс-қимылы ұзақтығына қарай тұрақты және уақытша
(төтенше) болып бөлінеді.
Президент түрақты функциясын қызметінің барлық кезеңінде жүзеге
асырады. Уақытша функциялары төтенше сипаттағы нақты мақсаттар
орындалғаннан кейін тоқтатылады. Президенттің қызметін жеке- дара (премьер-
министр мен министрліктер тарапынан контрассигнацияны талап етпейтін) және
алқалы (президент тиісті контрассигнациядан кейін жүзеге асыратын) деп
бөлуге болады.
Президенттің ішкі функциясы - ел президентінің қоғамның ішкі өмірін
басқарудағы қызметінің негізгі бағыттары.
Оларды саралауды мемлекет қызметінің айналымына қарап жүргізген жөн.
Олар экономикалық және әлеуметтік функция, сондай-ақ қаржы бақылау, кұқық
тәртібін қорғау мен экологиялық деп бөлінеді.
1) Экономикалық функция - президенттің ел экономикасын неғүрлым оңтайлы
тәртіпте дамытудың стратегиялық бағыттарын жасауы мен үйлестіруінен
көрінеді [4, с 204-221].
Нарықтық тауарлы қатынас кезінде өмір сүрген қүқықтық
мемлекетте экономиканы мемлекеттік реттеу негізінен әкімшілік емес,
экономикалық жолмен жүргізіледі. Қазіргі заманғы қүқықтық мемлекетте
президенттің экономикалық қызметі мына бағыттардан көрінеді:
1. Президент қоғамның экономикалық өміріне тұтас ықпал
жасайды, ол мемлекеттік бюджетті қалыптастыруды және оның
орындалуын бақылайды;
2. Ел көлемінде экономикалық даму бағдарламасын үйлестіреді,
өнеркәсіптік және ғылыми зерттеулер
бағдарламасын
қаржыландырады;
3. Материалдық игіліктерді өндірушілерге өндірісті ынталандыру
үшін субсидия береді.
Экономикалық процестерді мемлекеттік реттеуге мемлекеттік биліктің
жоғарғы және жергілікті органдары, сондай-ак мамандандырылғын мекемелер
қатысады. АҚШ-та мүндай органдарға әкімшілік-бюджеттік бюро, экономикалық
кеңесшілер кеңесі, еңбек қатынастары үлттық басқармасы жатады. Федералдық
резервтік жүйе және басқалар ел президенті аппаратына кіреді [5, с 71-106
]. АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратты құрайтын бүл ведомстволар
оның өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша әртүрлі ұсыныстар жасап
отырады. АҚШ конгресіне түрлі хабарламалар (экономика, бюджет туралы) жасау
қүқығын пайдалана отырып, президент өз жолдауларында ел
экономикасына игі әсер ететін нақты заң ұсыныстары мен заң жобаларын
қалыптастырады.
Франция президентінің — елдің атқарушы билігінің жоғарғы басшысының
экономикалық функциялары бұдан да кең: ол премьер-министр мен үкімет
мүшелерін тағайындайды; мемлекеттің экономикалық және қаржы саясатына,
бюджетті жоспарлау мен дайындауға жетекшілік етеді; экономика және қаржы
министрліктерінің қызметін бақылайды; Елисей сарайы аппаратын пайдалана
отырып, халықаралақ қатынастарда, өнеркәсіпте, зерттеу қызметтерінде, ауыл
шаруашылығы, көлік, сауда мен қолөнер, экономикалық жағдаят, бұқаралық
қаржы мен несие, мемлекеттік қызметті жоспарлау салаларындағы Францияның
саясатын жасайды [3, с 216-217 ].
Финляндия, Швейцария, Үнді, Мексика және Египет президенттерінің
экономикадағы өкілеттіктері жеткілікті деңгейде кең.
2) Президенттің әлеуметтік функциясы - жеке тұлғаның әлеуметтік
қорғалуын, ел экономикасына қосқан үлесіне қарамастан мемлекеттің барлық
азаматтарының өмір сүріне қалыпты жағдай туғызуды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Президент қызметінің бұл бағыты біріншіден, еңбек үлесіне қарамастан,
әртүрлі объективті себептерге байланысты толық көлемде еңбек ете алмайтын
адамдардың (зейнеткерлер, балалар мен жұмыссыздар) лайықты өмір сүру
деңгейін қамтамасыз ету мақсатында әлеуметтік игіліктерді бөлуге жағдай
жасау болып табылады; екіншіден, президент денсаулық сақтауға, ағартуға,
қоғамның мүқтаж болып отырған мүшелеріне арзан мемлекеттік үй құрылысын
салуға қажетті қаржы бөлуді құптап отырады. Мемлекеттің барлық азаматтары
толық көлемде пайдалануға тиісті әлеуметтік құқықтарды жүзеге асыру осылай
қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайда құқықтық мемлекеттегі президент
экономикалық жағдайы төмендерге ерекше көңіл бөле отырып, ел азаматтарының
шынайы әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Президенттің аталмыш
функциясы мемлекеттің экономикалық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты,
себебі, тек экономикасы және нарықтық қатынастары дамыған елде ғана
президент толық көлемде өз азаматтарының әлеуметтік қорғалуының кепілі бола
алады.
Францияда "резервтегі салалар" деп аталатын президент қызметі
кездеседі, олар: әлеуметтік мәселелер, әлеуметтік сақтандыру, радио және
теледидар қызметі, ол Академияның жанашыры, академиктерге кандидаттарды
сайлауды бекітеді. Бұл мәселелерді президент жеке-дара немесе өзіне жақын
қызметкерлерімен бірге шешеді. Республика президенті денсаулық сақтауға,
әйелдердің жағдайына, мәдениет, табиғатты сақтау, туризм, кенттену, тұрғын
үй, сәулет және көгеріштендіру мәселелеріне үлкен назар аударады. Бұл
мәселелер көбіне Елисей сарайы аппаратына, яғни, өзінің жақын
қызметкерлеріне сүйеніп шешіледі, олар әкімшіліктің қызметіне бақылау
жасап, аталған мәселелер жөнінде президентті толық хабардар етіп
отырады, қажет болса, мүдделі мәселелер бойынша ел
басының шешімдерін дайындайды. Аталмыш функциялар әлемнің басқа елдерінің
президенттері үшін де маңызды болып табылады.
Австрия президенті, мәселен, кәсіби атақ беріп, айырықша жеңілдіктер,
зейнетке қосымша белгілей алады. Мальта Республикасының президенті
республика азаматтарының әлеуметтік қорғалуына нұқсан келтірген ел
парламентінің шешімдеріне вето құқығын пайдалана отырып, мальталықтардың
әлеуметтік қорғалуының кепілі болып табылады. Конституция бойынша
Португалия президенті елдегі демократиялық институттардың кепілі саналады.
Өз функциясын ол президент жанындағы түрақты жоғарғы кеңесші орган —
мемлекеттік кеңеске сүйеніп жүзеге асырады. Әлеуметтік функцияларды жүзеге
асыруда аталған мәселелер бойынша көптеген заң актілерін қабылдайтын АҚШ
президенті кең өкілеттіліктерге ие, бұл актілер өзінің маңызы жағынан
Конгресс шығаратын зандарға тең [6, СІ2-14, 126-127].
3) Қаржылық бақылау функциясы - бір бөлігі жалпымемлекеттік
қажеттілікті өтеу үшін мемлекеттік бюджетке салық ретінде жіберілетін
өндірушілер табысының есебі болып табылады. Президент салықты
жұмсауға бақылау жасайды.
АҚІІІ-та арнайы қаржылық бақылау органы ретінде президент
тағайындайтын, бас тексеруші басқаратын Бас есеп беру басқармасы жұмыс
істейді. Францияда барлық мемлекеттік органдардың қаржы тәртібін сақтауына
президент алдында есеп беретін Есеп палатасы бақылау жасайды. Индия,
Финляндия, Сирия, Турцияның президенттері қаржылық бақылауды жүзеге
асырады.
4) Құқык қорғау функциясы - президенттің бүл қызметі мемлекет
зандарын дәл және толық жүзеге асыруды қамтамасыз етуге, қоғамның,
мемлекет пен жеке тұлғаның мүдцесін қорғауға бағытталған. Ең алдымен,
жеке адамның, азаматтың, тәуелсіз тұлға ретінде қоғам мүшесінің,
сондай-ақ мемлекеттің өзі мен оның түрлі құрылымдары мемлекеттің
құқық қорғау қызметінің өзегі болып табылады.
Құқық бұзушылықпен күрес президенттік институттың құқық қорғау
қызметінің маңызды , бірақ ен, басты бөлігі емес. Президенттік институт
арнайы органдардың ( сот, прокуратура, арнайы әскери құрылымдар, полиция
т.б.) көмегімен мемлекетте құқықтық нормаларға толық сәйкес келетін тәртіп
орнатуға тиіс. Елде тұрақты құқық тәртібін сақтау — президенттің, барлық
мемлекеттік органдардың ең маңызды функцияларының бірі.
Осы функциялар Франция Конституциясында [7, с 324-326] кеңінен
бекітілген, оған сәйкес республика президенті жоғарғы арбитр, бұқаралық
биліктің қалыпты қызмет аткаруының кепілі болып табылады (5-бап),
Конституцияның сақталуын бақылайды (5-бап), елде құқық тәртібін сақтаудың
арнайы шараларын қолдануға құқылы (6-бап), рақымшылық құқығын (17-бап)
жүзеге асырады.
Бұл салада АҚШ президенті де кең өкілеттіліктерге ие, ол әрі үкімет
Кабинетінід басшысы болып саналады. Кабинетке елдегі кұқық тәртібін
сақтауға жауап беретін негізгі құрылымдардың министрлері де кіреді.
Олардың бәрін президент өзі іріктеп, тағайындайды. Мемлекетте заңдылықтың
сақталуында АҚШ президенті жанындағы атқарушы аппаратқа кіретін Ұлттық
қауіпсіздік кеңесі де үлкен роль атқарады. Бұдан бөлек, АҚШ президенті
федералдық атторнейлік қызмет басшысын, мемлекеттің кұқық қорғау органдары
жүйесіндегі маңызды буын болып саналатын және мемлекет атынан қылмыстық іс
қозғау, заң бұзушылықты тергеу, сотта айыптауды қолдау және құқық
бұзушыларды қылмыстық жауапкершілікке тарту өкілдігі берілген - бас
атторнейді тағайындайды. Айырықша жағдайларда АҚШ президенті мемлекетте
құқық тәртібін сақтау үшін елге төтенше жағдай енгізуге құқылы. Корея
Республикасы, Боливия, Мексика, Алжир, Конго және Филиппин президештері де
осындай функцияларға ие.
5) Экологиялық функция - қазіргі кезде президент қызметінің маңызды
бір бөлігі болып табылады, себебі адамзаттың,
мемлекеттіліктің өмір сүруі экология жағдайына тікелей байланысты. Бұл
бағыттағы президент қызметі табиғат қорғау зандарын жетілдіруге
шоғырланған.
Осы қьізмет салдарынан көптеген елдерде қазіргі кезде табиғатты қорғау
туралы ұлттық бағдарламалар жасалып, жұмыстар атқарылуда. АҚШ-та мәселен,
қоршаған ортаны қорғау саласындағы ұлттық саясат туралы зац қабылданған,
ауаның, су қоймалары мен жердің өндірістік және тұрмыстық қалдықтармен
ластануын болдырмау жөнінде ұзақ мерзімге арналған бағдарламалар
жасалынған. Қоршаған ортаны адамдар қызметінін, жағымсыз әсерінен қорғаудың
нақты алдын-алу шаралары қарастырылған. АҚШ президенті жанында кеңесші
орган - қоршаған ортаның сапасы жөніндегі кеңес, сондай-ақ табиғат қорғау
завдарының орындалуына бақылау жасау өкілеттігі берілген табиғат әлемін
қорғау жөніндегі федералдық агенттік жүмыс істейді [8 ].
Бразилия, Кипр, Колумбия, Оңтүстік Африка Республикасы, Франция және
басқа да бірқатар елдердің президенттері қоршаған ортаны қорғау саласындағы
қызметті, экологияны бүзғаны үшін заң алдында жауапқа тарту шараларын
қарастыратын заң актілері жүйесінің қызметін реттеу мен бақылауды жүзеге
асырады.
Президенттің сыртқы функциясы мемлекетті халықаралық аренада көрсету
жөніндегі қызметінің басты бағыттарын құрайды. Олар мемлекеттің: басқа
мемлекеттермен қарым-қатынасын қалыптастыруды және қолдауды, елді сыртқы
басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз ету секілді сыртқы міндеттерін шешуге
бағытталған. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға сәйкес президенттің екі
негізгі сыртқы функциясын бөліп қарауға болады:
1. басқа мемлекеттермен өзара тиімді ынтымақтастыкты дамыту;
2. елді сыртқы жаулардың басқыншылығынан қорғауды қамтамасыз
ету.
1. Әлемнің басқа мемлекеттерімен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту
функциясы тең құқықтық экономикалық, саяси, мәдени және осы мемлекет
мүдцесінің барлық мемлекеттердің нақты және ортақ
мүдделерімен үйлесімді сәйкес келетін басқа да қатынастарын дамыту
жөніндегі президент қызметі болып табылады. Барлық өркениетті
мемлекеттердің шаруашылық, саяси және мәдени өмірін интеграциялау, олардың
ортақ күш-жігерін жеке алғанда әр мемлекеттің ішкі және тұтас әлемдік
қауымдастық мәселелерін неғұрлым тиімді шешу үшін біріктіру осыны талап
етеді. Мұндай ынтымақтастық интеграциялық мәселелерді шешудің өзара тиімді
жолдарын қарастырудағы, ынтымақтастыққа қатысушылардың ортақ күш-жігері
арқылы барлығының мүддесіне сай келетін шешім табудағы президенттердің
ортақ қызметін білдіреді.
2. Елді сыртқы басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз етудегі президенттің
функциясы оның қызметінің маңызды бағытын қүрайды. Адамзат тарихына көз
жіберсек, мемлекеттік-ұйымдық қоғам дамуының барлық кезеңдерінде елдің
тәуелсіздігі мен аумақтық түтастығын сыртқы агрессиядан қорғаудың
объективті қажеттілігі әрдайым туып отырған. Президенттердің елді қорғау
функциясы экономикалық, саяси, дипломатиялық және әскери әдіс-тәсілдерді
қолдану арқылы жүргізіледі. Бейбіт уақытта — бұл елді мүмкін болатын
басқыншылыққа тойтарыс беруге әзірлеу; соғыс уақытында — басқыншыларға
қарсы қарулы күреске тікелей басшылық жасау, елдін, барлық күш-қуатын
жеңіске жұмылдыру.
Қазірғі заманғы президенттердің басым көпшілігі әскери саясатты
қолдайды, оның мәнісі қорғаныс доктринасы, яғни басқа мемлекет немесе
мемлекеттер тобы тарапынан мүмкін болатын басқыншылыққа тойтарыс беру үшін
жеткілікті күш-қуат жинау болып табылады. Әскери қарсы тұру мәселесіндегі
бұл тәсіл соғыстың шығу мүмкіндігін едәуір төмендетіп, болашақта оньщ бірте-
бірте жойылуына әкеледі.
Елді сыртқы басқыншылықтан қорғауды қамтамасыз етудегі президенттің
функциясы сан қырлы. Оған президенттің мемлекеттің қорғаныс қабілетін
нығайтудағы, бейбітшілік және соғыс уақытында қарулы күштердің әскери
қуатын қолдаудағы барлық қызметі жатады. Бұл функция мемлекеттің әскери
доктринасына сүйенеді және негізгі бес бағыттан түрады, олар: елдің
қорғаныс қабілетін күшейту; қарулы күштерді күнделікті жетілдіріп отыру,
олардың жауынгерлік қабілетін үнемі көтеру; мемлекеттік шекараны қорғау;
азаматтық қорғанысты ұйымдастыру; қарулы күштер қорын оқып - үйрету.
Президенттердің аталған функцияны орындауына бірқатар елдерде (АҚШ,
Франция, Италия, Түркия) олардың жоғарғы бас қолбасшы және үкімет
басшысы болулары (АҚШ , Чили, Ирак т.б.) ықпал етеді немесе жоғарғы
атқарушы билікті үкімет басшысымен бөліседі (Сербия, Литва, Эстония,
Монғолия т.б.), қарулы күштердің лауазымды тұлғаларын тағайындайды,
марапаттау мәселелерін қарайды, заң шығару құқығы бар және өз қарауы
бойынша заңның күші бар жарлықтар шығарады (АҚШ, Франция, Панама, Польша
жәнет.б.).
Франция Президенті неғұрлым кен, сыртқы функцияларға ие, "ол тек елдід
сыртқы саясатын жүргізіп қана қоймайды, сонымен бірге ол жөнінде үкіметті
хабардар етіп отырады" [3, с 452 ]. Мәселен, Француз үкіметі 1961 жылы
шілдеде Бизертуға шабуыл жасау, 1964 жылдың ақпанында Габонға француз
әскерлерін жіберу туралы мәселелерді талқылаған емес. Президент де Голль (
бұл мәселелер жөнінде үкіметті хабардар ғана еткен) маңызды мәселелерді өзі
шешті және НАТО, Вьетнам, Алжир, Б¥¥ және Квебекке қатысты Францияның
бағытын өзі белгіледі [9, с 180 ].
Мемлекеттік басқару жүйесі мен президенттік басқару үлгісіне байланысты
президент функцияларына нақтырақ тоқталайық.
Әртүрлі елдерде түрлі басқару жүйесінің пайда болуы көптеген
факторларға тіреледі. Бүл процеске елдің тарихи дамуының ерекшеліктері,
оның саяси мәдениетінің өзгешелігі, мемлекеттілік дәстүрі, конституция
жасау мен қабылдау кезіндегі саяси күштердің арасалмағы өзіндік таңбасын
қалдырады. Басқару жүйесін тавдауға жетекші саяси басшының тұлғасы ретінде
субъективтік фактор да үлкен роль атқарады (мәселен, АҚШ-та Д.Вашингтон),
мемлекеттік билік пен басқарудың барлық құрылымы едәуір деңгейде сол
тұлғаға лайықталады. Осыған орай, бір елдерде мемлекет басшысы функциясын
конституциялық монарх немесе президент атқаратын басқарудың парламенттік
жүйесі қалыптасып, бірақ нақты атқару билігі парламент алдында есеп беретін
үкімет қолына жинақталған болса, енді бір елдерде - өзге саяси
институттармен теңестірілгеғі немесе өз өкілеттілігі жағынан заң шығарушы
және сот билігінен асып түсетін күшті президенттік билік құру жүйесі басым.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, президенттік институт алғаш рет АҚШ-та
дүниеге келген. Өздерінде президенттік қызметті енгізе отырып, "негізін
қалаушы -әкелер" соңғы екі жүзжылдыққа кеткен президенттіктің американдық
үлғісін қалыптастырудың тұғырын қалады, бұл үлгі аяқталған түрінде көпе-
көрнеу айырықша болды және оның көптеген элементтерін басқа елдің саяси
жүйесі қабылдағанына қарамастан ол толық көлемде тек АҚШ-та ғана жүзеге
асырылды.
АҚШ Конституциясын жасаушылар мемлекет басшысы мен үкімет басшысы
функцияларын бір қолға жинақтаған күшті, жеке-дара басқаратын президенттік
билік кұрып қана қоймай, сонымен қатар бірегей атқарушы биліктің жеке билік
тәртібіне айнальш кетуіне кедергі жасайтын, зад шығарушы, атқарушы және сот
билігін, бұл биліктерді бір-біріне қатысты өзара "тежемелік" және "тепе-
теңдік" жүйесімен толықтыра отырып, бөлу қағидасын бекітті. Тәжірибе
жүзінде президенттіктің американдық үлгісі өзінің негізгі функциялары
жағынан мына төмендегідей ретте көрінеді:
1. Жалпыға бірдей сайлауда сайланған президент АҚШ Конгресіне
тәуелді емес, бірақ оны таратуға және кезектен тыс парламенттік
сайлаулар тағайындауға құқығы жоқ.
2. Президент үкіметті құрайды (бірақ оның жеке құрамын Сенат
бекітеді), атқару комитеті аппаратының лауазымды тұлғаларын
тағайындайды (оның кандидатурасын Сенат бекіткеннен кейін).
3. Президент Конгресс қабылдаған заңға вето қойған жағдайда ғана заң
шығару билігіне тепе-тең бола алады.
4. Президент —бүкіл федералдық атқару билігінін, басшысы.
5. Президент ең бастысы, федералдық атқару билігі органдарының
қызмет айналымына қатысты басқарудың заңға сәйкес актілерін
шығаруға құқылы (бұйрықтар, жарлықтар).
6. Жыл сайын мемлекеттік бюджеттің жобасын Конгреске тек
Президент қана ұсына алады.
7. Ол елдің қарулы күштерінің жоғарғы бас қолбасшысы болып
табылады.
8. Президент халықаралық қатынастар айналымында ел атынан
көрініп, АҚШ-тың халықаралык келісімдеріне қол қояды.
9. Президент өз қалауы бойынша елде қоғамдық тәртіпті қамтамасыз
ету үшін үлттық гвардия мен қарулы күштерді пайдалана алады.
Ю.Президент орын босаған жағдайда АҚШ Жоғарғы Сотының
мүшелерін тағайындайды.
11. Президент өз әкімшілігінің кез-келген мүшелерін отставкіге жібере
алады.
12. Президенттің өкілеттік мерзімі төрт жыл, ол тек екі —ақ рет
сайлана алады.
Президенттік басқарудың американдық үлгісіндегі президенттің функциясы
міне осындай. Көрініп тұрғандай, осы үлгідегі президенттің функциясы кең де
сан алуан. Алайда ол федералдық атқару билігі шеңберінде ғана іс-қимыл
жасай алады және билікті бөлісудің конституциялық қағидасына орай,
мемлекеттік аппаратты жеке-дара басқара алмайды. Бұл салада Президентке
тәуелсіз Конгресс пен АҚШ-тың Жоғарғы Соты оның толық құқылы серіктесі бола
алады. АҚШ мемлекеттілігінің бүкіл тарихында, өзінде барлық биліктің күші
мен жеке беделі бола тұра, бірде — бір АҚШ Президенті мемлекеттің жоғарғы
заң шығарушы органы - Конгресс мүшелерінің басым көпшілігінің қолдауынсыз
елдің ішкі және сыртқы саясатында қандай да бір елеулі өзгерістерге қол
жеткізген емес. Американдық үлгідегі президент функциясының президенттік
басқарудың өктемшілдік үлгісі тұсындағы президент функциясынан басты
айырмашылығы осындай.
Президенттіктің американдық үлгісіндегі президент функциясы өзінің
тиімділігімеи ерекшеленеді: онда президент пен премер-министр үкімет
саясатына ықпал үшін жиі бәсекелесетін атқару билігіндегі басқа бірқатар
елдерге тән дуализм жоқ; олар президент өз саясатын, ал жоғарғы заң
шығарушы орган өз саясатын жүргізген кезде АҚШ- тың саяси жүйесінде қос
биліктің пайда болуына жол бермейді. АҚШ - та пайда болған президенттік
басқару үлгісі өзінің көптеген атрибуттарымен бірқатар Латын Америкасы
елдерінде енгізілді, онда республикалық басқару нысаны бекітілді, Президент
мемлекет басшысы және үкімет басшысы функцияларын біріктіріп жүргізеді, заң
шығару билігі -Конгреске, ал сот билігі — Жоғарғы Сотқа берілген. Соған
қарамастан, президенттіктін, латынамерикандық үлгісінің АҚШ- тағы
президенттік басқару үлгісінен айырмашылығы едәуір.
Латын Америкасы елдерінде президенттік институт функциясы
мемлекеттік институт функцияларының бәрінен басым, ал бұл елдердің
парламенттері АҚШ Конгресі сияқты атқарушы билікке бақылау жасай
алмайды. Латын Америкасы мемлекеттері Президенттерінің АҚШ
Президентінен айырмасы, олар өзінің үкіметтік кабинеттерін өз қалаулары
бойынша құра алады, және бұл елдердің Конституциясында үкімет
қызметіне Президенттің тағайындауларын Парламенттің бекітуі
қарастырылмаған. Бірнеше латынамерикандық елдер мемлекеттік
құрылымдарының нысандарына қарай өздерін федерация деп
жариялауына қарамастан, бұл елдердің Президенттері АҚТТТ
Президентінің функциясына тән емес, штат губернаторларын орнынан алып
тастауға дейін баратын, федералды субъектілердің ісіне федералдық
интервенция [2, с 20] деп аталатын заңдастырылған функцияны жүргізе алады.
Латын Америкасы елдері Президенттерінің мемлекеттің саяси экономикалық
айналымындағы функциялары едәуір кең. Бұл көптеген латынамерикандық елдерде
Президенттер басқаратын үкіметтің тікелей бақылауындағы мемлекеттік
компаниялардың көптігімен сипатталады.
XIX ғасырда көптеген Латын Америкасы елдерінде президенттік
басқару нысанының қалыптасуына қарамастан, осы құрылықтағы
барлық дерлік елдердің саяси тарихындағы көптеген әскери төңкерістер
салдарынан президенттік биліктің зандастырылуы мен мәртебесіне бірнеше рет
нұқсан келген, президенттік басқарудың ең қысқа кезеңін әскери төңкерістер
үзіп отырған, нәтижесінде армияны басқарушы топ заңды жолмен сайланған
президенттерді құлатып, билікті мүшелерінің бірін президент етіп сайлайтын
әскери хунтаға беріп келген. Өткен кездерде де, қазіргі уақытта да Латын
Америкасында Президенттіқ өзі мемлекеттік төңкерісті басқарып, Парламентті
қуып, жеке үстемдігін орнатқан жағдайлар кездесіп отырған. Тұтас алғанда,
осы уақытқа дейін барлық саяси институттардың, соның ішінде президенттік
институттың да (ендеше, оның функционалдық міндеттерінің де) армия мен
генералитетке тәуелді болуы Латын Америкасы елдері саяси жүйесіне тән
сипат.
Сонымсн қатар, президенттіктің қазіргі латынамерикандық үлгісінде
президент функциясының жағымды жағына жататын бірқатар маңызды
демократиялық элементтер де кездеседі. Біріншіден, бұл құрлықтағы бірқатар
елдердің Президенттері бір мерзімге сайланады және қайта сайлану құқығынан
айырылған, бұның өзі жеке билік тәртібін қүру мүмкіндігін азайтады.
Екіншіден, көптеген Латын Америкасы елдерінде бүрыннан көптеген
көппартиялық жүйе жұмыс істеуде, ол президенттік биліктің парламенттік және
парламенттен тыс оппозициясының құрылуына жағдай жасайды және президент
функциясына белгілі бір өзгешеліктер жүктейді. Үшіншіден, сот билігі өз
тәуелсіздігін күшейтуде, оған жақында ғана парламент және сот билігінің
шешімімен Бразилия және Венесуэла Президенттерінің билік басынан кетуі куә
бола алады. Президенттерді әскери төңкеріс арқылы орнынан алып отырған
Латын Америкасы елдерінде тиісті құқықтық рәсімдерге негізделген президент
импичменті жаңа бетбұрыс болып табылады [10, с 21].
Оңтүстік Америкадағы президенттік билік демократиясының және оның
құқықтық мәртебесі күшеюінің маңызды белгісінің бірі мемлекеттің қарулы
күштеріне басшылық және әскерге бақылау жасау арқылы президент функциясының
кеңеюі болып табылады. Бұған Латын Америкасы елдеріндегі жетекші саяси
күштердің бірі болып отырған қарулы күштердің соқғы уақытта құрылықтағы
тұрақтылықтың кепілі және Оңтүстік Америка Президенттерінің өздерінің
конституциялық функцияларын орындауының тірегі бола отырып, завды түрде
сайланған президенттерге қатысты түзу ниет танытуы да ықпал етуде.
Көптегеы Азия және Африка елдерінде мемлекеттік басқарудың парламенттік
емес, президенттік үлгісі қалыптасқан. Афро-Азиялық үлгі кейде ашық
тоталитарлық тәртіп нысанын қабылдап, үлкен өктемдігімен ерекшеледі. Бұл
елдердің басым бөлігінің президенттері өз қолдарына мемлекет және үкімет
басшысы функцияларын жинақтап қана қоймай, жетекші партиялардың басшысы да
болып табылады. Бұл партиялардың өздері көптеген африкалық және азиялық
елдердегі бірден- бір және осы елдердің саяси өміріндегі үстемдік етуші
партия болғандықтан, Президенттерге өз жақтастары есебінен үкіметті ғана
емес, сонымен бірге жергілікті билік органдарын және Парламентті құруға
мүмкіндік береді. Көптеген Азия, Африкалық елдердің Парламенттері шын
мәнінде дербес роль атқара алмайды және іс жүзінде нақты завды
өкілеттіктері де жоқ. Осының салдарынан, олар президенттік биліктің
мұрагері болуы тұрмақ, оның барлық шешімдеріне қарсылықсыз бас иіп, заң
түрінде қабылдайды. Конституция бойынша Парламенттер билік құрып тұрған
Президенттің өктемдігінен қорғалмаған және оның нұсқауы бойыыша таратылып
жіберіледі.
Көптеген Азия мен Африка елдерінде президенттік қызметпен қатар премьер-
министрдің қызметі болғанына қарамастан, президенттіктің афро-азиялық
үлғісі тұсындағы үкімет өз іс-қимылын дербес атқара алмайды. Премьерді
Президент өзіне аса берілген адамдар қатарынан тағайындайды және ол
Парламент емес, тек Президент алдында есеп береді. Премьерді де, үкіметтің
мүшесін де, әрбір мемлекеттік шенеунікті те Президент кез-келген уақытта
босата алады.
Сот билігі жүйесіне қатысты президенттің үлкен өкілеттіктері бар: ол
судьяларды жеке өзі тағайындап, олардың жұмысына бақылау жасайды. Бұдан
бөлек, президенттіктің бұл үлгісіне президент жергілікті әкімшілік
басшысына президенттің саясатын жүргізетін өз адамдарын қою функциясына ие
бола алатын атқарушы биліктің аса ірі орталықтануы тән. Жергілікті биліктің
президенттен дербес болуы өте сирек жағдай. Көптеген Азия мен Африка елдері
Президенттерінің маңызды
функцияларыньщ бірі елдің барлық аумағында немесе жекелеген
аймақтарында төтенше жағдай енгізу, Парламентті тарату құқығы болып
табылады, осының салдарынан елді басқару зан, арқылы емес, жеке
жарлықтар арқылы жүргізіледі. Бұл өзгеше ойлаушыларға қарсы күресте
пайдаланылады, себебі, көптеген афро-азиялық мемлекеттерде
президенттік билік ешқандай да, тіпті ашық оппозицияны да қаламайды. Кез-
келген қарсылықты басуда ашық күшті қолдану өздерінің функцияларын
орындауда және өз саясатын жүргізуде репрессиялық аппаратқа сүйенетін осы
аймақ президенттерінің көпшілігінің басты құралы болып табылады.
Нәтижесінде президенттіктің афро- азиялық үлгісі көбінесе жеке
билік тәртібіне ұласады. Президент- диктаторлар өз елдерінің тәуелсіздігі
үшін ұлт-азаттық күресіндегі жетістіктері нәтижесінде немесе
бұқараландырылған ресми насихаттың ықпалымен шексіз монарх функциясымен
ғана салыстыруға келетін функциясы бар "ұлт әкесі" мәртебесіне ие болады.
Осы жағдайда президенттер тұтқалы үкімет қызметіые өз туыстарын тағайындап,
өз отбасыларын билік құрушы династияға айналдыруға ұмтылады. Олар барлық
күш- қайраттарын өз билігін алмастырмау қағидасына жұмсайды, олардың көбі
өз елдеріне билік құрушы ақсүйектер қолдап тұрғанға дейін, бір емес,
бірнеше ондаған жылдар бойы үстемдік кұрады. Жеке билік үстемдік құрған
жағдайда президентті қайта сайлау жалған бүркемеленген науқанға айналады,
ал кейбір африкалық мемлекеттерде жақын уақытқа дейін билік басында тұрған
басшылар өмір бойы президент болып жарияланып келді [11, с 122-126].
Президент- диктаторлардың жеке тәртіп пен шексіз билік , яғни өз
функцияларын орнатуларын елдің қоғамдық, экономикалық және әлеуметтік-саяси
даму деңгейінің төмендігінен, әртүрлі халықтар арасындагы этникалық және
діни негіздегі өткір шиеленістердің орын алуынаи болып отыр деп
тұжырымдайды. Олар сонымен қатар, егер олардың еліндегі президенттік
функциялар мен бүкіл мемлекеттік билік батыс демократиясы үлгісінде
құрылса, бұл елдер анархия әлегі мен азамат согысына сөзсіз ұрынады деп
санайды [53, с 105-109 ]. Осы тұрғыдан алғанда, кеңейтілген президенттік
функциясы бар жеке билік тұрғысындағы президенттік басқару хаос пен
биліксіздіктен шығудың бірден-бір жолы болып табылады.
Соған қарамастан, бірқатар Азия мен Африка елдеріндегі тиісті
кеңейтілген президенттік функциялары бар президенттіктің өктемшілдік және
тоталитарлық түрлері әлеуметтік жарылыстардан да, азаматтық соғыстардан да,
этника аралық шиеленістерден де сақтап қала алмайды. Соңғы 35 жыл ішінде
Азия мен Африка елдеріндегі 40-тан астам Президент өз орындарынағі күшпен
алынды немесе әскери төңкеріс кездерінде қаза тапты . Сонымен қатар
жекелеген Азия мен Африка елдеріндегі президент функциялары саяси жүйеге
толық кірікті, ал президенттік институттьщ өзі тұрақты жариялылық сипат
алып, уақыт тезгісінен өтті: бұл Азияда —Үндістан, Израиль, Кипр, Корея,
Сирия, Ирак және Индонезия; Африкада — Егшіет, Тунис, Сенегал, Заир,
Танзания, Замбия және Бенин.
Азия мен Африка елдеріндегі президент функцияларына сипаттама беруде
осы аймақтағы бірқатар елдерде (Үндістан, Израиль және Ливан)
президенттіктің европалық үлгісіне сәйкес келетін президенттік басқару
функциясы қалыптасқан.
Батыс Европада жартылай президенттік немесе парламенттік нысаиындағы
президенттік басқарудың нағыз европалық үлгісі қалыптасқан. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz