Діндер жайында

КІРІСПЕ 1
1 . БӨЛІМ 4
Діндер тарихына кіріспе 4
А. Дін сөзінің зерттелуі 4
1. Дін 4
а. Діннің сөздік және терминдік анықтамасы 4
ә. Діннің жалпы мағынасы 4
б. Діннің анықтамасы 6
б.а. Діндер тарихын зерттеушілердің көзқарасы бойынша дін 6
б.ә. Ислами түсінікте дін ұғымы 6
б.б. Ислам ғалымдарының көзқарасы бойынша Дін 6
2. Тарих 6
В. ДІНДЕР ТАРИХЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ 6
с. Діндер тарихының зерттеу обьектісі 6
д. Діндер тарихының әдісі 6
Е. Діндер тарихының басқа ғылымдармен байланысы 6
2. БӨЛІМ 6
ДІНДЕР ТАРИХЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ, 6
ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ДАМУЫ 6
Діндер тарихыны маңыздылығы мен қажеттілігі 6
Діндер тарихының дамуы 6
а. Ислам әлемінде діндер тарихының атқарған қызметтері 6
ә. Батыста діндер тарихы зерттеулері 6
3. Діни сезімнің қайнары 6
4. Адам үшін діннің қажеттілігі 6
3. БӨЛІМ 6
ИСЛАМ ИЛӘҺИ ДІНДЕРДІҢ БІРІ 6
А. ИСЛАМ 6
а. Исламның пайда болуы және сол төңіректегі нанымдар 6
ә. Ислам діні 6
2. Иман және Ислам 6
а. Иман 6
ә) Ислам 6
б. Иман мен Исламның арасындағы байланыс 6
а. Аллаһқа иман 6
ә. Періштелерге иман 6
б. Кітаптарға иман 6
в. Пайғамбарларға иман 6
г. Ақыретке сенім 6
ғ. Қаза мен тағдырға иман 6
4. Исламның шарттары 6
а. Намаз 6
ә. Ораза 6
б. Қажылық 6
в. Зекет 6
5. Ислам этикасы 6
6. Исламның ерекшеліктері және басқа діндерден айырмашылығы 6
а. Ислам және басқа діндер 6
ә. Исламның басқа діндерден айырмашылықтары 6
4. БӨЛІМ 6
ИУДАИЗМ 6
1. Жалпы мәлімет 6
а. Яхуди, ибрани және исрайыл терминдері 6
ә. Таурат бойынша иудаизмнің тарихы 6
б. Құран Кәрім бойынша иудаизм 6
2. Хз. Мұса және Он бұйрық 6
а. Таурат бойынша Хз. Мұса 6
ә. Он бұйрық. 6
б. Құран бойынша Хз. Мұса 6
3. Таурат және Забур 6
Таурат (Тора) 6
Забур 6
б. Құран Кәрім бойынша Таурат және Забур 6
1. Құран Кәрім бойынша Таурат 6
Құран Кәрім бойынша Забур 6
в. Талмұт 6
7. Қазіргі иудей ағымдары 6
а. Ортодоксальды иудаизм: 6
ә. Реформистік иудаизм: 6
б. Фундаменталистік иудаизм: 6
в. Жаңашыл (Reconstructionist) иудаизм: 6
5. Иудейлікте сенім, құлшылық, діни салттар мен мейрамдар 6
а. Сенім 6
ә. Құлшылық 6
б. Діни дәстүрлер және мейрамдар 6
ХРИСТИАН ДІНІ 6
1. Жалпы мағлұмат 6
а. Інжілдердегі христиан діні 6
ә. Құран.Кәрім бойынша христиан діні 6
б. Христиан дінінің тарихы 6
2. Хз. Иса 6
а. Інжілдердегі Хз. Иса 6
ә. Құран Кәрімдегі Хз. Иса 6
3. Үштік сенім (тройца, тәслис) 6
Үштік сенімнің элементтері 6
1. Әке (Құдай): 6
2. Ұл (Иса Мәсіх) 6
3. Киелі Рух 6
4. Інжілдер 6
а. Төрт Інжіл 6
ә. Жаңа Өсиеттің жазылуы және мазмұны 6
туралы көзқарастар 6
5. Шіркеулер және діни рәсімдер 6
а. Шіркеу 6
ә. Құлшылық және діни рәсімдер 6
а. Құлшылық 6
ә. Діни рәсімдер (сакраменттер) 6
7. Басты христиан ағымдары 6
а. Католик ағымы 6
ә. Ортодоксальды ағым 6
б. Протестант ағымы 6
6. БӨЛІМ 6
КОНФУЦИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
КОНФУЦИЗМ 6
1. Конфуцийдың өмірі (б.з.д. 551.479 ж.ж.) 6
2. Конфуцизмдегі қасиетті кітаптар 6
Бес классикалық кітап: 6
3. Конфцуизмдегі тәңірге сенім 6
4.Конфуцизмде моральдық.этикалық принциптер 6
Бес ұлы қасиет: 6
Төрт жаман қасиет: 6
7. БӨЛІМ 6
ДАОЦИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Лао.Цзының өмірі (туғ.ж. б.з.д. 604.570) 6
2. Даоцизмнің принциптері 6
3. Лао.Цзыдан кейін Даоцизм 6
Даоцизмнен тараған бағыттар мыналар: 6
8. БӨЛІМ 6
СИНТОИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Тәңір туралы түсінігі 6
2. Қасиетті жазбалары 6
3. Діни рәсімдер мен құлшылықтар 6
8. БӨЛІМ 6
ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ДІНІ 6
1. Түркі халықтарының дәстүрлі діни сенімдері 6
2. Құлшылықтары және салт дәстүрлері 6
3. Шаман 6
4. Моральдық.этикалық түсінігі 6
9. БӨЛІМ 6
ИНДУИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Қасиетті кітаптары 6
2. Касталық жүйе 6
3. Діни түсініктері 6
ә. Аватара.инкарнация (хулул) 6
б. Карма 6
в. Тәнәсух (рух көші: санскритше самсара, Батыс тілдерінде ренкарнация, трансмиграция) 6
г. Йога 6
4. Діни құлшылықтар, мерекелер және салт.дәстүрлер 6
10. БӨЛІМ 6
ДЖАЙНИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Махавираның өмірі 6
2. Тәңір туралы түсінігі, ағымдары және қасиетті кітаптары 6
3. Моральдық принциптері, құтқарылу және 6
тура жол доктринасы 6
4. Діни рәсімдері мен құлшылықтары 6
11. БӨЛІМ 6
СИКХИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Нанақтың өмірі 6
2. Сикхизмнің пайда болуы 6
3. Нанактан кейінгі жағдай 6
4. Сикхтердің наным.сенімдері, діни 6
рәсімдері мен құлшылықтары 6
12. БӨЛІМ 6
ЗОРОАСТРИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Заратуштраның өмірі 6
2. Гатхалар.Авеста 6
3. Заратуштра орнатқан діни принциптер 6
4. Заратуштрадан кейінгі діни ахуал және отқа табыну (мәжусилік) 6
5. Парсизм және қазіргі кездегі отқа табыну культі 6
13. БӨЛІМ 6
САБИЙЛІК ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Жалпы мағлұмат 6
2. Қасиетті кітаптары және кітап туралы түсінігі 6
3. Сенім негіздері 6
4.Құлшылықтары және түсініктері 6
Шомылдыру рәсімі 6
Дұға (намаз) 6
Құрбандық 6
Ораза тұту 6
Қасиетті күндер және мейрамдар 6
6. Құлшылық орны және оның қызметкерлері 6
14. БӨЛІМ 6
БУДДИЗМ ҰЛТТЫҚ ДІНІ 6
1. Будданың өмірі (б.з.д. 563.483 ж.ж.) 6
2. Буддизмнің принциптері 6
3. Будда, алғашқы буддистер және консильдер 6
4. Үндістанда Махаянаның пайда болуы 6
5. Махаянаның Үндістандағы тармақтары 6
6. Буддизмнің Үндістаннан басқа жерлерде таралуы 6
а. Қытай Буддизмі 6
ә. Бурма буддизмі 6
б. Цейлон Буддизмі 6
в. Тайланд буддизмі 6
г. Жапон буддизмі 6
7. Буддизмде сегіз тарау жол 6
3. Буддизмдегі қасиетті жазбалар 6
4. Буддизмнің сенім негіздері 6
Буддизмде сенімге қатысты ұғымдар 6
1. Тәңір 6
2. Карма мен тәнәсух (ренкарнация) 6
3. Нирвана 6
4. Меттейя 6
5. Буддизмде құлшылық, ғибадатхана 6
және моральдық.этика 6
15. бөлім 6
Алғашқы қауымдық діндер 6
2. Алғашқы қауымдық діндермен байланысты ұғымдар 6
3. Алғашқы қауымдық діндердің ерекшеліктері 6
4. Қазіргі таңда өмір сүріп жатқан алғашқы тайпалық діндер 6
Сілтемелер 6
Пайдаланылған Әдебиеттер 6

Адамзат баласы дүниеге келген күннен бастап қай жерде болмасын өзіне жәрдем беретін, барлық нәрсені құдіретіне бағындырған бір күшті іздеуде. Сол себепті алғашқы адамнан бүгінгі күнге дейін түрлі діни түсініктерімен қатар, алуан түрлі Тәңір бейнелері ортаға шықты. Уақыт өте келе үкімі жойылған діндердің бар болғаны секілді, діндер арасында құлшылық түрлері де өзгеріп отырды. Діндер мен адамзаттың иесі Ұлы Аллаһтың жіберген ең соңғы діні Ислам бойынша адамзаттың алғашқы діні – таухид діні. Діннің құрушысы – Ұлы Аллаһ. Аллаһ он сегіз мың ғаламды, адамды жаратты, кітаптар мен пайғамбарларды жіберді. Адамзат – бір ата-анадан тарады. Хз. Адамға (а.с.) әрбір нәрсенің есімі үйретілді және алғашқы пайғамбарлық міндеті жүктелді. Хз. Адам (а.с.) Аллаһтан алған уахимен өз дәуіріндегілерді тура жолға шақырды. Біршама уақыт өткен соң адамдар таухид негізін ұмытып, Аллаһтан басқа нәрселерге, табиғат күштеріне, өз қолдарымен жасап алған пұттарға табынып, бұларды Аллаһқа ортақ (серік) қоса бастағанда, Аллаһ Тағала елшілер жіберіп оларды хақ дінге тура жолға шақырып отырды. Хақ дін Аллаһтың елшілері арқылы ақыл – есі бүтін адамдарға жеткізілді. Сондықтан да адасушылықтар осылардан кейін, көп тәңірлік (политеизм) Тәңір сенімінен кейін пайда болды.
Ұлы Аллаһ, адамзатқа жаратушысын табу, ақиқатты түсіну үшін ақыл, үйреткен жолында жүру үшін ерік, қателескен кезде, тура жолын табу үшін мүмкіндік беріп, адамзатты жер бетінің халифасы қылды. Аллаһ Тағала мұнымен ғана шектеп қоймай адамзатқа ақиқат пен міндеттерін үйрету үшін әрдайым елшілер мен кітаптар жіберіп отырды. Кітап берілген пайғамбарлар дүниенің төрт бұрышындағы адамдарды ескерту мен тура жолға шақыру міндеттерін атқарды.
Аты аталған пайғамбарлардың кейбіреулерінің аттары Құран Кәрімде аталса да, негізгі саны мұнымен шектелмейді. Бұл мәселе жайлы Ниса сүресінің 164-165 аяттарында былай баяндалады: «Және саған бұрынғы пайғамбарларды баян қылдық, сондай-ақ пайғамбарлардың саған баян етпегеніміз де бар. Және Аллаһ (Т) Мұса (а.с.) –ға (тікелей) сөйлескен. Пайғамбарларды қуандырушы, қорқытушы етіп жібердік. Елшілерден кейін адамдардың Аллаһқа қарсы сылтауы болмауы үшін». Осы және осыған ұқсас аяттардан Хз. Мұхаммед (с.а.у.) – ға қыссасы баяндалған пайғамбарлармен қатар баяндалмағаны да бар екендігі белгілі. Оның үстіне бір хадисте 124 000 пайғамбар жіберілгендігі риуаят етіледі.
Адам баласы жолдарынан ауытқыған уақытта пайғамбарлар оларды қайтадан хақ дінге шақырушы елшілер болып саналады. Кітаптар пайғамбарлардан кейін олардың әкелген үкімдерін сақтады. Алайда белгілі пайғамбарлардың кітаптары бар. Басқалары солардың жолын ұстанды. Кітаптағы үкімдер толық сақталмай өзгертіле бастағанда кейінгі кітап келіп алдыңғы кітапты толықтырып жаңаланды. Адамдар көбейіп қоғам дамыған сайын діннің үкімдері де, жағдай мен қажеттілікке байланысты кемелденіп отырды. Кітаптар алдымен сухуфтарда (сухуф, парақ, жазу жазылған тақтай, папирус жапырағы) болса, кейіннен кітап беттеріне жазылды және Құран Кәріммен соңғы көрінісін тапты. Алайда парақтан кітапқа, жеңіл қарапайым үкімнен толыққанды үкімге қарай даму барысында таухид пен сенімге қатысты негіздер өзгерген жоқ. Өйткені уахидың қайнар бұлағы Ұлы Аллаһ, пайғамбарларда соны жеткізді. Куә болғанымыздай Исламда діннің қайнар көзі Ұлы жаратушыдан. Діннің бастауы (тотемизм, анемизм, натуризм) секілді көп тәңірлікке, көп тәңірліктен Жалғыз Жаратушы сеніміне ауысу емес, өз арасындағы кемеліне жету болатын. Алғашқы Хз. Адамнан (а.с.) бастап соңғы Хз. Мұхаммед (с.а.у.)-ға дейін Аллаһтың барлық елшілері бір ғана таухид негізін жеткізді. Бұл хабар түсінікті болсын және жүзеге асырылсын деп әрбір пайғамбарды сол қауымның тілінде сөйлейтін өз ішінен таңдады.

Сілтемелер

1. Фәтх 28 аят, Саф 9 аят, Тәубе 29-33аяттар.
2. Әнғам 161 аят, Рум 43 аят, Тәубе 36 аят, Юсып 40 аят.
3. Нұр 2 аят, Наср 2 аят.
4. Тәубе 29-33 аяттар.
5. Сәййд Шариф Журжани, Тағрифат, Истанбул Һ-1253, 72.
6. Абдуссалам әл-Екни, Жәуһәрәту-т Тәухид Шәрхы.
7. Мухаммед Али әл-Фаруки әт-Тәһәуи, Кәшфу Истиләхтил Фунун, Кәһирә, 1963, ІІ-305.
8. Х. Аксеки, Ислам, Истанбул, 1943, 1-16.
9. Ж. Ваш, Социоложи оф Религион, Чикаго 1951.
10. Ибн Хазм, Китабул Фасл фии миләл уә Ехуаи уән Нихәл.
11. Әбул Хасан Али Әл-Хасани ән-Нәдуи, әл-Еркану-л Әрбаа, Бәйрут 1968, 8 б.
12. Шәһристани, Әл Миләл уән Нихәл, Бәйрут, І-11.
13. Сол еңбек.
14. Айдын Танери, Турк Девлет Геленеги, Анкара 1981, 194 б.
15.Бақара 30 аят.
16. Ахзаб сүресі 72 аят, Хашр сүресі 21 аят.
17. Бухари, Жәнәиз, баб 92.
18. Тин сүресі 4 аят.
19. Рум сүресі 30 аят.
20. Фатр сүресі 24 аят.
21. Нахл сүресі 36 аят.
22. Исра сүресі 15 аят.
23. Рағд сүресі 7 аят.
24. Ниса сүресі 164-165 аяттар.
25. Ниса сүресі 163 аят.
26. Ибраһим сүресі 4 аят.
27. Әли Ғымран сүресі 19 аят.
28. Ахзаб сүресі 40 аят.
29. Тәубе сүресі 33 аят.
30. Хижр сүресі 9 аят.
31. Інжіл, Шығу бөлім ХХХ. Бап.
32. Сафф сүресі 9 аят.
33. Рум сүресі 30 аят.
34. Әли Ғымран сүресі 19 аят.
35. Мәида сүресі 3 аят.
36. Ахзаб сүресі 40 аят.
37. Сандар ХХІІІ-3.
38. Тәкуин ІХ: 22-27.
39. Тәкуин ХХХІІ: 28.
40. The Universal Jewish Encyc. V-6137
41. Табери, Тариху-т Табари, І-320.
42. Шығу ІІІ: 16.
43. Тәкуин ХІ: 27-30.
44. Тәкуин ХІІ: 11-20.
45. Тәкуин ХІІІ-ХІV. Бап.
46. Тәкуин ХV-ХVІ. Баптар.
47. Тәкуин ХVІІ: 1-8.
48. Тәкуин ХVІІ: 19-27.
49. Исламда Хз. Исмайыл.
50. Тәкуин ХХІІ: 1-20.
51. Тәкуин ХХV: 8-11.
52. Тәкуин ХІІ: 10-20.
53. Тәкуин ХХVІІІ: 13-15.
54. Тәкуин ХХХІХ: 20.
55. Тәкуин ХLІ: 40.
56. Тәкуин ХLIII бап.
57. Шығу І: 12-13.
58. Шығу VІІ-ХL бап.
59. Билеуші және патша.
60. Әли Ғымран сүресі 33-34 аяттар.
61. Әли Ғымран сүресі 67,95 аяттар.
62. Ниса сүресі 125 аят.
63. Һуд сүресі 75 аят, Тәубе сүресі 114 аят.
64. Бақара сүресі 124 аят.
65. Шуғара сүресі 79-82 аяттар.
66. Әнғам сүресі 75 аят.
67. Әнғам сүресі 74-80 аяттар.
68. Шуғара сүресі 79-82 аяттар.
69. Ғанкабут сүресі 24 аят.
70. Бақара сүресі 260 аят.
71. Әнбия сүресі 73 аят.
72. Саффат сүресі 100-101 аяттар.
73. Ибраһим сүресі 39 аят.
74. Саффат сүресі 102-107 аяттар.
75. Саффат сүресі 101 аят.
76. Юсуф сүресі 4 аят.
77. Юсуф сүресі 6 аят.
78. Ниса сүресі 163 аят.
79. Бақара сүресі 136 аят.
80. Юсуф сүресі 4-8 аяттар.
81. Юсуф сүресі 4 аят.
82. Юсуф сүресі 5 аят.
83. Юсуф сүресі 6 аят.
84. Юсуф сүресі 7-100 аяттар.
85. Шығу 1: 8-22.
86. Шығу ІІ: 11-17.
87. Шығу ІІІ: 1-13.
88. Шығу VІІ: 9-12.
89. Шығу ХVІ-ХІХ. Бап.
90. Тәсния ХХХІV: 1-12.
91. Шығу ХХ: 1-17.
92. Бақара сүресі 49-50 аяттар.
93. Қасас сүресі 7-14 аяттар.
94. Қасас сүресі 15-22 аяттар.
95. Таһа сүресі 10-20 аяттар.
96. Ағраф сүресі 103-105 аяттар.
97. Ағраф сүресі 106-126 аяттар.
98. Мумин сүресі 26-34 аяттар.
99. Мәида сүресі \43-46 аяттар.
100. Әли Ғымран сүресі 3-4 аяттар.
101. Бақара сүресі 47-52 аяттар.
102. Яхудилер; І және ІІ. Самуел І және ІІ Патшалар.
103. Ибрани Дин Билгиси, Истанбул 1969, 8-11; Несим Бахар, Ибрани Тарихи, Истанбул, 1969.
104. Апакалиптик Литератур: Гележекте не олажағыны, Танрынын гаеси енинден кону единен литературдур.
105. Ағраф сүресі 157 аят.
106. Сафф сүресі 6 аят.
107. Мәида сүресі 43-46 аяттар.
108. Әли Ғымран сүресі 3-4 аяттар.
109. Бақара сүресі 41 аят.
110. Әли Ғымран сүресі.
111. Әли Ғымран сүресі.
112. Тәубе сүресі 111 аят.
113. Ағраф сүресі 157 аят.
114. Сафф сүресі 6 аят.
115. Жұма сүресі 5 аят.
116. Ресуллерин ишлери ХІ:26.
117. Жоқан V:44.
118. Павелдың Римдіктерге хаты VІ:3-11.
119. Сол еңбек, V:18-21.
120. Сол еңбек, V:18-21.197.
121. Лұқа І:1-4.
122. Әли Ғымран сүресі 64 аят.
123. Әли Ғымран сүресі 67 аят.
124. Бақара сүресі 111 аят.
125. Бақара сүресі 113 аят.
126. Бақара сүресі 130 аят.
127. Бақара сүресі 131 аят.
128. Әли Ғымран сүресі 84 аят.
129. Бақара сүресі 132 аят.
130. Бақара сүресі 128 аят.
131. Бақара сүресі 140 аят.
132. Мәида сүресі 12-18 аят.
133. Мәида сүресі 17 аят.
134. Мәида сүресі 46-47 аят.
135. Мәида сүресі 69 аят.
136. Мәида сүресі 72 аят.
137. Мәида сүресі 72-75 аят.
138. Мәида сүресі 46-47 аят.
139. Мәида сүресі 48 аят.
140. Мәида сүресі 51 аят.
141. Мәида сүресі 82 аят.
142. Павел пен Петр жайында түрлі көзқарастар бар.
143. Лұқа І: 26-38.
144. Лұқа І: 38-80.
145. Лұқа ІІ: 1-21.
146. Лұқа ІІ: 21-40.
147. Матай ІІ:1-12.
148. Матай ІІ: 13-23.
149. Лұқа ІІ: 41-52.
150. Марқа І: 4-9.
151. Матай ІІІ: 13-17.
152. Марқа І: 14-15.
153. Лұқа V/ 1-11.
154. Лұқа VІ: 12-16.
155. Лұқа VІІІ: 4-15.
156. Матай VІІІ: 44-48.
157. Лұқа ХІ:1.
158. Лұқа ІV:31-36.
159. Марқа ІІ:1-12.
160. Матай VІІІ: 5-13.
161. Марқа V:22-24.
162. Матай VІІІ:23-27.
163. Матай ХІV:13-33.
164. Матай ХVІ:13-19.
165. Марқа Х:13-16.
166. Лұқа Х:25-37.
167. Лұқа ХVІІІ-ХІХ. Баптар.
168. Матай ХХІ: 16-17.
169. Лұқа ХХІІ:16-22.
170. Матай ХХVІ:46-48.
171. Матай ХХVІ:57-75.
172. Жохан ХVІІІ:28-37.
173. Матай ХVІІ:11-37.
174. Марқа ХV:24-41.
175. Жохан ХІХ:31-37.
176. Жохан ХІХ:38-47.
177. Матай ХХVІІІ:1-10.
178. Жохан ХХ:19-23.
179. Жохан ХХІ:15-18.
180. Матай ХХVІІІ:16-20.
181. Марқа ХVІ:15-16.
182. Жохан Х:30.
183. Әли Ғымран сүресі 42-43 аяттар.
184. Әли Ғымран сүресі 59 аят.
185. Ясин сүресі 79 аят.
186. Әли Ғымран сүресі 33-47 аяттар.
187. Мәриям сүресі 21 аят.
188. Мәриям сүресі 23-33 аяттар.
189. Ниса сүресі 156-159 аяттар.
190. Әли Ғымран сүресі 52-53 аяттар.
191. Ниса сүресі 171 аят.
192. Мәида сүресі 116 аят.
193. Сафф сүресі 6 аят.
194. Мәида сүресі 171 аят.
195. Мәида сүресі 116 аят.
196. Сафф сүресі 6 аят.
197. Матай ХХVІІІ:19.
198. Фарук К. Тимурташ, Бозулан Түркчемиз, 1979, 2 бет.
199. Бахеддин Өгел, Түрк Күлтүр Тарихине Гириш, Анкара 1978, 311-312 бет.
200. Mircea Eliade, Traite d-Histoire des Religions, Paris 1975, ІІІ-65.
201. Оғуз Дестаны, Дайындаған. Зеки Велиди Еоған, Истанбул, 1982.
202. Бақара сүресі 163 аят.
203. Өғел, Түрк Күлтүр тарихине гириш, І-61.
204. Осман Туран, Түрк Жихан Хакимиети Мефкуреси тарихи, Истанбул, 1979, 112-113 бет.
205. Яшар Кутлуай, Ислам ве Яхуди мезхеблери, Анкара, 1965, 218 бет.
206. Үнділердің сиырмен қатысты түсініктері әлі жалғасуда.
207. Мевлана Шибли, Асры Саадет, аударма. Ө. Рыза Доғрул Истанбул, 1977, 1-125.
208. Бақара сүресі 62, Мәида сүресі 69, Хаж сүресі 17 аяттар.
209. Мәида сүресі 69 аят.
210. Ремзи Кая, Куран-ы Керим-е гөре Еһли китап ве Ислам, Анкара 1994, 178 бет.
211. Шинаси Гундүз, Сон Гностиклер Сабиилер, Анкара 1995, 1 бет.
212. Исмайыл Жеррахоғлу, Куран-ы Керим ве Сабиилер, AÜİF дергиси, Анкара, 1962, Х-103-104.
213. Мухаммед Хамидуллаһ, Ислам Пуйгамбери, аударма. Туғ, Истанбул 1980, І-700-701.
214. Сад сүресі 48, Әнбия сүресі 85 аяттар.

Пайдаланылған Әдебиеттер
Баки Адам. Яхуди кайнакларына гөре Теврат. Анкара, 1997 жыл.
W. F. Albigt. Yahwen and the Gods of Canaan. London, 1968.
Несим Бахар. Ибрани Тарихи. Истанбул, 1969 жыл.
D. A. Brown. A. Guide to Religions. London, 1975. 104-102.
Seymour Cain. «Medieval and Modern Judaism». A Reader`s Guide to the Great Religions, London 1977, 321-345.
Ахмет Челеби. Яхудилик аударма Ө. Ф. Харман – А. М. Бүйікчынар. Истанбул, 1978 жыл.
A Dictionary of Comparative Religion. баспа S. G. F. Brandon. London, 1970, 364, 374, 378-385, 451-2, 620.
Mircea Eliade. Histoire des Croyances et des Idees Religieuses. Paris, 1980, І/348-380, 111/161-190.
Isisdore Epstein. Judaism. A Historical Presentation. Gr. Britain 1972.
Мұстафа Ердем. Хз. Адем (алғашқы адам). Анкара, 1993 жыл.
Ахмет Хикмет Ероғлу. Османлы Девлетинде Яхудилер. Анкара, 1997 жыл.
George Fohrer. History of Israelite Religion. London 1975.
Шигмунд Фреуд. Муса ве Тектанрыжылык. аударма. Е. Севил. Истанбул, 1976 жыл.
David Goldstein. «The Jews». Our Religions. London 1973, 68-69.
Emest Gugenhein. «Le Judaisme». Histoire des Religions. E. G. 1972, ІІ/ 697-745.
Ernest Gugenhein. Le Judattma dans la Vle Ouotldlenne. Paris 1970.
Ибрани Дин Билгиси (Өзетлер). Истанбул, 1969 жыл.
Mordecai Kaplan. Judaism as a Civitjsation. USA 1981.
Мехмет Катар. Христианлыкта. Яхудиликте ве Исламда Төвбе. Анкара, 1997 жыл.
Yehezkel Kaufman, The Religion of Israel, аударма. Moshe Green-berg, London 1961.
Яшар Кутлуай. Ислам ве Яхуди мезһеблери. Анкара, 1965, 114-218.
Яшар Кутлуай. Сионизм ве Туркие. Истанбул, 1973 жыл, 11-73, 389-395.
Шабан Кузгун. Хазар ве Карай Түрклері. Анкара, 1985, 147-; 210.
Абдуррахман Күчүк. Дөнмелер Тарихи. Анкара, 1992 (Гөзден гечирилмиш ве генишлетилмиш икижи баскы).
Абдуррахман Күчүк. «Аһид сандығы». Истанбул, 1988. І/535.
Абдуррахман Күчүк. «Арз-ы Мевуд». ТДВИА. Истанбул, 1991, ІІІ.
Mamnonldes. Commentory on the Tractate Sanhedrin. trans by Fr w (Rosner. New York 1981, 155-156.
Majfs Rellgious Quest. таралымы. W. Foy. London 1978, 351-417.
Әбул Хасан Әл-Хасани Ән-Нәдуи. әл-Еркант/І-Әрбаъа. Бәйрут, 1968, 63-66, 171-174, 259-268.
Abraham A. Naurnan, Judaism. The Great Religions of the Modem Worid. New Jersey 1947, 224-284.
S. A. Nigosian. World Religions. London 1975, 7-43. Хайруллаһ Муса ве Яхудилик. Истанбул 1966, 316-446. James Parkes. A History of The Jevvish People. Gr. Britain 1969.
The Jevvish Encyclopedia. Copyright 1904.
The Universal Jevvish Encyclopedia. New York 1948.
E. G. Parrinder. A Book of World Religions. London 1965, 16, 52, 88, 140.
E. G. Parrinder. The World Living Religions. London 1974, 143, 164.
Vicomte Leon de Poncins. Judaism and the Vatican. аударма. T. Tindal-Robertson. London 1967.
Salomon Reinach. Orpheus. Histoire des Religions. Paris 1976, 1/248-311.
Ernest Renan. Histoira de Peuple d`Israet. Paris, 11-34, 1/27-165, 11/82-192.
K. Ringgren-A. V. Strorh. Religions of Mankind. London 1966, 113-137.
Roy A. Rosenberg. Judaism. History. Practike. Faith. USA 1991, 64-64.
H. J. Schoeps. An Intelligent Person`s Guide to the Religions of Mankind. London 1967, 207-227.
Annemarie Schimmel. Динлер тарихине гириш. Анкара 1955, 100-116.
Gershom G. Scholem. Major Trends in Jevvish Mysticism. New York 1974.
Siddur (Seffaradi). New York 1981, 43-44.
Syivam D. Schvvartzman. The History of Reform Judaisme, 1953.
Ninian Smart. Background to the Long Search. London, 1977, 159-184.
Robertson Smith. The Religions of The Semites. New York 1972.
Шәһристани. әл-Миләл уән-ниһәл. Каһире, 1975, 1/210-220.
Хикмет Тануи. Тарих бойынжа Яхудилер ве Турклер. Истанбул, 1979б 1/15-126.
Хикмет Тануи. «Яхудилиғин Кутсал китаплары ве есаслары». А.Ү. Иләһият факулте дергиси. Анкара, 1967, ХІV/ 95-124.
Kurt Uruby. «Judaism». Dictipnnaire des Religions. France 1983, 868-74.
Яхудиликте каврам ве деғерлер. Дайындағандар: Сузан Алалу Клара Ардити ве аркадашлары. Истанбул, 1966.
R. J. Zwi Werblowsky. «Judaism». The Concise Encyclopedia of Living Faiths. London 1971, 3-40.
Заферул Иштам Хан. Яхудиликде Талмудун Мекии ве Пренсиплери. аударған. Мехмет Айдын. Истанбул, 1981.
Muhammed Ataurrahim, Jesus Prophet of Islam. England 1977.
Donald Attvvater. Christendom. London 1969.
Мехмет Айдын. Муслуманларын Христианлыға каршы яздығы реддиелер ве тартышма конулары. Кония, 1989.
Г. Баркер. Онун изинде (Христианлык ве Лаиклик тарихи). Истанбул, 1985. La Blblt, Ptrit 1077.
David A. Bftowh. A Gulde to Religions. London 1975, 155-182.
Chateaubriand. Genie du Christianisme. Paris 1966, ІІ.
The Concise Encyclopedia pf Living Faiths. London 1977, 40-166.
Horton Davies. Christian Deviation. Gr. Britain 1972.
Giussupe Descuffi. Христиан дини. Измир 1963.
J. G. Davies. The Christian Church. London 1965.
A Dictionary of Comparative Religion. баспа. S. G. F. Brandon. London 1970, 138-139, 190-195, 310, 359, 372-373.
C. H. Dodd. The Founder of Christianity. London 1971.
Мухаммед Ебу Зеһра. Христианлык үзерине конферанслар. аударма. Акиф Нури. Истанбул, 1978.
Emille Gillabert. Saint Paul ou le Glosse oux Pieds d`Argile. Edi-tions M`tanoia 1974.
Rene Guennau. «Les Missions Catholigues». Histoire des Religions. Ed. Gali. 1972, 11/1144-1187.
Ch. Guignebert, Jesus. Paris 1938.
Harold A. Guy. «The Christians». Our Religions. London 1973, 89-104.
Харун Гунгөр. Гагаузларын (Гагавузлар) Дини инаншлары үзерине бир араштырма. Анкара, 1982 (баспаға шықпаған докторлық диссертация)
Alfred Hail. The Beliefs of A Unitarian. Gr. Britain 1932.
Mc Veigh Harrison. First Gentury Christianity. New York 1958.
Leonard Hadgson. The of Trinity. London 1964.
A. Houtln. Courte Hlstolre du Ohrls Uanlsme. Paris 1924.
P. Luigi I. annatto. Христиан дининин есаслары. Истанбул 1982.
Хавиер Жакоп. Инжил недир? Тарихи герчеклер. Анкара, 1985.
R. Janin. Les Eglises Oriantales et les Rites Orientaux. Paris 1955.
Мехмет Катар. Христианлыкта. Яхудиликте ве Исламда Төвбе. Анкара, 1997.
S. Kaloustian. Sairits and Sacrements of the Armenian Church. New York 1969.
Абдуррахман Күчүк. «Ермени Катогикослуғу ве меселесине даир бир аршив весикасы үзерине». А. Ү. Иләһият факультеси дергиси (ИФД). Анкара, 1983, ХХVІ/727-750.
Абдуррахман Күчүк. Ермени килисеси ве түрклер. Анкара, 1997.
Pierre de Lobriolle. The History and Literature of Christianity аударған. H. Wilson. London 1968.
John H. Leith. Greeds of the Churches. Oxford 1973.
Man`s Religious Quest. баспа. W. Foy. London 1978, 417-467.
Томас Мишел. Христиан танрыбилимине гириш. Истанбул, 1992.
Einar Molland. Christendom. London 1965.
Ебул Хасан Али әл-Хасени ән-Недуи. Әл-Фурқанул Әрбаа. Бейрут, 1968, 67-69, 175-176, 259-268.
S. A. Nigosian. World Religions. London 1975, 43-47.
Malachia Ormanian. L`Eglise Armenienne. Lubnan 1954.
The Oxford Dictlonary of The Chrlstian Church. Ed. F. L Gross. New York 1983.
E. G. Parrinder. Jesus in the Quran. London 1965.
Salomon Reinach. Orpheus. Paris 1976, 11/515-558.
Ernest Renan. Vie de Jesus. Paris 1944.
H. Ringgren-Ake V. Strom. Religions of Manknid. London 1966, 137-175.
Еркем Сарыкчыоғлу. Башлангычтан Гүнүмүзе динлер тарихи. Истанбул, 1983б 206-274.
Аннемарие Шиммел. Динлер тарихине гириш. Анкара, 1955б 117-150.
Ninian Smart. The Religious Experiense of Mankind. Gr. Gr. Britain 1977, 401-475.
Ninian Smart. Background to the Long Search. London 1977, 105-159.
Суреия Шахин. Фенер Патрикнамеси ве Туркие. Истанбул, 1980.
Шехристани. әл-Миләл уән-Ниһәл. Каһире, 1975, І/220-229.
Мұхаммед Хамидуллаһ. Ислам пейгамбери. аударған. Салих Туғ. Истанбул, 1980, 1-11.
Абдуллаһ Таржуман. Христианлыға реддие. Истанбул, 1970.
Marguerite-Marie Theollier, Dictionnaire des Religions. Bel-gue 1971.
Etienne Trocme. «Le Christianisme des Origines ou Concile de Nicee». Histoire des Religions. Ed. Gali. 1972, 11/185-260.
Гунай Тумер. Христиан ве Ислам динлеринде Мериям. Анкара, 1979 (басылмаған доценттік диссертация).
H. H. Walsh. Christianity. A Reader`s Guide to the Great Religions. London 1977, 345-407.
Хусейн Г. Юрдайын-Мехмет Дағ. Динлер тарихи. Анкара, 1978, 184-200.
Charles J. Adams. «Islam». A Reader`s Guide to the Great Religions. London 1977, 407-467.
А. Хамди Аксеки. Ислам. Истанбул, 1943.
А. Хамди Аксеки. Ислам фытри, табии, умуми бир диндир. баспа. Х. Т. Фейзли. Анкара, 1981.
David A. Brown. A Guide to Religions. London 1975, 182-218.
Mircea Eliade. Histoire des Croyences et des Idees Religieu-ses. Paris 1984, 111/71-93.
Мұстафа Ердем. Хз. Адем. Анкара, 1993.
Toufic Fahd. «L`Islam et les Sectes Islamigues». Histoire des Religions. Ed. Gali. 1976, IH/3-179.
Исмайыл Рағы әл-Фаруки. «Ислам». The Great Asian Religions. London, 1969, 307-379.
Фазлуррахман. Ислам. аударған. М. Айдын. Истанбул, 1981.
H.A.R. Gibb. «Islam». The Concise Encyclopedia of Living Faiths. London 1977, 166-200.
Әбул Хасан Али Әл-Хасани ән-Нәдуи. әл-Фурқану-л Әрбаъа. Бейрут, 1968.
S. A. Nigosian. World Religions. London 1975, 77-103.
E. G. Parrinder, A Book of World Religions. London 1965, 12, 60, 100, 147.
E. G. Parrinder. Asian Religions. London 1977, 5-31.
E. G. Parrinder. The World`s Living Religions. London 1947, 9-3.
H. Ringgren-A. V. Strom. Religions. London 1966, 175-202.
Maxime Rodinson. Mohammed. Gr. Britain 1976.
H. J. Schoeps. An Intelligent Person`s Guide to the Religions of Mankind. London, 1967, 227-242.
Мевләнә Шибли. Аср-ы Саадет (Ислам. Тарихи). аударған. Өмер Рыза Доғрул. Истанбул, 1977-1978.
Ninian Smart. Background to the Long Search. London 1977, 184-218.
Ninian Smart. The Religious Experiense of Mankind. Gr. Gr. Britain 1977, 475-543.
W. M. Watt. Модерн дунияда Ислам вахиі. аударған. М. Айдын. Анкара, 1982.
Alderi Williams. Islam. New York, 1962.

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 203 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Адамзат баласы дүниеге келген күннен бастап қай жерде болмасын өзіне
жәрдем беретін, барлық нәрсені құдіретіне бағындырған бір күшті іздеуде.
Сол себепті алғашқы адамнан бүгінгі күнге дейін түрлі діни түсініктерімен
қатар, алуан түрлі Тәңір бейнелері ортаға шықты. Уақыт өте келе үкімі
жойылған діндердің бар болғаны секілді, діндер арасында құлшылық түрлері де
өзгеріп отырды. Діндер мен адамзаттың иесі Ұлы Аллаһтың жіберген ең соңғы
діні Ислам бойынша адамзаттың алғашқы діні – таухид діні. Діннің құрушысы –
Ұлы Аллаһ. Аллаһ он сегіз мың ғаламды, адамды жаратты, кітаптар мен
пайғамбарларды жіберді. Адамзат – бір ата-анадан тарады. Хз. Адамға (а.с.)
әрбір нәрсенің есімі үйретілді және алғашқы пайғамбарлық міндеті жүктелді.
Хз. Адам (а.с.) Аллаһтан алған уахимен өз дәуіріндегілерді тура жолға
шақырды. Біршама уақыт өткен соң адамдар таухид негізін ұмытып, Аллаһтан
басқа нәрселерге, табиғат күштеріне, өз қолдарымен жасап алған пұттарға
табынып, бұларды Аллаһқа ортақ (серік) қоса бастағанда, Аллаһ Тағала
елшілер жіберіп оларды хақ дінге тура жолға шақырып отырды. Хақ дін
Аллаһтың елшілері арқылы ақыл – есі бүтін адамдарға жеткізілді. Сондықтан
да адасушылықтар осылардан кейін, көп тәңірлік (политеизм) Тәңір сенімінен
кейін пайда болды.

Ұлы Аллаһ, адамзатқа жаратушысын табу, ақиқатты түсіну үшін ақыл,
үйреткен жолында жүру үшін ерік, қателескен кезде, тура жолын табу үшін
мүмкіндік беріп, адамзатты жер бетінің халифасы қылды. Аллаһ Тағала
мұнымен ғана шектеп қоймай адамзатқа ақиқат пен міндеттерін үйрету үшін
әрдайым елшілер мен кітаптар жіберіп отырды. Кітап берілген пайғамбарлар
дүниенің төрт бұрышындағы адамдарды ескерту мен тура жолға шақыру
міндеттерін атқарды.

Аты аталған пайғамбарлардың кейбіреулерінің аттары Құран Кәрімде
аталса да, негізгі саны мұнымен шектелмейді. Бұл мәселе жайлы Ниса
сүресінің 164-165 аяттарында былай баяндалады: Және саған бұрынғы
пайғамбарларды баян қылдық, сондай-ақ пайғамбарлардың саған баян
етпегеніміз де бар. Және Аллаһ (Т) Мұса (а.с.) –ға (тікелей) сөйлескен.
Пайғамбарларды қуандырушы, қорқытушы етіп жібердік. Елшілерден кейін
адамдардың Аллаһқа қарсы сылтауы болмауы үшін. Осы және осыған ұқсас
аяттардан Хз. Мұхаммед (с.а.у.) – ға қыссасы баяндалған
пайғамбарлармен қатар баяндалмағаны да бар екендігі белгілі. Оның
үстіне бір хадисте 124 000 пайғамбар жіберілгендігі риуаят етіледі.

Адам баласы жолдарынан ауытқыған уақытта пайғамбарлар оларды
қайтадан хақ дінге шақырушы елшілер болып саналады. Кітаптар
пайғамбарлардан кейін олардың әкелген үкімдерін сақтады. Алайда
белгілі пайғамбарлардың кітаптары бар. Басқалары солардың жолын
ұстанды. Кітаптағы үкімдер толық сақталмай өзгертіле бастағанда
кейінгі кітап келіп алдыңғы кітапты толықтырып жаңаланды. Адамдар
көбейіп қоғам дамыған сайын діннің үкімдері де, жағдай мен
қажеттілікке байланысты кемелденіп отырды. Кітаптар алдымен сухуфтарда
(сухуф, парақ, жазу жазылған тақтай, папирус жапырағы) болса,
кейіннен кітап беттеріне жазылды және Құран Кәріммен соңғы көрінісін
тапты. Алайда парақтан кітапқа, жеңіл қарапайым үкімнен толыққанды
үкімге қарай даму барысында таухид пен сенімге қатысты негіздер
өзгерген жоқ. Өйткені уахидың қайнар бұлағы Ұлы Аллаһ, пайғамбарларда
соны жеткізді. Куә болғанымыздай Исламда діннің қайнар көзі Ұлы
жаратушыдан. Діннің бастауы (тотемизм, анемизм, натуризм) секілді көп
тәңірлікке, көп тәңірліктен Жалғыз Жаратушы сеніміне ауысу емес, өз
арасындағы кемеліне жету болатын. Алғашқы Хз. Адамнан (а.с.) бастап соңғы
Хз. Мұхаммед (с.а.у.)-ға дейін Аллаһтың барлық елшілері бір ғана таухид
негізін жеткізді. Бұл хабар түсінікті болсын және жүзеге асырылсын деп
әрбір пайғамбарды сол қауымның тілінде сөйлейтін өз ішінен таңдады.

Біздің бұдан түсінетініміз Ислам сенімінде діннің қайнары уахи
және пайғамбарлық. Уахи мен пайғамбарлықтың бар екендігіне тарих куә.
Алайда уахи мен пайғамбарлық болмаған жағдайда адам ақылының дінді
таба алуы, таба алмауы жайлы түрлі көзқарастар бар. Мұғтазила бойынша ақыл
діннің негіздерін нақты түсіне алады. Әшғари сенімінде ақыл иләһи ескертуді
түсінудегі көмекші құрал, сондықтан да адам уахи мен пайғамбарлық болмаса
дінді танып біле алмайды. Сол себепті пайғамбарлық келмейінше
Аллаһтың бар және бір екендігін танып білу адамға уәжіб емес.
Матуриди сенімі бойынша уахи мен пайғамбарлық болмаса да, адамдар
ақылдары арқылы Аллаһтың бар және бір екендігін табуы уәжіб. Ханафи
ғұламаларының көпшілігінің айтуынша ақыл Аллаһтың бар екендігін, Оның
кәміл сипаттарын танып біле алады. Әрине бұл ақыл жүгіртіп, ойлағанда
ғана мүмкін нәрсе. Сол себепті адамзат Аллаһты ақылымен табуға міндетті.
Діни үкімдерді түсіну иләһи ескертуге байланысты.

Біз кіріспеде қаншалықты дәрежеде дінге деген қажеттілікті Ислам
көзқарасы бойынша баға берсек те, кітабымызда барлық діндерге кең көлемде
тоқталдық. Ислам шеңберінен тыс әр діннің өзіне тән ерекшеліктеріне
тоқталып, оқырманға жеткілікті түрде мағлұмат берілді. Бөлім соңындағы
берілген сұрақтар, сол тақырып түсінікті болуы үшін бірегей қайталау болып
саналады.

Бұл кітаптың шұғыл дайындалуына қажеттілік туындап отыр. Сондықтан
қолымдағы мағлұматты жүйелі пайдаланып қажет болмаған мәселелерге көңіл
бөлмей, өзекті нәрселерге тоқталуға тырыстым. Кітаптың шығуында атын
еріксіз еске алатын ұстазым проф. Док. Гүнай Түмердің кітаптарынан көп
пайдаландым. Сол себепті оның рухына дұға бағыштаймын. Иншаллаһ
қолыңыздағы бұл кітап мұқтаждықты өтей алатындай, пайдалы мағлұмат
болады деген сенімдемін.

1 - БӨЛІМ

Діндер тарихына кіріспе

А. Дін сөзінің зерттелуі

1. Дін

Дін, адамзатпен бірге пайда болды, адаммен бірге тіршілік етуде
және куә болғанымыздай адамзатпен бірге болмысын сақтайтын тәңірлік жүйе.
Адамзат тарихына қаншалықты тереңірек үңілсеңіз де наным-сенімсіз
ешқандай қауымды кездестірмейсіз. Тарихи кезеңдерде болғаны секілді б.з.д.
кезеңдерде де адамзаттың кейбір діни сеніммен өмір сүргендігі ғылыми
зерттеулерде кездесіп жатады. Біз бұдан қоғамның бірлігін сақтайтын
негіз дін екендігін көре аламыз. Мұнымен қатар философия, құқық, этика
секілді адам жайындағы білімнің қайнары дін екендігі қабыл етілуде.
Тіпті Виктор Кузин Әрбір нәрсе дін төңірегінде, дін үшін, дінмен
қалыптасты - дей келе діннің тақырыбы мен саласын одан әрі кеңейте түсті.

Адамзат тарихында өте маңызды орынға ие болған діннің сөздік
және терминдік мағыналарына тоқталу дін ұғымының түсінікті болуына
жәрдемші болады.

а. Діннің сөздік және терминдік анықтамасы

Діннің сөздік және терминдік мағынасын жалпы дін логикасымен
және соңғы иләһи дін Ислами көзқарас бойынша қарастырамыз.

ә. Діннің жалпы мағынасы

Барлық қоғамда дін ұғымын білдіретін бір сөз қолданылады. Дін сөзі
тарихи беттерінде Авестада daena, пеһлеви тілінде (ежелгі парсы
тілінде) den кейінгі парсы тілінде din секілді сөздермен
түсіндірілуде: жол, мәзһаб, құлшылық рәсімдері, амал, тәсіл деген
мағыналарға келеді. Қазіргі таңда дін ұғымы, тек қана дін сөзінің
орнына қолданылуда.

Иврит тілінде де алғашында ғибадат, құрбан және дұға істерін
бағалау мақсатында қолданылған abodath elohim тұрақты сөз тіркесі
сонымен қатар дін ұғымын да білдірген. Дін ұғымын білдіру үшін кей
уақыттарда психологиялық термин болып есептелетін. yir’ah (қорқыныш,
үрей) ömanath (иман) сияқты сөздер қолданылған. Алайда Киелі Кітаптан
кейінгі әдебиеттерде dath сөзі дін үшін қоғамдық термин болды. Бұл сөздің
парсы тіліндегі dad тан алынғандығы, Езра және Естер кітаптарында үкім,
әмір, бұйрық мағынасында қолданылғандығын алға тартады.

Көне Грек тілінде дін сөзі қорқыныш пен аралас құрмет мағынасына
келетін thri oheya сөзімен қалыптасқан еді. (бұл сөз әдет - ғұрып
мағынасына келеді)

Сөздіктерде түрік тілінде қолданылатын дін сөзінің араб тілінен
келгендігі белгілі. Исламнан бұрын түркілердің дін ұғымын түсіндіру үшін
қилы кезеңдерде drm, dapm, nom, den секілді сөздерді қолданғандығы
деректерде кездеседі. Бұлардан drm, darm дін, сенім мағынасында,
санскритше dharma дан (пали тілінде dhamma) nom, дін, сенім, заң
мағынасы соғды тілінен өкендігі белгілі. Бірақ тарихи кезеңдерде түркі
халықтары мен мемлекттерінде дін ұғымын түсіндіу үшін қай сөзді
қолданғандығын нақты айту қиын. Мұнымен қатар ұйғырлар арасында дін мен
мәзһәб сөзінің орнына дін сөзін қолданғандығын көреміз. Арабшадағы дін
сөзі орта Ираннан шыққан деп айтылуда. Қысқасы арабша, ежелгі Иран
және ескі түрікшедегі дін сөзінің қайдан шыққандығы жайлы нақты бір
байламға келген жоқ.

Батыс әлемі философия, ғылыми кейбір мәселелерде Ренессанстан (қайта
өрлеу дәуірі) кейін ежелгі Грециядан әсерленсе де дін тіркесін ежелгі
Гециядан да, христиандықтан тараған иудаизмнен де емес ежелгі пұтқа
табынушы Римнен алған. Латыншада дін ұғымы үшін үлкен құрмет,
мұқияттылық, талғампаздық, тағзым етілген зат мағынасына келетін
religio сөзі қолданылуда еді. Бұл сөздің бір нәрсені міндетіне алу,
қайта-қайта оқу, орындау, селқостық танытпау мағынасына келетін және Ұлы
күшке деген міндетін мұқияттылықпен орындау мағынасына келетін re-legere
ден немесе байлау мағынасына келетін және адам мен жаратушысы
арасындағы байланысты білдіретін re-llgare ден шыққандығы алға
тартылады. Мұнымен қатар қазіргі таңда Батыс әлемінде қолданылып жүрген
religion сөзін де жоғарыда аталып өткен екі мағынаныда білдіретіндігі
айтылған.

Индуизмнің қасиетті санскрит тілінде дін мағынасында dhr түбірінен
шыққан dharma сөзі қолданылады. Сөз санскрит тілінде дамып, буддизмнің
қасиетті тілі пали тілінде доктирина мағынасындағы dhamma деп келген. Бұл
сөз дін, ақиқат, заң, жол, міндет, жүйе, туралық, абзал деген мағыналарды
қамтиды. Dharma адамдардың қалай әрекет ететіндіктерін белгілейтін
тәртіпті білдіреді. Мұнда діні және эстетикалық жүйе сөз болғаны секілді
аспан әлемінің жүйенінен де сөз қозғайды. Бұл термин индуизмде болғаны
сияқты буддизм, джайнизмде де мәңгілік заң орнына қолданылады.

б. Діннің анықтамасы

Төменде діндер тарихын зерттеушілерінің діннің анықтамасы жайында
көзқарастары кейін Исламдағы дін анықтамасына тоқталамыз.

б.а. Діндер тарихын зерттеушілердің көзқарасы бойынша дін

Діннің жүздеген анықтамасы бар. Діннің анықтамасы бір кітап
боларлықтай көп. Түрлі ғылым тармақтарының ғалымдары өзінің түсінігіне сай
дінге анықтама берген. Бұл анықтамалардың ешқайсысы бір байламға келмеген.
Дін жан-жақты білім саласы. Сондықтан әрбір ғалым діннің бір жағына баса
назар аудара отырып анықтама берген. Дін адамның мәңгілікті түсінуін
нығайтатын, ақыл-ойға жол бермейтін бір қабілет Макс Мюллер.

Дін, абсолюттік мойынсұну сезімінен құралады Шлаейермахер.

Дін, дағдыланған іс-әректтерімізді еркін орындауға кедергі
келтіретін тыйымдардың жинағы Салмон Рейна (S.Reinach).

Дін бір сенімдер, жүріс-тұрыстар және әлеуметтік өмірдің белгілі
шарттарына сәйкес жинақталған қоғамдардың жүйесі Тиллих.

Дін әрдайым өмір иесі бір тәңірге, яғни бір иләһи түсінік пен
қалаудың әлемді билейтініне және адамзатқа байланысты этикалық қарым-
қатынастардың құдіретінде екендігіне сену Жеймс Мартино (J. Martipeau)

Дін бір жамағаттың ортаға шығуын қамтамасыз ететін діни салт және
сенімдер жүйесі Э. Дюркгейм. Бұл анықтамаларда дін: қастерлі ұғымды,
сенім, ақыл мен құндылықтар ұғымы және Тәңір секілді мәселелерге баса
назар аударған. Бұл анықтамалар діннің бір жағына ғана баса назар аудара
отырып жасалынғандықтан, барлығы да құптаған бір анықтама жоқ. Бұл
анықтамалардағы үйлеспеушілік, бір жағынан дін мәселесінің шиеленісуінен,
тағы бір жағы бұл анықтамаларды берген кісілердің субьективтік көзқарасы
түйсік және өмірлік пікірлер, сонымен қатар өмір сүрген орталарының жалпы
жағдайына қарай туындаған. Діннің нақты түсіндірілуі яғни барлық діндерді
қамтитын анықтамасы тек қана дін терминінің шекарасы белгілі болғанда ғана
жасалады. Сондықтан да дін ғылымдары тұрғысынан дін болуы үшін мына
нәрселер қажетті: 1. Адамзаттан жоғары бір күштерге сенім (тәңірлер,
періштелер, жындар т.б.) 2. Қасиетті болып, болмағандығын белгілейтін
мәселелер. 3. Ғибадат, діни құлшылық және рәсімдер. 4. Иләһи бір қайнары
бар қасиетті кітаптар-мәтіндер, ауызекі келген салт-дәстүрлер, мінез-
құлыққа қатысты (ахлақи) заңнамалар. 5. Табиғаттан, адамнан жоғары бір
күштерге қатысты діни сезімдер (қорқу, сыр, сенім, күнәһарлық, сыйыну,
тәуелділік, тәубе т.б. 6. Адамзаттан тыс күштермен байланыс (уахи, илхам,
пайғамбар, дұға, жалбарыну т.б.) 7. Бір әлем мен адам көзқарасы, өмір
мен өлімнен кейінгі сенімі. 8. Өмір жүйесі. 9. Жамағат. 10. Түп
нұсқасының болуы, жасанды болмауы. 11. Саяси мақсатпен немесе пайда табу
мақсатында құрылмаған болуы, кіршіксіз таза бір жаратылысқа ие болуы тиіс.

Жоғарыдағы мәселелерді қортындылар болсақ, жалпы бір дінде мына
нәрселер болады. Тәңір түсінігі, сенім, ғибадат, ахлақ, қасиетті кітап,
уахи-ихлам, пайғамбар, құрушы және жамағат. Бұл нәрселерге қарай отырып
діндер тарихы тұрғысынан дінге мынадай анықтама беріледі. Дін бір
жамағаттың болуы, қасиетті кітап, пайғамбар немесе құрушы, Тәңір ұғымы
бар сенім жүйесі және бұл жүйеге қатысты жасалатын құлшылық,
орындауға талпынатын этикалық құралдар жиынтығы

Қысқаша айтар болсақ діннің анықтамасы. Сенім мен іс-әрекет
түрлері және адамдар арасындағы қарым-қатынасты ретке келтіретін, сонымен
адамдардың ізгі істер жасауын, бейбітшілік пен тыныштық ішінде, бір
жерде өмір сүруін қамтамасыз ететін құралдар жиынтығы

б.ә. Ислами түсінікте дін ұғымы

Араб тіліндегі дін сөзінің түбіріне қатысты әртүрлі көзқарастар
айтылған. Бұл сөздің арамей-иврит тіліндегі бір түбірден шыққандығы, Орта
Ираннан алынғандығы, негізі арабша екендігі талқылануда, бірақ нақты бір
тоқтамға келген жоқ. Көпше түрі Әдиан ретінде келетін бұл сөз мына
мағыналарға келеді: жаза, сый, үкім, есеп, итағат, мойынсыну, ғибадат,
шариғат, әдет-ғұрып, хал-ахуал, заң, жол, мәзһәб.

Мұнымен қатар қарыздану, қарыз алу мағынасындағы дәйн сөзі
де дәнә-иәдиину түбірінен шыққан.

Араб тіліндегі дін түбірінен шыққан сөздердің қандай мағыналарға
келетіндігіне төмендегідей өрнектер берілді.

1. Жаза, сый, үкім, есеп. Бір араб мақалында кәмә тәдину тудану
(іздегеніңді табарсың, не ексең соны орасың) делінеді. Бұл жерде
дін сөзі жаза, сыйлық, ақысы мағынасында қолданылуда. Фатиха
сүресіндегі Мәәлики иаумиддиин (дін күннің иесі) аятында да дін
сөзі жаза, есеп мағынасында.

2. Бағыну, мойынсыну, берілу, қызмет, ғибадат. Арабтар арасында
итағат, мойынсыну мағынасында Динтәһум фәдәәну (олардан басым
түстің, олар саған мойынсынуда) қызмет мағынасында Динтә-р рәжулә
(Адамға қызмет еттің) деп айтылады. Бақара сүресінің 132 аятындағы
Инналлаһастафа ләку-муддина (Аллаһ сіздер үшін дін таңдады деп
қолданылуында) дін сөзі шариғат, бағыну, мойынсыну, ғибадат
мағынасында берілген.

3. Басым түсу, билік жүргізу, мәжбүрлеу: Араб тілінде Дәәнән нәәс
(Адамдарды мойынсынуға мәжбүрледі) Динтәл қаума (қауымға басым
түстің, құлдыққа салдың) секілді мысалдарда дін мойынсынуға мәжбүрлеу,
мағыналарында қолданылған. Нахл сүресінің 52 аятында Уә ләһу мәә
фиссәмәәуәти уә арди уә ләһу-д дину уәсибәә Көктерде және жерде болған
нәрселер Оның иелігінде. Ұдайы құлшылық Аллаһқа тән, деген сөзде дін
билік, мойынсыну мағынасында.

Айрықша арабшада әкім, қаһарлы, билік жүргізуші, есепке алған,
жазаландырылған мағынасында дәййән сөзі де қолданылуда. (сөздіктерде бұл
сөздің Аллаһтың есімі екндігі де жазылған.) Хз. Мұхаммед (с.а.у.) ға
бірде Иәә сәйидун нәәси уә дәййәнул Араб (Уа! адамдардың мырзасы,
арабтардың билеушісі) деп айтылғандығы бар.

4. Әдет-ғұрып, жол, заң, шариғат, мәзһәб: Арабтар мәә зәәлә
зәәликә диинии уә дәйдәнии (Менің әдет – ғұрпым міне осы) дей келе,
дін сөзін әдет-ғұрып мағынасында қолдануда. Бір хадисте Иннәһу
Алейһиссәләм кәәнә алаа диини қаумиһи (Расулуллаһ қауымының әдет ғұрпында
еді) делінеді. Бұл хадистің диини қаумиһи сөйлемінде аталып өткен дін
сөзі Хз. Ибраһим (а.с.) – нан қалған таухид, хаж, неке, мирас секілді
ерекшеліктері бар. Сонымен қатар Хз. Мұхаммед (с.а.у.)–қауымының жомарттық,
батырлық сияқты жақсы әдет–ғұрып пен салт– сананың баяндалғаны, дін мен
мәдениетттің, әдет – ғұрып пен салт–сананың арасындағы байланыстың бар
екендігіне тоқталған.

Юсуф сүресінің 76 – аятында Мәә кәәнә лиә-хузә әхааһу фии диинил
мәлики ...Өйткені, Аллаһ қаламайынша патшаның заңында туысын алып қала
алмас еді, дін сөзі шариғат, жол, заң мағынасында. Әнғам сүресінің
161 – аятында ...Шынында Раббым мені тура дінге, Ыбраһим (а.с.)–ның нағыз
жолына салды. Ол ортақ қосушылардан емес еді деген аятта тура жол, дін
деген мағыналарда қолданылған.

Құран Кәрімде дин сөзінің түбіріне қатысты сөздер жүзден аса аятта
жоғарыда аталып өткен төрт топ мағынасына келгені сияқты, кей жерлерінде де
осы төрт мағынаны қамтитын жүйе мағынасында да қолданылған. Бұл жүйені
білдіру және басқа дін сөздерінен бөліп-жарып түсіндіру үшін Құранда диину-
л хақ (1), Диинән қиямән, Диинән қайимән (тұп-тура дін) (2),
диинуллаһ (Аллаһтың діні) (3) секілді сөз тіркестері қолданылған. Мұнымен
қатар Құран Кәрімде дин сөзі екі тарапты да ішіне қамтиды. Бұл екі
тараптан бірі Аллаһқа қатысты билік жүргізу, есепке алу, бағындыру,
жазаландыру, екінші жағы құлға қатысты мойындау, бағыну, жан-тәнімен
берілу. Бұл екі жақтың арасындағы байланысты тәртіпке келтіретін нәрсе заң,
жүйе және дін.

Құран Кәрімде дін терминімен Ұлы Жаратушыға бас иіу, Сол Жаратушының
бұйрық және тыйымдарына құлақ асу, бұйрық пен тыйымдарына сай өмір сүрген
жағдайда сый, қайшы жағдайда жазаланатына сенім тәрізді өмір жүйесін
меңзегендігі байқалады. (4)

б.б. Ислам ғалымдарының көзқарасы бойынша Дін

Ислам ғалымдары дінге әртүрлі анықтама берсе де бұл анықтамалардың бір-
біріне өте жақындығы көңіл аудартарлық. Бұлардың бірнешеуіне мысал
келтірейік.

Сайд Шәріп Жұрханидың (8161413 ж.ө.) Тағрифат атты еңбегінде дінге
былайша анықтама берілген: Дін дегеніміз – ақыл иелерін пайғамбардың
әкелген нәрселерін қабыл етуге шақыратын тәңірлік заң. (5)

Бұл анықтаманың мағынасын одан әрі нақтылай түсетін тағы бір анықтама
бар: Дін дегеніміз – ақыл иесі – адамға ерікті түрде қайырлы нәрселерге
жөн сілтейтін тәңірлік заң. Яғни ол – Ұлы Аллаһтың қайырлы нәрселерге,
мәңгілік бақытқа жету жолындағы құлдарына уағыздаған заңдары. (6)

Тағы бір анықтама: Дін, ақыл иелерін өз қалауларымен осы өмірде
туралыққа, ақыретте азаптан құтылуға шақырады (7) (Таха-Нәби)

Бұл соңғы анықтама діндар бірінің дүниеде және ақыретте бақытты
болатындығын түсіндіру. Жоғарыда аталып өткен бұл үш анықтама бір-біріне
өте жақын мағынаны қамтиды. Бұл анықтамаларға үңілер болсақ Ислам бойынша
дін; ақыл иесі саналы адамдарды, өз қалауларымен қайырлы болған нәрселерге
жетелейтін Тәңірлік заң. Дін пайғамбарлардың уахи және илхамға сүйене
отырып халыққа жеткізген нәрселерінің топтамасы. Дін адамзаттың кемеліне
толысып жету үшін ұстана алатын ең тура жол. Дінді тек қана Аллаһ жібереді.
Ешқандай адам, тіпті пайғамбарлар да иләһи дінді ортаға қоя алмайды.
Пайғамбарлардың міндеті тек қана жеткізу (8). Дін адамзат үшін. Дін арқылы
олар табысқа жетеді. Өйткені дін, ақылды, саналы адамдарға жақсылық пен
жамандықты үйретеді; оларды өз қалауларымен жақсы істер жасауға,
жамандықтардан ұзақ жүруге шақырады.

2. Тарих

Тарих, араб тілінің сөзі болумен қатар, ортақ семит тілдері у-р-
х түбірінен шыққан. Бұған қарағанымызда тарих ай -дың анықтамасы. Бұл
термин бір жағынан болып өткен істің, тарихи оқиғаның мерзімін
анықтап белгілеу, екінші жағынан бұл оқиғаның болған сәтін, уақыт
кезеңін, хронологиясын баян етеді. Тұспалдап бір оқиғаның күнін, айын
және жылын білдіру үшінде тарих сөзі қолданылуда.

Сөздік мағынасынан бөлек тарих бір ғылым саласының аты.
Сондықтан тарих, қоғамдарға, халықтарға ықпал еткен оқиғаларды уақыт
пен жерді көрсете отырып түсіндіретін, бұл оқиғалардың себеп-
салдарының байланысын үйрететін ілім саласы. Өткенімізді болғанындай
етіп баяндайтын бұл білім саласы адамдардың өмір сүруі мен мәдениет
саласын да қамтыған. Мұнымен қатар тарих, ұлттық сана-сезімнің, ұлттық
бірліктің түп негізі болып есептеледі.

Бір білім саласы ретінде тарихты сипаттайтын түрлі анықтамалар бар.
Г. Монод, тарихты Адамзат әрекеті мен түсініктерінің бір-бірінің ізімен
жүруі, дамуы және шежіреге айналуы тұрғысынан пайда болған оқиғалар
жиынтығы деп анықтама берген.

Өз басына дамыған ешқандай білім саласы жоқ. Әрбір білім саласының
басқа білім салаларымен жан-жақты байланысы бар. Тарихтың археология,
жағрафия, әлеуметтану, философия, құқық, экономика секілді білім
салаларымен өзара байланысы бар. Тарихтың философиямен байланысынан тарих
философиясы пайда болғанындай, философияның да тарихы бар (Философия
тарихы). Құқық, медицина, экономиканың тарихы болғаны секілді (құқық
тарихы, медицина тарихы, экономика тарихы) діннің, діндердің де тарихы бар.
Бір білім саласы ретінде бұл сала діндер тарихы деп аталады.

В. ДІНДЕР ТАРИХЫНЫҢ АНЫҚТАМАСЫ

Діндер тарихы діндердің шыққан жері мен уақытына қарай қарастырады.
Бұл зерттеулер барысында кейде салыстырулар да жасалады. Кейбір ғалымдар
діндерді тарихи бағытына қарай айна-қатесіз түсіндіру дұрыс деп тапса, енді
бірі салыстырмалы зерттеуді дұрыс көреді. Екі көзқарастың жақтаушылары да
діндер тарихының анықтамасында бұл екі мәселеге де назар аударуды мақсат
етеді. Сондықтан да діндер тарихының анықтамасы тарихи және салыстырмалы
зерттеулерге сай екі жақты жасалуы мүмкін. Екі көзқарастың жақтаушылары да
діндер тарихының анықтамасында бұл мәселелерге тоқталуды мақсат етеді.

Тарихи зерттеулерге қарағанда діндер тарихы, тарих және
филологиялық әдістерді қолдана отырып діндердің пайда болуы мен дамуы,
сенім, ғибадат, ахлақ және осы секілді тақырыптарда, тарихи бағыты
ішінде зерттейтін тәртіп. Салыстырмалы зерттеулерде діндер тарихы
діндердің басқа діндермен арадағы байланысты ұқсастық, түрлі және ортақ
ерекшеліктер бойынша салыстыра отырып қолға алатын бір білім саласы.

Діндер тарихы тіркесі, көпше түр қолданылуында (діндер түрінде) әр
діннің тарихи бір оқиға ретінде қолға алыну саласын ишарат етеді. Дін
тарихы тарихи жалғасымы ішінде дін-нің ерекшелігі мен ақиқатын зерттеу
мағынасына келеді. Діндер тарихы кейбір ғалымдар тарапынан мұқияттылықпен
салыстырылмалы дін және дін феноменологиясынан бөлек тұрады. Сонымен
қатар жоғарыда аталып өткен екі қағидаға тоқталмай тарихи бір діннің
зерттелуі қиын. Діндер тарихы өте маңызды бір білім саласы. Өйткені
кейбір діннің тарихи мәліметтері, бір қортындыға бармастан бұрын, өз
дәрежесінде зерттелуі керек. Бұл зерттеулер тек қана діндер тарихы
саласымен ғана іске асады.

с. Діндер тарихының зерттеу обьектісі

Діндер тарихының зерттеу обьектісі, тарих сахнасында орын алған барлық
діндерді қамтиды. Қазіргі кезде өмір сүріп жатқан діндермен қатар, бұл
күнде ешқандай сенушісі жоқ діндер де бар. Діннің бұл екі түрі де діндер
тарихының қарастыратын мәселесі болып табылады. Діндер тарихы діндерді
дұрыс және бұрыс деп бөлмей иләһи діндерді де әрі басқа иләһи емес
діндерді де қарастырады. Діндерді жеке-жеке олардың сенім негіздеріне,
пайда болу кезеңіне, даму тарихына қарай қарастырады.

Қорыта айтқанда діндер тарихы осы уақытқа дейін жеткен діндерді немесе
жетпей жоғалып кеткен діндерді, әлемдегі бүкіл діндерді қарастырады және
сонымен бірге зерттей отырып салыстырады.

Діндер түрлі бейнелерде бөлінеді. Бірақ барлық ғалымдарда ортақ
қабылданған діннің анықтамасы болмағаны сияқты, нақты түрде діндерді
сыныптарға да бөлмеген.

И. Вах діндерді құрушысы бар діндер, әдет-ғұрыптық діндер; Г.
Меншинг болса ұлттық діндер, әлемдік діндер, - деп екіге бөледі. А.
Шиммел де діндерді алғашқы тайпалық діндер, ұлттық діндер, әлемдік
діндер, - деп үшке бөледі. Діндерді басқаша былай да бөледі:

Сакроментті (діні мерекелерге негізделетін) діндер.

Профетті (пайғамбарларға қатысты) діндер.

Мистикалық (сопылық ағымдағы) діндер.

Діндер сонымен қатар әнсаби және әшкали болып пайда болған жерлері
мен географиялық жағдайларға қарай да бөлінеді. Бұлардан басқа да
сыныптарға бөлу жасалынған. (10)

Ислам зерттеушілері діндерді хақ діндер, батыл діндер немесе
уахиға сүйенетін иләһи діндер, уахиға қатысы жоқ табиғи діндер деп екіге
бөлген. Ибн Хазм (Ө-4651064) және Шәхристани (Ө-5841183) сияқты мұсылман
діндер тарихшылары хақ діндерге миләл, батыл діндерге ниһал терминін
қолданған.

д. Діндер тарихының әдісі

Әрбір ғылым саласының өзіне тән бір әдісі бар. Діндер тарихының,
тарих, социология және филология салаларының әдістерінен де пайдалана
отырып, өзіне тән дискривтивті яғни бұрмаламай сол күйінде беру тарапсыз
түсіндіру әдісі бар. Дін философиясынан өзге дін басқа ғылыми салаларымен
ортақ баға беру әдісі арқылы діндер тарихы қандай да бір дінді жақтауға
байланысты теологиялық, кәләм яғни сенім ілімдерінен бөлек тұрады. Діндер
тарихы діндерді, қандай болса сол күйінде қарастырады. Сондықтан діндер
тарихы саласында жұмыс істейтін зерттеуші ғалымдар негізінде қандай дінді
ұстанса да ғылыми зерттеулерінде тарапсыз яғни бұрмаламай әрекет етуі
керек. Өйткені дін ғылымдары қағида қоймайды, дұрыс-бұрысы емес, діндерді
қандай болса сол ерекшеліктерімен танытады.

Діндер тарихында анықтау әдісімен қатар салыстырмалы әдісі де
қолданылады. Діндерде түрлі оқиғалар орын алады. Бұл оқиғалардың
анықталуы, феноменологиялық әдіске байланысты. Феноменологиялық әдіспен
белгіленген феномендерді салыстырмалы әдіспен қолға алсақ та болады.

Е. Діндер тарихының басқа ғылымдармен байланысы

Қазіргі таңдағы ғалымдар ғылымдарды сыныпқа бөлгенде, дінмен
байланысты бар ғылым салаларын бір бөлімге топтастырды.

Сонымен қатар дін білімдері атын алған бұл білім салалары:
діндер тарихы, дін феноменологиясы, дін социологиясы, дін психологиясы
және кейбір ғалымдардың көзқарасы бойынша дін философиясынан құралады.

Орта ғасырларда шіркеу ғана үстемдікке ие болған. Шіркеу
христиандықтан басқа діндермен байланысуға рұқсат етпейтін. Батыс әлемі
қарым-қатынас жасаған қоғамдардың бастапқы қауымдық діндерін зерттеуді
бастаған кезде, шіркеулерде болып жатқан реформаға байланысты зерттеу
жүргізуге мүмкіндік туды. Осылайша эволюцианың ортаға шығуы сәнге айналды.
Осының нәтижесінде діннің шығуы жайлы еңбектер жазылып, талас-тартыстар
басталды.

Діннің қайнар бұлағы жайындағы бұл пікірталастарға реті келгенде
тоқталамыз. Эволюция және басқа еңбектердің алғашқы толқуы басылған соң
оған қарама-қайшы кітаптар жазылды. Нәтижесінде діннің ғылыми және
сыншыл көзқараспен зерттелуі керек екендігі ортаға қойылды. Бұл ғылыми
және сыншыл зерттеулерді жүргізу үшін университеттердің құрылымында діндер
тарихы кафедралары, зерттеу институттары құрылды. Сонымен қатар жоғарғыда
аталып өткен салалары да осы жолдан өтті. Бұл білім салаларында жазылған
еңбектер уақыт өте келе дамып, дін мәселелерінің алуан түрлерін анықтауға
негізделген бұл білім салаларының арасындағы жақындықтарына қарай, бұларды
дін ғылымдары тақырыбымен бір шаңырақ астына топтастырылды.

Діндер тарихымен бірге дін ғылымдары аясындағы басқа ғылым
салаларына тоқталып өтуде пайда бар.

Дін феноменологиясы: Феномен-көрініп тұрған зат. Феноменология-
көрініп тұрған заттың жүйелі түрде жан-жақты талқылануы. Діннің
көрінген, сыртқа білінген тарапын жүйелі түрде зерттейтін білім саласының
аты дін феномологиясы. Дін феномологиясы тарихи дамуына тоқталмай, діни
фактілерді, көрінісіне қарай көңіл бөледі. Алуан түрлі діндердің ғибадат
және діни рәсімдерін, қасиетті жер, уақыт, зат және тұлғаларды зерттеп
ортақ нәрселерді табуға тырысады. Мұнымен қатар дінде көзбен көрінбейтін
нәрселер де бар. Бұлар бір негізге орналасып, пайда болғанда зерттеу
обьектісі болады.

Дін феноменологиясы діни сезімнің және осы сезімдердің пайда болуының
бүткіл әлемде бір-біріне ұқсайтындығын айтады. Барлық діндердің негізі мен
мақсатының бір екендігін дәлелдеуге тырысады. Мұнымен қатар діни
символдарында құпия мағыналарды ортаға қоюмен және ауыспалы мағынада
қолданылған сөздердің қасиетті мағынасын анықтаумен айналысады.

Дін феноменологиясы мағлұматтарын діндер тарихынан алады. Бірақ ол бұл
материалдарды тарихи тұрғыда емес жүйелілік тұрғысынан таразылайды.
Осылайша діни ұстанымдарды, діни құбылыстарды даму сатыларымен салыстырады.
Дін феноменологиясы басқа ғылымдармен кейбір мәселелерде біріккенімен, бір
ғылым саласы ретінде де олардан ажырайтын жақтары да бар.

Дін социологиясы: Дін – қоғамдық қатынастарды, қарым-қатынастан
туындаған оқиғалар мен діни топтарды зерттейді. Сол себепті бұл ғылым
саласы әлеуметтік діни бірлестіктерді, діннің мемлекет, ұлт, жанұямен қарым-
қатынасын, дін саласында ортаға шыққан әлеуметтік оқиғаларды, түрлі діни
жамағаттар мен қоғамның қарым-қатынасын қолға алады. Олай болса дін
социологиясының зерттеу обьектісі қоғамның негізгі және діннің сырт
көрінісі мен әлеуметтік процестер, бұлардың құрылымдары және заңдылықтары.
Басқаша түсіндірер болсақ тарих сахнасында адамзат куә болған нәрселерін
дін мен қоғамның зерттеулерін, өмірдегі әлеуметтік көріністері осы ғылым
саласының зерттеу обьектісі болып табылады.

Дін социологиясы бір жағынан қоғамның, екінші жағынан дін ғылымдарына
сүйенеді және осы екеуінің арасын байланыстыруға тырысады.

Дін социологиясы, дін психологиясы және салыстырмалы діндер тарихы
діннің теориялық, практикалық және социологиялық түсіндірмелерін біріге
отырып зерттейді. Әдеттегідей діннен туындаған топтарды қарастырғанда дін
ғылымдарының жалпы мәліметтерінен және қоғамдық ғылымдардан пайдаланады.
Сонымен қатар діни топтардан шыққан жамағат, мәзһәб, тариқат және
құрия топтар да дін социологисының зерттеу обьектілеріне жатады.

Дін психологиясы: бұл білім саласы қазіргі заманғы психологияға
паралел түрде дами отырып оның бір саласына айналды. Дін психологиясы
бәрінен бұрын адамға қатысты діни өмірдің түрлі жақтарын психологиялық
тұрғыдан зерттейді. Яғни дін психологиясы діннің психологиялық жағынан
тұлғаның діни тәжірибесін және тәжірибесіндегі түрлі көріністерін
түсіндіруге тырысады. Сол себепті дін психологиясы діннің адамның жан-
дүниесіндегінегізгі ерекшеліктерін, іс-әрекетіне деген ықпалын қолға алады.
Рух пен тән қатынасымен қатар айналадағы мәдениет ықпалдарының тұтастай
қолға алынған діни сенім, тұлғалардың ішкі жан-дүниесінде түрлі
кемелденулер ортаға шығады. Осы себепті дін психологиясы діни қабілеттен
бастап, адам түрлерін мұқияттылықпен зерттеп, топтарын анықтайды және ұлы
діни тұлғалардың жан-дүниесін зерттеп, олардың рухани жағдайларын
қарастырады. Адамның діни сезімі, пікірі және өмір сүруі дін
психологиясының зерттеу обьектісі болып табылады. Ол тұлғада дін сезімінің
қалай туындап дамығандығын, мұсылман болу немесе қабылдамау оқиғаларын,
діннен туындаған рухани шиеленісу және күмәндарды зерттейді.

Дін психологиясы жалпы психологияның барлық әдістерін қолдана отырып,
өз саласына кіретін обьектілерді зерттейді. Бұл білім саласы діндарлықтың
тұлғаның жан-дүниесіндегі дамуының анықталуында жалпы психологиядағы
негізгі принциптерден, мәліметтерден әрекетке көшіп анкеталардан,
тесттерден, бақылаулардан пайдаланады.

Дін философиясы: Дін социологиясы, дін психологиясы секілді дінді
қарастыратын дін философиясы дінді философиялық тұрғыдан зерттейді. Бұл
зерттеулер кезінде рационалистік (ақылға негізделген) және обьективті жол
ұстанады. Бұл білім саласы Тәңір сеніміне философиялық бір негіз қоюға
әрекет етеді. Сондықтан да дін философиясы саласында қызмет етушілердің
басты мақсаты діннің хақ немесе батыл болғандығы мәселесімен емес, діни
үкімдердің қисындылығын ортаға қою. Бұл мақсатпен олар ең әуелі Аллаһтың
бар екендігіне қатысты дәлелдерге сыни талдау жасап, бұлардың қаншалықты
үйлесімді және ұтымды болғандығына тоқталады.

Дін философиясын басқа дін ғылымдарынан ерекшелігі оның үкім беруінде
жатыр. Басқа дін ғылымдары дінге баға беру әдісіне сүйене отырып діни
мәселелерді анықтауға тырысса, дін философиясы олардың қол жеткізген
нәтижелерінен кең көлемде пайдалана отырып бұл нәтижелердің көмегімен бір
топ үкімдерге қол жеткізеді. Сонымен қатар дін философиясы дінді зерттеуге
атсалысқан барлық білім салаларының қол жеткізген нәтижелері мен осы
нәтижеге жету үшін қолданған әдістері жайында да баға береді.

Дін философиясы діннің ерекшелігін адамның діни ақиқаттармен ара -
қатынасын зерттейді. Бұл білім саласының қолға алған мәселелерінің басында
Аллаһтың болмысы, сипаттары, Аллаһ пен әлем байланысы, жарату, әлемнің
мақсаты, қайта тірілу, пайғамбарлық және уахи секілді кең көлемдегі
метафизикалық ерекшеліктегі мәселелер орын алады. Бұдан бөлек ілім – иман,
ілім – дін, дін – мәдениет (дін – өнер, дін – саясат, дін – тіл – әдебиет)
діни тәжірибе, діни түсінік секілді нәрселер де осы ғылым саласы
қарастыратын мәселелердің қатарына жатады.

Діндер тарихының жоғарыда аталып өткен ғылым салаларымен қатар олардан
басқа ұштасып жатқан бірнеше ғылым салалары да бар. Бұлардың алғашқысы
тарих. Тарих жерге және уақытқа байланысты өткен өміріміздегі болып өткен
оқиғаларды қарастыратын білім саласы болуы тұрғысынан өткен уақыттағы
діндер мен қазіргі өмір сүріп жатқан діндердің тарихи дамуы жағынан діндер
тарихына мәлімет береді.

Діни мәтіндердің кәдеге жарауы тілге байланысты. Бұл тұрғыдан діндер
тарихы филологияның жәрдеміне сүйенеді. Сонымен қатар мифология, этнология,
археология, өнер тарихы, фольклор және осы секілді білім салаларының
зерттеулерін діндер тарихы пайдаланады.

Бөлім сұрақтары:

Діни термин ретінде дін сөзі қалай түсінілуі керек?

Алғашқы адам неліктен бір дінге сенуге мұқтаж болды?

Діндер тарихы қандай діндерді зерттейді? Неліктен?

Діндер тарихының зерттеу әдісі қандай?

Дін философиясының діндер тарихымен қандай байланысы бар?

2. БӨЛІМ

ДІНДЕР ТАРИХЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ,

ҚАЖЕТТІЛІГІ ЖӘНЕ ДАМУЫ

Діндер тарихыны маңыздылығы мен қажеттілігі

Қазіргі таңда түрлі себептерге байланысты басқа діндерді үйрену зиялы
тұлға үшін сөзсіз міндетке айналды. Өйткені әрбір зиялы тұлғаның жалпы
мәдениеттер ішінде діндер тарихының мәдениетіне де мұқтаждығы бар.

Діндер тарихы түрлі діндерді жан-жақты үйрететін ғылым саласы. Діндер
тарихының көмегімен дін фактілерін салыстыру арқылы жақсы түсіне аламыз.

Бүгінгі күнде адамдар және қоғамдар бір-бірімен сауда-саттық,
экономикалық, саяси, мәдени, әскери, діни байланыстар орнатуда. Бұл қарым-
қатынастың дұрыс жолға қойылуы діни сенімдердің үйреніліп соған қарай
мәміле жасауға байланысты. Тағы бір жағы бұқаралық ақпарат құралдары,
саясат, спорт жарыстары секілді себептермен адамдардың өздері жайлы
мағлұмат алу жолы және мүмкіндіктері артты. Осының нәтижесінде басқа
сенімдер және тіпті өмірден өткен адамдардың сенімдері жайлы қызығушылық
артты. Сонымен қатар діндер арасында бәсеке, миссионерлердің әрекеттері,
адамдардың өз діндері мен басқа діндерді де дұрыс үйренуіне түрткі болды.
Бір дінді қорғауға тырысу, басқа діндерді жан-жақты үйренуге байланысты
екендігі ұмытылмауы тиіс мәселе. Олай болмаған жағдайда нәтижелі болуы
мүмкін емес. Бұл барлық діндер мен дін өкілдеріне қатысты нәрсе. Әрбір дін
өкілі ұстанған дінін одан әрі жақсы түсінуге, ұғына білуге және басқа
діндердің алдында қорғауға мән беруде. Әрбір адам ұстанған дінін ең дұрыс
дін деп ойлайды және бұл діннен бас тартпаймын деп есептейді. Кез-келген
адамның бір дінге күйе жағудан, жамандаудан аулақ болып, өзінің ұстанған
дініне берік болуын және оған мән беруін қалыпты жағдай деп білуіміз тиіс.
Осы себепті Шәһристани Әл-Миләл уән-Ниһәл атты еңбегін жазуының себебін
Оқығандарға ғыбрат, мұнан ғыбрат алғандарға да бір шамшырақ (жол
көрсетсін) болсын деп бір қорытындыда жинақтадым, - дей отырып ойын ортаға
салады. (12)

Ислам әлемінде және мұсылмандар арасында діндер тарихы мен
салыстырмалы түрде жазылған еңбектерге деген теріс ұстаным бар екендігі
байқалады. Қазірге таңда кей жерлерде теріс ұстанымдар ұшырасып жатады.
Азияның бірнеше жерлерінде діндер тарихына, айрықша басқа діндер туралы
сөз қозғауды жаратпай жатады. Дегенмен діндер тарихы мен салыстырмалы түрде
жазылған еңбектер әрі пайдалы, әрі Ислам принципіне де сай келеді. Мұны
аңғарған Әбу Хасан Али әл-Хасан ән-Нәдуи мұның маңызы жайлы қысқаша былай
деп түсіндіреді: Салыстырмалы зерттеулерге болған қажеттілік ұшан-теңіз.
Өйткені мұсылман салыстырма жасамайынша, Аллаһтың мәңгілік әрі толық
жетілген кәміл дін арқылы өзіне берген игіліктердің қадірін білмейді.
Мұсылман Исламның ғибадат пен сенім негіздерін басқа діндермен
салыстырмайынша Исламға деген шүкіршілігі мен мақтанышын өз дәрежесінде
ұғына алмайды. Нәдуи айрықша Хз. Омар (р.а.) – дың Ислами ортасында өсіп,
жаһилия (надандық) кезеңін білмеген адам Исламда сатылаған сайын бұзуы
әбден мүмкін, - деген риуаят келгендігін айтады. (13)

Қанунидің Сүлеймания Мешітінің заңнамасында, Сүлеймания мешітінің
имамында болуы керек сипаттардың арасында Исламның ақиқатын ортаға қоя
алуы үшін діндер мен салыстырмалы діндер тарихын білуі тиіс, - деген
шартты қосқандығы айтылған. (14) Бұл төрт ғасыр бұрын да діндер тарихының
маңыздылығына мән берілгендігінің дәлелі. Сондықтан да барлық діндерді қаз
қалпында жеткізетін діндер тарихының және салыстырмалы діндер тарихының
маңыздылығы мен қажеттілігі айрықша.

Діндер тарихы саласында ең алғаш және маңызды зерттеулерді жасаған
мұсылман ғалымдары екендігі көңіл аударарлық жай. Өйткені олар бұл
мәселелерде Құран Кәрімді басшылыққа алады. Құран Кәрімде басқа да діндер
жайында мағлұматтар берілген. Мұсылмандардың Құран Кәрімде аталып өткен
басқа діндерге қатысты мағлұматтарды түсініп, баға беруі діндер тарихы
аясында жүзеге асады. Сондықтан да ешбір мұсылманда діндер тарихына қате
пікір болмауы тиіс. Мұсылман ғұламалар мен мұсылмандар діндер тарихының
мәнін түсіне отырып басқа діндерге де көңіл бөлген. Бұл көңіл бөлудің түрлі
себептері бар.

Олардың басқа дінге көңіл бөлулерінің себептерін былай тізбектесек
болады:

1. Исламның жайылуы нәтижесінде мұсылмандардың қол астындағы немесе
көрші қоғамдардың сенімдерін үйренуге деген қажеттіліктің туындауы;

2. Исламды басқа дін мен сенімдегі халықтар арасында жаю үшін олардың
ұстанған діндерін үйрену және оларға Исламның артықшылықтарын көрсету;

3. Ислам дінін қабылдағандардың арасында ескі сенімдерін әлі де
ұстанып жүргендер болғандықтан бұл сенімдердің бастауы Исламнан бұрын
екендігін көрсету;

4. Басқа дін мен мәзһәбтардың Исламның сенім негіздерін бұзу жолындағы
іс-әрекеттерінен Исламды қорғау, басқа дін мен сенімдердің жаңсақ және қате
мәселелерін ортаға салу;

5. Құран өзінен алдыңғыларды растап, әр қауымға ескертуші
жіберілгендігін және олардың Ислам шеңберінде болғандығын білдіргендігі
жайлы мағлұматтарды түсіндіру және бағалай білу;

6. Ислами кішіпейілділікті түсіндіру және көрсете білу;

7. Құран Кәрімнен басқа иләһи қасиетті кітаптарда Хз. Мұхаммед
(с.а.у.) – ның келетіндігі жазылғандығынан хабар беруі. Осы себепті бұл
мәселенің зерттелуі әрі басқа дін өкілдерінің назарын осыған аудару.

Діндер тарихының дамуы

Адам баласы екінші бір адамның сеніміне әуестеніп, зерттеп білгісі
келеді. Бұл мәліметтерді ең алдымен ежелгі Греция мен Рим жазушыларынан
көре аламыз. Бұлардың Геродот (Б.э.д. 500 жыл) зерттеу жасаған халықтарының
діндері жайлы мәліметтер берген. Бұл қызығушылық орта ғасырда Еуропада да
бар болатын. Алайда басқа діндер жайында жазатын жазушылар христиандар
соларға еріп кетпесін деп басқа діндерді даттап жазатын. Мұндай еңбектерге
тоқтау қоятын мұсыман жазушылары да бар еді. Осылайша дүниедегі түрлі
діндер жайлы хабар беріліп және бұл мәліметтер қазіргі таңда құнды деректер
болып отыр.

Қазіргі таңда осы заманғы діндер тарихы еңбектерінің бастауы бірнеше
ғасырға созылып жатады. Негізінде бұл кезең Ислам әлемі мен батыстағы
кейбір еңбектердің ықпалымен болды. Бұл еңбектердің дамуын қысқаша былай
баяндасақ болады:

а. Ислам әлемінде діндер тарихының атқарған қызметтері

Ислам әлемінде діндер тарихына қатысты еңбектерге тоқталмас бұрын,
айтылатын нәрсе бұл саланың ең басты қайнар бұлағы Құран Кәрім екені
даусыз. Өйткені Құран Кәрім Әһли Кітап тіркесін қолдануда. Яһудилік,
христиандыққа тоқталып, ханифтік, сабийлік, мәжусилік және пұтқа
табынушылық жайлы сөз етеді.

Хижри алғашқы ғасырда діни пікірталастарды қамтитын мақала - лар,
(одан кейін мақалат) екінші ғасырдан бастап басқа діндерге қатысты
раддия, - лар (бір көзқарас немесе пікірді жоққа шығару мақсатымен
жазылған еңбек) жазылды. Одан кейінгі жүзжылдықтарда фырқа-мәзһәбтармен
қатар басқа діндер жайлы да жазылған әл-Фирақ (ағымдар), әр-Радд
(терістеу), әд-Диянат (діндер) және әл-Миләл (діндер) секілді еңбектер
пайда болды. Кейін бұлар әл-Миләл уән-Ниһәл ға айналған. Миләл – хақ
діндер, ниһәл (діндер-мәзһәбтар) – батыл діндер үшін қолданылған.

Ислам әлемінде діндер тарихы жайлы жазылған көптеген еңбектер бар.
Бұлардың бірнешеуіне мысал келтірер болсақ: әл-Фирақ әл-Бағдади (Әбу
Мансур Абдулқадир әл-Бағдади ө-4291038), әл-Фарқ Бәйнәл Фирақ, әл-Миләл
уән-Ниһал әл-Бақилләни (Қады Әбу Бәкір ө-4031012), әл-Миләл уән-Ниһал
Ибн Хазм (Әбу Мұхаммед Али б. Хазм ө-4561064) Китәәбул Фасл фил-Миләл уәл-
Әһуәәи уән-Ниһәл әл-Әсфарани Әбул Музаффар ө-4711078) әл-Миләл уән-
Ниһал Шәһристани (Әбул Фәтх Мұхаммед б. Абдулкәрим әш-Шәһристани ө-
5481183) әл-Миләл уән-Ниһал атты еңбектер түрлі діндерді қамтитын
туындылар. әд-Диянәт Хасан б. Муса ән-Нәубахтинин (ө-298910) әл-Араау
уәд-Диянәәт, әл-Әдиян Әбул Маали Мұхаммед б. Убайдуллаһ (ө-4851092)
Бәйәәнул Әдиян атты еңбектер Ислам әлеміндегі жалпы мағынада алғашқы
діндер тарихы зерттеулері болып саналады. әр-Радд түрінде жазылған
көптеген еңбектер бар. Бұларға Ғазалидің (ө5051111) әр-Раддул Жәмил,
атты еңбегін мысал келтірсек болады. Бұл еңбектермен қатар тек қана Исламға
дейінгі араб көп құдайшылдығы жайлы қолына қалам алған Ибни Кәлбидің (ө-
204? 206819-821) Китәәбул Әснам, атты еңбегін атап айтуға тұрарлық.

Ислам әлемінде салыстырмалы діндер тарихы саласында да маңызды
туындылар жазылған. Бұлардың басында әл-Бирунидің (әл-Бейруни) (Әбур-Райхан
Мұхаммед б. Ахмед әл-Бируни, ө-4401048 кейін шамамен 4531061) әл-Аасаару-
л Бақия және Китәбу-т Тахқиқ мәә лил –Хинд,- атты еңбектері.

Бұлармен қатар Ибн Нәдимнің (Ө-380990) Фиһристи; Мухаммед әл-
Хузайлдің (ө-226840) Китәәбил Мәжуус уә Китәәбус Сәнәуия -сы, Әбул Аббас
Ахмед б. Мухаммед әс-Сәраһсидің (ө-286899) Рисәлә фи Уасфи Мезәәһиби-с
Саабиин - і, Әбу Зәйд әл-Бәлхидің (ө-300941) Китәәбу Шәрааии-л Әдиян-
ны, Абдуллаһ б. Мукаффаның (ө-142759) ежелгі Иран діндерімен қатысты
аудармалары бар. Айрықша арабша жазылған діндер тарихы туралы еңбектерді де
көп кездестіруге болады.

ә. Батыста діндер тарихы зерттеулері

Батыста қазіргі таңдағы түсінік бойынша діндер тарихы еңбектері Макс
Мюллер (1823-1900) – мен басталған. Макс Мюллер 1856 жылы Салыстырмалы
мифология және 1870 жылы басылған Діндердің негізі және дамуына қатысты
дәріс естеліктері атты еңбегі арқылы басқа діндердің зерттелуіне жол ашып,
үлкен ықыласқа бөленді. Англияға орналасып Oксфорд Университетінде діндер
тарихы пәні оқытушы болып қызмет атқарды. Неміс ғалымы Макс Мюллер
Шығыстың қасиетті кітаптары атты аударма жұмыстарын бастап, ең алғаш дін
ғылымдары тіркесін қолданған. Ол және оның соңынан ергендер діндердің
ғылыми зерттелуінде филологияны қайнары ретінде қабылдап діннің негізіне
тек қана тіл зерттеулері арқылы қол жеткізілетіндігін алға тартты.

Одан кейінгі жылдарда Голландияда Ж. П. Тиел және Шантопи до ла Соси
бұл салада маңызды зерттеулер жасаған. Осылайша уақыт өте келе Париж,
Брюксель, Рим секілді орталықтарда діндер тарихы университеттің оқу
бағдарламасынан орын алды. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан кейін діндер
тарихы саласында жасалған зерттеулер уақыт өткен сайын дами түсті. Қазіргі
таңда осы салада ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.