Карен армстронгтың «Тәңірінің тарихы» еңбегіне дінтанушылық талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп ерекшеліктері
1.1 Дінтану саласының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Англиядағы дінтану зерттеу мектептерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Карен Армстронгтың өмірбаяны мен кітаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2. Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіне дінтанушылық талдау
2.1 Карен Армстронг зерттеулеріндегі дін феномені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 «Тәңір тарихы» еңбегі және уақыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 «Тәңір тарихы» кітабындағы дінтану методологиясы мен тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. «Тәңір тарихы» кітабындағы авторлық көзқарастары мен тұжырымдар
3.1 Тәңір тарихы: «Тәңір, әлем, адам» қатынасындағы ізденістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.2 Карен Армстронгтың Мұхаммед пайғамбарға көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
3.3 Карен Армстронг еңбегінде Тәңірге қатысты философиялық ұстанымдардың берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..101
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .103
1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп ерекшеліктері
1.1 Дінтану саласының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Англиядағы дінтану зерттеу мектептерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Карен Армстронгтың өмірбаяны мен кітаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2. Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіне дінтанушылық талдау
2.1 Карен Армстронг зерттеулеріндегі дін феномені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 «Тәңір тарихы» еңбегі және уақыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.3 «Тәңір тарихы» кітабындағы дінтану методологиясы мен тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. «Тәңір тарихы» кітабындағы авторлық көзқарастары мен тұжырымдар
3.1 Тәңір тарихы: «Тәңір, әлем, адам» қатынасындағы ізденістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.2 Карен Армстронгтың Мұхаммед пайғамбарға көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
3.3 Карен Армстронг еңбегінде Тәңірге қатысты философиялық ұстанымдардың берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..101
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .103
Зерттеудің өзектілігі. Батыс дінтану ғылымында Исламға қатысты зерттеу еңбектер қарқын алып, кеңінен қанат жайып келеді. Бұл тұрғыда мыңдаған жылдар бойы Батыс ориенталистерінің Ислам әлемін жағымсыз сипатта көрсетуге тырысқандығы мәлім. ХХ ғасырдың орта шенінен бастап, обьективті көзқарас ұстанатын Батыс ғалымдарының ішінде Карен Армстронг сынды зерттеушінің Ислам дінінің адамзатқа әкелген пайдасы, мәні мен маңызы туралы «Тәңірінің тарихы» атты ғылыми еңбегін Қазақстан ғылымы үшін таныту өзекті мәселе болып отыр.Англиялық дінтанушы ғалым Карен Армстронг бүгінгі таңда әлемдегі ең атақты зерттеушілердің бірі. Ол салыстырмалы, феноменологиялық әдістеме жүйесіне жүгініп, діндердің тарихын, әр замандағы діни ойлардың дамуы мен жетілуін, адамдардың Тәңір түсінігінің қалыптасуын зерделеген. Әсіресе оның «Тәңір тарихы: Ибраһимнен бүгінгі күнге дейін 4000 жылдық Тәңір ізденісі» кітабы бүгінгі таңда ең үлкен үш діннің иудаизм, христиан және ислам діндерінің тарихындағы Тәңір жайындағы ізденістер мен қағидаларды барынша егжей-тегжейлі қарастырған толымды еңбек. Автор бұл дүниеде Ибраһим пайғамбардың дінінен бастау алған діндерді феноменологиялық, герменевтикалық тұрғыдан зерттеген. Бұл кітап әлемнің көптеген тілдеріне аударылып, діннің ішкі сырларына ынтық оқырмандар арасына жол тартты. Ол туралы шет тілдерде жарыққа шыққан мақалалар, шағын зерттеулер де бар. Алайда Карен Армстронгтың бұл кітабы қазақ тіліне әлі аударылған жоқ. Қазақ дінтану ғылымы кешеуілдеп дамып келе жатқандықтан, Батыс классик дінтанушыларының еңбектеріне әлі қол жеткізе алмай келе жатқанымыз жасырын емес. Бұл диссертациялық зерттеудің бастапқы өзектілігін құрайды. Сонымен қатар Карен Армстронг еңбегіндегі маңызды ұғымдар мен категориялар, тұжырымдар мен қағидалар қазақ ғылымына әлі таныс емес. Біз бұл еңбегімізде кітапты толық қарастырып, тақырыптық топтарға сәйкес оларды зерттеуге тырыстық. Бұл да диссертацияның негізгі өзектілігін құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанда бұл салаға арналған арнайы толымды зерттеулер, еңбектер жоқтың қасы. Дегенмен де жекелеген мақалаларда, монографиялық зерттеулерде Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіне қатысты жасалған сілтемелер бар. Мәселен, ғалым Досай Кенжетай «Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы» монографиясында Карен Армстронг кітабына сілтеме жасаған. Б.Бейсеновтың, Н.Нұртазинаның еңбектерінде жалпы діндер тарихы туралы тұжырымдар бар. Олар осы саладағы ерекшеліктер мен өзгерістерді оң назарда ұстап, бірқатар кемшіліктерді сынға алған.
Түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының «Карен Армстронгтың Сияр және Ислам тарихына көзқарасы» атты зерттеу жұмысында Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегі туралы, оның ғылыми құндылығы туралы азғана айтылып кеткен.
Зерттеу нысаны – Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіндегі діни түсініктер.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанда бұл салаға арналған арнайы толымды зерттеулер, еңбектер жоқтың қасы. Дегенмен де жекелеген мақалаларда, монографиялық зерттеулерде Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіне қатысты жасалған сілтемелер бар. Мәселен, ғалым Досай Кенжетай «Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы» монографиясында Карен Армстронг кітабына сілтеме жасаған. Б.Бейсеновтың, Н.Нұртазинаның еңбектерінде жалпы діндер тарихы туралы тұжырымдар бар. Олар осы саладағы ерекшеліктер мен өзгерістерді оң назарда ұстап, бірқатар кемшіліктерді сынға алған.
Түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының «Карен Армстронгтың Сияр және Ислам тарихына көзқарасы» атты зерттеу жұмысында Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегі туралы, оның ғылыми құндылығы туралы азғана айтылып кеткен.
Зерттеу нысаны – Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіндегі діни түсініктер.
1. Яблоков И.Н. Религиоведение. Учебный словарь-минимум по религиоведению. – Москва: Гардарики, 2000.
2. Гольбах П. Система природы. – Москва, 1940.
3. Юм Д. Сокращенное изложение «Трактата о человеческой природе» // Юм Д. Сочинения, В 2т. - Москва, 1965. Т. 1
4. Юм Д. Естественная история религии. Сочинения, В 2т. - Москва, 1965. Т. 2
5. Кант И. Критика чистого разума // Сочинения в 6-ти томах. – Москва, 1996-1966. Т.3.
6. Гегель Г.В.Ф. Философия религии. В 2. Т. – Москва, 1975-1977.
7. Фейербах А. Сущность христианства // Избранные философские произведения. – Москва, 1955. Т.ІІ.
8. Тайлор Э. Первобытная культура. – Москва, 1989.
9. Фрейд З. Тотем и табу // Фрейд 3. «Я» и «Оно» / Труды разных лет. - Тбилиси, 1991.
10. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. – Москва, 1990.
11. Мюллер М. Введение в науку о религии. Первая лекция прочитанная в Королевском Институте 19 февраля 1870 г. Перевод выполнен Е. С. Элбакян по изданию: Introduction to the Science of Religion.— Four lectures delivered at the Royal Institution in February and May, 1870 by F. Max Muller. - New Delhi. 1972.
12. Wulff, David M. Psychology of Religion: Classic and Contemporary. –2nd ed., New York by John Wiley & Sons, Inc., 1997.
13. Freud, S. Totem and Taboo: Some Points of Agreement Between theMental Lives of Savages and Neurotics. In Standard Edition, vol.13, 1953.
14. Freud S., Phister O.: Briefe 1909-1939. Hg.v. E.L. Freud u. H. Meng.Frankfurt/M.: Fischer 1963.
15. Freud, S.The Future of an Illusion.InStandardEdition, vol. 21, 1961.
16. Soderblom N. Das Werder des Gottesglaube. - Berlin, 1926.
17. Хонигсгейм П. Социология религии: дополнительный анализ религиозных институтов // Беккер Г.Б., Бесков А. Современная социологическая теория. - Москва, 1961.
18. Radcliff-Braun A. Structure and Functions in Primitive Society. - London, 1959.
19. Джеймс, У. Многообразие религиозного опыта / У. Джеймс. –Москва,1993.
20. Hall, G.S. The Religious Content Child-Mind. In N.M. Butler, Principlesof Religious Education.- New York: Longmans, Green, 1900.
21. Hall, G.S. Adolescence: Its Psychology and Its Relations to Psychology,Anthropology, Sociology, Sex, Crime, and Education, 2 vols., New York:D. Appleton, 1904, 2 v.
22. Фрэзер Дж. Золотая ветвь. – Москва, 1983.
23. Karen Armstrong, Through The Narrow Gate, St. Martin Press, New York 1981.
24. Armstrong, The Spiral Staircase, Knopf, NewYork, 2004.
25. Karen Armstrong, İslâm, terc. Selim Yeniçeri, İstanbul, 2008.
26. Салт-дәстүр сөйлейді. Отбасы хрестоматиясы. Құрастырып, алғы сөзі мен түсініктерін жазғандар: С.Керімбай, Б.Бопайұлы, М.Төлеген, Ә.Нәби, А.Тасболат. – Алматы: «Орхон» Баспа үйі, - 2014.
27. Соколов В.В. Средневековая философия.- Москва: «Высшая школа», 1979.
28. Kestioğlu M. A. Karen Armstrong’un Siyer ve İslâm Tarihine Bakışı (Yüksek Lisans Tezi). – Rize, 2011.
29. Armstrong K. Tanrı’nın Tarihi. İbrahim’den Günümüze 4000 Yıllık Tanrı Arayışı. Çevirenler: Oktay Özel, Hamide Koyukan. – Ankara: Ayraç Yayınevi, 1998.
30. Daryal Ali Murat. Dini Hayatın Psiko-Sosyal Temelleri. 3. Baskı. – İstanbul, 2009.
31. Әлдиден эпосқа дейін. Отбасы хрестоматиясы. Құрастырғандар С.Керімбай, Ә. Нәби, М.Төлеген. – Алматы: «Орхон» Баспа үйі. – 2013.
32. Suat Yıldırım, “Üstad Muhammed Hamidullah’tan Kalan Hoş Sada”, Yedi İklim, XVI/157, (2003).
33. Annemarie Schimmel, Hz. Muhammed, trc. Okşan Aytolu, İstanbul 2008.
34. Cemal Uşşak, “Tebrik ve Takriz”, Karen Armstrong, Hz. Muhammed: İslâm PeygamberininBiyografisi, - İstanbul, 2005.
35. Karen Armstrong, The Battle for God, Random House, New York, 2001.
36. Daniel, Islam and the West.
37. The Decline and Fall of the Roman Empire, ed. Dero E. Saunders, abridged in one volume. - London, 1980.
38. M. Baudricourt, La Guerre et le gouvernement de l`Algerie.- Paris, 1953.
39. Holy War: The Crusades and Their Impact on Today`s World.- London, 1988.
40. Rana Kabbani, Letter to Christendom.- London, 1989.
41. Fay Weldon, Sacred Cows. - London, 1989.
42. Taylan N. Anahatlarıyla İslam Felsefesi – Kaynakları – Temsilcileri – Tesirleri. 4. Baskı. – İstanbul: Ensar Neşriyat. 1997.
43. Çubukçu İ. A. İslam Düşüncesi Hakkında Araştırmalar. – Ankara, 1972.
44. Ülken Hilmi Ziya. İslam Düşüncesine Giriş. C.1. – İstanbul, 1965.
45. Николай Кузанский. Избранные философские сочинения. – Москва, 1937.
46. История эстетики. Памятники мировой эстетической мысли.- М., 1962, Т. 1.
47. Спиноза Б. Избранные произведения в 2-х томах. – М., 1957.
48. Лейбниц Г.В. Избранные философские произведения. – М., 1908.
49. Лейбниц Г.В. Новые опыты о человеческом разуме. – М.-Л., 1936.
50. Кант И. Сочинения в 6-ти томах. – М., 1963-1966.
51. Нарский И.С. Западно-европейская философия ХІХ века. – М.: «Высшая школа», 1976.
52. Фихте И.Г. О назначении ученого. – М., 1935.
53. Шеллинг Ф.В.И. Система трансцендентального идеализма. – Л., 1936.
54. Шеллинг Ф.В.И. Философские письма о догматизме и критицизме. - // Новые идеи в философии //, № 12, - СПб., 1914.
55. Steiler G. Die Dialektik in Hegels “Phanomenologie des Geistes”. Berlin, 1964
56. Фейербах Л. Избранные философские произведения. – М., 1955. 59. Швейцер Л. Культура и этика. – М., 1973.
57. Вебер М. Избранные произведения. – М.,1990.
58. Шпенглер О. Закат Европы. – Новосибирск., 1993.
59. Философия: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық // Құрастырған Т. Ғабитов. Аударған Б. Сатершинов. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2002.
60. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы / Құраст. Ж. Алтаев, Т. Ғабитов, А. Қасабеков және т.б. – Алматы, Жеті жарғы, 1998.
2. Гольбах П. Система природы. – Москва, 1940.
3. Юм Д. Сокращенное изложение «Трактата о человеческой природе» // Юм Д. Сочинения, В 2т. - Москва, 1965. Т. 1
4. Юм Д. Естественная история религии. Сочинения, В 2т. - Москва, 1965. Т. 2
5. Кант И. Критика чистого разума // Сочинения в 6-ти томах. – Москва, 1996-1966. Т.3.
6. Гегель Г.В.Ф. Философия религии. В 2. Т. – Москва, 1975-1977.
7. Фейербах А. Сущность христианства // Избранные философские произведения. – Москва, 1955. Т.ІІ.
8. Тайлор Э. Первобытная культура. – Москва, 1989.
9. Фрейд З. Тотем и табу // Фрейд 3. «Я» и «Оно» / Труды разных лет. - Тбилиси, 1991.
10. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. – Москва, 1990.
11. Мюллер М. Введение в науку о религии. Первая лекция прочитанная в Королевском Институте 19 февраля 1870 г. Перевод выполнен Е. С. Элбакян по изданию: Introduction to the Science of Religion.— Four lectures delivered at the Royal Institution in February and May, 1870 by F. Max Muller. - New Delhi. 1972.
12. Wulff, David M. Psychology of Religion: Classic and Contemporary. –2nd ed., New York by John Wiley & Sons, Inc., 1997.
13. Freud, S. Totem and Taboo: Some Points of Agreement Between theMental Lives of Savages and Neurotics. In Standard Edition, vol.13, 1953.
14. Freud S., Phister O.: Briefe 1909-1939. Hg.v. E.L. Freud u. H. Meng.Frankfurt/M.: Fischer 1963.
15. Freud, S.The Future of an Illusion.InStandardEdition, vol. 21, 1961.
16. Soderblom N. Das Werder des Gottesglaube. - Berlin, 1926.
17. Хонигсгейм П. Социология религии: дополнительный анализ религиозных институтов // Беккер Г.Б., Бесков А. Современная социологическая теория. - Москва, 1961.
18. Radcliff-Braun A. Structure and Functions in Primitive Society. - London, 1959.
19. Джеймс, У. Многообразие религиозного опыта / У. Джеймс. –Москва,1993.
20. Hall, G.S. The Religious Content Child-Mind. In N.M. Butler, Principlesof Religious Education.- New York: Longmans, Green, 1900.
21. Hall, G.S. Adolescence: Its Psychology and Its Relations to Psychology,Anthropology, Sociology, Sex, Crime, and Education, 2 vols., New York:D. Appleton, 1904, 2 v.
22. Фрэзер Дж. Золотая ветвь. – Москва, 1983.
23. Karen Armstrong, Through The Narrow Gate, St. Martin Press, New York 1981.
24. Armstrong, The Spiral Staircase, Knopf, NewYork, 2004.
25. Karen Armstrong, İslâm, terc. Selim Yeniçeri, İstanbul, 2008.
26. Салт-дәстүр сөйлейді. Отбасы хрестоматиясы. Құрастырып, алғы сөзі мен түсініктерін жазғандар: С.Керімбай, Б.Бопайұлы, М.Төлеген, Ә.Нәби, А.Тасболат. – Алматы: «Орхон» Баспа үйі, - 2014.
27. Соколов В.В. Средневековая философия.- Москва: «Высшая школа», 1979.
28. Kestioğlu M. A. Karen Armstrong’un Siyer ve İslâm Tarihine Bakışı (Yüksek Lisans Tezi). – Rize, 2011.
29. Armstrong K. Tanrı’nın Tarihi. İbrahim’den Günümüze 4000 Yıllık Tanrı Arayışı. Çevirenler: Oktay Özel, Hamide Koyukan. – Ankara: Ayraç Yayınevi, 1998.
30. Daryal Ali Murat. Dini Hayatın Psiko-Sosyal Temelleri. 3. Baskı. – İstanbul, 2009.
31. Әлдиден эпосқа дейін. Отбасы хрестоматиясы. Құрастырғандар С.Керімбай, Ә. Нәби, М.Төлеген. – Алматы: «Орхон» Баспа үйі. – 2013.
32. Suat Yıldırım, “Üstad Muhammed Hamidullah’tan Kalan Hoş Sada”, Yedi İklim, XVI/157, (2003).
33. Annemarie Schimmel, Hz. Muhammed, trc. Okşan Aytolu, İstanbul 2008.
34. Cemal Uşşak, “Tebrik ve Takriz”, Karen Armstrong, Hz. Muhammed: İslâm PeygamberininBiyografisi, - İstanbul, 2005.
35. Karen Armstrong, The Battle for God, Random House, New York, 2001.
36. Daniel, Islam and the West.
37. The Decline and Fall of the Roman Empire, ed. Dero E. Saunders, abridged in one volume. - London, 1980.
38. M. Baudricourt, La Guerre et le gouvernement de l`Algerie.- Paris, 1953.
39. Holy War: The Crusades and Their Impact on Today`s World.- London, 1988.
40. Rana Kabbani, Letter to Christendom.- London, 1989.
41. Fay Weldon, Sacred Cows. - London, 1989.
42. Taylan N. Anahatlarıyla İslam Felsefesi – Kaynakları – Temsilcileri – Tesirleri. 4. Baskı. – İstanbul: Ensar Neşriyat. 1997.
43. Çubukçu İ. A. İslam Düşüncesi Hakkında Araştırmalar. – Ankara, 1972.
44. Ülken Hilmi Ziya. İslam Düşüncesine Giriş. C.1. – İstanbul, 1965.
45. Николай Кузанский. Избранные философские сочинения. – Москва, 1937.
46. История эстетики. Памятники мировой эстетической мысли.- М., 1962, Т. 1.
47. Спиноза Б. Избранные произведения в 2-х томах. – М., 1957.
48. Лейбниц Г.В. Избранные философские произведения. – М., 1908.
49. Лейбниц Г.В. Новые опыты о человеческом разуме. – М.-Л., 1936.
50. Кант И. Сочинения в 6-ти томах. – М., 1963-1966.
51. Нарский И.С. Западно-европейская философия ХІХ века. – М.: «Высшая школа», 1976.
52. Фихте И.Г. О назначении ученого. – М., 1935.
53. Шеллинг Ф.В.И. Система трансцендентального идеализма. – Л., 1936.
54. Шеллинг Ф.В.И. Философские письма о догматизме и критицизме. - // Новые идеи в философии //, № 12, - СПб., 1914.
55. Steiler G. Die Dialektik in Hegels “Phanomenologie des Geistes”. Berlin, 1964
56. Фейербах Л. Избранные философские произведения. – М., 1955. 59. Швейцер Л. Культура и этика. – М., 1973.
57. Вебер М. Избранные произведения. – М.,1990.
58. Шпенглер О. Закат Европы. – Новосибирск., 1993.
59. Философия: жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық // Құрастырған Т. Ғабитов. Аударған Б. Сатершинов. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2002.
60. Философия және мәдениеттану: Оқу құралы / Құраст. Ж. Алтаев, Т. Ғабитов, А. Қасабеков және т.б. – Алматы, Жеті жарғы, 1998.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ –297.9
Қолжазба құқығында
ЕРАЛИЕВА САЛТАНАТ АСЫЛХАНОВНА
КАРЕН АРМСТРОНГТЫҢ ТӘҢІРІНІҢ ТАРИХЫ ЕҢБЕГІНЕ ДІНТАНУШЫЛЫҚ ТАЛДАУ
6М020600 – ДІНТАНУ мамандығы бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Дінтану кафедрасының
меңгерушісі, доктор, профессор
_____________ И. Шенгул
(қолы)
_________________20__ ж.
Магистрлік диссертация
КАРЕН АРМСТРОНГТЫҢ ТӘҢІРІНІҢ ТАРИХЫ ЕҢБЕГІНЕ ДІНТАНУШЫЛЫҚ ТАЛДАУ
мамандығы: 6М020600 - ДІНТАНУ
Магистрант ___________________ Ералиева С.А.
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Қаратышқанова Қ.Р.
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2016
МАЗМҰНЫ
.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп
ерекшеліктері
1.1 Дінтану саласының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Англиядағы дінтану зерттеу мектептерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 16
1.3 Карен Армстронгтың өмірбаяны мен
кітаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .26
2. Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегіне дінтанушылық талдау
2.1 Карен Армстронг зерттеулеріндегі дін
феномені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Тәңір тарихы еңбегі және
уақыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .44
2.3 Тәңір тарихы кітабындағы дінтану методологиясы мен
тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. Тәңір тарихы кітабындағы авторлық көзқарастары мен тұжырымдар
3.1 Тәңір тарихы: Тәңір, әлем, адам қатынасындағы
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.2 Карен Армстронгтың Мұхаммед пайғамбарға
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.3 Карен Армстронг еңбегінде Тәңірге қатысты философиялық ұстанымдардың
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 103
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Батыс дінтану ғылымында Исламға қатысты зерттеу
еңбектер қарқын алып, кеңінен қанат жайып келеді. Бұл тұрғыда мыңдаған
жылдар бойы Батыс ориенталистерінің Ислам әлемін жағымсыз сипатта көрсетуге
тырысқандығы мәлім. ХХ ғасырдың орта шенінен бастап, обьективті көзқарас
ұстанатын Батыс ғалымдарының ішінде Карен Армстронг сынды зерттеушінің
Ислам дінінің адамзатқа әкелген пайдасы, мәні мен маңызы туралы Тәңірінің
тарихы атты ғылыми еңбегін Қазақстан ғылымы үшін таныту өзекті мәселе
болып отыр.Англиялық дінтанушы ғалым Карен Армстронг бүгінгі таңда
әлемдегі ең атақты зерттеушілердің бірі. Ол салыстырмалы, феноменологиялық
әдістеме жүйесіне жүгініп, діндердің тарихын, әр замандағы діни ойлардың
дамуы мен жетілуін, адамдардың Тәңір түсінігінің қалыптасуын зерделеген.
Әсіресе оның Тәңір тарихы: Ибраһимнен бүгінгі күнге дейін 4000 жылдық
Тәңір ізденісі кітабы бүгінгі таңда ең үлкен үш діннің иудаизм, христиан
және ислам діндерінің тарихындағы Тәңір жайындағы ізденістер мен
қағидаларды барынша егжей-тегжейлі қарастырған толымды еңбек. Автор бұл
дүниеде Ибраһим пайғамбардың дінінен бастау алған діндерді
феноменологиялық, герменевтикалық тұрғыдан зерттеген. Бұл кітап әлемнің
көптеген тілдеріне аударылып, діннің ішкі сырларына ынтық оқырмандар
арасына жол тартты. Ол туралы шет тілдерде жарыққа шыққан мақалалар, шағын
зерттеулер де бар. Алайда Карен Армстронгтың бұл кітабы қазақ тіліне әлі
аударылған жоқ. Қазақ дінтану ғылымы кешеуілдеп дамып келе жатқандықтан,
Батыс классик дінтанушыларының еңбектеріне әлі қол жеткізе алмай келе
жатқанымыз жасырын емес. Бұл диссертациялық зерттеудің бастапқы өзектілігін
құрайды. Сонымен қатар Карен Армстронг еңбегіндегі маңызды ұғымдар мен
категориялар, тұжырымдар мен қағидалар қазақ ғылымына әлі таныс емес. Біз
бұл еңбегімізде кітапты толық қарастырып, тақырыптық топтарға сәйкес оларды
зерттеуге тырыстық. Бұл да диссертацияның негізгі өзектілігін құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанда бұл салаға арналған арнайы толымды зерттеулер, еңбектер
жоқтың қасы. Дегенмен де жекелеген мақалаларда, монографиялық зерттеулерде
Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегіне қатысты жасалған сілтемелер бар.
Мәселен, ғалым Досай Кенжетай Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы
монографиясында Карен Армстронг кітабына сілтеме жасаған. Б.Бейсеновтың,
Н.Нұртазинаның еңбектерінде жалпы діндер тарихы туралы тұжырымдар бар. Олар
осы саладағы ерекшеліктер мен өзгерістерді оң назарда ұстап, бірқатар
кемшіліктерді сынға алған.
Түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының Карен Армстронгтың Сияр және
Ислам тарихына көзқарасы атты зерттеу жұмысында Карен Армстронгтың Тәңір
тарихы еңбегі туралы, оның ғылыми құндылығы туралы азғана айтылып кеткен.
Зерттеу нысаны – Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегіндегі діни
түсініктер.
Зерттеу пәні – Карен Армстронгтың Тәңір тарихы кітабындағы Тәңір,
әлем және адам түсініктеріне дінтанулық талдау жасау.
Зерттеудің мақсаты: Англия дін тарихшысы Карен Армстронгтың Тәңір
тарихы зерттеуіндегі діни тұжырымдарды ашып көрсету; Тәңір ұғымының
замандарға сай қаншалықты шынайы талданғандығын ашып көрсету. Иудаизм,
христиан және ислам дүниетанымындағы Тәңір түсінігінің даму-жетілу
үдерістерін айқындау. Олардың феноменологиялық, салыстырмалы дінтанушылық
зерттеулердегі мазмұнын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- Карен Армстронгтың Тәңір тарихы атты еңбегін тұңғыш рет
отандық ғылыми ортаға таныту;
- Еңбекті қазақшаға аудара отырып, ондағы теологиялық
тақырыптарды сараптау;
Зерттеудің міндеттері:
- Әлемдік ғылым саласы ретінде дінтану ғылымының қалыптасу, пайда болу
тарихына көз жүгірте отырып, оның қандай салалар бойынша зерттеулерге
жүгініп отырғандығын сараптау;
- Англиядағы дінтану мектептерін көрсету. Олардың ерекшеліктері мен
дінтану ғылымына қосқан елеулі үлестерін айқындау;
- Карен Армстронг еңбектеріндегі дін феноменінің құндылықтық сипатын
бағдарлау;
- Карен Армстронгтың өмірбаяны мен Исламға қатысты және басқа діндерге
қатысты, сонымен қатар Ислам және басқа діндерді де салыстырып жазған
кітаптарын талдау;
- Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегінің дінтанушылар ортасындағы
маңызын, жаңалығын және ондағы уақыт өлшемдерін көрсету;
- Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегінде қолданған дінтану
методологиясы мен тақырыптарын зерделеу;
- Карен Армстронгтың тәуелсіз, обьективті діндер тарихшысы ретінде
Мұхаммед пайғамбарға көзқарасын айқындау;
- Тәңір тарихы кітабындағы Тәңір, әлем, адам қатынасындағы
ізденістер жүйесін сараптау;
- Карен Армстронгтың зерттеу еңбегіндегі Тәңір түсінігіне қатысты
философ ғалымдардың ұстанымдары мен көзқарастарын, тұжырымдарын,
қайшылықтар мен үйлесімділіктер категориясы негізінде көрсету.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін Карен Армстронгтың діндер
тарихы бойынша жазылған еңбектері, әлеуметтік діни-рухани орта бойынша
негізгі тезистері, сонымен қатар басқа да дінтанушы ғалымдардың, оның
ішінде А.Яблоков пен И.Гараджаның дінтанушылық ойлары мен діндер тарихы мен
социологиясы туралы ережелері құрады.
Диссертацияда Карен Армстронгтың Ислам дініне көзқарасы туралы зерттеу
жүргізген түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының зерттеуі қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Бұл магистрлік диссертацияда
келтірілген ғылыми тұжырымдарды дінтанушылық зерттеулерге пайдалануға, ЖОО-
дарында Батыс ғалымдарының дінтанушылық зерттеулеріндегі Ислам діні және
басқа діндерге көзқарастарының маңызы курстарын жүргізуде қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізіне классикалық батыс
әлеуметтанушыларының, шетелдік және Қазақстандық ғалымдардың, дінтанушы
мамандардың еңбектері алынды.
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі. Магистрлік диссертация
кіріспеден, үш тарау мен тоғыз бөлімнен және қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Магистрлік жұмыстың көлемі 105 бетті құрайды.
1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп
ерекшеліктері
1.1 Дінтану саласының қалыптасу тарихы
Дінтану ғылымының негізгі методологиялық мазмұнына кіріспес бұрын біз
мынадай сұрақтарға жауап беріп алуымыз қажет: ол нені оқытады, оқытылып
отырған салаға қай позицияда келу керек, оның құрылысы қандай, оқушының
мәдени-рухани қалыптасуы үшін оның қандай маңызы бар? Егер бұл сұрақтарға
жауап бермей өтетін болсақ, онда күрделі әрі нәзік ғылым болып саналатын
дінтану саласының көптеген мәселелерінің беті ашық қалатыны сөзсіз.
Дінтанулық білімнің негізгі базасын құрайтын философиялық,
теологиялық, тарихи, психологиялық және басқалар жөніндегі білімдер
ғасырлар бойы жинақталғанына қарамастан, дінтану жеке сала ретінде ХІХ
ғасырдан бері қалыптаса бастады. Ол онтология мен таным теориясы,
әлеуметтік философия мен тарих философиясы, мәдениеттану, философия тарихы,
этика, эстетика, әлеуметтану, психология, лингвистика, саясаттану,
этнологияның жалпы тарихы, археология және басқа да ғылымдардың негізінде,
осы аталғандардың торабында пайда болды. Тағы бұлармен дінтанулық білімнің
мазмұны, құрылысы мен құрылымы байланысты. Қазіргі дінтану пәні ретінде
оның пайда болу заңдылықтары, дамуы мен қалыптасуы, оның қоғам тарихында
көрініс тапқан көп қырлы феномендері, діннің мәдениеттің басқа да
салаларындағы өзара байланысы мен өзара ықпалы қарастырылады. Ол дінді
қоғам, топ және тұлға деңгейінде зерттейді. Дінтанудағы ең бастысы – екі
жағдаймен келісілген философиялық мазмұн. Біріншіден, онда орталық ұғым
болып табылатын барынша әмбебап ұғымдардың және обьекті теориясының
жетілдірілуі. Дінді өзіндік тұрғыда талдауға жүгінген кезде бұл ұғымдар мен
теориялар нақты ғылымдар - әдебиеттану, фольклористика, тіл білімі,
құқықтану, этнография, өнертану және басқаларға көмек көрсетеді. Екіншіден,
дінді зерттеу адам, әлем, қоғам туралы философиялық-дүниетанымдық
мәселелерден бөлек тұра алмайды. Осы мәселелерді қарастыру барысында
дінтану философиялық ойлар мұрасына, жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар
тарихына, әсіресе қазіргі ғылыми-техникалық төңкеріске, дінді ғылыми
тұрғыдан түсіндіруге сүйенеді. Адамтанудағы, медицинадағы, психологиядағы,
педагогикадағы, физикадағы, химиядағы, кибернетикадағы, биологиядағы,
космологиядағы, экологиядағы және басқа да ғылымдардағы табыстар сәйкес
келетін дүниетанымдық мәселелерді шешуге негіз болып қызмет етеді.
Батыстық дін зерттеушілері ХVІ ғасырдан бастап алғашқы қауымдық
құрылыстың өмірі мен діндеріне назар аудара бастады. Ал ХVІІІ ғасырдан
бастап діннің пайда болуы турасында қасиетті кітаптардағы мәліметтерден
тыс, археологиялық, антропологиялық және палеонтологиялық зерттеулерде қол
жеткізген мәліметтердің нәтижесінде біршама теориялар пайда болған. ХІХ
ғасырдың орталарында О. Конт пен Л. Бачнер негізін қалаған позитивистік-
материалистік тұжырыммен қатар, Ч.Дарвиннің 1859 жылы жарыққа шыққан
табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің пайда болуы атты еңбегіндегі адамның
тегі маймыл тектес деген көзқарасы, діннің пайда болуы жайындағы қасиетті
кітаптардағы адамды Құдай жаратты деген пікірге қарсы жаңа ой туғызды[1,
8].
Философтар арасында діннің пайда болуы мен өмір сүруінің себебі
ретінде надандықты алға тартушылар да болған. Мәселен, П.Гольбах ырымшылдық
адамды надан қылады деп есептеді. Балаң шақтағы адам ойы қазіргідегідей ой-
өрісіне ұласа алмады. Тағылар табиғат заңдарын мүлдем білмеді немесе оларды
басқаша сипатта таныды. Біздің бабаларымыз үшін барлық құбылыс құпия болды,
табиғаттың барша көрінісі оларға жұмбақ қалды. Қазіргі таңда да қарапайым
халық надан бабалары сияқты бейтаным құбылыстар мен заттарды таңғажайып
санайды. Тобыр, - деп жазады П.Гольбах, - барлық құбылыстардан ғажайып
нәрселер көреді. Оны өздері ұғынып біле алмайды, сондықтан бәрін құдіретті
дейді деген болатын [2, 218].
Дінтану саласының қалыптасуының идеялық алғышарттарының дайындығында
ағылшын философы Д. Юм маңызды роль ойнады. Юм Жанның өлімсіздігі деген
еңбегінде дінге қатысты көзқарастарын ашық көрсетті. Ол үшін тәжірибе
ұғымы бастапқы болып табылады. Оның пікірі бойынша адам тәжірибесінің
элементтері ретінде түйсік алға шығады. Түйсік – бұл оймен, санамен
қабылданатын нәрселер. Түйсікті Д.Юм екі түрге бөледі: әсер және идеялар
(ойлар). Әсер – бұл біз аффект жағдайына түскенде немесе эмоцияға тап
болғанда сезім мүшелері арқылы ортаға шығатын түйсіктер. Әсер тірі және
күшті әсерлер ретінде көрініс табады, олар біз тыңдаған, көрген, сипаған,
сүйген, жек көрген, қалаған кездерде пайда болады.
Әсерді немесе күшті түйсіктерді философ екі топқа бөледі: түйсік әсері
– бастапқы, сыртқы және рефлексия әсері – қосалқы, ішкі болып табылады.
Бірінші түрдегі әсерлердің қайнарлары сезімдер; ішкі әсерлер – бұлар
эмоциялар, қалаулар, ерік әрекеттері. Түйсік әсерлерінің себебі адам санасы
үшін мүлдем түсініксіз: оны шынайы шешу мүмкін емес.
Жалпы философиялық ұстанымнан бастай отырып, Юм дінді де талдайды. Бұл
саладағы оның басты еңбектері – Табиғи діндер туралы диалогтар мен
Діннің табиғи тарихи болып табылады. Бұл атаулардың өзі кездейсоқ
таңдалмаған: табиғи нәрсені ол жасанды, таңғажайып құбылыстардан қарама-
қарсы сипатта алып қарастырады.
Діни сенім әртүрлі болуы мүмкін. Сәулелі, шұғылалы сенім – бұл
табиғаттан жоғары бір күштің бар екендігіне сену; ол ақылмен тең дәрежеде.
Сенім ақыл мен санаға негізделуі мүмкін. Табиғаттың барлық құрылымы саналы
Жаратушының бар екендігін көрсетеді, сондықтан қандай да бір ақылды
зерттеуші толғаныс кезінде діннен бас тартып, шынайы теизм мен діннің
бастапқы принциптеріне кете алмайды. Бұл дін жан-дүниеңмен сенуге арналған
жүйе екендігін, бірақ оны дәлелдеу мүмкін емес екендігін айғақтайды[3, 79].
Кейбір сипатта сенім халықтық діндерге қатысты болып келеді. Діннің
құрамына кіретін адам табиғатының бастауларының арасында қайшылықтар бар.
Біздің жанымызға тән қорқыныш қасиеті, - деп жазады Юм, - бізге сайтани,
жаман күштер туралы меңзейді; біздің ақиқатқа құштарлығымыз шынайы және
мейірімді құдіретке жетелейді. Бұл қарама-қайшы бастаулардың адамдарға
әсері олардың ақылы мен сана-сезімінің әртүрлі деңгейлеріне тәуелді сипатта
жүзеге асады.
Юмның пікірі бойынша дінді зерттеуде екі мәселеге назар аударған жөн:
діннің санадағы негізі және оның адам табиғатынан шығуы туралы мәселе.
Бірінші сұраққа ең айқын және тапқыр жауап мынадай: табиғаттың барлық
құрылысы саналы Тәңірдің бар екендігін көрсетеді. Екінші сұрақ – діннің
адам табиғатынан шығуы туралы – ол бірқатар қиындықты көрсетеді.
Философтың пікірі бойынша сенім көрінбейтін саналы күште адам тегінің
ортасына кеңінен таралса да, ол туындатқан идеялар біртекті болып
табылмайды. Бір жағынан, ешқандай діни сезімі жоқ халықтар да бар екендігі
анықталды. Бастапқы діни ұстанымдар бірінші емес, қосалқы, туынды болып
табылады. Юм бастапқы сенімді туындататын принциптерді табуға ұмтылады және
оның әрекетіне жан берген себептерді айқындауға тырысады. Монотеизм діннің
ежелгі формасы болған жоқ; тарихқа дейінгі дәуірлерде адамдар бір Тәңір
туралы түсінікке келе алмады [4, 148].
Канттың Дін тек ақыл шегінде деп аталатын еңбегі діннің белгілі бір
ұғымына, оның философиялық зерттеуіне арналған. Бұл еңбекте дін туралы
философиялық идеялардың жалпылануы мен дамуы көрсетілген. Философ мораль
дінді қажетсінбейді дейді, таза белсенді ақылдың арқасында ол өзіне-өзі
әсер етеді. Бірақ моральдан барлық заттардың ақырғы мақсаты туралы түсінік
туындайды. Мораль дінге әкеледі.
Кант тарихи сенімдерді Жаңалықтар сенімі, статутарлы, шіркеу
сенімі, ал таза діни сенімдерде таза ақылдың, моральдық сенімнің діні дей
отырып, оларды ерекшелейді. Тарихи сенімдер дәлелдерге негізделген және
уақыт пен кеңістік арқылы әсер етеді, таза ақылдың діні әркімге кез-келген
уақыт пен жағдайда нанымды хабарлай алады. Статутарлы шіркеу сенімі
мәжбүрлі, моральды және еркін болып табылады. Тарихи сенім өз-өзінен өлген,
онда моральдық құндылықтар болмайды, ал моральдық сенім – бұл тірі сенім.
Философтың пікірі бойынша тарихта екі сенімнің арасында әрқашан күрестер
болып отырған[5, 87].
Гегель ХХ ғасырда дін феноменологиясы мен герменевтикасында жүзеге
асырыла бастаған тәсілдердің мазмұны туралы терең ойлаған. Рух
феноменологиясында философ тікелей сезімдік шынайылықтан абсолютті білімге
дейінгі қозғалысты ашып көрсетеді. Сана-сезім, түйсік, ой-толғам, субьект,
обьект, рух, адамгершілік, ахлақ, дін және т.б. талдауға алынады. Гегель
абсолютті болмысты субстанция ретінде емес, субьект ретінде бейнелеуге
тырысады. Феноменология абсолютті білім жолындағы білімнің тарихы ретінде,
ал дін философияның алдындағы қозғалысты көрсетеді. Гегель тікелей немесе
табиғи діндерді бөліп көрсетеді: рух өзі туралы табиғи және тікелей кейіпте
біледі. Табиғи дін табиғилықтың нәтижесі ретінде алға шығады. Гегель діндер
тарихын біртұтас процесс ретінде көреді. Табиғи дін рухани және табиғи
құбылыстың біртұтастығы ретінде көрініс табады. Адам табиғатында сезімдік,
табиғи білім мен табиғи ерік бар. Бірінші сиқыр адам тікелей билігін
жүргізе алатын табиғат құбылыстарымен байланысты. Екінші сиқыр - бұл
өзіндік құбылыстарға, яғни Күнге, Айға, аспанға, теңізге қарым-қатынасы.
Сиқырдың әрі қарайғы дамуы жануар мен фетишизм культінің пайда болуына
әкеледі[6, 35].
Гегельдің дінтануға қатысты идеяларының көбісін Фейербах сынап
тастады. Дінді зерттеудегі өз міндетін Фейербах дін құпияларына эмпирикалық
немесе тарихи-философиялық талдау жүргізуімен көреді. Жаңа философия
теологияны антропологияға біріктірді. Теология тек ақылда ғана емес,
жүректе те қалыптасады.
Діннің пәні мен мазмұны адам, антропология, адамның тікелей мәні болып
табылады. Сондықтан Фейербахтың Христиандық мәні атты еңбегі адамның
жалпы мәнін талдаудан басталады. Фейербах дін адамның айуаннан мәндік
айырмашылығын көрсетеді дейді: айуандарда дін болмайды. Бұл айырмашылық
санада болады. Адам қос өмір сүреді – сыртқы және ішкі; адамның ішкі өмірі
оның тегімен, мәнімен байланысты. Адам ойлайды, өз-өзімен кеңеседі. Адам
бір мезгілде Мен және Сен бола алады[7, 265].
Э.Б.Тайлор 1861 жылы Алғашқы мәдениет атты еңбегінде дін анимизмнен
шыққан деген пікірді жақтады. Оған қарағанда алғашқы адамдар әрбір дененің
рухы болғанына сенген. Алғашқы қауымдағы адамдар арасында өлген адамның
рухы – түс, елес сияқты жағдайларда адамның көзіне көрініп, адамның жаны
өлгеннен кейін де араларында жүре береді деген сенімді туғызған. Осының
нәтижесінде рухтар тірі адамды қорғап-қолдайды деген сенім қалыптасып, ата-
баба рухына табыну культіне, яғни анимизм сенімінің тууына жол ашқан.
Кейінгі замандарда осы рухтар адам түсінігінде жаңбыр, от, бұлақ жел т.б.
табиғат күштерін басқаратын құдайларға айналып, политеистік (көп
құдайшылдық) сенім пайда болған. Бұл да қоғамдағы адам сенімі дамуының
нәтижесінде бір құдай сенімінің (монотеистік) тууына жол ашқан дейді[8,
18].
Х.Спенсер де алғашқы адамдар ата рухтарына табынды деген көзқарасты
қолдаса, Дж. Фрэзер дінді сиқырдан шыққан деген пікірді ортаға тастады.
Фрэзердің пікірі бойынша алғашқы адамдар сиқыр арқылы басқа нәрселерді өз
пайдасына асыруға тырысып, осының нәтижесінде дін пайда болған.
Тотемшілдік теорияның белсенді қорғаушысы В.Р.Смиттің көзқарасы
бойынша алғашқы қауымдағы тайпалар, өздерін белгілі бір жануар не
өсімдікпен туыс санаған (тотем) және тотемдеріне құрмет ретінде табыну
немесе құрбан шалу сияқты діни рәсімдер осы түсініктен пайда болған.
Діннің пайда болуын тотемизмге негіздеушілердің көрнекті өкілдерінің
бірі З.Фрейдтің Тотем және табу атты кітабында дінге тотемизм тұрғысынан
психоаналитикалық түсінік беруге тырысты[10].
Социолог Э. Дюргкеймнің Діни өмірдің қарапайым формалары (1912) атты
кітабындағы діннің пайда болуы жайлы көзқарасына қарағанда діннің негізі
бір нәрсені қасиетті санау, бұл да қоғамдық ортаға байланысты. Қасиеттілік
– қоғамдағы адамдардың қасиетті санағанында жатыр. Бұл пікір қазіргі
кездегі қоғамдағы діни өмірдің рөліне байланысты дін социологтарының
көпшілігі қолдайтын көзқарас болып табылады[11, 78].
М.Мюллердің пікірі бойынша адамның табиғат құбылыстарынан қорқуынан
шыққан. Бұл көзқарас натуризм деп аталады. Натуризм адамның қоршаған
ортаға табынуы немесе табиғат құбылыстарын құдай ретінде санауы деген сөз.
Осы көзқарасты қолдаған М.Мюллер индуизмнің қасиетті кітаптары Ведаларды
дәлел ретінде келтіреді. Ведалардағы құдай есімдері агни - от, диаус -
аспан сияқты табиғат құбылыстарының аттарына ұқсас келеді. Демек,
М.Мюллердің пікірі бойынша алғашқы қауымдық құрылыста адамдар табиғат
құбылыстарынан қорыққан, сосын оған табына бастаған [12, 165].
Діннің пайда болуы жайында жоғарыда баяндалған көзқарастарға қарсы,
алғашқы қауымдық монотеизм теориясы да бар. Бұл теорияға қарағанда
адамзаттың ең ескі діні тек тәңірлік сенімі бар дін.
Зигмунд Фрейд дербес діндарлықты жеке адамға тән невроз деп, ал дінді
әмбебап ұжымдық невроз деп атады. Дін дербес невроздың қаупінен қорғау
құралы ретінде мәдениетте маңызды роль атқарады. Фрейд: Тарихқа дейінгі
болып өткен процестердің салдары ұзақ уақыт бойы мәдениетке әсер етіп
келді. Дінді бұл жағдайда жалпыадамзаттық мәжбүрлеуші невроз қатарына
жатқызуымызға болады, ол Эдип кешенінде көрініс табады деп жазады. Дінді
әмбебап неврозға теңей отырып, Фрейд сонымен қатар дінді бұлай салыстыру
оның мәніне кедергі келтірмейді деп жазады. Мұның барлығы жай әншейін
салыстыру, осы арқылы біз әлеуметтік құбылысты ұғуға талпынамыз. Жеке
патология бізге толыққанды аналогия ретінде көрінбейді.
Фрейдтің пікірі бойынша дін үш функцияны атқарады. Біріншіден, ол
адамның әуесқойлығын қанағаттандырады, әлемнің пайда болуы мен дамуына
түсініктеме береді, яғни ғылым өзінің қол жеткізген жетістіктері арқылы
қандай кеңістікті ашуға талпынса, дін бұл тұрғыда онымен бәсекелеседі.
Екіншіден, дін адамның өмірдің қиыншылықтары мен қауіптері алдындағы
қорқынышын сейілтеді, үмітке толтырады, оларды бақытсыз шағында жұбатады.
Бұл қызметі бойынша оның әсері мықты, дін бұл тұрғыда онымен бәсекелесе
алмайды. Үшіншіден, дін қағида мен өсиеттерден құралған, ырымдар мен
тыйымдарды алға тартады. Ғылым тек айғақтар мен дәлелдерге ғана сүйенеді
дейді.
Фрейдтің пікірі бойынша, діндарлық, барлық діндер сияқты, сондай
түсініктемеге ие – бұл ұлы оқиға, осыдан кейін кейін адамзат тыныштық таба
алмады, және сондықтан қайта-қайта ұрпақтан-ұрпаққа тәубе етуді міндеттеу
керек [12, 314]. Осылайша, Фрейд діндарлық құбылысының екі негізі бөлініп
алынады: тотемдік құрбандық және ұлдың әкеге қарым-қатынасы сарыны. Бұл
бойынша Фрейд тотемдік дастархан кезінде құдірет-кие қандай кейіпте пайда
болады деген сұрақты қояды және соған жауап береді – бастапқыда ол тотемдік
құрбандық болды және тек діни сезімнің дамуының кейінгі сатыларында ғана
тотемдік жануардан тәңірге айналды дейді. Және Фрейд дербес адамның
психоаналитикалық зерттеуіне сілтеме жасайды: әрқайсысы тәңірді өз
әкесінің кейпінде жасап алады, оның тәңірге деген жеке қатынасы әкесіне
деген қатынасқа тәуелді және сонымен бірге бұл сезім тербеліп, толқиды
[13, 177]. Бұл Фрейдті заманауи адамның діндарлығын талдауға тырысқан
тұжырым жасауына жеткізді. Ол мұны бұқаралық психиканың психикалық
деңгейінде табады, онда дербес адамның өмірінде болып жататын рухани
үдерістер жүреді [13, 186]. Фрейдке сәйкес, психикалық үдерістер ауызша
аңыз-әпсаналар мен дәстүрлердің арқасында келесі ұрпақ өкіліне жетеді,
бірақ психикалық диспозициялар да мұра ретінде қалып отырады [13, 190].
Фрейдтің пікірі бойынша әрбір адам өзінің бейсаналы рухани құрылғысына ие,
бұл оған басқа адамдардың реакциясын түсіндіруге, яғни басқа адам өзінің
сезімін білдіру кезінде жіберіп алған ақауды түзетуге мүмкіндік береді.
Өзінен кейін ата-бабаға бастапқы қатынас үлгісін қалдырған рәсімдерді,
салтанатты шаралар мен жоралғыларды осындай жолмен бейсаналы ұғыну жүзеге
асады, сонымен қатар келесі ұрпақ өкіліне де бұл сезім мұраға қалады [13,
191]. Діндарлықты белгілі бір психикалық күйлердің шоғыры ретінде қарастыра
отырып, Фрейд діндарлықтың маңызын зерттеуде бұған тоқталмайды. Бір
сағымның болашағы атты еңбегінде ол инфантилизм бөлігі ретінде алдын алу
міндеттелетін діни көріністерді талдайды [14, 124]. Фрейд бойынша, діни
түсініктер мәдениеттің психикалық жабдығының ең маңызды бөлігі болуы
ықтимал [15, 285]. Бұның айрықша даму тарихы бар және ол адам діндарлығы
психологиясының айрықша белгісі болып табылады: Алғашқы қадамның өзінен-ақ
сәттілікке қол жеткіздік, және бұл қадам табиғаттың адамға айналуымен
түйінделеді. Артық күштер мен тағдырсыз артқа шегінуге болмайды, олар
әрқашан жат қалпында қалады. Бірақ егер апатты жағдайда адамның өзінің жан-
дүниесіндегі сияқты құмарлықтар өршіп тұрса, егер тіпті өлімнің өзі
кездейсоқ қана нәрсе емес, зұлым еріктің зорлық әрекеті болып табылса, егер
жан-жақта адам табиғатында ол дербес қоғамда білмейтін тіршілік иесі жатса,
онда жеңіл күрсініп, өзін зұлымдық әлемінің құрсауында қалғандай сезінуге
болады, үйдегі сияқты өзінің мәнсіз қорқынышын психикалық тұрғыдан өңдеуге
болады. Адам бұрынғыдай қорғансыз қалуы мүмкін, бірақ оны енді дәрменсіздік
құрсап тастаған, ең болмағанда, бақылай ғана алады; тіпті мүлдем қорғансыз
қалыпқа түсуі мүмкін, осы адамнан тыс зұлым тіршілікке қоғамда пайдаланатын
құралды қолдануға болады ғой: оны көндіріп көруге, тыныштандыруға, сатып
алуға, осыған ұқсас ықпалмен оның күшінің бөлігінен айыруға жол ашық.
Алғашқыда Зигмунд Фрейдтің шәкірттерінің бірі болған, кейіннен кейбір
көзқарастар бойынша одан жырақ кеткен неміс психологы Карл Гюстав Юнг дінді
өсиет, қағида ретінде танымайтындығын ашық айтады. Сенім жүйесі бастапқы
діни тәжірибенің кодталған және догматталған пішіндері ретінде көрініс
табады. Тәжірибенің құрылымы қатаң, жақсы дайындалған құрылымда көрінеді.
Бастапқы тәжірибенің жүзеге асырылуы мен туындауы рәсімдер, діни жоралғылар
сипатында болған.
Юнг бойынша, жан табиғи түрде психологиялық теңдік шарасыздығынан
діндарлық қасиетке ие болады, бірақ діндарлық ұзақ уақыт дербес, жеке
жанның тәжірибесіне айналғанға дейін сыртқы форма қалпында қалуы мүмкін.
Және дербес тіршілік етудің басты міндеті архетип санасына Құдай
бейнесін, оның сәулесі мен әсерін жеткізу болып табылады. Сондықтан
адамзаттың барынша толық діни психикалық тәжірибесін, оның тәңір туралы
түсінігін және онымен байланысты толқынысын Юнг дербестік ұжымдық
бейсаналық түпнегізі арқылы ашты. Дербестік - ең жоғары және қол жеткізу
өте қиын ұғым, бұл Юнгтің пікірі бойынша, дербестік өзінің жеке тіршілігін
дәлелдемегендіктен, яғни өз-өзін сын тезіне ала алмайтындықтан,
философиялық идея болып табылмайтындығына қарамастан, оның теориясындағы
орталық түпнегізге айналған. Зияткерлік тұрғысынан қарағанда, бұл бар
болғаны қолданыстағы жорамал. Сол мезетте эмпирикалық рәміздер өте жиі
нақты нуминоздылыққа, яғни априорлық эмоциональды құндылыққа ие болады...
Осылайша, дербестік өзіне ұқсас басқа идеялардан ерекшеленетін архетиптік
идея ретінде тұжырымдалады, ол өз мазмұны мен өз нуминоздылығының арқасында
орталық орынды еншілейді.
Ағылшын ғалымы Тэйлордың анимизм теориясына алғаш қарсы шыққан шәкірті
А.Ланг оңтүстік-шығыс Австралия алғашқы қауымдары діндері жайындағы соңғы
мәліметтерге сүйеніп, оларда ешқандай анимизм сенімі кездеспейтіндігін,
керісінше біртәңірлік сенімі болғандығын дәлел ретінде келтіреді.
Қазіргі кездегі ғылымдар өздерінің зерттеу объектісіне байланысты
бөлінеді. Дінтану ғылымы да діндер дарихы, дін феноменологиясы, дін
социологиясы, дін психологиясы сияқты ғылым салаларын қамти, жеке бір
ғылым саласы ретінде қалыптасқан. Кейбір ғылым иелері бұған дін
философиясын да қосады, тіпті дін этнологиясын да дінтану ғылымының бір
саласы ретінде қарастырады.
Дінтану ғылымы ХІХ ғасырдан бастап Англия, Франция және Германияда
діндерді ғылыми тұрғыдан зерттеудің нәтижесінде жеке бір ғылым ретінде
қалыптасты. Әсіресе, ХІХ ғасырда діннің мәнін рационалды түрде
түсіндірудің нәтижесінде дінтану ғылымы ерекше даму жолына түсті.
Діндердің принциптерін, олардың пайда болуы мен дамуын, дұға, құрбан,
құдай түсінігі, ғибадат, діни рәсімдер сияқты діннің құрылысын, діннің
қоғамдағы рөлі, маңызы, жеке адамның психологиясына әсерін, діннің
дәстүрмен, мәдениетпен байланысын т.б. зерттеу дінтану ғылымының үлесінде.
Дінтану ғылымы жоғарыдағы мәліметтерді зерттеуде психология,
социология, мифология, этнология немесе этнография, археология, өнер
тарихы, фольклор, философия, мәдениеттану, филология, лингвистика
ғылымдарымен тығыз байланысты.
Дін жеке адамның әрекетімен, қоғаммен, мәдениетпен т.б. байланысты
ауқымды бір құбылыс. Сондықтан оны ғылыми тұрғыдан зерттейтін дінтану
ғылымы өз ішінен бірнеше ғылым салаларына бөлінеді.
Діндер философиясы дінтанудың базалық бөлімі болып табылады. Философия
өзінің даму барысында дінді қарастыру пәні болып келді (әрине, әр түрлі
философиялық бағыттардағы әр ойшылдарда көрсетілген мәселелерді өңдеу
бірдей болмағанмен де діннің мәніне жету тарихи-философиялық процестің
құрамдас бөлігіне айналды. Дін философиясының философиялық аймақтағы арнайы
пән ретінде бөлінуі XVIII-XIX ғасырларда жүрді. Бұған үлес қосқандар
ағылшын философы Д.Юм (1711-1776), француз философы П.А.Гольбах (1723-
1789), неміс философы И.Кант (1724–1804), неміс теологы мен философы Ф.
Шлейермахер (1768–1834), неміс философтары И.Г. Фихте (1762–1814), Ф.В.Й.
Шеллинг (1775–1854), Г.В.Ф. Гегель (1770–1831), Л.А. Фейербах (1804–1872),
Э. Гартман (1842–1906), голландтық теолог пен дін тарихшысы К.П. Тиле
(1830–1902), дания теологы мен философы С. Кьеркегор (1813–1855), орыс
философы B. C. Соловьев (1853–1900) және басқалар.
ХІХ ғасырда дін мәселелері әр түрлі философия бағыттары көрнекті
өкілдерінің туындыларында жетілдірілді. Дін философиясының мазмұны
философиялық ұғым мен аталмыш обьектінің тұжырымдамасынан құралады. Бұл
тұжырымдамалар алуан түрлі, ол бойынша дінді түсіндіру қандай да бір аралық
принциптер – натурализм, материализм, экзистенциализм, прагматизм,
позитивизм, аналитикалық философия, философиялық антропология, персонализм,
неотомизм және т.б. принциптердің талдау жүйесінде жүзеге асады. Дін
философиясынан діни философияны бөліп алуымыз қажет. Соңғысы діни
дүниетанымнан келіп шығатын кешендер ұғымдарды, идеяларды, Құдай туралы
және әлем туралы (онтология мен метафизика), адам туралы (антропология),
қоғам туралы (социология, историософия), таным туралы (гносеология және
эпистемология), құндылықтар туралы (аксиология) түсініктерді бөліп алады.
Діни философия дінді де онтологиялық, антропологиялық, гносеологиялық және
басқа да мәселелерді шешу кезінде зерттеу обьектісіне айналдырады.
Философияның түйткілді аймақтарының ішіндегі барынша маңыздысы болып
табылатындар: 1) діни білімдердің жалпы жүйесінде дін философиясының
мәртебесін, діннің философиялық мәнін ұғыну саласын, обьектіге жетудің
әдістері туралы мәселені (метамәселелер) шешуді шығару; 2) маңызын зерттеу,
діннің философиялық ұғымын жетілдіру, оны анықтау барысының мүмкін болатын
принциптерін ашу; 3) діннің онтологиялық және гносеологиялық негіздерін
және алғышартын зерттеу; 4) діни дүниетаным, онтология, гносеология, ойлау
және тіл ерекшеліктерін талдау; 5) Құдай туралы діни ілімдердің мазмұнын,
оның болмысының негізін, бұл ілімдердің одан бөлек субстанциялық
парадигмалармен үйлесуін ашу; 6) діни философияның мазмұны мен құзіретінің
шығуы.
Дін социологиясы ғылыми пән ретінде ХІХ ғасырдың ортасында қалыптаса
бастады. Діни социологиясының жақын көздері ретінде XVII-XVIII ғасырлардағы
неміс философтары Т. Гоббс (1588-1679), Г. Болинброк (1678-1751), француз
философтары және XVIII ғасырдағы қоғамдық-саяси ой өкілдері Ш.Л. Монтескьё
(1689–1755), Ж.Ж. Руссо (1712–1778), К.А. Гельвеция (1715–1771), әсіресе
ХІХ ғасырдағы философтар, тарихшылар және алғашқы социологтар – американ
тарихшысы мен этнографы Л.Г. Могран (1818–1881), француз философы мен
социологы О. Конт (1798–1857), ағылшын философы мен социологы Г. Спенсера
(1820–1903), сонымен бірге жоғарыдағы айтылған неміс философтары. Дін
социологиясының негізін салушылар неміс социологы, тарихшы, философ М.
Вебер (1864 – 1920), француз социологы, философ Э. Дюркгейм (1858-l9l7),
неміс философы, социолог Г. Зиммель (1858–1918), неміс теологы және
философы Э. Трёльч (1865–1923) болып табылады.
Дін социологиясы пәнінің анықтамаларының бірі келесілер болуы мүмкін:
ол дінді қоғамдық шағын жүйе ретінде зерттейді, діннің қоғамдық негіздерін,
оның пайда болуының қоғамдық заңдылықтарын, дамуын, қызметін, оның
элементтері мен құрылымын, орнын, қоғамдық жүйедегі ролін, осы жүйеге басқа
элементтердің әсерінің құзіретін зерттейді. Дін социологиясы құрамына
кіретіндер: 1) діннің, оның тарихтағы негіздерінің және топ пен индивид
өміріндегі қоғамдық-маңызды сипаттамаларын ашатын фундаменталдық жағдайлар;
2) діннің әр түрлі феномендері туралы білім – діни сана-сезім, культ, қарым-
қатынас, бірлестіктер, ұйымдар және т.б. туралы.
Дін психологиясы ғылыми пән ретінде ХІХ ғасыр аяғында – ХХ ғасыр
басында қалыптасты. Оның қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосқандар неміс
психологы, физиолог, философ В. Вундт (1832–1920), американ психологы
С.Холл (1844–1924), американ психологы және философы У. Джеймс (1842–1910),
неміс философы В. Дильтей (1833–1911), американ психологы Дж. Леуба
(1868–1946), француз философы, социолог, психолог және этнограф Л. Леви-
Брюль (1857– 1939), француз психологы Т. Рибо (1839–1916), американ
психологы Э. Старбек (1866–1947), француз психологы Т. Флурнуа (1854–1920)
және басқалар.
Дін психологиясында дінді зерттеуге жалпы психологиялық, сол сияқты
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қарастыру жүзеге асырылады. Аталған пәнге
төмендегідей анықтама беруге де болар еді: ол тұлғалық, топтық және жалпы
психологиядағы (талап, сезім, көңіл-күй, дәстүр және т.б.) діни
құбылыстардың пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын, осы
құбылыстардың бағытын, мазмұнын, құрылымын, олардың діни кешендегі орны мен
ролін, тұлға, топ, қоғам өмірінің діннен тыс аясына әсерін зерттейді.
Діннің психологиялық теориясы 1) діннің психологиялық негіздері туралы
ілімді; 2) тұлғаға және топқа қатысты діни-психологиялық құбылыстардың
(қасиет, процестер, қалыптар) құзіретінен шығатын орындар жиынтығын; 3)
діни-психологиялық тәжірибенің алуан түрін ашуды; 4) діни әрекеттің және
қарым-қатынастың психологиялық аспектілеріне – культ, діни уағыздарға,
оқытуға, тәрбиелеуге, дінге сенушілер қоғамына және т.б. талдау; 5)
діниліктің психологиялық зерттеулерінің әдістемесі. Процестер, қалып-
күйлер, тұлғалық қасиет индивидтердің анықталған қоғамдық жүйеге,
сыныптарға, қабаттарға, этностарға, демографиялық және кәсіби топтарға,
діни бірлестіктер мен қауымдарға жататындығымен байланысында талданады.
Дін феноменологиясының негізі ХХ ғасырда қаланған. Дін феноменологиясы
мәселелерін жетілдіруде айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар ретінде француз
ғалымы П.Д. Шантепи де ла Соссе (1848–1920), неміс философы мен теологы Р.
Отто (1869–1937), голланд теологы мен дінтанушысы Г. Леув (1890–1950),
неміс философы мен социологы М. Шелер (1874–1928), неміс философы және
теологы Ф. Хайлер (1892–1967), голланд дін тарихшысы К.Ю. Блеекер
(1898–1983), ағылшын және франкотілдер философы мен тарихшысы М. Элиаде
(1907–1986) және басқалары. Дін феноменологиясының дамуына үлкен ықпал
еткендер феноменологиялық неміс философы Э. Гуссерль (1859–1938) болды.
Басқа бөлімдерден ерекшелігі феноменология дінтануының жеке пән
ретінде қалыптасу деңгейі төменгі дәрежеде; оның пәні туралы,
феноменологияның теологиямен, діннің тарихы мен философиясымен өзара
байланысы туралы талас-тартыстар толастамаған. Қазіргі таңда дін
феноменологиясының маңызды ұғымдары ретінде қарапайымға қарағанда киелі
ұғымдар (киелі зат, киелі сан, киелі кеңістік және уақыт) болып
анықталады.
Дін тарихы дінтану бөлімі ретінде дін философиясына ұқсас, алдыңғы үш
бөлімнен де ерте қалыптаса бастаған. XVIII ғасырда дін тарихы мәселелері
француз ағартушысы энциклопедист Ш. де Брос (1709-1777), француз ғалымы
және философы Ш.Ф.Дюпюи (1742-1809) шығармаларында көрініс тапты. ХІХ
ғасырда дін тарихының дамуына неміс теологтары мен тарихшылары, дін
ілімінде тюбинген мектебі деп аталған ұйымның өкілдері аз үлес қосқан жоқ.
Олар Ф.К. Баур (1792–1860) және Д.Ф. Штраус (1808–1874) еді. ХІХ ғасырдан
бастап дін тарихы көптеген зерттеулер әрекетінің аймағына айналды, бұлар
швейцар тарихшысы мен құқықшысы И. Бахофен (1815–1887), француз тарихшысы
Ф. де Куланж (1830– 1892), француз жазушысы, тарихшы және филолог-
шығыстанушы Ж.Э. Ренан (1823–1892), ағылшын тарихшысы, шығыстанушы У.
Робертсон Смит (1846–1894), ағылшын тарихшылары мен этнологтары Э.Б. Тайлор
(1832-1917), Дж. Фрэзер (1854–1941), неміс тарихшысы Ю. Вельгаузен
(1844–1918), неміс тарихшысы мен философы А. Древс (1865–1935) австриялық
теолог, этнограф және лингвист В. Шмидт (1868–1954), ресейлік тарихшылар
Ф.И. Щербатской (1866–1942), В.В. Бартольд (1869–1930), А.Б. Ранович
(1885–1948), Р.Ю. Випнер (1859–1954), дінші және тарихшы А.В. Карташов
(1875–1960) және басқалар болды.
Дін тарихы замандар бойы ілгері жылжып келе жатқан дін құбылыстары
әлемін оның әр қырында суреттейді, әр түрлі діндердің өткенін тудырады,
дүниеде тіршілік кешкен және тіршілік ету үстіндегі көптеген діндер жайлы
ақпараттарды жинақтайды және сақтайды. Діннің шығуы, сенімнің ілкі түрлері
(археология, этнография, салыстырмалы тіл білімі, т.б.) зерттеледі. Зерттеу
жалпы діндер тарихы, бір дін тарихы немесе конфессия, дін және конфессияның
еларалық тарихы желісінде жүргізіледі.
1.2 Англиядағы дінтану зерттеу мектептерінің ерекшеліктері
Ағылшын дінтану ғылымында жалпы дінтану ғылымына тән барлық мектептің
көзқарастары, теориялары жетілдіріліп, дамытылып отырды. Көптеген дінтанушы
ғалымдар, мәселен, А. Грили, Э. Тайлор, Дж. Фрэзер Тәңірдің барлығын
дәлелдеу жолында этнологиялық және мифологиялық мектептердің қалыптасуына
негіз болып, тың идеялар ұсынды. Ағылшын қоғамы плюралистік қоғам болып
саналады. Плюралистік қоғамдағы діндерде салыстырмалы діндер тарихы немесе
дін зерттеулері тәсілдері кеңінен таралған. Оның ішінде феноменологиялық
мектептің де айрықша маңызы бар. Ағылшын дінтанушысы Шефферд
Феноменологиялық тұжырым: Дін ілімінің зерттелуі деген мақаласында
феноменологиялық тәсілдің басқа діндердің ортақ, ұқсас қасиеттері мен
ерекшеліктерін анықтау үшін мәні зор екендігін айқындайды. Англияда сонымен
қатар теологиялық (конфессиональдық) мектеп, философиялық және
социологиялық мектеп, биологиялық және психологиялық мектеп, этнологиялық
мектеп пен мифологиялық мектеп өкілдері дінтану саласында өнімді еңбектер
қалдырған. Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегі мен басқа да дін
жайындағы зерттеулеріне бұлардың бай шығармашылық мұраларының ықпалы
тигендігі сөзсіз. Бұл бөлімде Англиядағы дінтану мектептерінің қалыптасуы
мен негізгі ерекшеліктері сөз болады.
Теологиялық (конфессиональдық) мектеп
Теологиялық (конфессиональдық) мектеп қандай да бір діни тәжірибенің
негізінде дінді ішінен ұғынуға талпынады. Англиядағы христиан
зерттеушілерінің осы мектеп өкілдерінің дінді қалай түсіндіретіндігін
қарастырайық. Олардың идеялары католицизм, протестантизм, правословия
конфессияларына тәуелді болса да, кейбір мәселелерде олар бір-бірімен
келісімге келеді.
Бәрінен бұрын түсініктеме Тәңірді діннің іргелі түпнұсқасы,
абсолютті пәні ретінде қарастырудан шығады. Бұл көзқарас бойынша дін
мызғымас прафеномен, айрықша текті өлшем ретінде көрініс табады. Ол
Тәңір мен Оған құлшылық ететін адамның өзара байланысы арқылы қалыптасады;
Тәңірдің әрекетін сезіне отырып, адам шартсыздыққа бағытталған жауабын
береді. Ол мінәжат үлгілерінде, рәсімдік жоралғыларда, қауымдастықтардың
қалыптасуында, өмірдің этикалық бейнесінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар діни наным-сенімдердің ертедегі формалары – анимизмді,
сенім және т.б., сол сияқты шығыстық діни жүйелерді зерттеу – ғалымдардың
діннің Тәңірмен байланыс туралы христиандық түсінігінің әмбебап еместігін
дәлелдеген тұжырымдамасына негіз болды. Мәселен, ағылшын лютерандық
зерттеушісі Н. Зедерблом парсылық діндерді зерттеу негізінде мынадай
тұжырымға келді: Киелілік діндегі айқындаушы сөз: ол Тәңір ұғымынан да
маңызды болып табылуы мүмкін. Ақиқат дін белгілі бір Құдірет түсінігінсіз-
ақ өмір сүруі мүмкін, бірақ киелі мен профанды қасиеттердің арасын
ерекшелемейтін түпнұсқа діндер де жоқ дейді [16, 162]. Киелілік,
байланыстылық ақиқат діндердің маңызды белгілерін қалыптастырады.
Конфессиональды дінтануда дінді түсіндірудің басқа да нұсқалары бар:
Абсолют, құдіретті, нуминозды, трансценденция және басқа да
ұғымдардың көмегімен діндегі Тәңірлік ұғымдарды айқындауға болады.
Ұстанымдардың айырмашылығы дінді теологиялық тұрғыдан түсіндіру тарихынан
бастау алады.
Дінтану ғылым саласы ретінде қалыптаса бастаған кезінде дінді
түсіндірудің екі тәсілі байқалды: шеткі супранатурализм тұрғысынан және
теологиядағы тарихи мектеп тұрғысынан. Христиан теологиясында пайда болған
супранатурализм ықпалымен құдіретті ұғымы дінді анықтауға қолданылды.
Хонигсгеймнің пікірі бойынша дін терминін құдіретті күштер бар және
олармен қарым-қатынас құру мүмкін әрі маңызды деген нанымға негізделген кез-
келген көзқарасты белгілеу үшін дін терминін қолдану қажетті [17, 511].
Супранатурализм христиан дінінің жоғарғы дәрежедегі ашықтығынан
келіп шықты және сол арқылы Мәңгілікке жетуге болады деген түсінік
қалыптасты. Бірақ бұл негізде қалыптасқан дінді өнімсіз бастапқы феномен
ретінде қарастыру христиандықтың қоғам дамуына тәуелділік фактісімен
қайшылыққа келді. Христиан дінінің әртүрлі қоғамдық қатынастармен
байланысын теологиядағы тарихи мектеп өкілдері ұсынды. Протестант теологы,
тарихшы және дін социологы Э. Трельч осы мектептің жүйелеушісі ретінде
дінді (христиан) талдауға дінді зерттеудің тарихи тәсілін ұсынды. Ол
дінді өзіндік құндылықтар жүйесіне жатқызса да, сонымен қатар оған қол
жеткізудің ғылыми мүмкіндігін ашып көрсетті. Ол рухани күштер қоғамдық
жағдайлар ықпалына ұшыраған деп санайды және христиан дініне экономикалық,
институциональдық және басқа да қатынастардың әсерін айқындауға тырысады.
Дін бір уақытта обьективті тарихи шындықты және Тәңірге субективті
қатынасты көрсете алады. Жекелеген кісілер мен ұжым әмбебап, әлемдік
Құдіретті күшпен байланыс құрады. Ол христиан дінінің дербестігінің негізін
құрайды.
Әрі қарай конфессиональды дінтануда дін мен оның қоғаммен арақатынасын
ұғыну үшін екі жағдай дамып шықты: дихотомиялық және трансцендентті-
имманентті. Дихотомиялық таным дін мен қоғамды дербес шамалар ретінде
айырып көрсетуден шығады. Трансцендентті тұжырым (лат. Transcendens –
шектен шыққан) діннің мәні мен мазмұнын мойындайды. Бұлар – мәңгілік
ақиқаттар, уақыттан тыс ұстанымдар, тарихтан тыс дақылдар,
трансцендентті мазмұн және т.б. Діннің құбылыстары, көріністегі бейнелері
– ұйымдар мен мекемелер, сенушілердің мінез-құлықтары мен қарым-қатынастары
діннің әлеуметтік қыры болып табылады. Трансцендентті-имманентті
түсініктеме (лат. Immanens – ішкі дүниеге тән қасиет) қоғам мен дінді
біріктіруге ұмтылады: дін қоғамға тән құбылыс, ол қоғамның ішінде өмір
сүреді және белгілі бір уақытта оның шегіне де шығады.
Трансцендентті ұғымы схоластикада пайда болды және сезімдік
тәжірибенің, эмпирикалық танымның шегіне шығатын барлық нәрсені қамтыды.
Имманентті себептер мен әрекеттер заттардың өзіне тән болып саналды, ал
трансцендентті әрекеттер деп олардан тыс, олардың болмысының шегінде
орналасқан құбылыстарды атады. Трансцендентті түсінік діни (және
метафизикалық) танымның пәні ретінде қарастырылды. Схоластикада бұл ұғыммен
трансцендентальды деп аталатын ұғым байланысты. Трансцендентальдар ауқымына
ақиқат, қайырымдылық, шындық, біртұтастық ұғымдары кіреді.
Қазіргі дінтануда бұл ұғымдар әртүрлі түсіндіріледі. Сонымен қатар
дихотомиялық түсініктемені де мысал ретінде келтіруге болады. Ағылшын
протестант теологы және философы Р.Отто дін киені бастан кешіру, оның
пәні нуминозды (лат. Numen – құдіретті күш, билік) күш деп атады. Діни
тәжірибе шектеулі ұғымдарға сыймайды. Адамның көңіл-күйіне әсер ететін
киелі күш діни тәжірибе кезінде жүзеге асады. Бір жағынан, ол mysterium
tremendum (лат. – құпия қорқыныш) болып табылады, адамның құдіретті
қорқынышы мен дірілін оятады. Отто бұл тұрғыда Кант идеяларына жүгінеді.
Киелілік apriori күрделі категориясы ретінде анықталады. Адам белгілі бір
деңгейге дейін нуминозды сезімді бастан кешіруге қабілетті.
Ағылшын дінтанушысы А. Грили діни тәжірибенің бір түрі ретінде адамның
өз өмірінің мәні туралы сұрақ қоя бастауын келтіреді. Діннің мәні –
трансцендентті болмыстың сигналдарын өзіне жинақтауында деп көрсетеді.
Трансцендентті-имманентті түсініктеме теологиядағы модернистік ағымдардың
ықпалымен дамып жетілді. Зайырлы, секулярлы әлем мен дін – бір-бірін жоққа
шығармайтын қайшылықтар. Дінді дәстүрлі рәсім, культ, шіркеу, теология мен
оның О дүниедегі Тәңір туралы қағидасы деп түсіну ғылыми негізде күмәнді
болып қарастырылады.
Ағылшын евангелиялық теологы және социологы П.Л. Бергер неміс
зерттеушісі Т.Лукманмен бірге дінді феноменологиялық дін социологиясы
тұрғысынан талдайды. Олар ғылыми теориялық (идеология және басқалары) және
күнделікті білім арасына айырмашылық қояды. Бергер персона мен қоғам
арасындағы өзара қарым-қатынасты диалектикалық тұрғыдан түсінеді. Оның
пікірі бойынша қоғам диалектикалық құбылыс болып табылады, ол адамның өнімі
болғанына қарамастан, сонымен қатар тұрақты түрде продуценттерге де ықпал
етіп отырады. Диалектиканың маңызды аспектілері ретінде экстернализация мен
интернализация процестері қарастырылады. Бұл процестердің өзара әрекеттерін
Бергер гипотетикалық мысалдар көмегімен танытады. Мүлдем әртүрлі
мәдениеттердің өкілдері ауасыз мәдени кеңістікке тап болады және олар бір-
бірімен қарым-қатынас орнатуға мұқтаж. Бұл кезде экстернализация үрдісі
жүреді. Бұл байланыс жасанды механизмдер – ым-ишара, қимылдар арқылы
жүзеге асырылады. Өз кезегінде жекелеген адам қоғамдық ережелерге
бейімделуге міндетті (интернализация).
Мәдениет немесе Бергер айтқандай, Номос (грекше. Vouos – жоралғы,
тәртіп, заң) адамның өмір сүруі үшін өте қажетті, өйткені адам сол арқылы
мән табады, өмірдегі өз орнын айқындайды. Мәнге деген мұқтаждық мінез-
құлықтың туабітті тәсілдері болмаған жерде күйзеліске ұшырайды.
Космостың тұрақтануы күнделікті өмірдің құбылмалы жағдайларына
негізделмейді. Шынайы тұрақтылықты тек дін ғана қамтамасыз етеді. Дін, -
деп жазады Бергер, адамның киелі Космосын жасауға деген батыл талпынысы.
Яғни дін қасиетті тәсілдермен космизация болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ –297.9
Қолжазба құқығында
ЕРАЛИЕВА САЛТАНАТ АСЫЛХАНОВНА
КАРЕН АРМСТРОНГТЫҢ ТӘҢІРІНІҢ ТАРИХЫ ЕҢБЕГІНЕ ДІНТАНУШЫЛЫҚ ТАЛДАУ
6М020600 – ДІНТАНУ мамандығы бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді:
Дінтану кафедрасының
меңгерушісі, доктор, профессор
_____________ И. Шенгул
(қолы)
_________________20__ ж.
Магистрлік диссертация
КАРЕН АРМСТРОНГТЫҢ ТӘҢІРІНІҢ ТАРИХЫ ЕҢБЕГІНЕ ДІНТАНУШЫЛЫҚ ТАЛДАУ
мамандығы: 6М020600 - ДІНТАНУ
Магистрант ___________________ Ералиева С.А.
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
Ғылыми жетекшісі,
ф.ғ.к., доцент ___________________ Қаратышқанова Қ.Р.
(қолы)
(аты-жөні,тегі)
ТҮРКІСТАН – 2016
МАЗМҰНЫ
.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп
ерекшеліктері
1.1 Дінтану саласының қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Англиядағы дінтану зерттеу мектептерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... 16
1.3 Карен Армстронгтың өмірбаяны мен
кітаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .26
2. Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегіне дінтанушылық талдау
2.1 Карен Армстронг зерттеулеріндегі дін
феномені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.2 Тәңір тарихы еңбегі және
уақыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .44
2.3 Тәңір тарихы кітабындағы дінтану методологиясы мен
тақырыптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3. Тәңір тарихы кітабындағы авторлық көзқарастары мен тұжырымдар
3.1 Тәңір тарихы: Тәңір, әлем, адам қатынасындағы
ізденістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.2 Карен Армстронгтың Мұхаммед пайғамбарға
көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
3.3 Карен Армстронг еңбегінде Тәңірге қатысты философиялық ұстанымдардың
берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 103
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Батыс дінтану ғылымында Исламға қатысты зерттеу
еңбектер қарқын алып, кеңінен қанат жайып келеді. Бұл тұрғыда мыңдаған
жылдар бойы Батыс ориенталистерінің Ислам әлемін жағымсыз сипатта көрсетуге
тырысқандығы мәлім. ХХ ғасырдың орта шенінен бастап, обьективті көзқарас
ұстанатын Батыс ғалымдарының ішінде Карен Армстронг сынды зерттеушінің
Ислам дінінің адамзатқа әкелген пайдасы, мәні мен маңызы туралы Тәңірінің
тарихы атты ғылыми еңбегін Қазақстан ғылымы үшін таныту өзекті мәселе
болып отыр.Англиялық дінтанушы ғалым Карен Армстронг бүгінгі таңда
әлемдегі ең атақты зерттеушілердің бірі. Ол салыстырмалы, феноменологиялық
әдістеме жүйесіне жүгініп, діндердің тарихын, әр замандағы діни ойлардың
дамуы мен жетілуін, адамдардың Тәңір түсінігінің қалыптасуын зерделеген.
Әсіресе оның Тәңір тарихы: Ибраһимнен бүгінгі күнге дейін 4000 жылдық
Тәңір ізденісі кітабы бүгінгі таңда ең үлкен үш діннің иудаизм, христиан
және ислам діндерінің тарихындағы Тәңір жайындағы ізденістер мен
қағидаларды барынша егжей-тегжейлі қарастырған толымды еңбек. Автор бұл
дүниеде Ибраһим пайғамбардың дінінен бастау алған діндерді
феноменологиялық, герменевтикалық тұрғыдан зерттеген. Бұл кітап әлемнің
көптеген тілдеріне аударылып, діннің ішкі сырларына ынтық оқырмандар
арасына жол тартты. Ол туралы шет тілдерде жарыққа шыққан мақалалар, шағын
зерттеулер де бар. Алайда Карен Армстронгтың бұл кітабы қазақ тіліне әлі
аударылған жоқ. Қазақ дінтану ғылымы кешеуілдеп дамып келе жатқандықтан,
Батыс классик дінтанушыларының еңбектеріне әлі қол жеткізе алмай келе
жатқанымыз жасырын емес. Бұл диссертациялық зерттеудің бастапқы өзектілігін
құрайды. Сонымен қатар Карен Армстронг еңбегіндегі маңызды ұғымдар мен
категориялар, тұжырымдар мен қағидалар қазақ ғылымына әлі таныс емес. Біз
бұл еңбегімізде кітапты толық қарастырып, тақырыптық топтарға сәйкес оларды
зерттеуге тырыстық. Бұл да диссертацияның негізгі өзектілігін құрайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанда бұл салаға арналған арнайы толымды зерттеулер, еңбектер
жоқтың қасы. Дегенмен де жекелеген мақалаларда, монографиялық зерттеулерде
Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегіне қатысты жасалған сілтемелер бар.
Мәселен, ғалым Досай Кенжетай Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы
монографиясында Карен Армстронг кітабына сілтеме жасаған. Б.Бейсеновтың,
Н.Нұртазинаның еңбектерінде жалпы діндер тарихы туралы тұжырымдар бар. Олар
осы саладағы ерекшеліктер мен өзгерістерді оң назарда ұстап, бірқатар
кемшіліктерді сынға алған.
Түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының Карен Армстронгтың Сияр және
Ислам тарихына көзқарасы атты зерттеу жұмысында Карен Армстронгтың Тәңір
тарихы еңбегі туралы, оның ғылыми құндылығы туралы азғана айтылып кеткен.
Зерттеу нысаны – Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегіндегі діни
түсініктер.
Зерттеу пәні – Карен Армстронгтың Тәңір тарихы кітабындағы Тәңір,
әлем және адам түсініктеріне дінтанулық талдау жасау.
Зерттеудің мақсаты: Англия дін тарихшысы Карен Армстронгтың Тәңір
тарихы зерттеуіндегі діни тұжырымдарды ашып көрсету; Тәңір ұғымының
замандарға сай қаншалықты шынайы талданғандығын ашып көрсету. Иудаизм,
христиан және ислам дүниетанымындағы Тәңір түсінігінің даму-жетілу
үдерістерін айқындау. Олардың феноменологиялық, салыстырмалы дінтанушылық
зерттеулердегі мазмұнын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:
- Карен Армстронгтың Тәңір тарихы атты еңбегін тұңғыш рет
отандық ғылыми ортаға таныту;
- Еңбекті қазақшаға аудара отырып, ондағы теологиялық
тақырыптарды сараптау;
Зерттеудің міндеттері:
- Әлемдік ғылым саласы ретінде дінтану ғылымының қалыптасу, пайда болу
тарихына көз жүгірте отырып, оның қандай салалар бойынша зерттеулерге
жүгініп отырғандығын сараптау;
- Англиядағы дінтану мектептерін көрсету. Олардың ерекшеліктері мен
дінтану ғылымына қосқан елеулі үлестерін айқындау;
- Карен Армстронг еңбектеріндегі дін феноменінің құндылықтық сипатын
бағдарлау;
- Карен Армстронгтың өмірбаяны мен Исламға қатысты және басқа діндерге
қатысты, сонымен қатар Ислам және басқа діндерді де салыстырып жазған
кітаптарын талдау;
- Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегінің дінтанушылар ортасындағы
маңызын, жаңалығын және ондағы уақыт өлшемдерін көрсету;
- Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегінде қолданған дінтану
методологиясы мен тақырыптарын зерделеу;
- Карен Армстронгтың тәуелсіз, обьективті діндер тарихшысы ретінде
Мұхаммед пайғамбарға көзқарасын айқындау;
- Тәңір тарихы кітабындағы Тәңір, әлем, адам қатынасындағы
ізденістер жүйесін сараптау;
- Карен Армстронгтың зерттеу еңбегіндегі Тәңір түсінігіне қатысты
философ ғалымдардың ұстанымдары мен көзқарастарын, тұжырымдарын,
қайшылықтар мен үйлесімділіктер категориясы негізінде көрсету.
Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін Карен Армстронгтың діндер
тарихы бойынша жазылған еңбектері, әлеуметтік діни-рухани орта бойынша
негізгі тезистері, сонымен қатар басқа да дінтанушы ғалымдардың, оның
ішінде А.Яблоков пен И.Гараджаның дінтанушылық ойлары мен діндер тарихы мен
социологиясы туралы ережелері құрады.
Диссертацияда Карен Армстронгтың Ислам дініне көзқарасы туралы зерттеу
жүргізген түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының зерттеуі қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Бұл магистрлік диссертацияда
келтірілген ғылыми тұжырымдарды дінтанушылық зерттеулерге пайдалануға, ЖОО-
дарында Батыс ғалымдарының дінтанушылық зерттеулеріндегі Ислам діні және
басқа діндерге көзқарастарының маңызы курстарын жүргізуде қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізіне классикалық батыс
әлеуметтанушыларының, шетелдік және Қазақстандық ғалымдардың, дінтанушы
мамандардың еңбектері алынды.
Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі. Магистрлік диссертация
кіріспеден, үш тарау мен тоғыз бөлімнен және қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Магистрлік жұмыстың көлемі 105 бетті құрайды.
1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп
ерекшеліктері
1.1 Дінтану саласының қалыптасу тарихы
Дінтану ғылымының негізгі методологиялық мазмұнына кіріспес бұрын біз
мынадай сұрақтарға жауап беріп алуымыз қажет: ол нені оқытады, оқытылып
отырған салаға қай позицияда келу керек, оның құрылысы қандай, оқушының
мәдени-рухани қалыптасуы үшін оның қандай маңызы бар? Егер бұл сұрақтарға
жауап бермей өтетін болсақ, онда күрделі әрі нәзік ғылым болып саналатын
дінтану саласының көптеген мәселелерінің беті ашық қалатыны сөзсіз.
Дінтанулық білімнің негізгі базасын құрайтын философиялық,
теологиялық, тарихи, психологиялық және басқалар жөніндегі білімдер
ғасырлар бойы жинақталғанына қарамастан, дінтану жеке сала ретінде ХІХ
ғасырдан бері қалыптаса бастады. Ол онтология мен таным теориясы,
әлеуметтік философия мен тарих философиясы, мәдениеттану, философия тарихы,
этика, эстетика, әлеуметтану, психология, лингвистика, саясаттану,
этнологияның жалпы тарихы, археология және басқа да ғылымдардың негізінде,
осы аталғандардың торабында пайда болды. Тағы бұлармен дінтанулық білімнің
мазмұны, құрылысы мен құрылымы байланысты. Қазіргі дінтану пәні ретінде
оның пайда болу заңдылықтары, дамуы мен қалыптасуы, оның қоғам тарихында
көрініс тапқан көп қырлы феномендері, діннің мәдениеттің басқа да
салаларындағы өзара байланысы мен өзара ықпалы қарастырылады. Ол дінді
қоғам, топ және тұлға деңгейінде зерттейді. Дінтанудағы ең бастысы – екі
жағдаймен келісілген философиялық мазмұн. Біріншіден, онда орталық ұғым
болып табылатын барынша әмбебап ұғымдардың және обьекті теориясының
жетілдірілуі. Дінді өзіндік тұрғыда талдауға жүгінген кезде бұл ұғымдар мен
теориялар нақты ғылымдар - әдебиеттану, фольклористика, тіл білімі,
құқықтану, этнография, өнертану және басқаларға көмек көрсетеді. Екіншіден,
дінді зерттеу адам, әлем, қоғам туралы философиялық-дүниетанымдық
мәселелерден бөлек тұра алмайды. Осы мәселелерді қарастыру барысында
дінтану философиялық ойлар мұрасына, жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар
тарихына, әсіресе қазіргі ғылыми-техникалық төңкеріске, дінді ғылыми
тұрғыдан түсіндіруге сүйенеді. Адамтанудағы, медицинадағы, психологиядағы,
педагогикадағы, физикадағы, химиядағы, кибернетикадағы, биологиядағы,
космологиядағы, экологиядағы және басқа да ғылымдардағы табыстар сәйкес
келетін дүниетанымдық мәселелерді шешуге негіз болып қызмет етеді.
Батыстық дін зерттеушілері ХVІ ғасырдан бастап алғашқы қауымдық
құрылыстың өмірі мен діндеріне назар аудара бастады. Ал ХVІІІ ғасырдан
бастап діннің пайда болуы турасында қасиетті кітаптардағы мәліметтерден
тыс, археологиялық, антропологиялық және палеонтологиялық зерттеулерде қол
жеткізген мәліметтердің нәтижесінде біршама теориялар пайда болған. ХІХ
ғасырдың орталарында О. Конт пен Л. Бачнер негізін қалаған позитивистік-
материалистік тұжырыммен қатар, Ч.Дарвиннің 1859 жылы жарыққа шыққан
табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің пайда болуы атты еңбегіндегі адамның
тегі маймыл тектес деген көзқарасы, діннің пайда болуы жайындағы қасиетті
кітаптардағы адамды Құдай жаратты деген пікірге қарсы жаңа ой туғызды[1,
8].
Философтар арасында діннің пайда болуы мен өмір сүруінің себебі
ретінде надандықты алға тартушылар да болған. Мәселен, П.Гольбах ырымшылдық
адамды надан қылады деп есептеді. Балаң шақтағы адам ойы қазіргідегідей ой-
өрісіне ұласа алмады. Тағылар табиғат заңдарын мүлдем білмеді немесе оларды
басқаша сипатта таныды. Біздің бабаларымыз үшін барлық құбылыс құпия болды,
табиғаттың барша көрінісі оларға жұмбақ қалды. Қазіргі таңда да қарапайым
халық надан бабалары сияқты бейтаным құбылыстар мен заттарды таңғажайып
санайды. Тобыр, - деп жазады П.Гольбах, - барлық құбылыстардан ғажайып
нәрселер көреді. Оны өздері ұғынып біле алмайды, сондықтан бәрін құдіретті
дейді деген болатын [2, 218].
Дінтану саласының қалыптасуының идеялық алғышарттарының дайындығында
ағылшын философы Д. Юм маңызды роль ойнады. Юм Жанның өлімсіздігі деген
еңбегінде дінге қатысты көзқарастарын ашық көрсетті. Ол үшін тәжірибе
ұғымы бастапқы болып табылады. Оның пікірі бойынша адам тәжірибесінің
элементтері ретінде түйсік алға шығады. Түйсік – бұл оймен, санамен
қабылданатын нәрселер. Түйсікті Д.Юм екі түрге бөледі: әсер және идеялар
(ойлар). Әсер – бұл біз аффект жағдайына түскенде немесе эмоцияға тап
болғанда сезім мүшелері арқылы ортаға шығатын түйсіктер. Әсер тірі және
күшті әсерлер ретінде көрініс табады, олар біз тыңдаған, көрген, сипаған,
сүйген, жек көрген, қалаған кездерде пайда болады.
Әсерді немесе күшті түйсіктерді философ екі топқа бөледі: түйсік әсері
– бастапқы, сыртқы және рефлексия әсері – қосалқы, ішкі болып табылады.
Бірінші түрдегі әсерлердің қайнарлары сезімдер; ішкі әсерлер – бұлар
эмоциялар, қалаулар, ерік әрекеттері. Түйсік әсерлерінің себебі адам санасы
үшін мүлдем түсініксіз: оны шынайы шешу мүмкін емес.
Жалпы философиялық ұстанымнан бастай отырып, Юм дінді де талдайды. Бұл
саладағы оның басты еңбектері – Табиғи діндер туралы диалогтар мен
Діннің табиғи тарихи болып табылады. Бұл атаулардың өзі кездейсоқ
таңдалмаған: табиғи нәрсені ол жасанды, таңғажайып құбылыстардан қарама-
қарсы сипатта алып қарастырады.
Діни сенім әртүрлі болуы мүмкін. Сәулелі, шұғылалы сенім – бұл
табиғаттан жоғары бір күштің бар екендігіне сену; ол ақылмен тең дәрежеде.
Сенім ақыл мен санаға негізделуі мүмкін. Табиғаттың барлық құрылымы саналы
Жаратушының бар екендігін көрсетеді, сондықтан қандай да бір ақылды
зерттеуші толғаныс кезінде діннен бас тартып, шынайы теизм мен діннің
бастапқы принциптеріне кете алмайды. Бұл дін жан-дүниеңмен сенуге арналған
жүйе екендігін, бірақ оны дәлелдеу мүмкін емес екендігін айғақтайды[3, 79].
Кейбір сипатта сенім халықтық діндерге қатысты болып келеді. Діннің
құрамына кіретін адам табиғатының бастауларының арасында қайшылықтар бар.
Біздің жанымызға тән қорқыныш қасиеті, - деп жазады Юм, - бізге сайтани,
жаман күштер туралы меңзейді; біздің ақиқатқа құштарлығымыз шынайы және
мейірімді құдіретке жетелейді. Бұл қарама-қайшы бастаулардың адамдарға
әсері олардың ақылы мен сана-сезімінің әртүрлі деңгейлеріне тәуелді сипатта
жүзеге асады.
Юмның пікірі бойынша дінді зерттеуде екі мәселеге назар аударған жөн:
діннің санадағы негізі және оның адам табиғатынан шығуы туралы мәселе.
Бірінші сұраққа ең айқын және тапқыр жауап мынадай: табиғаттың барлық
құрылысы саналы Тәңірдің бар екендігін көрсетеді. Екінші сұрақ – діннің
адам табиғатынан шығуы туралы – ол бірқатар қиындықты көрсетеді.
Философтың пікірі бойынша сенім көрінбейтін саналы күште адам тегінің
ортасына кеңінен таралса да, ол туындатқан идеялар біртекті болып
табылмайды. Бір жағынан, ешқандай діни сезімі жоқ халықтар да бар екендігі
анықталды. Бастапқы діни ұстанымдар бірінші емес, қосалқы, туынды болып
табылады. Юм бастапқы сенімді туындататын принциптерді табуға ұмтылады және
оның әрекетіне жан берген себептерді айқындауға тырысады. Монотеизм діннің
ежелгі формасы болған жоқ; тарихқа дейінгі дәуірлерде адамдар бір Тәңір
туралы түсінікке келе алмады [4, 148].
Канттың Дін тек ақыл шегінде деп аталатын еңбегі діннің белгілі бір
ұғымына, оның философиялық зерттеуіне арналған. Бұл еңбекте дін туралы
философиялық идеялардың жалпылануы мен дамуы көрсетілген. Философ мораль
дінді қажетсінбейді дейді, таза белсенді ақылдың арқасында ол өзіне-өзі
әсер етеді. Бірақ моральдан барлық заттардың ақырғы мақсаты туралы түсінік
туындайды. Мораль дінге әкеледі.
Кант тарихи сенімдерді Жаңалықтар сенімі, статутарлы, шіркеу
сенімі, ал таза діни сенімдерде таза ақылдың, моральдық сенімнің діні дей
отырып, оларды ерекшелейді. Тарихи сенімдер дәлелдерге негізделген және
уақыт пен кеңістік арқылы әсер етеді, таза ақылдың діні әркімге кез-келген
уақыт пен жағдайда нанымды хабарлай алады. Статутарлы шіркеу сенімі
мәжбүрлі, моральды және еркін болып табылады. Тарихи сенім өз-өзінен өлген,
онда моральдық құндылықтар болмайды, ал моральдық сенім – бұл тірі сенім.
Философтың пікірі бойынша тарихта екі сенімнің арасында әрқашан күрестер
болып отырған[5, 87].
Гегель ХХ ғасырда дін феноменологиясы мен герменевтикасында жүзеге
асырыла бастаған тәсілдердің мазмұны туралы терең ойлаған. Рух
феноменологиясында философ тікелей сезімдік шынайылықтан абсолютті білімге
дейінгі қозғалысты ашып көрсетеді. Сана-сезім, түйсік, ой-толғам, субьект,
обьект, рух, адамгершілік, ахлақ, дін және т.б. талдауға алынады. Гегель
абсолютті болмысты субстанция ретінде емес, субьект ретінде бейнелеуге
тырысады. Феноменология абсолютті білім жолындағы білімнің тарихы ретінде,
ал дін философияның алдындағы қозғалысты көрсетеді. Гегель тікелей немесе
табиғи діндерді бөліп көрсетеді: рух өзі туралы табиғи және тікелей кейіпте
біледі. Табиғи дін табиғилықтың нәтижесі ретінде алға шығады. Гегель діндер
тарихын біртұтас процесс ретінде көреді. Табиғи дін рухани және табиғи
құбылыстың біртұтастығы ретінде көрініс табады. Адам табиғатында сезімдік,
табиғи білім мен табиғи ерік бар. Бірінші сиқыр адам тікелей билігін
жүргізе алатын табиғат құбылыстарымен байланысты. Екінші сиқыр - бұл
өзіндік құбылыстарға, яғни Күнге, Айға, аспанға, теңізге қарым-қатынасы.
Сиқырдың әрі қарайғы дамуы жануар мен фетишизм культінің пайда болуына
әкеледі[6, 35].
Гегельдің дінтануға қатысты идеяларының көбісін Фейербах сынап
тастады. Дінді зерттеудегі өз міндетін Фейербах дін құпияларына эмпирикалық
немесе тарихи-философиялық талдау жүргізуімен көреді. Жаңа философия
теологияны антропологияға біріктірді. Теология тек ақылда ғана емес,
жүректе те қалыптасады.
Діннің пәні мен мазмұны адам, антропология, адамның тікелей мәні болып
табылады. Сондықтан Фейербахтың Христиандық мәні атты еңбегі адамның
жалпы мәнін талдаудан басталады. Фейербах дін адамның айуаннан мәндік
айырмашылығын көрсетеді дейді: айуандарда дін болмайды. Бұл айырмашылық
санада болады. Адам қос өмір сүреді – сыртқы және ішкі; адамның ішкі өмірі
оның тегімен, мәнімен байланысты. Адам ойлайды, өз-өзімен кеңеседі. Адам
бір мезгілде Мен және Сен бола алады[7, 265].
Э.Б.Тайлор 1861 жылы Алғашқы мәдениет атты еңбегінде дін анимизмнен
шыққан деген пікірді жақтады. Оған қарағанда алғашқы адамдар әрбір дененің
рухы болғанына сенген. Алғашқы қауымдағы адамдар арасында өлген адамның
рухы – түс, елес сияқты жағдайларда адамның көзіне көрініп, адамның жаны
өлгеннен кейін де араларында жүре береді деген сенімді туғызған. Осының
нәтижесінде рухтар тірі адамды қорғап-қолдайды деген сенім қалыптасып, ата-
баба рухына табыну культіне, яғни анимизм сенімінің тууына жол ашқан.
Кейінгі замандарда осы рухтар адам түсінігінде жаңбыр, от, бұлақ жел т.б.
табиғат күштерін басқаратын құдайларға айналып, политеистік (көп
құдайшылдық) сенім пайда болған. Бұл да қоғамдағы адам сенімі дамуының
нәтижесінде бір құдай сенімінің (монотеистік) тууына жол ашқан дейді[8,
18].
Х.Спенсер де алғашқы адамдар ата рухтарына табынды деген көзқарасты
қолдаса, Дж. Фрэзер дінді сиқырдан шыққан деген пікірді ортаға тастады.
Фрэзердің пікірі бойынша алғашқы адамдар сиқыр арқылы басқа нәрселерді өз
пайдасына асыруға тырысып, осының нәтижесінде дін пайда болған.
Тотемшілдік теорияның белсенді қорғаушысы В.Р.Смиттің көзқарасы
бойынша алғашқы қауымдағы тайпалар, өздерін белгілі бір жануар не
өсімдікпен туыс санаған (тотем) және тотемдеріне құрмет ретінде табыну
немесе құрбан шалу сияқты діни рәсімдер осы түсініктен пайда болған.
Діннің пайда болуын тотемизмге негіздеушілердің көрнекті өкілдерінің
бірі З.Фрейдтің Тотем және табу атты кітабында дінге тотемизм тұрғысынан
психоаналитикалық түсінік беруге тырысты[10].
Социолог Э. Дюргкеймнің Діни өмірдің қарапайым формалары (1912) атты
кітабындағы діннің пайда болуы жайлы көзқарасына қарағанда діннің негізі
бір нәрсені қасиетті санау, бұл да қоғамдық ортаға байланысты. Қасиеттілік
– қоғамдағы адамдардың қасиетті санағанында жатыр. Бұл пікір қазіргі
кездегі қоғамдағы діни өмірдің рөліне байланысты дін социологтарының
көпшілігі қолдайтын көзқарас болып табылады[11, 78].
М.Мюллердің пікірі бойынша адамның табиғат құбылыстарынан қорқуынан
шыққан. Бұл көзқарас натуризм деп аталады. Натуризм адамның қоршаған
ортаға табынуы немесе табиғат құбылыстарын құдай ретінде санауы деген сөз.
Осы көзқарасты қолдаған М.Мюллер индуизмнің қасиетті кітаптары Ведаларды
дәлел ретінде келтіреді. Ведалардағы құдай есімдері агни - от, диаус -
аспан сияқты табиғат құбылыстарының аттарына ұқсас келеді. Демек,
М.Мюллердің пікірі бойынша алғашқы қауымдық құрылыста адамдар табиғат
құбылыстарынан қорыққан, сосын оған табына бастаған [12, 165].
Діннің пайда болуы жайында жоғарыда баяндалған көзқарастарға қарсы,
алғашқы қауымдық монотеизм теориясы да бар. Бұл теорияға қарағанда
адамзаттың ең ескі діні тек тәңірлік сенімі бар дін.
Зигмунд Фрейд дербес діндарлықты жеке адамға тән невроз деп, ал дінді
әмбебап ұжымдық невроз деп атады. Дін дербес невроздың қаупінен қорғау
құралы ретінде мәдениетте маңызды роль атқарады. Фрейд: Тарихқа дейінгі
болып өткен процестердің салдары ұзақ уақыт бойы мәдениетке әсер етіп
келді. Дінді бұл жағдайда жалпыадамзаттық мәжбүрлеуші невроз қатарына
жатқызуымызға болады, ол Эдип кешенінде көрініс табады деп жазады. Дінді
әмбебап неврозға теңей отырып, Фрейд сонымен қатар дінді бұлай салыстыру
оның мәніне кедергі келтірмейді деп жазады. Мұның барлығы жай әншейін
салыстыру, осы арқылы біз әлеуметтік құбылысты ұғуға талпынамыз. Жеке
патология бізге толыққанды аналогия ретінде көрінбейді.
Фрейдтің пікірі бойынша дін үш функцияны атқарады. Біріншіден, ол
адамның әуесқойлығын қанағаттандырады, әлемнің пайда болуы мен дамуына
түсініктеме береді, яғни ғылым өзінің қол жеткізген жетістіктері арқылы
қандай кеңістікті ашуға талпынса, дін бұл тұрғыда онымен бәсекелеседі.
Екіншіден, дін адамның өмірдің қиыншылықтары мен қауіптері алдындағы
қорқынышын сейілтеді, үмітке толтырады, оларды бақытсыз шағында жұбатады.
Бұл қызметі бойынша оның әсері мықты, дін бұл тұрғыда онымен бәсекелесе
алмайды. Үшіншіден, дін қағида мен өсиеттерден құралған, ырымдар мен
тыйымдарды алға тартады. Ғылым тек айғақтар мен дәлелдерге ғана сүйенеді
дейді.
Фрейдтің пікірі бойынша, діндарлық, барлық діндер сияқты, сондай
түсініктемеге ие – бұл ұлы оқиға, осыдан кейін кейін адамзат тыныштық таба
алмады, және сондықтан қайта-қайта ұрпақтан-ұрпаққа тәубе етуді міндеттеу
керек [12, 314]. Осылайша, Фрейд діндарлық құбылысының екі негізі бөлініп
алынады: тотемдік құрбандық және ұлдың әкеге қарым-қатынасы сарыны. Бұл
бойынша Фрейд тотемдік дастархан кезінде құдірет-кие қандай кейіпте пайда
болады деген сұрақты қояды және соған жауап береді – бастапқыда ол тотемдік
құрбандық болды және тек діни сезімнің дамуының кейінгі сатыларында ғана
тотемдік жануардан тәңірге айналды дейді. Және Фрейд дербес адамның
психоаналитикалық зерттеуіне сілтеме жасайды: әрқайсысы тәңірді өз
әкесінің кейпінде жасап алады, оның тәңірге деген жеке қатынасы әкесіне
деген қатынасқа тәуелді және сонымен бірге бұл сезім тербеліп, толқиды
[13, 177]. Бұл Фрейдті заманауи адамның діндарлығын талдауға тырысқан
тұжырым жасауына жеткізді. Ол мұны бұқаралық психиканың психикалық
деңгейінде табады, онда дербес адамның өмірінде болып жататын рухани
үдерістер жүреді [13, 186]. Фрейдке сәйкес, психикалық үдерістер ауызша
аңыз-әпсаналар мен дәстүрлердің арқасында келесі ұрпақ өкіліне жетеді,
бірақ психикалық диспозициялар да мұра ретінде қалып отырады [13, 190].
Фрейдтің пікірі бойынша әрбір адам өзінің бейсаналы рухани құрылғысына ие,
бұл оған басқа адамдардың реакциясын түсіндіруге, яғни басқа адам өзінің
сезімін білдіру кезінде жіберіп алған ақауды түзетуге мүмкіндік береді.
Өзінен кейін ата-бабаға бастапқы қатынас үлгісін қалдырған рәсімдерді,
салтанатты шаралар мен жоралғыларды осындай жолмен бейсаналы ұғыну жүзеге
асады, сонымен қатар келесі ұрпақ өкіліне де бұл сезім мұраға қалады [13,
191]. Діндарлықты белгілі бір психикалық күйлердің шоғыры ретінде қарастыра
отырып, Фрейд діндарлықтың маңызын зерттеуде бұған тоқталмайды. Бір
сағымның болашағы атты еңбегінде ол инфантилизм бөлігі ретінде алдын алу
міндеттелетін діни көріністерді талдайды [14, 124]. Фрейд бойынша, діни
түсініктер мәдениеттің психикалық жабдығының ең маңызды бөлігі болуы
ықтимал [15, 285]. Бұның айрықша даму тарихы бар және ол адам діндарлығы
психологиясының айрықша белгісі болып табылады: Алғашқы қадамның өзінен-ақ
сәттілікке қол жеткіздік, және бұл қадам табиғаттың адамға айналуымен
түйінделеді. Артық күштер мен тағдырсыз артқа шегінуге болмайды, олар
әрқашан жат қалпында қалады. Бірақ егер апатты жағдайда адамның өзінің жан-
дүниесіндегі сияқты құмарлықтар өршіп тұрса, егер тіпті өлімнің өзі
кездейсоқ қана нәрсе емес, зұлым еріктің зорлық әрекеті болып табылса, егер
жан-жақта адам табиғатында ол дербес қоғамда білмейтін тіршілік иесі жатса,
онда жеңіл күрсініп, өзін зұлымдық әлемінің құрсауында қалғандай сезінуге
болады, үйдегі сияқты өзінің мәнсіз қорқынышын психикалық тұрғыдан өңдеуге
болады. Адам бұрынғыдай қорғансыз қалуы мүмкін, бірақ оны енді дәрменсіздік
құрсап тастаған, ең болмағанда, бақылай ғана алады; тіпті мүлдем қорғансыз
қалыпқа түсуі мүмкін, осы адамнан тыс зұлым тіршілікке қоғамда пайдаланатын
құралды қолдануға болады ғой: оны көндіріп көруге, тыныштандыруға, сатып
алуға, осыған ұқсас ықпалмен оның күшінің бөлігінен айыруға жол ашық.
Алғашқыда Зигмунд Фрейдтің шәкірттерінің бірі болған, кейіннен кейбір
көзқарастар бойынша одан жырақ кеткен неміс психологы Карл Гюстав Юнг дінді
өсиет, қағида ретінде танымайтындығын ашық айтады. Сенім жүйесі бастапқы
діни тәжірибенің кодталған және догматталған пішіндері ретінде көрініс
табады. Тәжірибенің құрылымы қатаң, жақсы дайындалған құрылымда көрінеді.
Бастапқы тәжірибенің жүзеге асырылуы мен туындауы рәсімдер, діни жоралғылар
сипатында болған.
Юнг бойынша, жан табиғи түрде психологиялық теңдік шарасыздығынан
діндарлық қасиетке ие болады, бірақ діндарлық ұзақ уақыт дербес, жеке
жанның тәжірибесіне айналғанға дейін сыртқы форма қалпында қалуы мүмкін.
Және дербес тіршілік етудің басты міндеті архетип санасына Құдай
бейнесін, оның сәулесі мен әсерін жеткізу болып табылады. Сондықтан
адамзаттың барынша толық діни психикалық тәжірибесін, оның тәңір туралы
түсінігін және онымен байланысты толқынысын Юнг дербестік ұжымдық
бейсаналық түпнегізі арқылы ашты. Дербестік - ең жоғары және қол жеткізу
өте қиын ұғым, бұл Юнгтің пікірі бойынша, дербестік өзінің жеке тіршілігін
дәлелдемегендіктен, яғни өз-өзін сын тезіне ала алмайтындықтан,
философиялық идея болып табылмайтындығына қарамастан, оның теориясындағы
орталық түпнегізге айналған. Зияткерлік тұрғысынан қарағанда, бұл бар
болғаны қолданыстағы жорамал. Сол мезетте эмпирикалық рәміздер өте жиі
нақты нуминоздылыққа, яғни априорлық эмоциональды құндылыққа ие болады...
Осылайша, дербестік өзіне ұқсас басқа идеялардан ерекшеленетін архетиптік
идея ретінде тұжырымдалады, ол өз мазмұны мен өз нуминоздылығының арқасында
орталық орынды еншілейді.
Ағылшын ғалымы Тэйлордың анимизм теориясына алғаш қарсы шыққан шәкірті
А.Ланг оңтүстік-шығыс Австралия алғашқы қауымдары діндері жайындағы соңғы
мәліметтерге сүйеніп, оларда ешқандай анимизм сенімі кездеспейтіндігін,
керісінше біртәңірлік сенімі болғандығын дәлел ретінде келтіреді.
Қазіргі кездегі ғылымдар өздерінің зерттеу объектісіне байланысты
бөлінеді. Дінтану ғылымы да діндер дарихы, дін феноменологиясы, дін
социологиясы, дін психологиясы сияқты ғылым салаларын қамти, жеке бір
ғылым саласы ретінде қалыптасқан. Кейбір ғылым иелері бұған дін
философиясын да қосады, тіпті дін этнологиясын да дінтану ғылымының бір
саласы ретінде қарастырады.
Дінтану ғылымы ХІХ ғасырдан бастап Англия, Франция және Германияда
діндерді ғылыми тұрғыдан зерттеудің нәтижесінде жеке бір ғылым ретінде
қалыптасты. Әсіресе, ХІХ ғасырда діннің мәнін рационалды түрде
түсіндірудің нәтижесінде дінтану ғылымы ерекше даму жолына түсті.
Діндердің принциптерін, олардың пайда болуы мен дамуын, дұға, құрбан,
құдай түсінігі, ғибадат, діни рәсімдер сияқты діннің құрылысын, діннің
қоғамдағы рөлі, маңызы, жеке адамның психологиясына әсерін, діннің
дәстүрмен, мәдениетпен байланысын т.б. зерттеу дінтану ғылымының үлесінде.
Дінтану ғылымы жоғарыдағы мәліметтерді зерттеуде психология,
социология, мифология, этнология немесе этнография, археология, өнер
тарихы, фольклор, философия, мәдениеттану, филология, лингвистика
ғылымдарымен тығыз байланысты.
Дін жеке адамның әрекетімен, қоғаммен, мәдениетпен т.б. байланысты
ауқымды бір құбылыс. Сондықтан оны ғылыми тұрғыдан зерттейтін дінтану
ғылымы өз ішінен бірнеше ғылым салаларына бөлінеді.
Діндер философиясы дінтанудың базалық бөлімі болып табылады. Философия
өзінің даму барысында дінді қарастыру пәні болып келді (әрине, әр түрлі
философиялық бағыттардағы әр ойшылдарда көрсетілген мәселелерді өңдеу
бірдей болмағанмен де діннің мәніне жету тарихи-философиялық процестің
құрамдас бөлігіне айналды. Дін философиясының философиялық аймақтағы арнайы
пән ретінде бөлінуі XVIII-XIX ғасырларда жүрді. Бұған үлес қосқандар
ағылшын философы Д.Юм (1711-1776), француз философы П.А.Гольбах (1723-
1789), неміс философы И.Кант (1724–1804), неміс теологы мен философы Ф.
Шлейермахер (1768–1834), неміс философтары И.Г. Фихте (1762–1814), Ф.В.Й.
Шеллинг (1775–1854), Г.В.Ф. Гегель (1770–1831), Л.А. Фейербах (1804–1872),
Э. Гартман (1842–1906), голландтық теолог пен дін тарихшысы К.П. Тиле
(1830–1902), дания теологы мен философы С. Кьеркегор (1813–1855), орыс
философы B. C. Соловьев (1853–1900) және басқалар.
ХІХ ғасырда дін мәселелері әр түрлі философия бағыттары көрнекті
өкілдерінің туындыларында жетілдірілді. Дін философиясының мазмұны
философиялық ұғым мен аталмыш обьектінің тұжырымдамасынан құралады. Бұл
тұжырымдамалар алуан түрлі, ол бойынша дінді түсіндіру қандай да бір аралық
принциптер – натурализм, материализм, экзистенциализм, прагматизм,
позитивизм, аналитикалық философия, философиялық антропология, персонализм,
неотомизм және т.б. принциптердің талдау жүйесінде жүзеге асады. Дін
философиясынан діни философияны бөліп алуымыз қажет. Соңғысы діни
дүниетанымнан келіп шығатын кешендер ұғымдарды, идеяларды, Құдай туралы
және әлем туралы (онтология мен метафизика), адам туралы (антропология),
қоғам туралы (социология, историософия), таным туралы (гносеология және
эпистемология), құндылықтар туралы (аксиология) түсініктерді бөліп алады.
Діни философия дінді де онтологиялық, антропологиялық, гносеологиялық және
басқа да мәселелерді шешу кезінде зерттеу обьектісіне айналдырады.
Философияның түйткілді аймақтарының ішіндегі барынша маңыздысы болып
табылатындар: 1) діни білімдердің жалпы жүйесінде дін философиясының
мәртебесін, діннің философиялық мәнін ұғыну саласын, обьектіге жетудің
әдістері туралы мәселені (метамәселелер) шешуді шығару; 2) маңызын зерттеу,
діннің философиялық ұғымын жетілдіру, оны анықтау барысының мүмкін болатын
принциптерін ашу; 3) діннің онтологиялық және гносеологиялық негіздерін
және алғышартын зерттеу; 4) діни дүниетаным, онтология, гносеология, ойлау
және тіл ерекшеліктерін талдау; 5) Құдай туралы діни ілімдердің мазмұнын,
оның болмысының негізін, бұл ілімдердің одан бөлек субстанциялық
парадигмалармен үйлесуін ашу; 6) діни философияның мазмұны мен құзіретінің
шығуы.
Дін социологиясы ғылыми пән ретінде ХІХ ғасырдың ортасында қалыптаса
бастады. Діни социологиясының жақын көздері ретінде XVII-XVIII ғасырлардағы
неміс философтары Т. Гоббс (1588-1679), Г. Болинброк (1678-1751), француз
философтары және XVIII ғасырдағы қоғамдық-саяси ой өкілдері Ш.Л. Монтескьё
(1689–1755), Ж.Ж. Руссо (1712–1778), К.А. Гельвеция (1715–1771), әсіресе
ХІХ ғасырдағы философтар, тарихшылар және алғашқы социологтар – американ
тарихшысы мен этнографы Л.Г. Могран (1818–1881), француз философы мен
социологы О. Конт (1798–1857), ағылшын философы мен социологы Г. Спенсера
(1820–1903), сонымен бірге жоғарыдағы айтылған неміс философтары. Дін
социологиясының негізін салушылар неміс социологы, тарихшы, философ М.
Вебер (1864 – 1920), француз социологы, философ Э. Дюркгейм (1858-l9l7),
неміс философы, социолог Г. Зиммель (1858–1918), неміс теологы және
философы Э. Трёльч (1865–1923) болып табылады.
Дін социологиясы пәнінің анықтамаларының бірі келесілер болуы мүмкін:
ол дінді қоғамдық шағын жүйе ретінде зерттейді, діннің қоғамдық негіздерін,
оның пайда болуының қоғамдық заңдылықтарын, дамуын, қызметін, оның
элементтері мен құрылымын, орнын, қоғамдық жүйедегі ролін, осы жүйеге басқа
элементтердің әсерінің құзіретін зерттейді. Дін социологиясы құрамына
кіретіндер: 1) діннің, оның тарихтағы негіздерінің және топ пен индивид
өміріндегі қоғамдық-маңызды сипаттамаларын ашатын фундаменталдық жағдайлар;
2) діннің әр түрлі феномендері туралы білім – діни сана-сезім, культ, қарым-
қатынас, бірлестіктер, ұйымдар және т.б. туралы.
Дін психологиясы ғылыми пән ретінде ХІХ ғасыр аяғында – ХХ ғасыр
басында қалыптасты. Оның қалыптасуы мен дамуына елеулі үлес қосқандар неміс
психологы, физиолог, философ В. Вундт (1832–1920), американ психологы
С.Холл (1844–1924), американ психологы және философы У. Джеймс (1842–1910),
неміс философы В. Дильтей (1833–1911), американ психологы Дж. Леуба
(1868–1946), француз философы, социолог, психолог және этнограф Л. Леви-
Брюль (1857– 1939), француз психологы Т. Рибо (1839–1916), американ
психологы Э. Старбек (1866–1947), француз психологы Т. Флурнуа (1854–1920)
және басқалар.
Дін психологиясында дінді зерттеуге жалпы психологиялық, сол сияқты
әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қарастыру жүзеге асырылады. Аталған пәнге
төмендегідей анықтама беруге де болар еді: ол тұлғалық, топтық және жалпы
психологиядағы (талап, сезім, көңіл-күй, дәстүр және т.б.) діни
құбылыстардың пайда болу, даму және қалыптасу заңдылықтарын, осы
құбылыстардың бағытын, мазмұнын, құрылымын, олардың діни кешендегі орны мен
ролін, тұлға, топ, қоғам өмірінің діннен тыс аясына әсерін зерттейді.
Діннің психологиялық теориясы 1) діннің психологиялық негіздері туралы
ілімді; 2) тұлғаға және топқа қатысты діни-психологиялық құбылыстардың
(қасиет, процестер, қалыптар) құзіретінен шығатын орындар жиынтығын; 3)
діни-психологиялық тәжірибенің алуан түрін ашуды; 4) діни әрекеттің және
қарым-қатынастың психологиялық аспектілеріне – культ, діни уағыздарға,
оқытуға, тәрбиелеуге, дінге сенушілер қоғамына және т.б. талдау; 5)
діниліктің психологиялық зерттеулерінің әдістемесі. Процестер, қалып-
күйлер, тұлғалық қасиет индивидтердің анықталған қоғамдық жүйеге,
сыныптарға, қабаттарға, этностарға, демографиялық және кәсіби топтарға,
діни бірлестіктер мен қауымдарға жататындығымен байланысында талданады.
Дін феноменологиясының негізі ХХ ғасырда қаланған. Дін феноменологиясы
мәселелерін жетілдіруде айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар ретінде француз
ғалымы П.Д. Шантепи де ла Соссе (1848–1920), неміс философы мен теологы Р.
Отто (1869–1937), голланд теологы мен дінтанушысы Г. Леув (1890–1950),
неміс философы мен социологы М. Шелер (1874–1928), неміс философы және
теологы Ф. Хайлер (1892–1967), голланд дін тарихшысы К.Ю. Блеекер
(1898–1983), ағылшын және франкотілдер философы мен тарихшысы М. Элиаде
(1907–1986) және басқалары. Дін феноменологиясының дамуына үлкен ықпал
еткендер феноменологиялық неміс философы Э. Гуссерль (1859–1938) болды.
Басқа бөлімдерден ерекшелігі феноменология дінтануының жеке пән
ретінде қалыптасу деңгейі төменгі дәрежеде; оның пәні туралы,
феноменологияның теологиямен, діннің тарихы мен философиясымен өзара
байланысы туралы талас-тартыстар толастамаған. Қазіргі таңда дін
феноменологиясының маңызды ұғымдары ретінде қарапайымға қарағанда киелі
ұғымдар (киелі зат, киелі сан, киелі кеңістік және уақыт) болып
анықталады.
Дін тарихы дінтану бөлімі ретінде дін философиясына ұқсас, алдыңғы үш
бөлімнен де ерте қалыптаса бастаған. XVIII ғасырда дін тарихы мәселелері
француз ағартушысы энциклопедист Ш. де Брос (1709-1777), француз ғалымы
және философы Ш.Ф.Дюпюи (1742-1809) шығармаларында көрініс тапты. ХІХ
ғасырда дін тарихының дамуына неміс теологтары мен тарихшылары, дін
ілімінде тюбинген мектебі деп аталған ұйымның өкілдері аз үлес қосқан жоқ.
Олар Ф.К. Баур (1792–1860) және Д.Ф. Штраус (1808–1874) еді. ХІХ ғасырдан
бастап дін тарихы көптеген зерттеулер әрекетінің аймағына айналды, бұлар
швейцар тарихшысы мен құқықшысы И. Бахофен (1815–1887), француз тарихшысы
Ф. де Куланж (1830– 1892), француз жазушысы, тарихшы және филолог-
шығыстанушы Ж.Э. Ренан (1823–1892), ағылшын тарихшысы, шығыстанушы У.
Робертсон Смит (1846–1894), ағылшын тарихшылары мен этнологтары Э.Б. Тайлор
(1832-1917), Дж. Фрэзер (1854–1941), неміс тарихшысы Ю. Вельгаузен
(1844–1918), неміс тарихшысы мен философы А. Древс (1865–1935) австриялық
теолог, этнограф және лингвист В. Шмидт (1868–1954), ресейлік тарихшылар
Ф.И. Щербатской (1866–1942), В.В. Бартольд (1869–1930), А.Б. Ранович
(1885–1948), Р.Ю. Випнер (1859–1954), дінші және тарихшы А.В. Карташов
(1875–1960) және басқалар болды.
Дін тарихы замандар бойы ілгері жылжып келе жатқан дін құбылыстары
әлемін оның әр қырында суреттейді, әр түрлі діндердің өткенін тудырады,
дүниеде тіршілік кешкен және тіршілік ету үстіндегі көптеген діндер жайлы
ақпараттарды жинақтайды және сақтайды. Діннің шығуы, сенімнің ілкі түрлері
(археология, этнография, салыстырмалы тіл білімі, т.б.) зерттеледі. Зерттеу
жалпы діндер тарихы, бір дін тарихы немесе конфессия, дін және конфессияның
еларалық тарихы желісінде жүргізіледі.
1.2 Англиядағы дінтану зерттеу мектептерінің ерекшеліктері
Ағылшын дінтану ғылымында жалпы дінтану ғылымына тән барлық мектептің
көзқарастары, теориялары жетілдіріліп, дамытылып отырды. Көптеген дінтанушы
ғалымдар, мәселен, А. Грили, Э. Тайлор, Дж. Фрэзер Тәңірдің барлығын
дәлелдеу жолында этнологиялық және мифологиялық мектептердің қалыптасуына
негіз болып, тың идеялар ұсынды. Ағылшын қоғамы плюралистік қоғам болып
саналады. Плюралистік қоғамдағы діндерде салыстырмалы діндер тарихы немесе
дін зерттеулері тәсілдері кеңінен таралған. Оның ішінде феноменологиялық
мектептің де айрықша маңызы бар. Ағылшын дінтанушысы Шефферд
Феноменологиялық тұжырым: Дін ілімінің зерттелуі деген мақаласында
феноменологиялық тәсілдің басқа діндердің ортақ, ұқсас қасиеттері мен
ерекшеліктерін анықтау үшін мәні зор екендігін айқындайды. Англияда сонымен
қатар теологиялық (конфессиональдық) мектеп, философиялық және
социологиялық мектеп, биологиялық және психологиялық мектеп, этнологиялық
мектеп пен мифологиялық мектеп өкілдері дінтану саласында өнімді еңбектер
қалдырған. Карен Армстронгтың Тәңір тарихы еңбегі мен басқа да дін
жайындағы зерттеулеріне бұлардың бай шығармашылық мұраларының ықпалы
тигендігі сөзсіз. Бұл бөлімде Англиядағы дінтану мектептерінің қалыптасуы
мен негізгі ерекшеліктері сөз болады.
Теологиялық (конфессиональдық) мектеп
Теологиялық (конфессиональдық) мектеп қандай да бір діни тәжірибенің
негізінде дінді ішінен ұғынуға талпынады. Англиядағы христиан
зерттеушілерінің осы мектеп өкілдерінің дінді қалай түсіндіретіндігін
қарастырайық. Олардың идеялары католицизм, протестантизм, правословия
конфессияларына тәуелді болса да, кейбір мәселелерде олар бір-бірімен
келісімге келеді.
Бәрінен бұрын түсініктеме Тәңірді діннің іргелі түпнұсқасы,
абсолютті пәні ретінде қарастырудан шығады. Бұл көзқарас бойынша дін
мызғымас прафеномен, айрықша текті өлшем ретінде көрініс табады. Ол
Тәңір мен Оған құлшылық ететін адамның өзара байланысы арқылы қалыптасады;
Тәңірдің әрекетін сезіне отырып, адам шартсыздыққа бағытталған жауабын
береді. Ол мінәжат үлгілерінде, рәсімдік жоралғыларда, қауымдастықтардың
қалыптасуында, өмірдің этикалық бейнесінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар діни наным-сенімдердің ертедегі формалары – анимизмді,
сенім және т.б., сол сияқты шығыстық діни жүйелерді зерттеу – ғалымдардың
діннің Тәңірмен байланыс туралы христиандық түсінігінің әмбебап еместігін
дәлелдеген тұжырымдамасына негіз болды. Мәселен, ағылшын лютерандық
зерттеушісі Н. Зедерблом парсылық діндерді зерттеу негізінде мынадай
тұжырымға келді: Киелілік діндегі айқындаушы сөз: ол Тәңір ұғымынан да
маңызды болып табылуы мүмкін. Ақиқат дін белгілі бір Құдірет түсінігінсіз-
ақ өмір сүруі мүмкін, бірақ киелі мен профанды қасиеттердің арасын
ерекшелемейтін түпнұсқа діндер де жоқ дейді [16, 162]. Киелілік,
байланыстылық ақиқат діндердің маңызды белгілерін қалыптастырады.
Конфессиональды дінтануда дінді түсіндірудің басқа да нұсқалары бар:
Абсолют, құдіретті, нуминозды, трансценденция және басқа да
ұғымдардың көмегімен діндегі Тәңірлік ұғымдарды айқындауға болады.
Ұстанымдардың айырмашылығы дінді теологиялық тұрғыдан түсіндіру тарихынан
бастау алады.
Дінтану ғылым саласы ретінде қалыптаса бастаған кезінде дінді
түсіндірудің екі тәсілі байқалды: шеткі супранатурализм тұрғысынан және
теологиядағы тарихи мектеп тұрғысынан. Христиан теологиясында пайда болған
супранатурализм ықпалымен құдіретті ұғымы дінді анықтауға қолданылды.
Хонигсгеймнің пікірі бойынша дін терминін құдіретті күштер бар және
олармен қарым-қатынас құру мүмкін әрі маңызды деген нанымға негізделген кез-
келген көзқарасты белгілеу үшін дін терминін қолдану қажетті [17, 511].
Супранатурализм христиан дінінің жоғарғы дәрежедегі ашықтығынан
келіп шықты және сол арқылы Мәңгілікке жетуге болады деген түсінік
қалыптасты. Бірақ бұл негізде қалыптасқан дінді өнімсіз бастапқы феномен
ретінде қарастыру христиандықтың қоғам дамуына тәуелділік фактісімен
қайшылыққа келді. Христиан дінінің әртүрлі қоғамдық қатынастармен
байланысын теологиядағы тарихи мектеп өкілдері ұсынды. Протестант теологы,
тарихшы және дін социологы Э. Трельч осы мектептің жүйелеушісі ретінде
дінді (христиан) талдауға дінді зерттеудің тарихи тәсілін ұсынды. Ол
дінді өзіндік құндылықтар жүйесіне жатқызса да, сонымен қатар оған қол
жеткізудің ғылыми мүмкіндігін ашып көрсетті. Ол рухани күштер қоғамдық
жағдайлар ықпалына ұшыраған деп санайды және христиан дініне экономикалық,
институциональдық және басқа да қатынастардың әсерін айқындауға тырысады.
Дін бір уақытта обьективті тарихи шындықты және Тәңірге субективті
қатынасты көрсете алады. Жекелеген кісілер мен ұжым әмбебап, әлемдік
Құдіретті күшпен байланыс құрады. Ол христиан дінінің дербестігінің негізін
құрайды.
Әрі қарай конфессиональды дінтануда дін мен оның қоғаммен арақатынасын
ұғыну үшін екі жағдай дамып шықты: дихотомиялық және трансцендентті-
имманентті. Дихотомиялық таным дін мен қоғамды дербес шамалар ретінде
айырып көрсетуден шығады. Трансцендентті тұжырым (лат. Transcendens –
шектен шыққан) діннің мәні мен мазмұнын мойындайды. Бұлар – мәңгілік
ақиқаттар, уақыттан тыс ұстанымдар, тарихтан тыс дақылдар,
трансцендентті мазмұн және т.б. Діннің құбылыстары, көріністегі бейнелері
– ұйымдар мен мекемелер, сенушілердің мінез-құлықтары мен қарым-қатынастары
діннің әлеуметтік қыры болып табылады. Трансцендентті-имманентті
түсініктеме (лат. Immanens – ішкі дүниеге тән қасиет) қоғам мен дінді
біріктіруге ұмтылады: дін қоғамға тән құбылыс, ол қоғамның ішінде өмір
сүреді және белгілі бір уақытта оның шегіне де шығады.
Трансцендентті ұғымы схоластикада пайда болды және сезімдік
тәжірибенің, эмпирикалық танымның шегіне шығатын барлық нәрсені қамтыды.
Имманентті себептер мен әрекеттер заттардың өзіне тән болып саналды, ал
трансцендентті әрекеттер деп олардан тыс, олардың болмысының шегінде
орналасқан құбылыстарды атады. Трансцендентті түсінік діни (және
метафизикалық) танымның пәні ретінде қарастырылды. Схоластикада бұл ұғыммен
трансцендентальды деп аталатын ұғым байланысты. Трансцендентальдар ауқымына
ақиқат, қайырымдылық, шындық, біртұтастық ұғымдары кіреді.
Қазіргі дінтануда бұл ұғымдар әртүрлі түсіндіріледі. Сонымен қатар
дихотомиялық түсініктемені де мысал ретінде келтіруге болады. Ағылшын
протестант теологы және философы Р.Отто дін киені бастан кешіру, оның
пәні нуминозды (лат. Numen – құдіретті күш, билік) күш деп атады. Діни
тәжірибе шектеулі ұғымдарға сыймайды. Адамның көңіл-күйіне әсер ететін
киелі күш діни тәжірибе кезінде жүзеге асады. Бір жағынан, ол mysterium
tremendum (лат. – құпия қорқыныш) болып табылады, адамның құдіретті
қорқынышы мен дірілін оятады. Отто бұл тұрғыда Кант идеяларына жүгінеді.
Киелілік apriori күрделі категориясы ретінде анықталады. Адам белгілі бір
деңгейге дейін нуминозды сезімді бастан кешіруге қабілетті.
Ағылшын дінтанушысы А. Грили діни тәжірибенің бір түрі ретінде адамның
өз өмірінің мәні туралы сұрақ қоя бастауын келтіреді. Діннің мәні –
трансцендентті болмыстың сигналдарын өзіне жинақтауында деп көрсетеді.
Трансцендентті-имманентті түсініктеме теологиядағы модернистік ағымдардың
ықпалымен дамып жетілді. Зайырлы, секулярлы әлем мен дін – бір-бірін жоққа
шығармайтын қайшылықтар. Дінді дәстүрлі рәсім, культ, шіркеу, теология мен
оның О дүниедегі Тәңір туралы қағидасы деп түсіну ғылыми негізде күмәнді
болып қарастырылады.
Ағылшын евангелиялық теологы және социологы П.Л. Бергер неміс
зерттеушісі Т.Лукманмен бірге дінді феноменологиялық дін социологиясы
тұрғысынан талдайды. Олар ғылыми теориялық (идеология және басқалары) және
күнделікті білім арасына айырмашылық қояды. Бергер персона мен қоғам
арасындағы өзара қарым-қатынасты диалектикалық тұрғыдан түсінеді. Оның
пікірі бойынша қоғам диалектикалық құбылыс болып табылады, ол адамның өнімі
болғанына қарамастан, сонымен қатар тұрақты түрде продуценттерге де ықпал
етіп отырады. Диалектиканың маңызды аспектілері ретінде экстернализация мен
интернализация процестері қарастырылады. Бұл процестердің өзара әрекеттерін
Бергер гипотетикалық мысалдар көмегімен танытады. Мүлдем әртүрлі
мәдениеттердің өкілдері ауасыз мәдени кеңістікке тап болады және олар бір-
бірімен қарым-қатынас орнатуға мұқтаж. Бұл кезде экстернализация үрдісі
жүреді. Бұл байланыс жасанды механизмдер – ым-ишара, қимылдар арқылы
жүзеге асырылады. Өз кезегінде жекелеген адам қоғамдық ережелерге
бейімделуге міндетті (интернализация).
Мәдениет немесе Бергер айтқандай, Номос (грекше. Vouos – жоралғы,
тәртіп, заң) адамның өмір сүруі үшін өте қажетті, өйткені адам сол арқылы
мән табады, өмірдегі өз орнын айқындайды. Мәнге деген мұқтаждық мінез-
құлықтың туабітті тәсілдері болмаған жерде күйзеліске ұшырайды.
Космостың тұрақтануы күнделікті өмірдің құбылмалы жағдайларына
негізделмейді. Шынайы тұрақтылықты тек дін ғана қамтамасыз етеді. Дін, -
деп жазады Бергер, адамның киелі Космосын жасауға деген батыл талпынысы.
Яғни дін қасиетті тәсілдермен космизация болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz