Діни сананы қалыптастыру мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ДІНИ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Діни наным . сенімдердің қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстандағы діни сана: жай . күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
1 ДІНИ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Діни наным . сенімдердің қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақстандағы діни сана: жай . күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыс қазіргі уақыттағы діни сананың негізгі факторлары мен жолдарына талдау жасауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дін қазіргі заманғы адам мен қоғамның рухани өмірінде ерекше орын алады. Кеңестік таптық идеология үстемдік құрған жылдары дін біржақты зерттелгені белгілі. Діннің соңғы жылдары қарқынды дамуы, қоғамда діни сенімді қабылдаушылардың санының көптеп артуы дінді жан-жақты зерттеуді қажет етті. Қоғамның әлеуметтік және рухани салаларында болып жатқан өзгерістер, ең алдымен адамның санасына айтарлықтай ықпал етіп отырғаны бесенеден белгілі.
Өйткені, біріншіден, қалың жұртшылықтың бұрыннан жүректеріне ұялап, сенімдеріне айналған дәстүрлі ислам дінінің сунинттік, христиан дінінің православиелік бағыттарымен қатар, бүгінгі күні республика аумағында Қазақстан халқы үшін беймәлім, жаңа «дәстүрлі емес» конфессиялар қаптап жүр. Сондықтан егемендікке қол жеткізгелі бері берік сақталып келе жатқан дінаралық татулық пен түсіністікті бұзып алмау үшін көпұлтты, көптілді және көпконфессиялы Қазақстан үшін халықтары арасындағы дінаралық төзімділікті сақтау өте маңызды.
Екіншіден, дін – бүгінгі таңда рухани жаңғыртудың өзегі ретінде өте маңызды әлеуметтік институт. Ол қоғамдағы әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіретін саяси күштермен ықпалдаса отырып, қазіргі қоғамдық дамудың барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Бүгінгі Қазақстан – көп ұлтты және көп дінді мемлекет дейміз. Сондықтан мемлекет үшін дінаралық және этносаралық келісімді сақтау, қоғамда діндер аралық диалог және өзара түсіністік ахуалын жасау – еліміздегі азаматтық татулық сақтау мен нығайтудың маңызды негізі, бірегей тетігі болып табылады.
Діни сана бүгінгі таңда рухани жаңғыруға үлкен септігін тигізіп отырған процес. Ол қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіріп қазіргі қоғамдық дамудың барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Сондықтан, діннің мәртебесі, яғни оның қоғам өміріндегі шынайы жағдайы мен рөлі, сондай-ақ, бір жағынан қоғамның, онда жүріп жатқан үрдістердің дінге тигізіп отырған ықпалы, екінші жағынан, діннің қоғамның дамуына тигізіп келе жатқан кері әсері туралы ғылыми тұрғыдан негізделген пайымдаулар керек-ақ. Сонымен қатар, әр түрлі конфессиялардың ішіндегі діни үрдістерді, оларды тұтынушы жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың ұстанып отырған әлеуметтік бағдарларын бағамдаулар да өте актуалды, өз шешімін күтіп отырған проблемалар қатарында саналады.
Зерттеу пәні – Діни сананың қоғамда қалыптасу жолдарының ең тиімдісін саралау. Діни наным – сенімдердің демократиялық, мәдени-рухани тұрғыдан қалыптасу жолдарын және ерекшеліктерін талдау.
Зерттеудің мақсаты – қазіргі Қазақстан қоғамының зайырлық, әлеуметтік-экономикалық, демократиялық, мәдени, рухани және адамгершілік тұрғысынан діни сананың рөлін анықтау. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу келесі зерттеудің төмендегі міндеттерін шешуді қарастырады:
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дін қазіргі заманғы адам мен қоғамның рухани өмірінде ерекше орын алады. Кеңестік таптық идеология үстемдік құрған жылдары дін біржақты зерттелгені белгілі. Діннің соңғы жылдары қарқынды дамуы, қоғамда діни сенімді қабылдаушылардың санының көптеп артуы дінді жан-жақты зерттеуді қажет етті. Қоғамның әлеуметтік және рухани салаларында болып жатқан өзгерістер, ең алдымен адамның санасына айтарлықтай ықпал етіп отырғаны бесенеден белгілі.
Өйткені, біріншіден, қалың жұртшылықтың бұрыннан жүректеріне ұялап, сенімдеріне айналған дәстүрлі ислам дінінің сунинттік, христиан дінінің православиелік бағыттарымен қатар, бүгінгі күні республика аумағында Қазақстан халқы үшін беймәлім, жаңа «дәстүрлі емес» конфессиялар қаптап жүр. Сондықтан егемендікке қол жеткізгелі бері берік сақталып келе жатқан дінаралық татулық пен түсіністікті бұзып алмау үшін көпұлтты, көптілді және көпконфессиялы Қазақстан үшін халықтары арасындағы дінаралық төзімділікті сақтау өте маңызды.
Екіншіден, дін – бүгінгі таңда рухани жаңғыртудың өзегі ретінде өте маңызды әлеуметтік институт. Ол қоғамдағы әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіретін саяси күштермен ықпалдаса отырып, қазіргі қоғамдық дамудың барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Бүгінгі Қазақстан – көп ұлтты және көп дінді мемлекет дейміз. Сондықтан мемлекет үшін дінаралық және этносаралық келісімді сақтау, қоғамда діндер аралық диалог және өзара түсіністік ахуалын жасау – еліміздегі азаматтық татулық сақтау мен нығайтудың маңызды негізі, бірегей тетігі болып табылады.
Діни сана бүгінгі таңда рухани жаңғыруға үлкен септігін тигізіп отырған процес. Ол қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіріп қазіргі қоғамдық дамудың барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Сондықтан, діннің мәртебесі, яғни оның қоғам өміріндегі шынайы жағдайы мен рөлі, сондай-ақ, бір жағынан қоғамның, онда жүріп жатқан үрдістердің дінге тигізіп отырған ықпалы, екінші жағынан, діннің қоғамның дамуына тигізіп келе жатқан кері әсері туралы ғылыми тұрғыдан негізделген пайымдаулар керек-ақ. Сонымен қатар, әр түрлі конфессиялардың ішіндегі діни үрдістерді, оларды тұтынушы жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың ұстанып отырған әлеуметтік бағдарларын бағамдаулар да өте актуалды, өз шешімін күтіп отырған проблемалар қатарында саналады.
Зерттеу пәні – Діни сананың қоғамда қалыптасу жолдарының ең тиімдісін саралау. Діни наным – сенімдердің демократиялық, мәдени-рухани тұрғыдан қалыптасу жолдарын және ерекшеліктерін талдау.
Зерттеудің мақсаты – қазіргі Қазақстан қоғамының зайырлық, әлеуметтік-экономикалық, демократиялық, мәдени, рухани және адамгершілік тұрғысынан діни сананың рөлін анықтау. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу келесі зерттеудің төмендегі міндеттерін шешуді қарастырады:
1 Конт О. Позитивтік философия рухы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 1 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 15-175 бб.
2 Тексты по истории социологии: Хрестоматия. – М., 2004. – С. 39-76.
3 Спенсер Г. Әлеуметтану тұғырлары / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 1 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 246-401.
4 Филатова О.Г. Социология религии. – М., 2000. – 188 с.
5 Кравченко С.А., Мноцаканян М.О., Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. – М.: Анкил, 2005. – 475 с.
6 Религия и общество. Хрестоматия по социологии религии. – М. 2004. –
Ч. 1. – С. 9-10.
7 Вебер М. Социология религии / Типы религиозных сообществ: Избранное. Образ общества. – М., 2007. – 427 с.
8 Бергер П.Л. Приглашение в социологию: Гуманистическая перспектива / Пер. с англ. под. пед. Г.С. Батыгина. – М.: Аспект Пресс, 1996. – 168 с.
9 Белла Р. Социология религии / Американская социология. – М., 2002. – С. 157-274.
10 Социологиялық сөздік / Ред. басқ. соц.ғ.д., проф. К. Биекенов. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 204 б.
11 Дюркгейм Э. Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 2 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 12-186 бб.
12 Дюркгейм Э. Элементарные формы религиозной жизни. Тотемическая система в Австрии / Социология религии: класические подходы. Религия и общества. – М.: Аспект Пресс., 2006. – С. 35-69.
13 Малиновский Б. Магия, наука и религия / Магический кристалл. – М., 2002. – С. 84-110.
14 Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии / Сост.
В.И. Гараджа и Е.Д. Руткевич. – М.: Аспект Пресс, 2006. – С. 421-438.
15 Смелзер Н. Социология / Пер. с англ. – М.: Феникс, 1994. – 473 с.
16 Парсонс Т.С. Система современных обществ / Американская социология: Хрестоматия. – Г. 3: Религия и социентальное общество. – М., 2004. – 376 с.
17 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. – Т.3. – 597 с.
18 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. – Т.3. – 597 с.
19 Вебер М. Протестанская этика и дух капитализма / Работа М. Вебера по социологии и культуре. – М., 2007. – Вып. 2 – 138 с.
20 Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование реальности. – М .:
Медиум, 2005. – 172 с.
21 Ислам энциклопедиясы / Бас редактор Р. Нұрғалиев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995. – 287 б.
22 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. –Т.1. – 728 с.
23 Радугин А. Введение в религиоведение. – М., 2002. – 197 с.
24 Вебер М. Теория ступеней и направления религиозного неприятия мира / Работы М. Вебера по социологии религии и культуре. – Вып.11. – М., 2006. – 138 с.
25 Байтенова Н., Бейсенов Б. Қазақстандағы қазіргі діни жағдай // Егемен Қазақстан. – 2006. – 23 тамыз.
26 Веру в законные рамки (сборник статей). – Астана, 2008. – 138 с.
27 Діндегі дүрбелең. Лаңкестік жанкештілікке жетелейді (Мақалалар жинағы). – Шымкент, 2008. – 135 б.
28 Телебаев Г.Т. Ислам в Казахстане: социологический портрет // Analytic: Аналитическое обозрение. – 2003. – №1. – С.45-47.
29 Исмуханова Г. Поликонфессиональность Казахстанского общества как фактор межэтнической стабильности (социологический аспект // Политика-Саясат. – 2007. – №3. – С.73-77.
30 Соловьева Г. О специфике ислама в Казахстане. – Алматы, 2007. –
128 с.
31 Джалилов З.Г. К вопросу о методах и подходах изучения религиозности населения современного Казахстана // Религия и право. – 2009. – №1. – С.49-53.
32 Жандарбеков З. Рулық, тайпалық жүйенің ортағасырлық қазақ қоғамындағы рөлі // Ислам мәдениеті және Қазақстандағы діни мәселелер атты халықаралық ғылыми-теориялық конф., жинағы. – Түркістан: Тұран, 2009. – 91-95 бб.
33 Барманкулов М. Хан Иван и кое-кто еще // Мысль. – 1994. – №3. –
С.23-28.
34 Барманкулов М. Сколько религий у казахов? // Учитель Казахстана. – 1991. – №5. – С.28-34.
35 Иванов В., Трофимов Я. Религия Казахстана: Справочник. – Алматы: Әділет, 1999. – 396 с.
36 Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды. – Алматы: Білім, 2000. – 496 б.
37 Hayit, Baymiraza., Turkistandaki Medreselerin islam-Turk Kulturundeki Rolu, Vfkiflar Genel Mud. Turk Aemhurieyeflerindeki kultur Valiklarive Begerlere Semineri, 8.12.1992. 16.
38 Валиханов Ч. Соч. В 5-ти томах. – Алматы, 1958. – Т.1. – 454 с.
39 Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1968. – II т. – 537 б.
40 Алтынсарин Ы. Мұсылмандықтың тұтқасы (Шариат-ул-Ислам). –Алматы: Қаламгер, 1991.– 76 б.
41 Қазақстан Республикасы Президентінің архиві. – Қор 811, Қатар 4. Іс. – 290. – 26 б.
42 Орталық Мемлекеттік архиві: Мұсылман мейрамы // Коммунар. – 1920. – 25 тамыз.
2 Тексты по истории социологии: Хрестоматия. – М., 2004. – С. 39-76.
3 Спенсер Г. Әлеуметтану тұғырлары / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 1 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 246-401.
4 Филатова О.Г. Социология религии. – М., 2000. – 188 с.
5 Кравченко С.А., Мноцаканян М.О., Покровский Н.Е. Социология: парадигмы и темы. – М.: Анкил, 2005. – 475 с.
6 Религия и общество. Хрестоматия по социологии религии. – М. 2004. –
Ч. 1. – С. 9-10.
7 Вебер М. Социология религии / Типы религиозных сообществ: Избранное. Образ общества. – М., 2007. – 427 с.
8 Бергер П.Л. Приглашение в социологию: Гуманистическая перспектива / Пер. с англ. под. пед. Г.С. Батыгина. – М.: Аспект Пресс, 1996. – 168 с.
9 Белла Р. Социология религии / Американская социология. – М., 2002. – С. 157-274.
10 Социологиялық сөздік / Ред. басқ. соц.ғ.д., проф. К. Биекенов. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 204 б.
11 Дюркгейм Э. Қоғамдық еңбек бөлінісі туралы / Әлемдік әлеуметтану антологиясы. 10 томдық. – Алматы: Қазақстан, 2005. – 2 т.: Мәдени мұра бағдарламасы. – 12-186 бб.
12 Дюркгейм Э. Элементарные формы религиозной жизни. Тотемическая система в Австрии / Социология религии: класические подходы. Религия и общества. – М.: Аспект Пресс., 2006. – С. 35-69.
13 Малиновский Б. Магия, наука и религия / Магический кристалл. – М., 2002. – С. 84-110.
14 Религия и общество: Хрестоматия по социологии религии / Сост.
В.И. Гараджа и Е.Д. Руткевич. – М.: Аспект Пресс, 2006. – С. 421-438.
15 Смелзер Н. Социология / Пер. с англ. – М.: Феникс, 1994. – 473 с.
16 Парсонс Т.С. Система современных обществ / Американская социология: Хрестоматия. – Г. 3: Религия и социентальное общество. – М., 2004. – 376 с.
17 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. – Т.3. – 597 с.
18 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. – Т.3. – 597 с.
19 Вебер М. Протестанская этика и дух капитализма / Работа М. Вебера по социологии и культуре. – М., 2007. – Вып. 2 – 138 с.
20 Бергер П., Лукман Т. Социальное конструирование реальности. – М .:
Медиум, 2005. – 172 с.
21 Ислам энциклопедиясы / Бас редактор Р. Нұрғалиев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1995. – 287 б.
22 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. –Т.1. – 728 с.
23 Радугин А. Введение в религиоведение. – М., 2002. – 197 с.
24 Вебер М. Теория ступеней и направления религиозного неприятия мира / Работы М. Вебера по социологии религии и культуре. – Вып.11. – М., 2006. – 138 с.
25 Байтенова Н., Бейсенов Б. Қазақстандағы қазіргі діни жағдай // Егемен Қазақстан. – 2006. – 23 тамыз.
26 Веру в законные рамки (сборник статей). – Астана, 2008. – 138 с.
27 Діндегі дүрбелең. Лаңкестік жанкештілікке жетелейді (Мақалалар жинағы). – Шымкент, 2008. – 135 б.
28 Телебаев Г.Т. Ислам в Казахстане: социологический портрет // Analytic: Аналитическое обозрение. – 2003. – №1. – С.45-47.
29 Исмуханова Г. Поликонфессиональность Казахстанского общества как фактор межэтнической стабильности (социологический аспект // Политика-Саясат. – 2007. – №3. – С.73-77.
30 Соловьева Г. О специфике ислама в Казахстане. – Алматы, 2007. –
128 с.
31 Джалилов З.Г. К вопросу о методах и подходах изучения религиозности населения современного Казахстана // Религия и право. – 2009. – №1. – С.49-53.
32 Жандарбеков З. Рулық, тайпалық жүйенің ортағасырлық қазақ қоғамындағы рөлі // Ислам мәдениеті және Қазақстандағы діни мәселелер атты халықаралық ғылыми-теориялық конф., жинағы. – Түркістан: Тұран, 2009. – 91-95 бб.
33 Барманкулов М. Хан Иван и кое-кто еще // Мысль. – 1994. – №3. –
С.23-28.
34 Барманкулов М. Сколько религий у казахов? // Учитель Казахстана. – 1991. – №5. – С.28-34.
35 Иванов В., Трофимов Я. Религия Казахстана: Справочник. – Алматы: Әділет, 1999. – 396 с.
36 Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды. – Алматы: Білім, 2000. – 496 б.
37 Hayit, Baymiraza., Turkistandaki Medreselerin islam-Turk Kulturundeki Rolu, Vfkiflar Genel Mud. Turk Aemhurieyeflerindeki kultur Valiklarive Begerlere Semineri, 8.12.1992. 16.
38 Валиханов Ч. Соч. В 5-ти томах. – Алматы, 1958. – Т.1. – 454 с.
39 Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1968. – II т. – 537 б.
40 Алтынсарин Ы. Мұсылмандықтың тұтқасы (Шариат-ул-Ислам). –Алматы: Қаламгер, 1991.– 76 б.
41 Қазақстан Республикасы Президентінің архиві. – Қор 811, Қатар 4. Іс. – 290. – 26 б.
42 Орталық Мемлекеттік архиві: Мұсылман мейрамы // Коммунар. – 1920. – 25 тамыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ДІНИ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Діни наным – сенімдердің қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстандағы діни сана: жай –
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...37
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыс қазіргі уақыттағы діни
сананың негізгі факторлары мен жолдарына талдау жасауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дін қазіргі заманғы адам мен қоғамның
рухани өмірінде ерекше орын алады. Кеңестік таптық идеология үстемдік
құрған жылдары дін біржақты зерттелгені белгілі. Діннің соңғы жылдары
қарқынды дамуы, қоғамда діни сенімді қабылдаушылардың санының көптеп артуы
дінді жан-жақты зерттеуді қажет етті. Қоғамның әлеуметтік және рухани
салаларында болып жатқан өзгерістер, ең алдымен адамның санасына
айтарлықтай ықпал етіп отырғаны бесенеден белгілі.
Өйткені, біріншіден, қалың жұртшылықтың бұрыннан жүректеріне ұялап,
сенімдеріне айналған дәстүрлі ислам дінінің сунинттік, христиан дінінің
православиелік бағыттарымен қатар, бүгінгі күні республика аумағында
Қазақстан халқы үшін беймәлім, жаңа дәстүрлі емес конфессиялар қаптап
жүр. Сондықтан егемендікке қол жеткізгелі бері берік сақталып келе жатқан
дінаралық татулық пен түсіністікті бұзып алмау үшін көпұлтты, көптілді және
көпконфессиялы Қазақстан үшін халықтары арасындағы дінаралық төзімділікті
сақтау өте маңызды.
Екіншіден, дін – бүгінгі таңда рухани жаңғыртудың өзегі ретінде өте
маңызды әлеуметтік институт. Ол қоғамдағы әлеуметтік топтардың мүдделерін
білдіретін саяси күштермен ықпалдаса отырып, қазіргі қоғамдық дамудың
барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Бүгінгі Қазақстан – көп ұлтты және көп дінді мемлекет дейміз. Сондықтан
мемлекет үшін дінаралық және этносаралық келісімді сақтау, қоғамда діндер
аралық диалог және өзара түсіністік ахуалын жасау – еліміздегі азаматтық
татулық сақтау мен нығайтудың маңызды негізі, бірегей тетігі болып
табылады.
Діни сана бүгінгі таңда рухани жаңғыруға үлкен септігін тигізіп
отырған процес. Ол қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін
білдіріп қазіргі қоғамдық дамудың барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Сондықтан, діннің мәртебесі, яғни оның қоғам өміріндегі шынайы жағдайы
мен рөлі, сондай-ақ, бір жағынан қоғамның, онда жүріп жатқан үрдістердің
дінге тигізіп отырған ықпалы, екінші жағынан, діннің қоғамның дамуына
тигізіп келе жатқан кері әсері туралы ғылыми тұрғыдан негізделген
пайымдаулар керек-ақ. Сонымен қатар, әр түрлі конфессиялардың ішіндегі діни
үрдістерді, оларды тұтынушы жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың ұстанып
отырған әлеуметтік бағдарларын бағамдаулар да өте актуалды, өз шешімін
күтіп отырған проблемалар қатарында саналады.
Зерттеу пәні – Діни сананың қоғамда қалыптасу жолдарының ең тиімдісін
саралау. Діни наным – сенімдердің демократиялық, мәдени-рухани тұрғыдан
қалыптасу жолдарын және ерекшеліктерін талдау.
Зерттеудің мақсаты – қазіргі Қазақстан қоғамының зайырлық, әлеуметтік-
экономикалық, демократиялық, мәдени, рухани және адамгершілік тұрғысынан
діни сананың рөлін анықтау. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу келесі
зерттеудің төмендегі міндеттерін шешуді қарастырады:
• әлеуметтік-философиялық ойлар тарихындағы діни сананың негізгі
факторлары мен жолдарына, теориялық көзқарастар эволюциясына
концептуалды талдау жасау;
• социологиялық парадигмалар аясында діннің, діни сананың қазіргі
Қазақстан қоғамындағы рухани құндылықтарды қалыптастырудағы
маңыздылығын жалпылау;
• діни сананың мәні мен мазмұнын ашу, тұлғаның қалыптасуындағы олардың
орны мен рөлін анықтау;
• Оңтүстік Қазақстан түрғындарының бойында діни сананың іске асуының
тетіктері мен ерекшеліктерін анықтау және негізгі бағыттарын зерттеу;
• күдік тудыратын діни секталар мен топтардың әрекеттерінің алдын алу,
діни санаға қатысты үгіт – насихаттың ұйымдастырылуын жетілдіру,
тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау.
социологиялық парадигмалар аясында діннің әлеуметтік институт ретіндегі
мәні жан-жақты негізделіп, нақтыланды;
• діннің қоғамның жаңғыру үрдісіндегі қазіргі таңдағы көріну нысандары,
бұрындары беймәлім болған дәстүрлі емес түрлерінің Қазақстанда
орнығу себептері мен салдарлары сараланды;
• Қазақстан халқының бүгінгі таңдағы діншілдік деңгейі бағамдалды;
• қазіргі нарықтық қоғам жағдайында Қазақстанда діннің саясаттануы,
сондай-ақ саясаттың діншілденуі кәдімгідей белең алып отырғандығы
бағамдалды;
• діни экстремизм мен терроризмге қарсы күрестің бүгінгі таңдағы
стратегиясының мәні пысықталды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Ғылыми жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,
4 бөлімшеден құралған қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
І. Діни сананы калыптастыру мәселелері
1. Діни наным – сенімдердің қалыптасу ерекшеліктері
Ислам – кемелденген монотеистік дін, әлемдік үш діннің бірі, араб
тілінде берілу, мойынұсыну, бейбітшілік деген мағыналарды білдіреді. Бұл
дінге сенген, бойұсынып, көңіл бөлгендерді мұсылман, муслим деп атайды.
Ислам әлемінің ғалымдары ислам дінін бүкіл адамзатқа берілген ең соңғы
кемел, білім мен бейбітшілікке және адам баласының өмірлік ұстанымына
негізделген, Адам Атадан Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымызға дейінгі
пайғамбарлар уағыздаған негізгі дін деп есептейді.
Ислам діні – өзіне дейінгі адамдар тарапынан енгізілген бұрмалаушылық
және жаңсақтықтарды түзеткен дін.
Исламның қасиетті кітабы – Құран Кәрім. Ол Мұхаммедке (с.ғ.с.) Хира
тауының үңгірінде Жәбрейіл періште арқылы аян етілген. Құран Кәрімнің
аяттары жиырма үш жылда пайғамбарымызға жіберілген. Құран Кәрім
114 сүреден тұрады. Құран Кәрімді зерттеуші-ғалымдар сүрелердегі аяттар
саны 6204-6236 арасында деп есептейді.
Ислам діні бойынша Таурат (Мұса ғ.с.), Забур (Дәуіт ғ.с,), Інжіл (Иса
ғ.с.) кітаптарының негізгі түпнұсқасы хақ деп саналады. Аталған кітап
иелерін мұсылмандар құрметтейді. Құран Кәрімдегі барлық нәбилер (25
пайғамбар есімі аталған) мен оларға түскен кітаптардың парақтарының
өзгеріске ұшырамаған түпнұсқаларын мойындайды. Қазіргі таңдағы Таурат,
Забур, Інжіл өзгертілгендіктен, оларды қабылдамайды.
Алла тағаланың пайғамбарларына уахи жолымен жіберілген кітаптары
адамзатқа дүниеде және ақыретте бақыт пен шаттыққа жетуі үшін жүретін жолды
және Жаратушыға құлшылық ететін міндеттерді түсіндіреді.
Құран Кәрім аяттары түскен уақыттарына қарай меккелік және мәдиналық
болып бөлінеді. Құран Кәрім пайғамбарымыздың тірі кезінде бір кітапқа
жинақталмаған. Пайғамбарымызға түскен аяттар әр түрлі тақырыптарға
жазылған. 634 жылы бірінші Халиф Әбу-Бәкір Зайд ибн Сәбитке Құран кәрімді
жинастыруды табыс еткен. Осыдан кейін жеті адамнан тұратын алқа құрылған.
Олар өте сақтықпен тексере отырып Құранды бір кітап етіп жинақтаған.
Осман ибн Ғаффан Халиф заманында Құран Кәрімді жинастыру аяқталды.
Осман Құран Кәрімді көшіріп көбейттіретін кеңес құрды. 651 жылы Зайд Ибн
Сабит Құран Кәрімді 4 дана етіп жазып шықты. Зайдтың жазу үлгісі құрайыш
тайпасының тілі негізінде жүргізілді. Құранның көшірмелері Басраға, Куфаға,
Шамға, Меккеге, Йеменге жіберілді және бір данасы Мәдина қаласында
қалдырылды. Бұл кітаптарға қайшы келетін басқа кітаптарды өртеп жіберуге
тапсырма берілді.
Алла елшісі әз-Мұхаммед милләди бойынша 569 жылы сәуір айының
20 жұлдызында Мекке қаласында дүниеге келген. Алла елшісінің әкесі Абдулла,
анасы Әмина болатын. Меккеде ауа-райы ыстық болғандықтан, олар өз сәбилерін
салқын жерге сүт аналарына бақтыруға беретін. Сол заманда меккелік
арабтардың осындай салты болатын.
Хазірет пайғамбар сүт анасы Халиманың қолында бес жасына дейін тұрып,
анасының жанына оралды. Дүниеге келмей тұрып әкесінен айырылған әз-
Мұхаммед алты жасына келгенде анадан да жетім қалды. Содан кейін атасының
тәрбиесінде болды. Атасының дүниеден озуына байланысты Хазірет Мұхаммед
сегіз жасында кіші атасы Әбутәліптің қолына келді. Мұхаммед (с.ғ.с.) Құрайш
тайпасынан болатын. Әшім және оның баласы Әбдімүтәліп Қағбаның шырақшылары,
беделді, абыройлы адамдар еді. Әз-Мұхаммед (с.ғ.с.)
25 жасында Құрайш тайпасындағы мәртебелі, бай әйел Хадишаға үйленді.
Хазірет Мұхаммедке пайғамбарлық 40 жасында берілді.
Жаңа дәуірдің 610 жылы қасиетті рамазан айының Қыдыр түнінде Құран
Кәрімнің алғашқы аяттары Жәбірейіл тарапынан уақи етіліп, пайғамбарлық жолы
ашылды.
622 жылы мұсылмандар Меккеден Ясриб (Мәдина) қаласына көшіп барды.
Мұсылман күнтізбесі Хижра жыл санауы осы жылдан басталады.
Әз-Мұхаммед 632 жылы 63 жасында қайтыс болды. Алла елшісінің
өсиеттерін, сөздерін сахабалар (пайғамбарымызбен серіктес болған
мұсылмандар), табиғиндер болашақ ұрпақтарға жеткізді.
Мұхаммед (с.ғ.с.) қайтыс болғаннан кейін ислам дінін өркендетуге зор
еңбек сіңірген Әбу-Бәкір әс-Сыдық, Омар ибн әл-Хаттаб, Осман ибн Ғаффан,
Әли ибн Әбу Тәліб болды. Төртеуі де халифатты басқарды.
Ислам сенімінің негізі бір Алла тағалаға ғана құлшылық ету және бір
Алладан ғана көмек сұрау, тілеу.
Ислам діні бес негізгі тұғырдан тұрады:
1. Алланың барлығына, бірлігіне, Хазірет Мұххамед (с.ғ.с.) Алланың құлы
және елшісі болғандығына шын жүректен сеніп, оны тілімен жеткізу. Алладан
басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі. Араб тілінде Ла илаһа иллалаһ
Мұхаммедур Расулулла.
2. Діннің діңгегі – намаз. Күніне өз уақытында бес мезгіл намаз оқу.
3. Белгілі бір байлық мөлшеріне ие болған мұсылманның байлығының бір
бөлігін жылына бір рет Алланың ризалығы үшін зекет беру.
4. Рамазан айында бір ай ораза ұстау.
5. Денсаулығы жақсы және жетерлік мал-мүлкі болса қажылық ғибадатын
орындау.
Иман шарттары: ислам дінінің атын Алла тағала қойған. Таухид – исламның
негізгі және оның қуатының қайнар көзі. Ислам дінінің заңдары Таухидке
негізделген. Таухид – Алладан басқа тәңір жоқтығын және тек Аллаға ғана
құлшылық ету керектігін баяндайды. Таухид Құран Кәрімнің Ықылас сүресінде
тұжырымдалған.
Исламда Таухид сенімі екі бөлімнен тұрады:
1. Алладан басқа құлшылық етуге лайық тәңір жоқ.
2. Мұхаммед (с.ғ.с.) – Алланың елшісі.
Ислам тарихында белгілі ұстаз, ғалым тұлғалардың ең көрнектілері Әбу
Ханифа Нұғман ибн Сабит (699-767) – Ханафи мазһабы, Әбу Абдулла Малик ибн
Анас ибн Малик ибн Әбу Әмір Әл-Асхабий (713-795) – Малики мазһабы, Әбу
Абдулла Мұхаммед ибн Идрис ибн Әл-Аббас ибн Усман аш-Шафий (767-821) –
Шафий мазһабы, Әбу Абдулла Ахмад ибн Ханбал (778-855) – Ханбали мазһабы.
Аталған ұлы имамдар исламдағы негізгі төрт мазһабтың негізін салушылар.
Қазақстан және Орта Азияда мекендейтін мұсылмандар ахіли сүннетінің төрт
мазһабының бірі – Әбу Ханифа Имам ағзам қауымына жатады. Мазһаб жол, бағыт,
көзқарас деген мағынаны білдіреді. Жалпылама алғанда ислам суннит және шиит
деген екі ағымнан тұрады.
Әхл ас-сунна ау-ал-джама (сунна адамдары) әлем мұсылмандарының
90%-ын құрайды. Шииттер Әли ибн Әбу Тәліпті жақтайды. Шиға бағыты VII
ғасырдың екінші жартысының басында пайда болды. Олар билікті, халифаттықты
пайғамбарымыздың немере інісі және күйеу баласы Хазірет Әлиге беруді жақтап
шыққан және ол үшін күрескен діни саяси топ.
Ислам – діни ғұрыптар мен мұсылмандардың адамгершілік қағидаларын және
дүниелік мәселелерді шариғат (тура, дұрыс жол) жолымен реттейді. Шариғат –
Құран Кәрім және сунна арқылы жүйеленген нұсқаулар жиынтығы.
Сунна (ғұрып, үлгі) – Мұхаммед (с.ғ.с.) өмірінен алынған игі өнегелер.
Пайғамбарымыздың іс-әрекеттерінен, айтқандарынан құрылған. Ислам елдерінде
жұма-қасиетті күн, әрі демалыс күні болып саналады.
Ит-әл-фитр – ораза мейрамы. Оразадан соң шәуәл айының бірінші жұлдызы
аталады. Ит-әл-адха – құрбан мейрамы. Зулхиджа айының оныншы жұлдызынан
басталады. Әрбір мұсылман құрбандық шалуы керек. Мәулит мейрамы рабби-әл-
әуәл айында аталады. Бұл пайғамбардың туған күні. Миғраж-раджаб айының
жиырма жетінші жұлдызына сәйкес келеді. Бұл әз-Мұхаммедтің Миғражға
көтерілу мейрамы. Ашура – муххарам айының алғашқа он күндігі, шииттердің
Әлидің ұлы Хусейнге арналған азалы күндері ретінде аталады.
Әлем мұсылмандарының қасиетті қаласы – Мекке. Меккеде исламның негізгі
қасиетті орны Қағба және бас мешіт – Масджид әл харам орналасқан.
Мұсылмандар жер бетінде ең бірінші тұрғызылған Алла тағаланың үйіне
(Қағбаға) барып, құлшылық етіп, қажылық парызын өтейді. Қажылыққа бару –
шамасы жететін мұсылман үшін парыз.
Дүние жүзінде ислам дінін ұстанушылардың саны 1,5 миллиардқа жуық, ал
кейбір деректер бойынша 2 млрд. Ислам діні әлемнің 120-дан астам елдерінде
тараған. Ислам дініне сенушілер әлемнің 35 мемлекеті халқының басым бөлігін
құрайды. Әлемнің 28 елінде, атап айтсақ Сауд Арабиясы, Мысыр, Иран,
Пәкістан, Мавритания және тағы басқа елдерде ислам діні – ресми дін.
Малайзияда мұсылмандар ел халқының 65%-ын, Сингапурда
40%-ын, Ливанда 40%-ын құрайды. Үндістанда 350 млн, мұсылман, Ресейде
14 млн., Италияда 2,5 млн., Индонезияда 200 млн., Туркияда 70 млн.,
Германияда 3 млн., АҚШ-та 5 млн., Анголада 2 млн., Францияда 10 млн.,
Эфиопияда 22 млн., Сингапурда 800 мың., Тайландта 5 млн., Ұлыбританияда
8 млн., Польшада 400 мың, Швейцарияда 120 мың, Швецияда 99 мың мұсылман
бар. ХХ ғасырдың 70-80-жылдарынан бері халықаралық істерде, халықаралық
ұйымдарда ислам діні белсенді рөл ойнай бастады. 1962 жылы Меккеде Ислам
Әлемі лигасы, 1969 жылы Ислам конференциясы ұйымы,
1973 жылы Еуропаның Ислам Кеңесі құрылды.
Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ислам өркениеті мен мәдениеті аясында
өмір сүріп, ислам дінін ұстанып келеді. Ислам діні Қазақстан және Орталық
Азия жеріне VIII ғасырда енді. 714 жылы Шаш (Ташкент) және Фарабқа (Отырар)
жетті. 751 жылы шілде айында мұсылман әскері Талас маңында Атлах деген
жерде Тан империясының әскерін жойқын соғыста жеңіп шыққан. Талас жеңісінен
кейін ислам діні Қазақстан жеріне біржолата орнықты. Бұл жеңіс Орталық Азия
елдерінің діни болмысы мен тұрпатын анықтап берді. Ислам дінінің келуімен
қала мәдениеті, ғылым, білім, сауда, өнер жедел дами бастады. Оңтүстік
Қазақстан және Жетісу жерінде мешіттер, медреселер, қалалар бой көтерді
[24, 91-95 бб.].
Дегенмен, ежелгі түркілер мен протоқазақтар ұстанған діндер тарихы
б.з.д. ІІ мың жылдықтың аяқ жағынан бермен қарай басталады. Сондықтан да
болар, қазақстандық мұсылмандық дүниетанымның спецификалық белгісі ислам
дінімен кіріге байланысып кеткен тәңіршілдік, тотемизм, зороастризм, ата-
баба рухтарына табыну және басқа да мұсылмандыққа дейінгі салт-дәстүрлер
мен жөн-жоралғылардың синкретизмі болып табылады. Қазіргі қазақ, кешегі көп
тайпалардың арғы ата-бабалары Тәңірге, Жер-Суға, Ұмайға табынушылықтан
шамандыққа, бақсылыққа өткен, одан зороастризмге табынудың ауыр жолын
бастан кешірді. Орталық Азияға мұсылмандықты алып келген арабтар жергілікті
халықтардың ішінде құдайлар үйі бар ауылдарды кездестіріп, талай
таңырқаған.
Ортағасырлық Қазақстанның қалалық және далалық тұрғындарының діни наным-
сенімдері жан-жақтылығымен ерекшеленген. Қазақстанда түркі тілдес
халықтардың өзіндік діни наным-сенімдерімен қатар буддизм, манихейлік,
христиандық секілді басқа да діни жүйелерден құралған құрама діни жүйелер
кеңінен етек жайған-ды.
Қазіргі Оңтүстік Қазақстан территориясында будда дінінің кеңінен
таралғаны жайлы деректердің өткен ғасырдың бірінші ширегінде жүргізілген
археологиялық қазбалардың нәтижесінде дәлелденгендігіне осы аймақтардан
табылған буддалық храм орындары, киелі текпешектер және басқа да діни
құрылыстар куә бола алды.
Ал, Орталық Азияда табылған соғдалық тілде жазылған буддалық мәтінде,
яғни Бугут жазбасында Таспар Қаған еліне буддизмнің үнділік діндары
Чинагуптаны шақыртып, храм салдыртқандығы, буддалық дінге мойын бұрғандығы,
буддизмді мемлекеттік дін етпек болғандығы хатталып қалған [25, 433 б.].
Қазіргі Қазақстан орналасқан аймақ тұрғындарының бір бөлігі христиан
дінін де ұстанған. Н. Барманқұлов жазғандай: көпшілік біле бермейді, IV-
VI ғасырларда Жетісуда христиандық дамыған болатын. Бұл діннің әсерінің
соншалықтығы, христиан дұғаларының белгілі бөлігі түрік тіліне аударылған.
Ал, бұл Русь еліне православиенің келуіне дейін, яғни 5 ғасыр бұрын
болған [26]. Манихейлік христиандық діннің бір тармағы ретінде ІІІ ғасырда
пайда болып, Испаниядан Қытайға дейін тараған. Христиандықтың бұл тармағы
Орталық Азияға б.з. V ғасырда таралған. Бұған қоса, қазіргі Қазақстан
территориясы аумағында несториандық та кеңінен таралған еді. Христиандықтың
бұл бағыты протестантизмнің енуімен пайда болып, көптеген христиандар
Еуропадан кетуге мәжбүр болды. Бұлардың ішінде патриарх Константинопольский
Несторий да болған еді. Ол христиандықты қабылдамай, 431 жылы қуғынға
ұшыраған болатын. Несторий және оның ізбасарлары өз түсініктеріндегі
Евангелияны Персияға, Үндістанға, Қытайға таратқан еді. Сол уақыттарда
Қазақстан тұрғындары – найман және керейт тайпалық одақтары осы дінге бой
алдырған болатын. Несториандық мағыналы православиелік керейттер арасында
ХІ ғасырда бекем орныққан еді.
Сириялық және түркілік христиандық жазбалары бар құлпытастар ХІІІ-ХІV
ғасырларда Орталық Тянь-Шань далаларынан табылған болатын.
Қазақстан территориясында тек қана православие мен манихейлік діни
ағымдар ғана үстемдік етіп қана қойған жоқ. Қазақтардың арғы ата-бабалары –
командықтар ХІІІ ғасырдың аяғында христиандық дінінің басты тармағы –
католицизмді ұстанды. Оған дәлел Кодекс куманикус (1298 ж.) –
қыпшақтардың ежелгі жазба ескерткіштері. Батыс халықтары оларды командар
деп атаса, Русь елі половца деп таныған. Кодекс куманикусте түрік
тілінде католиктік құдайға жалбарыну сөздері жазылған [27, 26 б.]. Түркі
тіліне аударылған ежелгі христиандық жазбалар миссионерлердің түркі тілдес
халықтарға құрметпен қарағандығына дәлел бола алады.
VІІ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай Омейя әулетінің тұңғыш
халифасы (661-80) Муауийл Әбу Суфйан (605-680 ж. шамасы) үстемдік еткен
кезінде Қазақстан территориясына ислам дінінің бойлап ене бастауына орай
половцалар біртіндеп өздерінің христиандық наным-сенімдерінен арыла
бастады. Орта Азия халықтарының исламдану процесі ұзаққа созылмады,
жергілікті халық тез мұсылманданды.
Бірақ Орта Азия халықтарына қарағанда көптеген түркі тайпаларының
мемлекеттік бірлестіктері ислам дінін бірден қабылдамаған. Тек ІХ ғасырда
В. Иванов пен Я. Трофимов жазғандай, 893 жылы қираған несториандық
шіркеудің орнына Тараз қаласында мұсылман мешіті тұрғызылған. Барлық қала
тұрғындары ислам дініне өткен [28, 31-32 бб.]. 960 жылы ол мемлекеттік дін
болып қабылданған. Қарахандар мемлекетінде мұсылман дінін алғашқы
қабылдаған қаған Сатық, ал оның баласы Мұса 5 жылдан соң исламды Қарахандар
мемлекетінің ресми діні деп жариялаған [29, 4 б.].
Мұсылмандықтың Қазақстан территориясына таралуы бірнеше объективті
факторлармен түсіндіріледі:
1). Орта Азия халықтарымен аралас-құраластық, географиялық көршілестік,
себебі ол аймақтарда ислам діні ертелеу қабылданған;
2). Ташкент, Бұхара, Хиуа және басқа да мұсылмандық аймақтармен сауда-
саттық байланыстардың болуы;
3). қарахандықтардың барлық шығыс мұсылман халықтарымен достық қарым-
қатынаста болуы;
4). мұсылмандық руханиятты қолданған қазақ феодалдарының іс-әрекеті
[30, 275 б.].
Орта Азия өңіріне ислам дінінің таралуына, оның мәнінің жергілікті
халықтарға лайықталып түсіндірілуіне, мұсылмандық ғылым-білімнің тез өркен
жаюына, жергілікті жерлерде философия, математика, ғарыштану сықылды
көптеген ғылым салаларының пайда болып, дамуына үлкен үлес қосқан діни
институттардың бірегейі медреселер болды. Бірақ бертін келе медреселер мың
жылға тарта керемет жетістіктерді мұралатқанымен, соңғы бірнеше ғасырда
схоластиканың құрбаны болып, жаттанды қайтармаларды ғана уағыздайтын
институттарға айналып кетті. Бұрындары медреселер жоғарыда аттары аталған
пәндердің жетекші локамативті болса, ал бертін келе бұл құрылымдар өзінің
алғашқы қасиеттерінен жұрдай болып, молдасымақтардың уағыз айтатын
орындарына айналып кетті.
Кейбір дінтанушы ғалымдар медресенің прототиптерінің ертеректе Орталық
Азия елдерінде болғандығын дәлелдеп берді, ал қайсыбіреулері медреселерге
буддашылардың вихарасы үлгі болды дейді. Қалай болған күнде де,
мұсылмандықтың басқа діни ағымдармен байланыста болғандығы, олармен тату-
тәтті қатар өмір сүргендігі анық. Белгілі ғалым Баймырза Хайыттың
пікірінше, медреселер алғашында мешіттердің жанындағы Құран оқуды үйрететін
дәрісханалар ретінде пайда болған. Келе-келе медреселердің оқу
бағдарламалары жаңа пәндермен толығып, ІХ-Х ғасырларда олар барлық пән
салалары бойынша білім беретін ғылым ұяларына айналған.
Медресе дегеніміз – діни ұйым ретіндегі әлеуметтік институт. Ал қазіргі
таңда қалыптасқан ұғым-түсінікте медресе дегенде әптиек пен хатым дұғасын
үйрететін молдахана еске түседі.
Орталық Азия мұсылмандары мақтаныш ететін факт тұңғыш медресенің
Бұхарада пайда болғаны. Мысалы, Фаражек медресесі Бұхарада 937 жылы ашылып,
білім бере бастаған. Медреселер бірте-бірте күллі Ислам әлеміне жайылған.
Мысалы, Қапырадағы әл-Әзһер дәрісханасына 976-996 жылдары медресе статусы
берілген [30, 29 б.]. Қарахан билеушісі Х ғасырда Мәру қаласында медресе
ашқызған болатын. Бұдан да басқа біраз тұлғалар медреселер ашқызған
болатын. Бұл медреселерде барлық пәндер оқытылушы еді. Ислам елдеріндегі
медреселерде біраз ғалымдар тәлім-тәрбие алып, өз еңбектерін жазды, әлемдік
ғылыми ой-сананың дамуына кәдімгідей үлес қосты. Осындай медреселердің
бірінде біліммен сусындаған Қазақстанда Ислам дінінің тұрақтануына үлес
қосқан Қожа Ахмет Ясауи (1103-1166 жж.) болды. Ислам діні келе-келе
жергілікті наным-сенімдермен, діни жүйелермен тез сіңісіп кетті. Сопылық
ілім Исламның дәстүрлік ұстанымдарын жоққа шығарған жоқ. Осының арқасында,
жергілікті діни салт-дәстүрлерді ислам нормаларымен сәйкестендіре білді.
Орталық Азияда ислам дінінің нығаюы XIV ғасырда Ақсақ Темірдің заманында
болды. ХІІІ ғасырда Алтын Ордада орыс православиесі мен ресми исламның
арасында біршама қарсыластық байқалды. Орыс мемлекетінің Алтын Ордадан
тәуелсіздік алған кезеңінде ешбір елде христиан елбасылары халқын
мұсылмандармен тығыз байланыстырмады. Қазақстан жерінде исламның орнығуы
Шығыс, әсіресе, Ираннан келген миссионерлермен нығайа түсті [32, 24 б.].
1555 жылы Қазаннан қазақ даласына мұсылман-татарлар зорлықпен жер
аударылды. Бұл да ислам дінінің қазақ даласына таралуына бір септігін
тигізді. 1764 жылы Орталық Азия мен Қазақстанға татарлардың қоныс аударуы
тоқтатылды. Патша өкіметінің Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін
христиандықты Қазақстанға тарату әрекеті жетістікке жеткізбеді. XVIII
ғасыр қазақтарының тұрмысын зерделеген Ш. Уалиханов ислам діні қазақ
даласына тек біршама ғана енді деп есептеді. Қазақтар орыс қол астына
кіргенге дейін тек атына байланысты мұсылман болатын [33, 14 б.]. ХІХ
ғасырдың өзінде де мұсылмандық қазақтардың өміріне отырықшы Орта Азия
халықтарының өмірінде болғандай терең ене қойған жоқ. Мұның себептерінің
бірі, жоғарыда біз дәлелдегендей, ежелгі түркілер ұстанған діни наным-
сенімдердің көп түрлілігі.
Діни наным-сенімдердің көп түрлілігіне қарамастан, қазақ даласында
негізінен тараған дін Ислам діні болды. Абай қазақ халқына Ислам дінін
жоғары имандылықты қалыптастыру құралы ретінде уағыздады. Жиырма сегізінші
қара сөзінде ол былай деп жазған: Құдай тағала әрбір ақылы бар кісіге иман
парыз деген, әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз деген... және, біз енді
ақылды еркіне жібермесек, Құдай тағаланың ақылы бар кісіге иман парыз
дегені қайда қалды? Мені таныған ақылменен таныр дегені қайда қалды?
Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылды оны ойлай ма
дегенімізге пенде бола ма? [32, 180-181 бб.]. Ақыл тоқтамаған соң діннің
өзі неден болады? Жоғарыда келтірілген мысалдан Абай діншіл, ескіні
жақтаушы тәрізді пікірлер тумауы тиіс. Оның мұраты парасат және де қазақ
халқының дамуына қолдаушы болатын ислам. Ислам барлық уақытта да басқа
діндерге шыдамдылықпен қараған, олардың болуын жоққа шығармаған. Әлемдік
діндердің барлығы да бейбітшілікті тілейді, бір-бірінен айырмашылығы тек
сенімі мен құлшылығының әр түрлілігінде. Ислам діні мұсылмандар,
христиандар және буддистер арасында бейбітшілік пен татулық, бір-біріне
қолұшын беру, діни сенім-наным, әрі ғибадат жасауда еріктілік негізіне
сүйенген қарым-қатынастар жасауды уағыздаған. Сондықтан да болар Ы.
Алтынсарин өзінің Ислам шариаты атты кітабында қай дін болмасын, адамдар
бір-бірін сыйлауы керек деп уағыздаған деп жазды [33, 7 б.]. Ислам дінінің
келуімен қазақ халқы бауырмашылдыққа, тазалыққа, білім-ғылымға,
отаншылдыққа бет бұра бастады. Қала мәдениеті өркендеді. Халықаралық сауда
дамыды. Ұлы жібек жолында сауда-саттық одан әрі дами түсті. Қала
құрылыстары көптеп жүргізілді. Қала тұрғындарының саны өсіп, ислам дінін
қабылдаушылардың саны көбейді. Ислам дінінің келуімен қазақ халқының діни
мәдениеті қалыптаса бастады. Қайтыс болған адамдарды мұсылманша жерлеу
рәсімі орнықты. Тұрмысқа жаңа діни мейрамдар енді. Қазақ даласында ислам
дінінің өз орнын тауып, орнығуы мен таралуына әсер еткен әлеуметтік мәні
бар діни институттар – медреселер, мешіттер болды. Аталғандардың әлеуметтік
мәні халықтардың ислам жайлы білім алуына, оқып-үйренуіне, сауаттарын
ашуға, тәрбиеленуіне, мұсылмандық, адамгершілік, имандылық құндылықтарды
игеруге септігін тигізгендігінде жатыр. Мешіттер рухани орын болумен қатар
басшылық жасау, ұйымдастыру қызметтерін де қатар атқарды. Халықтан зекет,
пітір, үшір салықтары жиналып, оны кедей міскіндерге үлестіріп отырды.
Мешіттер жанынан арабша, мұсылманша сауат ашатын медреселер ашылды. Онда
араб сахабаларының тікелей ұрпақтары – қожалар дәріс жүргізді. Уақыт өте
келе қожалар халық құрмет тұтатын тұлғаларға айналды. Олар дәріс берумен
қатар жас балаларды сүндетке отырғызу жұмыстарымен де айналысты. Солардың
ықпалымен жергілікті халықтың өз арасынан да атақты сопы, әулие, имам,
ахун, қалпелер көптеп шықты. Ислам дінінің келуімен қазақ даласындағы
Меркі, Құлан, Испиджаб, Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Жент, Баршыкент
секілді қалаларда ислам дінін уағыздау және діни оқуды өрістету мақсатымен
ірі-ірі мешіттер мен медреселер салынды.
Ислам діні қазақ халқын көп құдайшылықтан – айға, күнге, отқа, пұтқа,
әруаққа табынушылықтан бір Аллаға деген наным-сенімге жеткізді. Дегенмен,
тәңіршілдік дәстүрдің сарыны осы күнге дейін өмірімізде кездеседі. Мысалы:
келін түскенде отқа май жағу, жаңа туған айға қарап: Ай көрдім, аман
көрдім, бұрынғыдай заман көрдім. Ескі айда есіркедің, жаңа айда жарылқа
деп сыйыну, май мен лапылдап жанған отқа қарап: От ана, май ана, жарылқа
деп тілек тілеу, т.б. Діни сауаты жоқ кісінің мұны ислам дінінің шарттары
деп түсініп қалуы да ғажап емес.
Алайда, тарих тоғысында ислам дінінің қоғам өміріндегі мәні әлсірей
бастады. Мешіттер мен медреселердің әлеуметтік қызметтерінің дәрежелері
төмендеді. Әрине бұл қазақ даласындағы болған біршама тарихи жағдайларға
байланысты болды. Бірінші себеп қазақтардың Ресей қол астына енуі еді. Ал
орыстар осы жағдайды пайдаланып, қазақ даласына басқа ұлт өкілдерін қоныс
аударта отырып, жергілікті халықты христиан дініне тартты. Екінші себеп,
1918 жылғы Лениннің декретінен кейін дін мемлекеттен, мектеп шіркеуден
бөлінді. Осылайша, біздің қоғам дінсіздердің қоғамына айналып, мемлекеттік
саясат атеистік тұрғыда жүргізілді. Кеңестік қоғам кезеңінде діннің
әлеуметтік жағдайы қандай болды? Қандай да болмасын діннің немесе ислам
дінінің қоғам өмірінде мәні болды ма? Болса, оның қаншалықты дәрежеде
байқалғандығы жайлы мәселені де талдай кетелік.
Бұрынғы кеңестік қоғамдағы дінге деген көзқарас, қатынас оны мұқият
талдап, зерделеуді талап етеді. Өйткені, қандай болмасын кез келген
мемлекеттің дінге қатынасы оның қандай мемлекет екендігін түсініп-ұғынуға
көмектеседі. Бұл біріншіден, қоғамның өзінің тарихи-мәдени ерекшеліктері.
Кеңестік өкімет дінді қоғамдық өмірден ығыстырып шығарып, мүмкіндігі
келгенше оны адамның жеке өмірінен де шығарып тастауға ұмтылды. Қоғам мен
дін арасындағы байланыс мемлекет тарапынан басып тасталып, ескіден қалған
діни ескерткіштер мемлекет тарапынан тотальдық бақылауға алынды. Дін
қайраткерлерінің қоғамдық өмірге араласуы мүмкіндігінше шектелді. Бірақ,
1917 жылғы социалистік революция діни ой ағымдарын жаныштағанымен,
пролетарлық қоғамда ар-ұят бостандығын қамтамасыз ету үшін ар-ұят
бостандығы туралы теориялық мәселелерді теориялық саладан қоғамдық
тәжірибе саласына ауыстырды. Уақытша болса да орыс православие шіркеуінің
патриархымен, мұсылман, лютеран, ескі сенімдегілер (старообразцы),
баптистер басшылары мен мемлекет арасында қатынас қалпына келтірілді.
1919 жылы КазЦИК Қазақстанда Құрбан айт мейрамын мерекелеуге рұқсат берді
[36]. Ал келесі, яғни 1920 жылы барлық мұсылмандар Құрбан айт мерекесінде
жұмыстан демалысқа босатылды [34].
Алайда, кейде қоғам мен діни ұйымдар арасында біршама
түсініспеушіліктер болып отырды. Оған дінге сенушілердің өздері кінәлі. Ал
мұның өзі діни ұйымдарды жабуға себеп болды. Себебі, дін өкілдерінің
кейбіреулері үкіметке қарсы әрекеттерге барды. Діни ұйымдар өкілдерін
жаппай жазалау осылайша басталды. 1929-1930 жылы конфессияларды қудалау
басталып, олардың танымал өкілдері қылмыстық жазаға тартылды. 1929 жылы
Кеңес өкіметі бұрындары шіркеуге рұқсат етілген қызметтің бәрін шектеп,
тек құдайға құлшылық етуге рұқсат беретін қаулы қабылдады. Осыған орай
Қазақстанда да діни мінәжат орындары жаппай жабыла бастады [35].
Қарсы әрекет жасағандарды түрмелер мен лагерьлерге айдап, тіпті
кейбіреулері өлім жазасына кесілді.
1937 жылғы саяси жазалау құрбандарын ақтау актілерін парақтағанда
тұтқынға алынғандардың көпшілігі шіркеу қызметкерлері немесе молдалар
болған. 1937 жылы барлығы 136900 адам жазаланса, оның 85300-і ату жазасына
кесілген. Ал, 1938 жылы 25300 діни қызметкерлер қамауға алынып, 21500-і
атылған [36, 2 б.]. Қазақстанда мұндай жазаланушылар туралы мәліметтер,
яғни діни мотивті жазалау есепке алынбаған. Десек те, 1932 жылы Алматы мен
Қазақстанның митрополиті Николай (Могилевский) қамауға алынды. Ал,
1932 жылы 7 желтоқсанда ОГПУ коллегиясының қаулысымен епископ Николай РСФСР
қылмыстық кодексінің 5810-бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылды.
1941 жылы Могилевский қайтадан қамауға алынды, оны кеңес үкіметіне қарсы
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді деп айыптады. Айыптау қорытындысы 1941
жылы 25 тамызда Саратов қаласында үкімделді. Онда СССР ішкі істер халық
комиссарияты жанындағы Ерекше Кеңестің қаулысымен Феодосия (Николай)
Никифирович әлеуметтік элемент ретінде Қазақ ССР-нан 5 жылға жер
аударылсын деп жазылған [37, 33-34 бб.].
Соғыстан кейінгі жылдары діни ғұрыптар өткеннің сарқыншағы ретінде
қабылданып, ешкімге зияны жоқ деп есептеледі.
1985 жылы Қайта құрудың басталуына орай қоғамдық санада дінге деген
жаңа көзқарас, ой-сана, пікірлер қалыптаса бастады. Діннің дамуына елдегі
жаңа әлеуметтік-экономикалық, адамгершілік-этикалық, мәдени жағдайлар
айтарлықтай ықпал етті. Әлеуметтік және дүниетанымдық бағытты қайта бағалау
қоғам өміріндегі діннің орны мен рөлін қайта ой елегінен өткізуге негіз
қалады. Мысалы, 1990 жылы Қазақстанда мұсылмандардың Діни басқармасының
құрылуы мұсылман халықтарға ислам дінінің ықпалының күшейе түсуіне ықпал
етті. Себебі, бұрындары республикадағы мұсылман қауымдар Ташкенттегі
Орталық Азия мен Қазақстан мұсылмандарының Діни басқармасы тарапынан
қадағаланатын.
Қоғамдағы демократиялық жаңарулар қоғамдық-конфессиялық қатынастарды
реттеуге себепші болды. Діни бірлестіктердің өмір сүруі мен қызмет етуі
қоғамдағы санада дінге сену бостандығын қамтамасыз ететін қажетті шарт
ретінде тұрақталды.
Діннің қанаттануына 1990 жылы Ар-ұят бостандығы мен діни ұйымдар
туралы қабылданған Заң көп ықпал етті. Бұл заңның мақсаты діни ұйымдардың
өміріне мемлекеттің араласуын тежеу болатын.
1991 жылы одақтас республикалар тәуелсіздікке қол жеткізіп, радикалды
жаңару жолына түсті.
Бұл бетбұрыстық кезең халықтың санасындағы бұрынғы құндылықтық-
дүниетанымдық ұстанымдарды күйретіп, жаңа қалыпқа ауыстырды.
Қазақстанда діннің ықпалы күшейе түсті, ол мына төмендегі факторлардың
әсері нәтижесінде мүмкін болды:
- социалистік құндылықтар мәнін жойғаннан кейін пайда болған рухани-
идеологиялық вакуум әсерімен;
- діни сананың қайта жаңаруымен байланысты;
- әлеуметтік-экономикалық сипаттағы қиыншылықтар әсерінен;
- республика егемендігінің алғашқы жылдарындағы діни ұйымдар жұмысын
реттейтін құқықтық актілердің болмауынан;
- қоғам өмірінде демократиялық бағыттың орнығуымен;
- халықтың басым бөлігінде діни мәдениет пен діни дүниетанымның
болмауынан;
- шетелдік миссионерлердің белсенді жұмысына жағдай жасайтын шетелдік
мемлекеттердің мүдделері ықпалымен.
Оның үстіне 1992 жылғы 15 қаңтарда қабылданған Діни сенім бостандығы
және діни бірлестіктер туралы Қазақстан Республикасы Заңы діни
бірлестіктердің тиімді жұмыс істеуіне негіз қалап берді.
Діни ұйымдар мемлекет бақылауынан босады. Ар-ұят бостандығы туралы заң
діни ұйымдардың ашық жұмыс істеуін қамтамасыз етті. Мұндай жағдайдың пайда
болып орнығуы, сонымен бірге Қазақстанда діннің азаматтық ортақ
мүддесінен, әрбір адамның жеке мәселесіне айналуының да кепілі болды.
Иә, дін атаулы өздерінің мән-мағыналарының, ұстанған ғибадат ету
рәсімдерінің әр түрлілігіне қарамастан адам мен қоғам өмірінде, сондай-ақ
жеке адам мен жалпы қоғамның рухани дүниесінің ізгілікке толы биік
адамгершілік қадір-қасиеттермен толығуында шешуші рөл атқарады. Дін адамдар
арасында, жалпы қоғамда дінаралық төзімділіктің орнығуына, адамдардың жалпы
адамзаттық құндылықтарды ұлттық мәдениет жетістіктерімен қатар, бір-біріне
кіріктіре қабылдауларына ықпал ете отырып, адамдарды, этностарды,
мемлекеттерді өзара жауласулардан, ұрыс-керістен, бірін-бірі
жеккөрушіліктен сақтандырады. Өзара құрмет, шынайылық, мәдени, діни және
өркениеттік саналуандылықты тану ахуалында өмір сүруге шақырады. Өзара
түсіністікке, ынтымақтастық пен әлеуметтік үйлесімділікке қол жеткізу үшін
ұлтаралық қатынас мәдениетін, дінаралық төзімділік пен түсіністікті
қалыптастыруға атсалысады. Міне, сондықтан да болар ғалымдар дінге қатысты
қоғами мәселелерді зерделеуге айрықша назар аудартып келеді. Айталық,
социологиялық ой-сананың алып өкілдерінің бірі француз социологы
Э. Дюркгейм Жаратушыны әлемдік тұтастық ретінде танып, діннің әлеуметтік
табиғатын ашып беріп кетті.
Э. Дюркгейм діннің қоғамдағы орны мен рөліне назар аударып, діннің
пайда болуы, дамуы біртұтас жүйе екендігін, оның табыну рәсімдерінің
шынайылығын дәлелдеп берді. Қоғамның үйлесімді дамуының кепілі адамгершілік
нормаларына сенім, рухани құндылықтарға дұрыс қөзқарас болу керектігін алға
тартты. Э. Дюркгейм діни наным-сенімдер қоғамның барлық мүшелерінің бойынан
табылса, оның бәрі жақсылыққа бастар жол деп санады. Сондықтан, – деп
тұжырымдады ол, – дін кез келген қоғамға қажет. Ол адамдардың мәңгілік
серігі [6, 276 б.].
Сондай әлемдік діндердің бірі – Ислам діні. Ислам діні мен мұсылмандық
құндылықтардың қазіргі Қазақстан қоғамында да, сондай-ақ, қазақ халқының
ұлт болып, өз мемлекеттігін құруында да алатын орны ерекше. Бүгінгі
Қазақстан халқының 70%-дан астамы ислам дініне мойынұсынушылар. Ислам діні
Қазақстанда да жергілікті тұрғылықты халық – қазақ этносының әдет-ғұрыптары
мен салт-дәстүрлерін, ділін, тілін, рухани дүниесін, өзіндік ерекшеліктерін
ескере отырып орнықты. Ислам дінін қазақтар оның адамзатты бейбітшілікке,
әділдікке, таза ынтымаққа, ізгілікке, тақуалыққа, әділдікке, тазалыққа,
тура жолға үндейтін қасиетін бағалай отырып қабылдады.
Қазақстан мұсылмандары негізінен ислам дінінің сунниттік бағытын
ұстанады.
Сунна араб тілінде тура, дұрыс жол, үлгі алатын іс-әрекет деген
мағыналарда қолданылады. Қысқартып айтқанда, сүннет Мұхаммед пайғамбардың
айтқан сөздері (хадис) мен бүкіл өмір салтын қамтитын іс- әрекеттерінің
жиынтығына құрмет сезіммен, сеніммен қарауды білдіреді.
Ислам дінінің осы сунниттік бағыты аясында мұсылмандық Шығыс
философиясы мен рухани құндылықтарын, мәдениеті мен өнерін дамыту мен
жаңарту ісіне Қазақстан мұсылмандары елеулі үлес қоса білді. Айталық, орта
ғасырлық мұсылман ғылымының дамуына, қазақ даласынан шыққан оқымыстылар
Әбу-Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи, Махмут Қашқари, Жүсіп Баласағұн және
басқалары айтарлықтай еңбек сіңірді.
1.2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ САНА: ЖАЙ – КҮЙІ
Қазіргі Қазақстанда да ислам дінінің беделі өте жоғары. Оған дәлел
Қазақстанның әр түрлі аймақтарында жүргізілген нақты социологиялық
зерттеулердің мәліметтері бола алады. Осындай зерттеулердің бірі 2002 жылғы
наурыз айында философия ғылымдарының докторы, профессор Ғ. Телебаевтың
басшылығымен жүргізілген сараптамалық зерттеулер (Мәліметтер мақала
авторының түсіндірмелері күйінде берілді).
Соңғы жылдары айқын белгілі болғандай, діни сананың қайта өрлеуі әр
түрлі бағытта зерттеуші мамандардың діни тақырыптарға қызығушылығын
арттыруда. Мұндайда социологиялық талдаулар айрықша рөл атқарады. Себебі
мұндай талдаулар діни құндылықтар, белгілі бір конфессияны тұтыну,
діншілдік деңгейі сияқты мәселелерді республика тұрғындарының өздерінің
пікірлеріне арқа сүйей отырып зерделеуге мүмкіндік тудырады.
Қазіргі таңда социологиялық мәліметтерге негізделген объективті
талдаулар исламның мәнін ұғынып-түсінуге аса қажетті. Соңғы жылдары
лаңкестіктің күшеюі бірқатар сарапшылар тарапынан оны ислам дінімен
байланыстыра қарастырап ислам экстремизмі, мұсылмандық радикализм,
ваххабизм сияқты ұғым-түсініктерді көпшіліктің құлағына сіңіруде.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстанда ислам дінінің таралу деңгейін, бұл
конфессияға мойынұсынушылардың әр түрлі этнос, жас, білім мен кәсіптік
деңгейлері, әр түрлі және қоныстанушылық ерекшеліктеріне қарай исламдық
құндылықтарды бағалауын, басқа діндегілерді мұсылмандыққа жұмылдырушылық
ыңғайын анықтау болды. Сауалнама 2002 жылдың наурыз айында 14 облыс
аумағында, Астана мен Алматы қалаларында жүргізілді. Облыс аумақтарында
сауалнамаға облыс орталығы, шағын қала мен екі ауыл тұрғындары тартылды.
Барлығы екі сатылық квоталық іріктеумен сұрақтар таратылды,
респонденттердің 1100-і қалалықтар болса, 900-і ауыл тұрғындары болды.
Зерттеуге әр түрлі кәсіп иелері, әр түрлі діни нанымдағы ұлт өкілдері
қатыстырылды.
Зерттеу мәліметтеріне қарағанда сауалнама сұрақтарына жауап
қайырғандардың 51,6%-ы өздерін ислам дінін ұстанатындар қатарында атаған.
Ислам Қазақстанда ең көп таралған дін. Ал сұралғандардың 22,8%-ы өздерін
православие дініне, 1,4%-ы католиктікке, 0,2%-ы протестанттыққа жатқызған.
Сұралғандардың 5,2%-ы өздерін атеистпіз деп санаса, 12,6%-ы өздерінің
қандай дінге қатысы барын белгілемеген.
Социологиялық зерттеудің мәліметтеріне сүйене отырып, біз ислам дінін
тұтынушылардың санын анықтауға ұмтылдық. Соған сәйкес жиынтық, яғни елдегі
қазіргі ересек тұрғындар шамамен 9 млн. 320 мың адам деп қорытылды. Осыған
қарап республика тұрғындарының шамамен 4 млн. 800 мыңы өздерін ислам дініне
жатқызатынын санамалауға болады. Әрине олардың арасында діни өмірге
белсене араласпай, исламның құндылығын құрметтейтіндер де аз емес.
Ислам дінінің ең көп таралған аумағы Қазақстанның оңтүстік және батыс
өңірлері. Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында сұралғандардың 80
пайыздан астамы өздерін ислам дініне мойынұсынушылар қатарында атады
(тиісінше 86,7 және 85%). Ислам дініне мойынұсынушылар Атырау облысында
78,3%, Жамбыл облысында 74,6%, Қызылорда облысында 72,5% болды. Алматы
облысында бұл көрсеткіш 60,5%-дан жоғары шықты. Исламдық діни бірлестіктер
Оңтүстік Қазақстанда 283, Алматы облысында 273, Жамбыл облысында 227, ал
мешіттер саны Оңтүстік Қазақстанда 440, Алматы облысында 280, Жамбыл
облысында 120, Қызылорда облысында 98 болды.
Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан облыстарында ислам дініне
қатынас мейлінше төмендеу. Ол Солтүстік Қазақстанда 27,7%, Ақмола облысында
31,8%, Қарағанды облысында 35,6%, Шығыс Қазақстан облысында 38,9%-ды
көрсетті.
Этносаралық қатынастар мен дінге қатысты проблемаларды, соның ішінде
ислам дініне деген қатынасты біз екіжақты қарастырамыз. Біріншісі – белгілі
бір этнос тұрғысынан олардың қандай діни конфессияны құрмет тұтатынын
анықтау. Екіншісі – белгілі бір діни конфессия тұрғысынан ғибадат ету
рәсімдерін оның қандай этнос өкілдері ұстанатынын анықтау.
Қазақстандық этностар ішінен ең көптерін бөліп алып қарастырамыз.
Мысалы, қазақтар негізінен ислам дінін тұтынады. Сұралған қазақ ұлты
респонденттерінің 82,2%-ы өздерін ислам дінін тұтынушылар санатына
жатқызды. Сонымен бірге православие дініне берілген қазақтар 1,1% болса,
буддизм мен протестанттыққа 0,1%, сандай-ақ атеист қазақтар 4,1%-ды,
агностиктер 7,7%-ды құрады.
Орыс ұлты өкілдерінің православияға 62%-ы пейілдерін білдірген, алайда
олардың арасында да өзін ислам мен католицизмге жатқызатындар да аз болмай
шықты, сондай-ақ бірде-бір конфессияға жатпайтын орыстар 18,8%-ды құрады.
Украиндықтардың діни ұстанымдары орыстардікіне ұқсас, олардың 50,5%-ы
өздерін православияға, 17,5%-ы атеистерге, 2-3%-ы ислам мен католикке,
17,5%-ы ешбір дінді ұстамайтындықтарға жатқызды.
Қазақстан немістері үшін тұтынылатын конфессия – католик діні 29,1%.
Алайда, олардың арасында ислам мен православияға табынатындар жеткілікті
екеніне назар аудару керек. Мейлінше діни наным-сенімнен азат этнос
корейлар болып шықты. Олардың ішінде өзін атеистерге жатқызатындар көп,
олар 19,4%-ды құрайды, атеистер 25,8% болды.
Елде өзбек этникалық тобы дініне мейлінше берік халық болып шықты.
Олардың 86,8%-ы өзін ислам дінін ұстанатындықтарға жатқызса, тек 1,9%-ы
ғана атеистер, 3,8%-ы агностиктер болды. Ұйғырлардың діни ұстанымдары
мейлінше шашыраңқылау. Олардың 62,2%-ы исламды, 10,8%-ы православияны, 2,7%-
ы атеизмді ұстанады, 18,9%-ы ешбір діни нанымдарды ұстанбайды.
Әрине қазақстандық этникалық топтардың дін тұтынушылары салыстырмалы
түрде сараланды. Ол мынадай себептерге қатысты Қазақстанда көптеген діни
ұйымдар қызмет етеді. Сондықтан дінге қатынас әр түрлі. Жылдар бойы тарихи
қатар өмір сүру, ұлтаралық некелер этникалық және діни ұстанымдарды ғажап
үйлестіріп тұр.
Енді ислам дінін ұстанатындардың этникалық құрамына талдау жасап
көрелік. Мұндай салыстырмалы талдау нәтижелері көбіне-көп ел халқының
этникалық құрамына байланысты. Ислам дінін тұтынушылар арасында қазақтар
85,5%, өзбектер 4,5%, ұйғырлар 2,2%, басқалары 2,9%-ды құрайды.
Ислам дініне мойынұсынушылар арасында қандай этнос өкілдерінің көп не
аз екендігін шамалау үшін сауалнама сұрақтарына жауап қайтарған
респонденттердің әлеуметтік-демографиялық сипаттамаларын талдауға көшеміз.
Мысалы ислам дінін де ер кісілер көп. Республика тұрғындарының 51,8%-ын
әйелдер, 48,2%-ын еркектер құрайды деп есептеледі. Осыған орай, ислам дінін
ұстанушылардың 50%-ын ер адамдар, ал 40%-ын әйелдер құрайды. Православия
мен католиктік діндерде кері көрініс байқалады. Онда ер адамдар тиісінше
41% және 39%, ал әйелдер 55% және 57%. Исламды ересек жастағылар діні
деуге де болады. Оны ұстанушылардың ең көп мөлшері қарт адамдар 38,4%, 30-
дан 45-ке дейінгілер 37,4%. Жастар шамамен 24,2%.
Ислам дінін сонымен қатар білімді адамдар діні деп те санауға болады.
Оны ұстанушылар арасында білім деңгейлері бойынша бәрінен көбі жоғары
білімділер 31%. Одан әрі орта, арнайылар 23% және орта білімділер 16,8%.
Бәрінен азы толық емес орта білімділер 4,4%.
Елді мекендерде қоныстанғандар туралы мәлімет айтсақ, онда мынадай
заңдылық байқалады: елді мекендердің әр түрлі типтеріне қарай ислам дінін
ұстанушылар прапорциясы елді мекендер типі бойынша халықтың жалпы
пропорциясымен сәйкес келеді. Мысалы, Астанада шамамен республика
тұрғындарының 3,5%-ы тұрса, исламға табынушылар 3,1%, Алматыда республика
халқының 7,5%-ы тұрса, исламды ұстанушылар 7,1%, ауылдық жерлерде халықтың
43,4%-ы тұрса, исламды тұтынушылар 42,8%. Бұған қарап ауыл мен қалада,
Астана мен облыс орталықтарында ислам бірқалыпты таралуда деп қорытынды
жасауға болады.
Әр түрлі әлеуметтік-кәсіби топтардың арасында ислам дінін
ұстанушылардан мынадай көріністі байқауға болады: ислам дінін ұстанамын
дегендер мен оны тұтынбайтындар арасындағы айырмашылық бірнеше ондаған
пайызды құрайды. Алайда екі әлеуметтік-кәсіби топ арасында айырмашылық
едәуір бар. Егер сұралғандар арасында мемлекеттік орган қызметкерлері 3,7%-
ды, мәдениет қызметкерлері 8,6%-ды құраса, ал олардың арасында ислам дінін
ұстанушылар 9,8% болды.
Республика тұрғындарының діншілдік деңгейін анықтауға бірқатар
индикаторлық көрсеткіштер таңдалды. Ондағы ең алдымен байқалатыны, ислам
дінін ұстанушылардың діни этномәдениетті бірнеше ғасырлардан бері ұрпақтан
ұрпаққа беріліп келе жатқан дәстүрлік рәсімдерге байланысты. Сұралғандардың
68,7%-ы ислам дінін туғаннан ұстанамыз десе, есейіп барып дінге мойын
бұрғандар саны онша көп емес: бар-жоғы 1,6%.
Басқа бір ерекшелік, мұсылман дінін тұтынушылардың исламдық мінәжат
рәсімдерін тұрақты түрде жүйелі орындамаушылығы жоғары. Діни орындарға
(мешіттерге) келу жиілігі де ислам дінін ұстанушылар арасында өте төмен.
Олардың тек 2,3%-ы ғана күн сайын мешітке намаз оқуға барса, 4,8%-ы
аптасына 3-5 рет, 10,3%-ы айына 3-5 рет қана барады. Жиынтығында олардың
барлығы 17,4%-ды ғана құрайды. Ондайларды белсенді дінге берілгендер деп
санауға әбден болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ДІНИ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Діни наным – сенімдердің қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Қазақстандағы діни сана: жай –
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 7
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...37
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Ғылыми жұмыс қазіргі уақыттағы діни
сананың негізгі факторлары мен жолдарына талдау жасауға арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Дін қазіргі заманғы адам мен қоғамның
рухани өмірінде ерекше орын алады. Кеңестік таптық идеология үстемдік
құрған жылдары дін біржақты зерттелгені белгілі. Діннің соңғы жылдары
қарқынды дамуы, қоғамда діни сенімді қабылдаушылардың санының көптеп артуы
дінді жан-жақты зерттеуді қажет етті. Қоғамның әлеуметтік және рухани
салаларында болып жатқан өзгерістер, ең алдымен адамның санасына
айтарлықтай ықпал етіп отырғаны бесенеден белгілі.
Өйткені, біріншіден, қалың жұртшылықтың бұрыннан жүректеріне ұялап,
сенімдеріне айналған дәстүрлі ислам дінінің сунинттік, христиан дінінің
православиелік бағыттарымен қатар, бүгінгі күні республика аумағында
Қазақстан халқы үшін беймәлім, жаңа дәстүрлі емес конфессиялар қаптап
жүр. Сондықтан егемендікке қол жеткізгелі бері берік сақталып келе жатқан
дінаралық татулық пен түсіністікті бұзып алмау үшін көпұлтты, көптілді және
көпконфессиялы Қазақстан үшін халықтары арасындағы дінаралық төзімділікті
сақтау өте маңызды.
Екіншіден, дін – бүгінгі таңда рухани жаңғыртудың өзегі ретінде өте
маңызды әлеуметтік институт. Ол қоғамдағы әлеуметтік топтардың мүдделерін
білдіретін саяси күштермен ықпалдаса отырып, қазіргі қоғамдық дамудың
барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Бүгінгі Қазақстан – көп ұлтты және көп дінді мемлекет дейміз. Сондықтан
мемлекет үшін дінаралық және этносаралық келісімді сақтау, қоғамда діндер
аралық диалог және өзара түсіністік ахуалын жасау – еліміздегі азаматтық
татулық сақтау мен нығайтудың маңызды негізі, бірегей тетігі болып
табылады.
Діни сана бүгінгі таңда рухани жаңғыруға үлкен септігін тигізіп
отырған процес. Ол қоғамдағы әр түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін
білдіріп қазіргі қоғамдық дамудың барысына кәдімгідей әсер етіп келеді.
Сондықтан, діннің мәртебесі, яғни оның қоғам өміріндегі шынайы жағдайы
мен рөлі, сондай-ақ, бір жағынан қоғамның, онда жүріп жатқан үрдістердің
дінге тигізіп отырған ықпалы, екінші жағынан, діннің қоғамның дамуына
тигізіп келе жатқан кері әсері туралы ғылыми тұрғыдан негізделген
пайымдаулар керек-ақ. Сонымен қатар, әр түрлі конфессиялардың ішіндегі діни
үрдістерді, оларды тұтынушы жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың ұстанып
отырған әлеуметтік бағдарларын бағамдаулар да өте актуалды, өз шешімін
күтіп отырған проблемалар қатарында саналады.
Зерттеу пәні – Діни сананың қоғамда қалыптасу жолдарының ең тиімдісін
саралау. Діни наным – сенімдердің демократиялық, мәдени-рухани тұрғыдан
қалыптасу жолдарын және ерекшеліктерін талдау.
Зерттеудің мақсаты – қазіргі Қазақстан қоғамының зайырлық, әлеуметтік-
экономикалық, демократиялық, мәдени, рухани және адамгершілік тұрғысынан
діни сананың рөлін анықтау. Алға қойған мақсатқа қол жеткізу келесі
зерттеудің төмендегі міндеттерін шешуді қарастырады:
• әлеуметтік-философиялық ойлар тарихындағы діни сананың негізгі
факторлары мен жолдарына, теориялық көзқарастар эволюциясына
концептуалды талдау жасау;
• социологиялық парадигмалар аясында діннің, діни сананың қазіргі
Қазақстан қоғамындағы рухани құндылықтарды қалыптастырудағы
маңыздылығын жалпылау;
• діни сананың мәні мен мазмұнын ашу, тұлғаның қалыптасуындағы олардың
орны мен рөлін анықтау;
• Оңтүстік Қазақстан түрғындарының бойында діни сананың іске асуының
тетіктері мен ерекшеліктерін анықтау және негізгі бағыттарын зерттеу;
• күдік тудыратын діни секталар мен топтардың әрекеттерінің алдын алу,
діни санаға қатысты үгіт – насихаттың ұйымдастырылуын жетілдіру,
тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар жасау.
социологиялық парадигмалар аясында діннің әлеуметтік институт ретіндегі
мәні жан-жақты негізделіп, нақтыланды;
• діннің қоғамның жаңғыру үрдісіндегі қазіргі таңдағы көріну нысандары,
бұрындары беймәлім болған дәстүрлі емес түрлерінің Қазақстанда
орнығу себептері мен салдарлары сараланды;
• Қазақстан халқының бүгінгі таңдағы діншілдік деңгейі бағамдалды;
• қазіргі нарықтық қоғам жағдайында Қазақстанда діннің саясаттануы,
сондай-ақ саясаттың діншілденуі кәдімгідей белең алып отырғандығы
бағамдалды;
• діни экстремизм мен терроризмге қарсы күрестің бүгінгі таңдағы
стратегиясының мәні пысықталды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Ғылыми жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен,
4 бөлімшеден құралған қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
І. Діни сананы калыптастыру мәселелері
1. Діни наным – сенімдердің қалыптасу ерекшеліктері
Ислам – кемелденген монотеистік дін, әлемдік үш діннің бірі, араб
тілінде берілу, мойынұсыну, бейбітшілік деген мағыналарды білдіреді. Бұл
дінге сенген, бойұсынып, көңіл бөлгендерді мұсылман, муслим деп атайды.
Ислам әлемінің ғалымдары ислам дінін бүкіл адамзатқа берілген ең соңғы
кемел, білім мен бейбітшілікке және адам баласының өмірлік ұстанымына
негізделген, Адам Атадан Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымызға дейінгі
пайғамбарлар уағыздаған негізгі дін деп есептейді.
Ислам діні – өзіне дейінгі адамдар тарапынан енгізілген бұрмалаушылық
және жаңсақтықтарды түзеткен дін.
Исламның қасиетті кітабы – Құран Кәрім. Ол Мұхаммедке (с.ғ.с.) Хира
тауының үңгірінде Жәбрейіл періште арқылы аян етілген. Құран Кәрімнің
аяттары жиырма үш жылда пайғамбарымызға жіберілген. Құран Кәрім
114 сүреден тұрады. Құран Кәрімді зерттеуші-ғалымдар сүрелердегі аяттар
саны 6204-6236 арасында деп есептейді.
Ислам діні бойынша Таурат (Мұса ғ.с.), Забур (Дәуіт ғ.с,), Інжіл (Иса
ғ.с.) кітаптарының негізгі түпнұсқасы хақ деп саналады. Аталған кітап
иелерін мұсылмандар құрметтейді. Құран Кәрімдегі барлық нәбилер (25
пайғамбар есімі аталған) мен оларға түскен кітаптардың парақтарының
өзгеріске ұшырамаған түпнұсқаларын мойындайды. Қазіргі таңдағы Таурат,
Забур, Інжіл өзгертілгендіктен, оларды қабылдамайды.
Алла тағаланың пайғамбарларына уахи жолымен жіберілген кітаптары
адамзатқа дүниеде және ақыретте бақыт пен шаттыққа жетуі үшін жүретін жолды
және Жаратушыға құлшылық ететін міндеттерді түсіндіреді.
Құран Кәрім аяттары түскен уақыттарына қарай меккелік және мәдиналық
болып бөлінеді. Құран Кәрім пайғамбарымыздың тірі кезінде бір кітапқа
жинақталмаған. Пайғамбарымызға түскен аяттар әр түрлі тақырыптарға
жазылған. 634 жылы бірінші Халиф Әбу-Бәкір Зайд ибн Сәбитке Құран кәрімді
жинастыруды табыс еткен. Осыдан кейін жеті адамнан тұратын алқа құрылған.
Олар өте сақтықпен тексере отырып Құранды бір кітап етіп жинақтаған.
Осман ибн Ғаффан Халиф заманында Құран Кәрімді жинастыру аяқталды.
Осман Құран Кәрімді көшіріп көбейттіретін кеңес құрды. 651 жылы Зайд Ибн
Сабит Құран Кәрімді 4 дана етіп жазып шықты. Зайдтың жазу үлгісі құрайыш
тайпасының тілі негізінде жүргізілді. Құранның көшірмелері Басраға, Куфаға,
Шамға, Меккеге, Йеменге жіберілді және бір данасы Мәдина қаласында
қалдырылды. Бұл кітаптарға қайшы келетін басқа кітаптарды өртеп жіберуге
тапсырма берілді.
Алла елшісі әз-Мұхаммед милләди бойынша 569 жылы сәуір айының
20 жұлдызында Мекке қаласында дүниеге келген. Алла елшісінің әкесі Абдулла,
анасы Әмина болатын. Меккеде ауа-райы ыстық болғандықтан, олар өз сәбилерін
салқын жерге сүт аналарына бақтыруға беретін. Сол заманда меккелік
арабтардың осындай салты болатын.
Хазірет пайғамбар сүт анасы Халиманың қолында бес жасына дейін тұрып,
анасының жанына оралды. Дүниеге келмей тұрып әкесінен айырылған әз-
Мұхаммед алты жасына келгенде анадан да жетім қалды. Содан кейін атасының
тәрбиесінде болды. Атасының дүниеден озуына байланысты Хазірет Мұхаммед
сегіз жасында кіші атасы Әбутәліптің қолына келді. Мұхаммед (с.ғ.с.) Құрайш
тайпасынан болатын. Әшім және оның баласы Әбдімүтәліп Қағбаның шырақшылары,
беделді, абыройлы адамдар еді. Әз-Мұхаммед (с.ғ.с.)
25 жасында Құрайш тайпасындағы мәртебелі, бай әйел Хадишаға үйленді.
Хазірет Мұхаммедке пайғамбарлық 40 жасында берілді.
Жаңа дәуірдің 610 жылы қасиетті рамазан айының Қыдыр түнінде Құран
Кәрімнің алғашқы аяттары Жәбірейіл тарапынан уақи етіліп, пайғамбарлық жолы
ашылды.
622 жылы мұсылмандар Меккеден Ясриб (Мәдина) қаласына көшіп барды.
Мұсылман күнтізбесі Хижра жыл санауы осы жылдан басталады.
Әз-Мұхаммед 632 жылы 63 жасында қайтыс болды. Алла елшісінің
өсиеттерін, сөздерін сахабалар (пайғамбарымызбен серіктес болған
мұсылмандар), табиғиндер болашақ ұрпақтарға жеткізді.
Мұхаммед (с.ғ.с.) қайтыс болғаннан кейін ислам дінін өркендетуге зор
еңбек сіңірген Әбу-Бәкір әс-Сыдық, Омар ибн әл-Хаттаб, Осман ибн Ғаффан,
Әли ибн Әбу Тәліб болды. Төртеуі де халифатты басқарды.
Ислам сенімінің негізі бір Алла тағалаға ғана құлшылық ету және бір
Алладан ғана көмек сұрау, тілеу.
Ислам діні бес негізгі тұғырдан тұрады:
1. Алланың барлығына, бірлігіне, Хазірет Мұххамед (с.ғ.с.) Алланың құлы
және елшісі болғандығына шын жүректен сеніп, оны тілімен жеткізу. Алладан
басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі. Араб тілінде Ла илаһа иллалаһ
Мұхаммедур Расулулла.
2. Діннің діңгегі – намаз. Күніне өз уақытында бес мезгіл намаз оқу.
3. Белгілі бір байлық мөлшеріне ие болған мұсылманның байлығының бір
бөлігін жылына бір рет Алланың ризалығы үшін зекет беру.
4. Рамазан айында бір ай ораза ұстау.
5. Денсаулығы жақсы және жетерлік мал-мүлкі болса қажылық ғибадатын
орындау.
Иман шарттары: ислам дінінің атын Алла тағала қойған. Таухид – исламның
негізгі және оның қуатының қайнар көзі. Ислам дінінің заңдары Таухидке
негізделген. Таухид – Алладан басқа тәңір жоқтығын және тек Аллаға ғана
құлшылық ету керектігін баяндайды. Таухид Құран Кәрімнің Ықылас сүресінде
тұжырымдалған.
Исламда Таухид сенімі екі бөлімнен тұрады:
1. Алладан басқа құлшылық етуге лайық тәңір жоқ.
2. Мұхаммед (с.ғ.с.) – Алланың елшісі.
Ислам тарихында белгілі ұстаз, ғалым тұлғалардың ең көрнектілері Әбу
Ханифа Нұғман ибн Сабит (699-767) – Ханафи мазһабы, Әбу Абдулла Малик ибн
Анас ибн Малик ибн Әбу Әмір Әл-Асхабий (713-795) – Малики мазһабы, Әбу
Абдулла Мұхаммед ибн Идрис ибн Әл-Аббас ибн Усман аш-Шафий (767-821) –
Шафий мазһабы, Әбу Абдулла Ахмад ибн Ханбал (778-855) – Ханбали мазһабы.
Аталған ұлы имамдар исламдағы негізгі төрт мазһабтың негізін салушылар.
Қазақстан және Орта Азияда мекендейтін мұсылмандар ахіли сүннетінің төрт
мазһабының бірі – Әбу Ханифа Имам ағзам қауымына жатады. Мазһаб жол, бағыт,
көзқарас деген мағынаны білдіреді. Жалпылама алғанда ислам суннит және шиит
деген екі ағымнан тұрады.
Әхл ас-сунна ау-ал-джама (сунна адамдары) әлем мұсылмандарының
90%-ын құрайды. Шииттер Әли ибн Әбу Тәліпті жақтайды. Шиға бағыты VII
ғасырдың екінші жартысының басында пайда болды. Олар билікті, халифаттықты
пайғамбарымыздың немере інісі және күйеу баласы Хазірет Әлиге беруді жақтап
шыққан және ол үшін күрескен діни саяси топ.
Ислам – діни ғұрыптар мен мұсылмандардың адамгершілік қағидаларын және
дүниелік мәселелерді шариғат (тура, дұрыс жол) жолымен реттейді. Шариғат –
Құран Кәрім және сунна арқылы жүйеленген нұсқаулар жиынтығы.
Сунна (ғұрып, үлгі) – Мұхаммед (с.ғ.с.) өмірінен алынған игі өнегелер.
Пайғамбарымыздың іс-әрекеттерінен, айтқандарынан құрылған. Ислам елдерінде
жұма-қасиетті күн, әрі демалыс күні болып саналады.
Ит-әл-фитр – ораза мейрамы. Оразадан соң шәуәл айының бірінші жұлдызы
аталады. Ит-әл-адха – құрбан мейрамы. Зулхиджа айының оныншы жұлдызынан
басталады. Әрбір мұсылман құрбандық шалуы керек. Мәулит мейрамы рабби-әл-
әуәл айында аталады. Бұл пайғамбардың туған күні. Миғраж-раджаб айының
жиырма жетінші жұлдызына сәйкес келеді. Бұл әз-Мұхаммедтің Миғражға
көтерілу мейрамы. Ашура – муххарам айының алғашқа он күндігі, шииттердің
Әлидің ұлы Хусейнге арналған азалы күндері ретінде аталады.
Әлем мұсылмандарының қасиетті қаласы – Мекке. Меккеде исламның негізгі
қасиетті орны Қағба және бас мешіт – Масджид әл харам орналасқан.
Мұсылмандар жер бетінде ең бірінші тұрғызылған Алла тағаланың үйіне
(Қағбаға) барып, құлшылық етіп, қажылық парызын өтейді. Қажылыққа бару –
шамасы жететін мұсылман үшін парыз.
Дүние жүзінде ислам дінін ұстанушылардың саны 1,5 миллиардқа жуық, ал
кейбір деректер бойынша 2 млрд. Ислам діні әлемнің 120-дан астам елдерінде
тараған. Ислам дініне сенушілер әлемнің 35 мемлекеті халқының басым бөлігін
құрайды. Әлемнің 28 елінде, атап айтсақ Сауд Арабиясы, Мысыр, Иран,
Пәкістан, Мавритания және тағы басқа елдерде ислам діні – ресми дін.
Малайзияда мұсылмандар ел халқының 65%-ын, Сингапурда
40%-ын, Ливанда 40%-ын құрайды. Үндістанда 350 млн, мұсылман, Ресейде
14 млн., Италияда 2,5 млн., Индонезияда 200 млн., Туркияда 70 млн.,
Германияда 3 млн., АҚШ-та 5 млн., Анголада 2 млн., Францияда 10 млн.,
Эфиопияда 22 млн., Сингапурда 800 мың., Тайландта 5 млн., Ұлыбританияда
8 млн., Польшада 400 мың, Швейцарияда 120 мың, Швецияда 99 мың мұсылман
бар. ХХ ғасырдың 70-80-жылдарынан бері халықаралық істерде, халықаралық
ұйымдарда ислам діні белсенді рөл ойнай бастады. 1962 жылы Меккеде Ислам
Әлемі лигасы, 1969 жылы Ислам конференциясы ұйымы,
1973 жылы Еуропаның Ислам Кеңесі құрылды.
Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ислам өркениеті мен мәдениеті аясында
өмір сүріп, ислам дінін ұстанып келеді. Ислам діні Қазақстан және Орталық
Азия жеріне VIII ғасырда енді. 714 жылы Шаш (Ташкент) және Фарабқа (Отырар)
жетті. 751 жылы шілде айында мұсылман әскері Талас маңында Атлах деген
жерде Тан империясының әскерін жойқын соғыста жеңіп шыққан. Талас жеңісінен
кейін ислам діні Қазақстан жеріне біржолата орнықты. Бұл жеңіс Орталық Азия
елдерінің діни болмысы мен тұрпатын анықтап берді. Ислам дінінің келуімен
қала мәдениеті, ғылым, білім, сауда, өнер жедел дами бастады. Оңтүстік
Қазақстан және Жетісу жерінде мешіттер, медреселер, қалалар бой көтерді
[24, 91-95 бб.].
Дегенмен, ежелгі түркілер мен протоқазақтар ұстанған діндер тарихы
б.з.д. ІІ мың жылдықтың аяқ жағынан бермен қарай басталады. Сондықтан да
болар, қазақстандық мұсылмандық дүниетанымның спецификалық белгісі ислам
дінімен кіріге байланысып кеткен тәңіршілдік, тотемизм, зороастризм, ата-
баба рухтарына табыну және басқа да мұсылмандыққа дейінгі салт-дәстүрлер
мен жөн-жоралғылардың синкретизмі болып табылады. Қазіргі қазақ, кешегі көп
тайпалардың арғы ата-бабалары Тәңірге, Жер-Суға, Ұмайға табынушылықтан
шамандыққа, бақсылыққа өткен, одан зороастризмге табынудың ауыр жолын
бастан кешірді. Орталық Азияға мұсылмандықты алып келген арабтар жергілікті
халықтардың ішінде құдайлар үйі бар ауылдарды кездестіріп, талай
таңырқаған.
Ортағасырлық Қазақстанның қалалық және далалық тұрғындарының діни наным-
сенімдері жан-жақтылығымен ерекшеленген. Қазақстанда түркі тілдес
халықтардың өзіндік діни наным-сенімдерімен қатар буддизм, манихейлік,
христиандық секілді басқа да діни жүйелерден құралған құрама діни жүйелер
кеңінен етек жайған-ды.
Қазіргі Оңтүстік Қазақстан территориясында будда дінінің кеңінен
таралғаны жайлы деректердің өткен ғасырдың бірінші ширегінде жүргізілген
археологиялық қазбалардың нәтижесінде дәлелденгендігіне осы аймақтардан
табылған буддалық храм орындары, киелі текпешектер және басқа да діни
құрылыстар куә бола алды.
Ал, Орталық Азияда табылған соғдалық тілде жазылған буддалық мәтінде,
яғни Бугут жазбасында Таспар Қаған еліне буддизмнің үнділік діндары
Чинагуптаны шақыртып, храм салдыртқандығы, буддалық дінге мойын бұрғандығы,
буддизмді мемлекеттік дін етпек болғандығы хатталып қалған [25, 433 б.].
Қазіргі Қазақстан орналасқан аймақ тұрғындарының бір бөлігі христиан
дінін де ұстанған. Н. Барманқұлов жазғандай: көпшілік біле бермейді, IV-
VI ғасырларда Жетісуда христиандық дамыған болатын. Бұл діннің әсерінің
соншалықтығы, христиан дұғаларының белгілі бөлігі түрік тіліне аударылған.
Ал, бұл Русь еліне православиенің келуіне дейін, яғни 5 ғасыр бұрын
болған [26]. Манихейлік христиандық діннің бір тармағы ретінде ІІІ ғасырда
пайда болып, Испаниядан Қытайға дейін тараған. Христиандықтың бұл тармағы
Орталық Азияға б.з. V ғасырда таралған. Бұған қоса, қазіргі Қазақстан
территориясы аумағында несториандық та кеңінен таралған еді. Христиандықтың
бұл бағыты протестантизмнің енуімен пайда болып, көптеген христиандар
Еуропадан кетуге мәжбүр болды. Бұлардың ішінде патриарх Константинопольский
Несторий да болған еді. Ол христиандықты қабылдамай, 431 жылы қуғынға
ұшыраған болатын. Несторий және оның ізбасарлары өз түсініктеріндегі
Евангелияны Персияға, Үндістанға, Қытайға таратқан еді. Сол уақыттарда
Қазақстан тұрғындары – найман және керейт тайпалық одақтары осы дінге бой
алдырған болатын. Несториандық мағыналы православиелік керейттер арасында
ХІ ғасырда бекем орныққан еді.
Сириялық және түркілік христиандық жазбалары бар құлпытастар ХІІІ-ХІV
ғасырларда Орталық Тянь-Шань далаларынан табылған болатын.
Қазақстан территориясында тек қана православие мен манихейлік діни
ағымдар ғана үстемдік етіп қана қойған жоқ. Қазақтардың арғы ата-бабалары –
командықтар ХІІІ ғасырдың аяғында христиандық дінінің басты тармағы –
католицизмді ұстанды. Оған дәлел Кодекс куманикус (1298 ж.) –
қыпшақтардың ежелгі жазба ескерткіштері. Батыс халықтары оларды командар
деп атаса, Русь елі половца деп таныған. Кодекс куманикусте түрік
тілінде католиктік құдайға жалбарыну сөздері жазылған [27, 26 б.]. Түркі
тіліне аударылған ежелгі христиандық жазбалар миссионерлердің түркі тілдес
халықтарға құрметпен қарағандығына дәлел бола алады.
VІІ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай Омейя әулетінің тұңғыш
халифасы (661-80) Муауийл Әбу Суфйан (605-680 ж. шамасы) үстемдік еткен
кезінде Қазақстан территориясына ислам дінінің бойлап ене бастауына орай
половцалар біртіндеп өздерінің христиандық наным-сенімдерінен арыла
бастады. Орта Азия халықтарының исламдану процесі ұзаққа созылмады,
жергілікті халық тез мұсылманданды.
Бірақ Орта Азия халықтарына қарағанда көптеген түркі тайпаларының
мемлекеттік бірлестіктері ислам дінін бірден қабылдамаған. Тек ІХ ғасырда
В. Иванов пен Я. Трофимов жазғандай, 893 жылы қираған несториандық
шіркеудің орнына Тараз қаласында мұсылман мешіті тұрғызылған. Барлық қала
тұрғындары ислам дініне өткен [28, 31-32 бб.]. 960 жылы ол мемлекеттік дін
болып қабылданған. Қарахандар мемлекетінде мұсылман дінін алғашқы
қабылдаған қаған Сатық, ал оның баласы Мұса 5 жылдан соң исламды Қарахандар
мемлекетінің ресми діні деп жариялаған [29, 4 б.].
Мұсылмандықтың Қазақстан территориясына таралуы бірнеше объективті
факторлармен түсіндіріледі:
1). Орта Азия халықтарымен аралас-құраластық, географиялық көршілестік,
себебі ол аймақтарда ислам діні ертелеу қабылданған;
2). Ташкент, Бұхара, Хиуа және басқа да мұсылмандық аймақтармен сауда-
саттық байланыстардың болуы;
3). қарахандықтардың барлық шығыс мұсылман халықтарымен достық қарым-
қатынаста болуы;
4). мұсылмандық руханиятты қолданған қазақ феодалдарының іс-әрекеті
[30, 275 б.].
Орта Азия өңіріне ислам дінінің таралуына, оның мәнінің жергілікті
халықтарға лайықталып түсіндірілуіне, мұсылмандық ғылым-білімнің тез өркен
жаюына, жергілікті жерлерде философия, математика, ғарыштану сықылды
көптеген ғылым салаларының пайда болып, дамуына үлкен үлес қосқан діни
институттардың бірегейі медреселер болды. Бірақ бертін келе медреселер мың
жылға тарта керемет жетістіктерді мұралатқанымен, соңғы бірнеше ғасырда
схоластиканың құрбаны болып, жаттанды қайтармаларды ғана уағыздайтын
институттарға айналып кетті. Бұрындары медреселер жоғарыда аттары аталған
пәндердің жетекші локамативті болса, ал бертін келе бұл құрылымдар өзінің
алғашқы қасиеттерінен жұрдай болып, молдасымақтардың уағыз айтатын
орындарына айналып кетті.
Кейбір дінтанушы ғалымдар медресенің прототиптерінің ертеректе Орталық
Азия елдерінде болғандығын дәлелдеп берді, ал қайсыбіреулері медреселерге
буддашылардың вихарасы үлгі болды дейді. Қалай болған күнде де,
мұсылмандықтың басқа діни ағымдармен байланыста болғандығы, олармен тату-
тәтті қатар өмір сүргендігі анық. Белгілі ғалым Баймырза Хайыттың
пікірінше, медреселер алғашында мешіттердің жанындағы Құран оқуды үйрететін
дәрісханалар ретінде пайда болған. Келе-келе медреселердің оқу
бағдарламалары жаңа пәндермен толығып, ІХ-Х ғасырларда олар барлық пән
салалары бойынша білім беретін ғылым ұяларына айналған.
Медресе дегеніміз – діни ұйым ретіндегі әлеуметтік институт. Ал қазіргі
таңда қалыптасқан ұғым-түсінікте медресе дегенде әптиек пен хатым дұғасын
үйрететін молдахана еске түседі.
Орталық Азия мұсылмандары мақтаныш ететін факт тұңғыш медресенің
Бұхарада пайда болғаны. Мысалы, Фаражек медресесі Бұхарада 937 жылы ашылып,
білім бере бастаған. Медреселер бірте-бірте күллі Ислам әлеміне жайылған.
Мысалы, Қапырадағы әл-Әзһер дәрісханасына 976-996 жылдары медресе статусы
берілген [30, 29 б.]. Қарахан билеушісі Х ғасырда Мәру қаласында медресе
ашқызған болатын. Бұдан да басқа біраз тұлғалар медреселер ашқызған
болатын. Бұл медреселерде барлық пәндер оқытылушы еді. Ислам елдеріндегі
медреселерде біраз ғалымдар тәлім-тәрбие алып, өз еңбектерін жазды, әлемдік
ғылыми ой-сананың дамуына кәдімгідей үлес қосты. Осындай медреселердің
бірінде біліммен сусындаған Қазақстанда Ислам дінінің тұрақтануына үлес
қосқан Қожа Ахмет Ясауи (1103-1166 жж.) болды. Ислам діні келе-келе
жергілікті наным-сенімдермен, діни жүйелермен тез сіңісіп кетті. Сопылық
ілім Исламның дәстүрлік ұстанымдарын жоққа шығарған жоқ. Осының арқасында,
жергілікті діни салт-дәстүрлерді ислам нормаларымен сәйкестендіре білді.
Орталық Азияда ислам дінінің нығаюы XIV ғасырда Ақсақ Темірдің заманында
болды. ХІІІ ғасырда Алтын Ордада орыс православиесі мен ресми исламның
арасында біршама қарсыластық байқалды. Орыс мемлекетінің Алтын Ордадан
тәуелсіздік алған кезеңінде ешбір елде христиан елбасылары халқын
мұсылмандармен тығыз байланыстырмады. Қазақстан жерінде исламның орнығуы
Шығыс, әсіресе, Ираннан келген миссионерлермен нығайа түсті [32, 24 б.].
1555 жылы Қазаннан қазақ даласына мұсылман-татарлар зорлықпен жер
аударылды. Бұл да ислам дінінің қазақ даласына таралуына бір септігін
тигізді. 1764 жылы Орталық Азия мен Қазақстанға татарлардың қоныс аударуы
тоқтатылды. Патша өкіметінің Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін
христиандықты Қазақстанға тарату әрекеті жетістікке жеткізбеді. XVIII
ғасыр қазақтарының тұрмысын зерделеген Ш. Уалиханов ислам діні қазақ
даласына тек біршама ғана енді деп есептеді. Қазақтар орыс қол астына
кіргенге дейін тек атына байланысты мұсылман болатын [33, 14 б.]. ХІХ
ғасырдың өзінде де мұсылмандық қазақтардың өміріне отырықшы Орта Азия
халықтарының өмірінде болғандай терең ене қойған жоқ. Мұның себептерінің
бірі, жоғарыда біз дәлелдегендей, ежелгі түркілер ұстанған діни наным-
сенімдердің көп түрлілігі.
Діни наным-сенімдердің көп түрлілігіне қарамастан, қазақ даласында
негізінен тараған дін Ислам діні болды. Абай қазақ халқына Ислам дінін
жоғары имандылықты қалыптастыру құралы ретінде уағыздады. Жиырма сегізінші
қара сөзінде ол былай деп жазған: Құдай тағала әрбір ақылы бар кісіге иман
парыз деген, әрбір иманы бар кісіге ғибадат парыз деген... және, біз енді
ақылды еркіне жібермесек, Құдай тағаланың ақылы бар кісіге иман парыз
дегені қайда қалды? Мені таныған ақылменен таныр дегені қайда қалды?
Дініміздің бір жасырын тұрған жалғаны жоқ болса, ақылды оны ойлай ма
дегенімізге пенде бола ма? [32, 180-181 бб.]. Ақыл тоқтамаған соң діннің
өзі неден болады? Жоғарыда келтірілген мысалдан Абай діншіл, ескіні
жақтаушы тәрізді пікірлер тумауы тиіс. Оның мұраты парасат және де қазақ
халқының дамуына қолдаушы болатын ислам. Ислам барлық уақытта да басқа
діндерге шыдамдылықпен қараған, олардың болуын жоққа шығармаған. Әлемдік
діндердің барлығы да бейбітшілікті тілейді, бір-бірінен айырмашылығы тек
сенімі мен құлшылығының әр түрлілігінде. Ислам діні мұсылмандар,
христиандар және буддистер арасында бейбітшілік пен татулық, бір-біріне
қолұшын беру, діни сенім-наным, әрі ғибадат жасауда еріктілік негізіне
сүйенген қарым-қатынастар жасауды уағыздаған. Сондықтан да болар Ы.
Алтынсарин өзінің Ислам шариаты атты кітабында қай дін болмасын, адамдар
бір-бірін сыйлауы керек деп уағыздаған деп жазды [33, 7 б.]. Ислам дінінің
келуімен қазақ халқы бауырмашылдыққа, тазалыққа, білім-ғылымға,
отаншылдыққа бет бұра бастады. Қала мәдениеті өркендеді. Халықаралық сауда
дамыды. Ұлы жібек жолында сауда-саттық одан әрі дами түсті. Қала
құрылыстары көптеп жүргізілді. Қала тұрғындарының саны өсіп, ислам дінін
қабылдаушылардың саны көбейді. Ислам дінінің келуімен қазақ халқының діни
мәдениеті қалыптаса бастады. Қайтыс болған адамдарды мұсылманша жерлеу
рәсімі орнықты. Тұрмысқа жаңа діни мейрамдар енді. Қазақ даласында ислам
дінінің өз орнын тауып, орнығуы мен таралуына әсер еткен әлеуметтік мәні
бар діни институттар – медреселер, мешіттер болды. Аталғандардың әлеуметтік
мәні халықтардың ислам жайлы білім алуына, оқып-үйренуіне, сауаттарын
ашуға, тәрбиеленуіне, мұсылмандық, адамгершілік, имандылық құндылықтарды
игеруге септігін тигізгендігінде жатыр. Мешіттер рухани орын болумен қатар
басшылық жасау, ұйымдастыру қызметтерін де қатар атқарды. Халықтан зекет,
пітір, үшір салықтары жиналып, оны кедей міскіндерге үлестіріп отырды.
Мешіттер жанынан арабша, мұсылманша сауат ашатын медреселер ашылды. Онда
араб сахабаларының тікелей ұрпақтары – қожалар дәріс жүргізді. Уақыт өте
келе қожалар халық құрмет тұтатын тұлғаларға айналды. Олар дәріс берумен
қатар жас балаларды сүндетке отырғызу жұмыстарымен де айналысты. Солардың
ықпалымен жергілікті халықтың өз арасынан да атақты сопы, әулие, имам,
ахун, қалпелер көптеп шықты. Ислам дінінің келуімен қазақ даласындағы
Меркі, Құлан, Испиджаб, Отырар, Түркістан, Сауран, Сығанақ, Жент, Баршыкент
секілді қалаларда ислам дінін уағыздау және діни оқуды өрістету мақсатымен
ірі-ірі мешіттер мен медреселер салынды.
Ислам діні қазақ халқын көп құдайшылықтан – айға, күнге, отқа, пұтқа,
әруаққа табынушылықтан бір Аллаға деген наным-сенімге жеткізді. Дегенмен,
тәңіршілдік дәстүрдің сарыны осы күнге дейін өмірімізде кездеседі. Мысалы:
келін түскенде отқа май жағу, жаңа туған айға қарап: Ай көрдім, аман
көрдім, бұрынғыдай заман көрдім. Ескі айда есіркедің, жаңа айда жарылқа
деп сыйыну, май мен лапылдап жанған отқа қарап: От ана, май ана, жарылқа
деп тілек тілеу, т.б. Діни сауаты жоқ кісінің мұны ислам дінінің шарттары
деп түсініп қалуы да ғажап емес.
Алайда, тарих тоғысында ислам дінінің қоғам өміріндегі мәні әлсірей
бастады. Мешіттер мен медреселердің әлеуметтік қызметтерінің дәрежелері
төмендеді. Әрине бұл қазақ даласындағы болған біршама тарихи жағдайларға
байланысты болды. Бірінші себеп қазақтардың Ресей қол астына енуі еді. Ал
орыстар осы жағдайды пайдаланып, қазақ даласына басқа ұлт өкілдерін қоныс
аударта отырып, жергілікті халықты христиан дініне тартты. Екінші себеп,
1918 жылғы Лениннің декретінен кейін дін мемлекеттен, мектеп шіркеуден
бөлінді. Осылайша, біздің қоғам дінсіздердің қоғамына айналып, мемлекеттік
саясат атеистік тұрғыда жүргізілді. Кеңестік қоғам кезеңінде діннің
әлеуметтік жағдайы қандай болды? Қандай да болмасын діннің немесе ислам
дінінің қоғам өмірінде мәні болды ма? Болса, оның қаншалықты дәрежеде
байқалғандығы жайлы мәселені де талдай кетелік.
Бұрынғы кеңестік қоғамдағы дінге деген көзқарас, қатынас оны мұқият
талдап, зерделеуді талап етеді. Өйткені, қандай болмасын кез келген
мемлекеттің дінге қатынасы оның қандай мемлекет екендігін түсініп-ұғынуға
көмектеседі. Бұл біріншіден, қоғамның өзінің тарихи-мәдени ерекшеліктері.
Кеңестік өкімет дінді қоғамдық өмірден ығыстырып шығарып, мүмкіндігі
келгенше оны адамның жеке өмірінен де шығарып тастауға ұмтылды. Қоғам мен
дін арасындағы байланыс мемлекет тарапынан басып тасталып, ескіден қалған
діни ескерткіштер мемлекет тарапынан тотальдық бақылауға алынды. Дін
қайраткерлерінің қоғамдық өмірге араласуы мүмкіндігінше шектелді. Бірақ,
1917 жылғы социалистік революция діни ой ағымдарын жаныштағанымен,
пролетарлық қоғамда ар-ұят бостандығын қамтамасыз ету үшін ар-ұят
бостандығы туралы теориялық мәселелерді теориялық саладан қоғамдық
тәжірибе саласына ауыстырды. Уақытша болса да орыс православие шіркеуінің
патриархымен, мұсылман, лютеран, ескі сенімдегілер (старообразцы),
баптистер басшылары мен мемлекет арасында қатынас қалпына келтірілді.
1919 жылы КазЦИК Қазақстанда Құрбан айт мейрамын мерекелеуге рұқсат берді
[36]. Ал келесі, яғни 1920 жылы барлық мұсылмандар Құрбан айт мерекесінде
жұмыстан демалысқа босатылды [34].
Алайда, кейде қоғам мен діни ұйымдар арасында біршама
түсініспеушіліктер болып отырды. Оған дінге сенушілердің өздері кінәлі. Ал
мұның өзі діни ұйымдарды жабуға себеп болды. Себебі, дін өкілдерінің
кейбіреулері үкіметке қарсы әрекеттерге барды. Діни ұйымдар өкілдерін
жаппай жазалау осылайша басталды. 1929-1930 жылы конфессияларды қудалау
басталып, олардың танымал өкілдері қылмыстық жазаға тартылды. 1929 жылы
Кеңес өкіметі бұрындары шіркеуге рұқсат етілген қызметтің бәрін шектеп,
тек құдайға құлшылық етуге рұқсат беретін қаулы қабылдады. Осыған орай
Қазақстанда да діни мінәжат орындары жаппай жабыла бастады [35].
Қарсы әрекет жасағандарды түрмелер мен лагерьлерге айдап, тіпті
кейбіреулері өлім жазасына кесілді.
1937 жылғы саяси жазалау құрбандарын ақтау актілерін парақтағанда
тұтқынға алынғандардың көпшілігі шіркеу қызметкерлері немесе молдалар
болған. 1937 жылы барлығы 136900 адам жазаланса, оның 85300-і ату жазасына
кесілген. Ал, 1938 жылы 25300 діни қызметкерлер қамауға алынып, 21500-і
атылған [36, 2 б.]. Қазақстанда мұндай жазаланушылар туралы мәліметтер,
яғни діни мотивті жазалау есепке алынбаған. Десек те, 1932 жылы Алматы мен
Қазақстанның митрополиті Николай (Могилевский) қамауға алынды. Ал,
1932 жылы 7 желтоқсанда ОГПУ коллегиясының қаулысымен епископ Николай РСФСР
қылмыстық кодексінің 5810-бабы бойынша 5 жылға бас бостандығынан айырылды.
1941 жылы Могилевский қайтадан қамауға алынды, оны кеңес үкіметіне қарсы
үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді деп айыптады. Айыптау қорытындысы 1941
жылы 25 тамызда Саратов қаласында үкімделді. Онда СССР ішкі істер халық
комиссарияты жанындағы Ерекше Кеңестің қаулысымен Феодосия (Николай)
Никифирович әлеуметтік элемент ретінде Қазақ ССР-нан 5 жылға жер
аударылсын деп жазылған [37, 33-34 бб.].
Соғыстан кейінгі жылдары діни ғұрыптар өткеннің сарқыншағы ретінде
қабылданып, ешкімге зияны жоқ деп есептеледі.
1985 жылы Қайта құрудың басталуына орай қоғамдық санада дінге деген
жаңа көзқарас, ой-сана, пікірлер қалыптаса бастады. Діннің дамуына елдегі
жаңа әлеуметтік-экономикалық, адамгершілік-этикалық, мәдени жағдайлар
айтарлықтай ықпал етті. Әлеуметтік және дүниетанымдық бағытты қайта бағалау
қоғам өміріндегі діннің орны мен рөлін қайта ой елегінен өткізуге негіз
қалады. Мысалы, 1990 жылы Қазақстанда мұсылмандардың Діни басқармасының
құрылуы мұсылман халықтарға ислам дінінің ықпалының күшейе түсуіне ықпал
етті. Себебі, бұрындары республикадағы мұсылман қауымдар Ташкенттегі
Орталық Азия мен Қазақстан мұсылмандарының Діни басқармасы тарапынан
қадағаланатын.
Қоғамдағы демократиялық жаңарулар қоғамдық-конфессиялық қатынастарды
реттеуге себепші болды. Діни бірлестіктердің өмір сүруі мен қызмет етуі
қоғамдағы санада дінге сену бостандығын қамтамасыз ететін қажетті шарт
ретінде тұрақталды.
Діннің қанаттануына 1990 жылы Ар-ұят бостандығы мен діни ұйымдар
туралы қабылданған Заң көп ықпал етті. Бұл заңның мақсаты діни ұйымдардың
өміріне мемлекеттің араласуын тежеу болатын.
1991 жылы одақтас республикалар тәуелсіздікке қол жеткізіп, радикалды
жаңару жолына түсті.
Бұл бетбұрыстық кезең халықтың санасындағы бұрынғы құндылықтық-
дүниетанымдық ұстанымдарды күйретіп, жаңа қалыпқа ауыстырды.
Қазақстанда діннің ықпалы күшейе түсті, ол мына төмендегі факторлардың
әсері нәтижесінде мүмкін болды:
- социалистік құндылықтар мәнін жойғаннан кейін пайда болған рухани-
идеологиялық вакуум әсерімен;
- діни сананың қайта жаңаруымен байланысты;
- әлеуметтік-экономикалық сипаттағы қиыншылықтар әсерінен;
- республика егемендігінің алғашқы жылдарындағы діни ұйымдар жұмысын
реттейтін құқықтық актілердің болмауынан;
- қоғам өмірінде демократиялық бағыттың орнығуымен;
- халықтың басым бөлігінде діни мәдениет пен діни дүниетанымның
болмауынан;
- шетелдік миссионерлердің белсенді жұмысына жағдай жасайтын шетелдік
мемлекеттердің мүдделері ықпалымен.
Оның үстіне 1992 жылғы 15 қаңтарда қабылданған Діни сенім бостандығы
және діни бірлестіктер туралы Қазақстан Республикасы Заңы діни
бірлестіктердің тиімді жұмыс істеуіне негіз қалап берді.
Діни ұйымдар мемлекет бақылауынан босады. Ар-ұят бостандығы туралы заң
діни ұйымдардың ашық жұмыс істеуін қамтамасыз етті. Мұндай жағдайдың пайда
болып орнығуы, сонымен бірге Қазақстанда діннің азаматтық ортақ
мүддесінен, әрбір адамның жеке мәселесіне айналуының да кепілі болды.
Иә, дін атаулы өздерінің мән-мағыналарының, ұстанған ғибадат ету
рәсімдерінің әр түрлілігіне қарамастан адам мен қоғам өмірінде, сондай-ақ
жеке адам мен жалпы қоғамның рухани дүниесінің ізгілікке толы биік
адамгершілік қадір-қасиеттермен толығуында шешуші рөл атқарады. Дін адамдар
арасында, жалпы қоғамда дінаралық төзімділіктің орнығуына, адамдардың жалпы
адамзаттық құндылықтарды ұлттық мәдениет жетістіктерімен қатар, бір-біріне
кіріктіре қабылдауларына ықпал ете отырып, адамдарды, этностарды,
мемлекеттерді өзара жауласулардан, ұрыс-керістен, бірін-бірі
жеккөрушіліктен сақтандырады. Өзара құрмет, шынайылық, мәдени, діни және
өркениеттік саналуандылықты тану ахуалында өмір сүруге шақырады. Өзара
түсіністікке, ынтымақтастық пен әлеуметтік үйлесімділікке қол жеткізу үшін
ұлтаралық қатынас мәдениетін, дінаралық төзімділік пен түсіністікті
қалыптастыруға атсалысады. Міне, сондықтан да болар ғалымдар дінге қатысты
қоғами мәселелерді зерделеуге айрықша назар аудартып келеді. Айталық,
социологиялық ой-сананың алып өкілдерінің бірі француз социологы
Э. Дюркгейм Жаратушыны әлемдік тұтастық ретінде танып, діннің әлеуметтік
табиғатын ашып беріп кетті.
Э. Дюркгейм діннің қоғамдағы орны мен рөліне назар аударып, діннің
пайда болуы, дамуы біртұтас жүйе екендігін, оның табыну рәсімдерінің
шынайылығын дәлелдеп берді. Қоғамның үйлесімді дамуының кепілі адамгершілік
нормаларына сенім, рухани құндылықтарға дұрыс қөзқарас болу керектігін алға
тартты. Э. Дюркгейм діни наным-сенімдер қоғамның барлық мүшелерінің бойынан
табылса, оның бәрі жақсылыққа бастар жол деп санады. Сондықтан, – деп
тұжырымдады ол, – дін кез келген қоғамға қажет. Ол адамдардың мәңгілік
серігі [6, 276 б.].
Сондай әлемдік діндердің бірі – Ислам діні. Ислам діні мен мұсылмандық
құндылықтардың қазіргі Қазақстан қоғамында да, сондай-ақ, қазақ халқының
ұлт болып, өз мемлекеттігін құруында да алатын орны ерекше. Бүгінгі
Қазақстан халқының 70%-дан астамы ислам дініне мойынұсынушылар. Ислам діні
Қазақстанда да жергілікті тұрғылықты халық – қазақ этносының әдет-ғұрыптары
мен салт-дәстүрлерін, ділін, тілін, рухани дүниесін, өзіндік ерекшеліктерін
ескере отырып орнықты. Ислам дінін қазақтар оның адамзатты бейбітшілікке,
әділдікке, таза ынтымаққа, ізгілікке, тақуалыққа, әділдікке, тазалыққа,
тура жолға үндейтін қасиетін бағалай отырып қабылдады.
Қазақстан мұсылмандары негізінен ислам дінінің сунниттік бағытын
ұстанады.
Сунна араб тілінде тура, дұрыс жол, үлгі алатын іс-әрекет деген
мағыналарда қолданылады. Қысқартып айтқанда, сүннет Мұхаммед пайғамбардың
айтқан сөздері (хадис) мен бүкіл өмір салтын қамтитын іс- әрекеттерінің
жиынтығына құрмет сезіммен, сеніммен қарауды білдіреді.
Ислам дінінің осы сунниттік бағыты аясында мұсылмандық Шығыс
философиясы мен рухани құндылықтарын, мәдениеті мен өнерін дамыту мен
жаңарту ісіне Қазақстан мұсылмандары елеулі үлес қоса білді. Айталық, орта
ғасырлық мұсылман ғылымының дамуына, қазақ даласынан шыққан оқымыстылар
Әбу-Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи, Махмут Қашқари, Жүсіп Баласағұн және
басқалары айтарлықтай еңбек сіңірді.
1.2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ САНА: ЖАЙ – КҮЙІ
Қазіргі Қазақстанда да ислам дінінің беделі өте жоғары. Оған дәлел
Қазақстанның әр түрлі аймақтарында жүргізілген нақты социологиялық
зерттеулердің мәліметтері бола алады. Осындай зерттеулердің бірі 2002 жылғы
наурыз айында философия ғылымдарының докторы, профессор Ғ. Телебаевтың
басшылығымен жүргізілген сараптамалық зерттеулер (Мәліметтер мақала
авторының түсіндірмелері күйінде берілді).
Соңғы жылдары айқын белгілі болғандай, діни сананың қайта өрлеуі әр
түрлі бағытта зерттеуші мамандардың діни тақырыптарға қызығушылығын
арттыруда. Мұндайда социологиялық талдаулар айрықша рөл атқарады. Себебі
мұндай талдаулар діни құндылықтар, белгілі бір конфессияны тұтыну,
діншілдік деңгейі сияқты мәселелерді республика тұрғындарының өздерінің
пікірлеріне арқа сүйей отырып зерделеуге мүмкіндік тудырады.
Қазіргі таңда социологиялық мәліметтерге негізделген объективті
талдаулар исламның мәнін ұғынып-түсінуге аса қажетті. Соңғы жылдары
лаңкестіктің күшеюі бірқатар сарапшылар тарапынан оны ислам дінімен
байланыстыра қарастырап ислам экстремизмі, мұсылмандық радикализм,
ваххабизм сияқты ұғым-түсініктерді көпшіліктің құлағына сіңіруде.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстанда ислам дінінің таралу деңгейін, бұл
конфессияға мойынұсынушылардың әр түрлі этнос, жас, білім мен кәсіптік
деңгейлері, әр түрлі және қоныстанушылық ерекшеліктеріне қарай исламдық
құндылықтарды бағалауын, басқа діндегілерді мұсылмандыққа жұмылдырушылық
ыңғайын анықтау болды. Сауалнама 2002 жылдың наурыз айында 14 облыс
аумағында, Астана мен Алматы қалаларында жүргізілді. Облыс аумақтарында
сауалнамаға облыс орталығы, шағын қала мен екі ауыл тұрғындары тартылды.
Барлығы екі сатылық квоталық іріктеумен сұрақтар таратылды,
респонденттердің 1100-і қалалықтар болса, 900-і ауыл тұрғындары болды.
Зерттеуге әр түрлі кәсіп иелері, әр түрлі діни нанымдағы ұлт өкілдері
қатыстырылды.
Зерттеу мәліметтеріне қарағанда сауалнама сұрақтарына жауап
қайырғандардың 51,6%-ы өздерін ислам дінін ұстанатындар қатарында атаған.
Ислам Қазақстанда ең көп таралған дін. Ал сұралғандардың 22,8%-ы өздерін
православие дініне, 1,4%-ы католиктікке, 0,2%-ы протестанттыққа жатқызған.
Сұралғандардың 5,2%-ы өздерін атеистпіз деп санаса, 12,6%-ы өздерінің
қандай дінге қатысы барын белгілемеген.
Социологиялық зерттеудің мәліметтеріне сүйене отырып, біз ислам дінін
тұтынушылардың санын анықтауға ұмтылдық. Соған сәйкес жиынтық, яғни елдегі
қазіргі ересек тұрғындар шамамен 9 млн. 320 мың адам деп қорытылды. Осыған
қарап республика тұрғындарының шамамен 4 млн. 800 мыңы өздерін ислам дініне
жатқызатынын санамалауға болады. Әрине олардың арасында діни өмірге
белсене араласпай, исламның құндылығын құрметтейтіндер де аз емес.
Ислам дінінің ең көп таралған аумағы Қазақстанның оңтүстік және батыс
өңірлері. Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстарында сұралғандардың 80
пайыздан астамы өздерін ислам дініне мойынұсынушылар қатарында атады
(тиісінше 86,7 және 85%). Ислам дініне мойынұсынушылар Атырау облысында
78,3%, Жамбыл облысында 74,6%, Қызылорда облысында 72,5% болды. Алматы
облысында бұл көрсеткіш 60,5%-дан жоғары шықты. Исламдық діни бірлестіктер
Оңтүстік Қазақстанда 283, Алматы облысында 273, Жамбыл облысында 227, ал
мешіттер саны Оңтүстік Қазақстанда 440, Алматы облысында 280, Жамбыл
облысында 120, Қызылорда облысында 98 болды.
Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан облыстарында ислам дініне
қатынас мейлінше төмендеу. Ол Солтүстік Қазақстанда 27,7%, Ақмола облысында
31,8%, Қарағанды облысында 35,6%, Шығыс Қазақстан облысында 38,9%-ды
көрсетті.
Этносаралық қатынастар мен дінге қатысты проблемаларды, соның ішінде
ислам дініне деген қатынасты біз екіжақты қарастырамыз. Біріншісі – белгілі
бір этнос тұрғысынан олардың қандай діни конфессияны құрмет тұтатынын
анықтау. Екіншісі – белгілі бір діни конфессия тұрғысынан ғибадат ету
рәсімдерін оның қандай этнос өкілдері ұстанатынын анықтау.
Қазақстандық этностар ішінен ең көптерін бөліп алып қарастырамыз.
Мысалы, қазақтар негізінен ислам дінін тұтынады. Сұралған қазақ ұлты
респонденттерінің 82,2%-ы өздерін ислам дінін тұтынушылар санатына
жатқызды. Сонымен бірге православие дініне берілген қазақтар 1,1% болса,
буддизм мен протестанттыққа 0,1%, сандай-ақ атеист қазақтар 4,1%-ды,
агностиктер 7,7%-ды құрады.
Орыс ұлты өкілдерінің православияға 62%-ы пейілдерін білдірген, алайда
олардың арасында да өзін ислам мен католицизмге жатқызатындар да аз болмай
шықты, сондай-ақ бірде-бір конфессияға жатпайтын орыстар 18,8%-ды құрады.
Украиндықтардың діни ұстанымдары орыстардікіне ұқсас, олардың 50,5%-ы
өздерін православияға, 17,5%-ы атеистерге, 2-3%-ы ислам мен католикке,
17,5%-ы ешбір дінді ұстамайтындықтарға жатқызды.
Қазақстан немістері үшін тұтынылатын конфессия – католик діні 29,1%.
Алайда, олардың арасында ислам мен православияға табынатындар жеткілікті
екеніне назар аудару керек. Мейлінше діни наным-сенімнен азат этнос
корейлар болып шықты. Олардың ішінде өзін атеистерге жатқызатындар көп,
олар 19,4%-ды құрайды, атеистер 25,8% болды.
Елде өзбек этникалық тобы дініне мейлінше берік халық болып шықты.
Олардың 86,8%-ы өзін ислам дінін ұстанатындықтарға жатқызса, тек 1,9%-ы
ғана атеистер, 3,8%-ы агностиктер болды. Ұйғырлардың діни ұстанымдары
мейлінше шашыраңқылау. Олардың 62,2%-ы исламды, 10,8%-ы православияны, 2,7%-
ы атеизмді ұстанады, 18,9%-ы ешбір діни нанымдарды ұстанбайды.
Әрине қазақстандық этникалық топтардың дін тұтынушылары салыстырмалы
түрде сараланды. Ол мынадай себептерге қатысты Қазақстанда көптеген діни
ұйымдар қызмет етеді. Сондықтан дінге қатынас әр түрлі. Жылдар бойы тарихи
қатар өмір сүру, ұлтаралық некелер этникалық және діни ұстанымдарды ғажап
үйлестіріп тұр.
Енді ислам дінін ұстанатындардың этникалық құрамына талдау жасап
көрелік. Мұндай салыстырмалы талдау нәтижелері көбіне-көп ел халқының
этникалық құрамына байланысты. Ислам дінін тұтынушылар арасында қазақтар
85,5%, өзбектер 4,5%, ұйғырлар 2,2%, басқалары 2,9%-ды құрайды.
Ислам дініне мойынұсынушылар арасында қандай этнос өкілдерінің көп не
аз екендігін шамалау үшін сауалнама сұрақтарына жауап қайтарған
респонденттердің әлеуметтік-демографиялық сипаттамаларын талдауға көшеміз.
Мысалы ислам дінін де ер кісілер көп. Республика тұрғындарының 51,8%-ын
әйелдер, 48,2%-ын еркектер құрайды деп есептеледі. Осыған орай, ислам дінін
ұстанушылардың 50%-ын ер адамдар, ал 40%-ын әйелдер құрайды. Православия
мен католиктік діндерде кері көрініс байқалады. Онда ер адамдар тиісінше
41% және 39%, ал әйелдер 55% және 57%. Исламды ересек жастағылар діні
деуге де болады. Оны ұстанушылардың ең көп мөлшері қарт адамдар 38,4%, 30-
дан 45-ке дейінгілер 37,4%. Жастар шамамен 24,2%.
Ислам дінін сонымен қатар білімді адамдар діні деп те санауға болады.
Оны ұстанушылар арасында білім деңгейлері бойынша бәрінен көбі жоғары
білімділер 31%. Одан әрі орта, арнайылар 23% және орта білімділер 16,8%.
Бәрінен азы толық емес орта білімділер 4,4%.
Елді мекендерде қоныстанғандар туралы мәлімет айтсақ, онда мынадай
заңдылық байқалады: елді мекендердің әр түрлі типтеріне қарай ислам дінін
ұстанушылар прапорциясы елді мекендер типі бойынша халықтың жалпы
пропорциясымен сәйкес келеді. Мысалы, Астанада шамамен республика
тұрғындарының 3,5%-ы тұрса, исламға табынушылар 3,1%, Алматыда республика
халқының 7,5%-ы тұрса, исламды ұстанушылар 7,1%, ауылдық жерлерде халықтың
43,4%-ы тұрса, исламды тұтынушылар 42,8%. Бұған қарап ауыл мен қалада,
Астана мен облыс орталықтарында ислам бірқалыпты таралуда деп қорытынды
жасауға болады.
Әр түрлі әлеуметтік-кәсіби топтардың арасында ислам дінін
ұстанушылардан мынадай көріністі байқауға болады: ислам дінін ұстанамын
дегендер мен оны тұтынбайтындар арасындағы айырмашылық бірнеше ондаған
пайызды құрайды. Алайда екі әлеуметтік-кәсіби топ арасында айырмашылық
едәуір бар. Егер сұралғандар арасында мемлекеттік орган қызметкерлері 3,7%-
ды, мәдениет қызметкерлері 8,6%-ды құраса, ал олардың арасында ислам дінін
ұстанушылар 9,8% болды.
Республика тұрғындарының діншілдік деңгейін анықтауға бірқатар
индикаторлық көрсеткіштер таңдалды. Ондағы ең алдымен байқалатыны, ислам
дінін ұстанушылардың діни этномәдениетті бірнеше ғасырлардан бері ұрпақтан
ұрпаққа беріліп келе жатқан дәстүрлік рәсімдерге байланысты. Сұралғандардың
68,7%-ы ислам дінін туғаннан ұстанамыз десе, есейіп барып дінге мойын
бұрғандар саны онша көп емес: бар-жоғы 1,6%.
Басқа бір ерекшелік, мұсылман дінін тұтынушылардың исламдық мінәжат
рәсімдерін тұрақты түрде жүйелі орындамаушылығы жоғары. Діни орындарға
(мешіттерге) келу жиілігі де ислам дінін ұстанушылар арасында өте төмен.
Олардың тек 2,3%-ы ғана күн сайын мешітке намаз оқуға барса, 4,8%-ы
аптасына 3-5 рет, 10,3%-ы айына 3-5 рет қана барады. Жиынтығында олардың
барлығы 17,4%-ды ғана құрайды. Ондайларды белсенді дінге берілгендер деп
санауға әбден болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz