Карен армстронгтың «Тәңірінің тарихы» еңбегіне дінтанушылық талдау

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 105 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ -297. 9

Қолжазба құқығында

ЕРАЛИЕВА САЛТАНАТ АСЫЛХАНОВНА

КАРЕН АРМСТРОНГТЫҢ «ТӘҢІРІНІҢ ТАРИХЫ» ЕҢБЕГІНЕ ДІНТАНУШЫЛЫҚ ТАЛДАУ

6М020600 - ДІНТАНУ мамандығы бойынша гуманитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін магистрлік диссертация

ТҮРКІСТАН - 2016

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

Қорғауға жіберілді:

Дінтану кафедрасының

меңгерушісі, доктор, профессор

И. Шенгул

(қолы)

«___»20__ ж.

Магистрлік диссертация

КАРЕН АРМСТРОНГТЫҢ «ТӘҢІРІНІҢ ТАРИХЫ» ЕҢБЕГІНЕ ДІНТАНУШЫЛЫҚ ТАЛДАУ

мамандығы: 6М020600 - ДІНТАНУ

Магистрант Ералиева С. А.

(қолы) (аты-жөні, тегі)

Ғылыми жетекшісі,

ф. ғ. к., доцент Қаратышқанова Қ. Р.

(қолы) (аты-жөні, тегі)

ТҮРКІСТАН - 2016

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп ерекшеліктері

1. 1 Дінтану саласының қалыптасу тарихы . . . 7

1. 2 Англиядағы дінтану зерттеу мектептерінің ерекшеліктері . . . 16

1. 3 Карен Армстронгтың өмірбаяны мен кітаптары . . . 26

2. Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіне дінтанушылық талдау

2. 1 Карен Армстронг зерттеулеріндегі дін феномені . . . 36

2. 2 «Тәңір тарихы» еңбегі және уақыт . . . 44

2. 3 «Тәңір тарихы» кітабындағы дінтану методологиясы мен тақырыптары . . . 54

3. «Тәңір тарихы» кітабындағы авторлық көзқарастары мен тұжырымдар

3. 1 Тәңір тарихы: «Тәңір, әлем, адам» қатынасындағы ізденістер . . . 61

3. 2 Карен Армстронгтың Мұхаммед пайғамбарға көзқарасы . . . 70

3. 3 Карен Армстронг еңбегінде Тәңірге қатысты философиялық ұстанымдардың берілуі . . . 79

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 101

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 103

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Батыс дінтану ғылымында Исламға қатысты зерттеу еңбектер қарқын алып, кеңінен қанат жайып келеді. Бұл тұрғыда мыңдаған жылдар бойы Батыс ориенталистерінің Ислам әлемін жағымсыз сипатта көрсетуге тырысқандығы мәлім. ХХ ғасырдың орта шенінен бастап, обьективті көзқарас ұстанатын Батыс ғалымдарының ішінде Карен Армстронг сынды зерттеушінің Ислам дінінің адамзатқа әкелген пайдасы, мәні мен маңызы туралы «Тәңірінің тарихы» атты ғылыми еңбегін Қазақстан ғылымы үшін таныту өзекті мәселе болып отыр. Англиялық дінтанушы ғалым Карен Армстронг бүгінгі таңда әлемдегі ең атақты зерттеушілердің бірі. Ол салыстырмалы, феноменологиялық әдістеме жүйесіне жүгініп, діндердің тарихын, әр замандағы діни ойлардың дамуы мен жетілуін, адамдардың Тәңір түсінігінің қалыптасуын зерделеген. Әсіресе оның «Тәңір тарихы: Ибраһимнен бүгінгі күнге дейін 4000 жылдық Тәңір ізденісі» кітабы бүгінгі таңда ең үлкен үш діннің иудаизм, христиан және ислам діндерінің тарихындағы Тәңір жайындағы ізденістер мен қағидаларды барынша егжей-тегжейлі қарастырған толымды еңбек. Автор бұл дүниеде Ибраһим пайғамбардың дінінен бастау алған діндерді феноменологиялық, герменевтикалық тұрғыдан зерттеген. Бұл кітап әлемнің көптеген тілдеріне аударылып, діннің ішкі сырларына ынтық оқырмандар арасына жол тартты. Ол туралы шет тілдерде жарыққа шыққан мақалалар, шағын зерттеулер де бар. Алайда Карен Армстронгтың бұл кітабы қазақ тіліне әлі аударылған жоқ. Қазақ дінтану ғылымы кешеуілдеп дамып келе жатқандықтан, Батыс классик дінтанушыларының еңбектеріне әлі қол жеткізе алмай келе жатқанымыз жасырын емес. Бұл диссертациялық зерттеудің бастапқы өзектілігін құрайды. Сонымен қатар Карен Армстронг еңбегіндегі маңызды ұғымдар мен категориялар, тұжырымдар мен қағидалар қазақ ғылымына әлі таныс емес. Біз бұл еңбегімізде кітапты толық қарастырып, тақырыптық топтарға сәйкес оларды зерттеуге тырыстық. Бұл да диссертацияның негізгі өзектілігін құрайды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі.

Қазақстанда бұл салаға арналған арнайы толымды зерттеулер, еңбектер жоқтың қасы. Дегенмен де жекелеген мақалаларда, монографиялық зерттеулерде Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіне қатысты жасалған сілтемелер бар. Мәселен, ғалым Досай Кенжетай «Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы» монографиясында Карен Армстронг кітабына сілтеме жасаған. Б. Бейсеновтың, Н. Нұртазинаның еңбектерінде жалпы діндер тарихы туралы тұжырымдар бар. Олар осы саладағы ерекшеліктер мен өзгерістерді оң назарда ұстап, бірқатар кемшіліктерді сынға алған.

Түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының «Карен Армстронгтың Сияр және Ислам тарихына көзқарасы» атты зерттеу жұмысында Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегі туралы, оның ғылыми құндылығы туралы азғана айтылып кеткен.

Зерттеу нысаны - Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегіндегі діни түсініктер.

Зерттеу пәні - Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» кітабындағы Тәңір, әлем және адам түсініктеріне дінтанулық талдау жасау.

Зерттеудің мақсаты : Англия дін тарихшысы Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» зерттеуіндегі діни тұжырымдарды ашып көрсету; Тәңір ұғымының замандарға сай қаншалықты шынайы талданғандығын ашып көрсету. Иудаизм, христиан және ислам дүниетанымындағы Тәңір түсінігінің даму-жетілу үдерістерін айқындау. Олардың феноменологиялық, салыстырмалы дінтанушылық зерттеулердегі мазмұнын айқындау.

Зерттеудің ғылыми жаңалықтары :

Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» атты еңбегін тұңғыш рет

отандық ғылыми ортаға таныту;

Еңбекті қазақшаға аудара отырып, ондағы теологиялық

тақырыптарды сараптау;

Зерттеудің міндеттері :

- Әлемдік ғылым саласы ретінде дінтану ғылымының қалыптасу, пайда болу тарихына көз жүгірте отырып, оның қандай салалар бойынша зерттеулерге жүгініп отырғандығын сараптау;

- Англиядағы дінтану мектептерін көрсету. Олардың ерекшеліктері мен дінтану ғылымына қосқан елеулі үлестерін айқындау;

- Карен Армстронг еңбектеріндегі дін феноменінің құндылықтық сипатын бағдарлау;

- Карен Армстронгтың өмірбаяны мен Исламға қатысты және басқа діндерге қатысты, сонымен қатар Ислам және басқа діндерді де салыстырып жазған кітаптарын талдау;

- Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегінің дінтанушылар ортасындағы маңызын, жаңалығын және ондағы уақыт өлшемдерін көрсету;

- Карен Армстронгтың «Тәңір тарихы» еңбегінде қолданған дінтану методологиясы мен тақырыптарын зерделеу;

- Карен Армстронгтың тәуелсіз, обьективті діндер тарихшысы ретінде Мұхаммед пайғамбарға көзқарасын айқындау;

- «Тәңір тарихы» кітабындағы «Тәңір, әлем, адам» қатынасындағы ізденістер жүйесін сараптау;

- Карен Армстронгтың зерттеу еңбегіндегі Тәңір түсінігіне қатысты философ ғалымдардың ұстанымдары мен көзқарастарын, тұжырымдарын, қайшылықтар мен үйлесімділіктер категориясы негізінде көрсету.

Зерттеудің теориялық - әдістемелік негізін Карен Армстронгтың діндер тарихы бойынша жазылған еңбектері, әлеуметтік діни-рухани орта бойынша негізгі тезистері, сонымен қатар басқа да дінтанушы ғалымдардың, оның ішінде А. Яблоков пен И. Гараджаның дінтанушылық ойлары мен діндер тарихы мен социологиясы туралы ережелері құрады.

Диссертацияда Карен Армстронгтың Ислам дініне көзқарасы туралы зерттеу жүргізген түрік ғалымы Мұхаммет Али Кестиоғлының зерттеуі қолданылды.

Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Бұл магистрлік диссертацияда келтірілген ғылыми тұжырымдарды дінтанушылық зерттеулерге пайдалануға, ЖОО-дарында Батыс ғалымдарының дінтанушылық зерттеулеріндегі Ислам діні және басқа діндерге көзқарастарының маңызы курстарын жүргізуде қолдануға болады.

Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізіне классикалық батыс әлеуметтанушыларының, шетелдік және Қазақстандық ғалымдардың, дінтанушы мамандардың еңбектері алынды.

Бітіру жұмысының құрылымы мен көлемі. Магистрлік диссертация кіріспеден, үш тарау мен тоғыз бөлімнен және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Магистрлік жұмыстың көлемі 105 бетті құрайды.

1. Бүгінгі дінтану саласындағы методологиялық ұстанымдар мен мектеп ерекшеліктері

1. 1 Дінтану саласының қалыптасу тарихы

Дінтану ғылымының негізгі методологиялық мазмұнына кіріспес бұрын біз мынадай сұрақтарға жауап беріп алуымыз қажет: ол нені оқытады, оқытылып отырған салаға қай позицияда келу керек, оның құрылысы қандай, оқушының мәдени-рухани қалыптасуы үшін оның қандай маңызы бар? Егер бұл сұрақтарға жауап бермей өтетін болсақ, онда күрделі әрі нәзік ғылым болып саналатын дінтану саласының көптеген мәселелерінің беті ашық қалатыны сөзсіз.

Дінтанулық білімнің негізгі базасын құрайтын философиялық, теологиялық, тарихи, психологиялық және басқалар жөніндегі білімдер ғасырлар бойы жинақталғанына қарамастан, дінтану жеке сала ретінде ХІХ ғасырдан бері қалыптаса бастады. Ол онтология мен таным теориясы, әлеуметтік философия мен тарих философиясы, мәдениеттану, философия тарихы, этика, эстетика, әлеуметтану, психология, лингвистика, саясаттану, этнологияның жалпы тарихы, археология және басқа да ғылымдардың негізінде, осы аталғандардың торабында пайда болды. Тағы бұлармен дінтанулық білімнің мазмұны, құрылысы мен құрылымы байланысты. Қазіргі дінтану пәні ретінде оның пайда болу заңдылықтары, дамуы мен қалыптасуы, оның қоғам тарихында көрініс тапқан көп қырлы феномендері, діннің мәдениеттің басқа да салаларындағы өзара байланысы мен өзара ықпалы қарастырылады. Ол дінді қоғам, топ және тұлға деңгейінде зерттейді. Дінтанудағы ең бастысы - екі жағдаймен келісілген философиялық мазмұн. Біріншіден, онда орталық ұғым болып табылатын барынша әмбебап ұғымдардың және обьекті теориясының жетілдірілуі. Дінді өзіндік тұрғыда талдауға жүгінген кезде бұл ұғымдар мен теориялар нақты ғылымдар - әдебиеттану, фольклористика, тіл білімі, құқықтану, этнография, өнертану және басқаларға көмек көрсетеді. Екіншіден, дінді зерттеу адам, әлем, қоғам туралы философиялық-дүниетанымдық мәселелерден бөлек тұра алмайды. Осы мәселелерді қарастыру барысында дінтану философиялық ойлар мұрасына, жаратылыстану және қоғамдық ғылымдар тарихына, әсіресе қазіргі ғылыми-техникалық төңкеріске, дінді ғылыми тұрғыдан түсіндіруге сүйенеді. Адамтанудағы, медицинадағы, психологиядағы, педагогикадағы, физикадағы, химиядағы, кибернетикадағы, биологиядағы, космологиядағы, экологиядағы және басқа да ғылымдардағы табыстар сәйкес келетін дүниетанымдық мәселелерді шешуге негіз болып қызмет етеді.

Батыстық дін зерттеушілері ХVІ ғасырдан бастап алғашқы қауымдық құрылыстың өмірі мен діндеріне назар аудара бастады. Ал ХVІІІ ғасырдан бастап діннің пайда болуы турасында қасиетті кітаптардағы мәліметтерден тыс, археологиялық, антропологиялық және палеонтологиялық зерттеулерде қол жеткізген мәліметтердің нәтижесінде біршама теориялар пайда болған. ХІХ ғасырдың орталарында О. Конт пен Л. Бачнер негізін қалаған позитивистік-материалистік тұжырыммен қатар, Ч. Дарвиннің 1859 жылы жарыққа шыққан «табиғи сұрыпталу жолымен түрлердің пайда болуы» атты еңбегіндегі «адамның тегі маймыл тектес» деген көзқарасы, діннің пайда болуы жайындағы қасиетті кітаптардағы адамды Құдай жаратты деген пікірге қарсы жаңа ой туғызды[1, 8] .

Философтар арасында діннің пайда болуы мен өмір сүруінің себебі ретінде надандықты алға тартушылар да болған. Мәселен, П. Гольбах ырымшылдық адамды надан қылады деп есептеді. Балаң шақтағы адам ойы қазіргідегідей ой-өрісіне ұласа алмады. Тағылар табиғат заңдарын мүлдем білмеді немесе оларды басқаша сипатта таныды. Біздің бабаларымыз үшін барлық құбылыс құпия болды, табиғаттың барша көрінісі оларға жұмбақ қалды. Қазіргі таңда да қарапайым халық надан бабалары сияқты бейтаным құбылыстар мен заттарды таңғажайып санайды. «Тобыр, - деп жазады П. Гольбах, - барлық құбылыстардан ғажайып нәрселер көреді. Оны өздері ұғынып біле алмайды, сондықтан бәрін құдіретті дейді» деген болатын [2, 218] .

Дінтану саласының қалыптасуының идеялық алғышарттарының дайындығында ағылшын философы Д. Юм маңызды роль ойнады. Юм «Жанның өлімсіздігі» деген еңбегінде дінге қатысты көзқарастарын ашық көрсетті. Ол үшін «тәжірибе» ұғымы бастапқы болып табылады. Оның пікірі бойынша адам тәжірибесінің элементтері ретінде түйсік алға шығады. Түйсік - бұл оймен, санамен қабылданатын нәрселер. Түйсікті Д. Юм екі түрге бөледі: әсер және идеялар (ойлар) . Әсер - бұл біз аффект жағдайына түскенде немесе эмоцияға тап болғанда сезім мүшелері арқылы ортаға шығатын түйсіктер. Әсер тірі және күшті әсерлер ретінде көрініс табады, олар біз тыңдаған, көрген, сипаған, сүйген, жек көрген, қалаған кездерде пайда болады.

Әсерді немесе күшті түйсіктерді философ екі топқа бөледі: түйсік әсері - бастапқы, сыртқы және рефлексия әсері - қосалқы, ішкі болып табылады. Бірінші түрдегі әсерлердің қайнарлары сезімдер; ішкі әсерлер - бұлар эмоциялар, қалаулар, ерік әрекеттері. Түйсік әсерлерінің себебі адам санасы үшін мүлдем түсініксіз: оны шынайы шешу мүмкін емес.

Жалпы философиялық ұстанымнан бастай отырып, Юм дінді де талдайды. Бұл саладағы оның басты еңбектері - «Табиғи діндер туралы диалогтар» мен «Діннің табиғи тарихи» болып табылады. Бұл атаулардың өзі кездейсоқ таңдалмаған: табиғи нәрсені ол жасанды, таңғажайып құбылыстардан қарама-қарсы сипатта алып қарастырады.

Діни сенім әртүрлі болуы мүмкін. Сәулелі, шұғылалы сенім - бұл табиғаттан жоғары бір күштің бар екендігіне сену; ол ақылмен тең дәрежеде. Сенім ақыл мен санаға негізделуі мүмкін. Табиғаттың барлық құрылымы саналы Жаратушының бар екендігін көрсетеді, сондықтан қандай да бір ақылды зерттеуші толғаныс кезінде діннен бас тартып, шынайы теизм мен діннің бастапқы принциптеріне кете алмайды. Бұл дін жан-дүниеңмен сенуге арналған жүйе екендігін, бірақ оны дәлелдеу мүмкін емес екендігін айғақтайды[3, 79] .

Кейбір сипатта сенім «халықтық» діндерге қатысты болып келеді. Діннің құрамына кіретін адам табиғатының бастауларының арасында қайшылықтар бар. «Біздің жанымызға тән қорқыныш қасиеті, - деп жазады Юм, - бізге сайтани, жаман күштер туралы меңзейді; біздің ақиқатқа құштарлығымыз шынайы және мейірімді құдіретке жетелейді. Бұл қарама-қайшы бастаулардың адамдарға әсері олардың ақылы мен сана-сезімінің әртүрлі деңгейлеріне тәуелді сипатта жүзеге асады».

Юмның пікірі бойынша дінді зерттеуде екі мәселеге назар аударған жөн: діннің санадағы негізі және оның адам табиғатынан шығуы туралы мәселе. Бірінші сұраққа ең айқын және тапқыр жауап мынадай: табиғаттың барлық құрылысы саналы Тәңірдің бар екендігін көрсетеді. Екінші сұрақ - діннің адам табиғатынан шығуы туралы - «ол бірқатар қиындықты көрсетеді». Философтың пікірі бойынша сенім көрінбейтін саналы күште адам тегінің ортасына кеңінен таралса да, ол туындатқан идеялар біртекті болып табылмайды. Бір жағынан, ешқандай діни сезімі жоқ халықтар да бар екендігі анықталды. Бастапқы діни ұстанымдар бірінші емес, қосалқы, туынды болып табылады. Юм бастапқы сенімді туындататын принциптерді табуға ұмтылады және оның әрекетіне жан берген себептерді айқындауға тырысады. Монотеизм діннің ежелгі формасы болған жоқ; тарихқа дейінгі дәуірлерде адамдар бір Тәңір туралы түсінікке келе алмады [4, 148] .

Канттың «Дін тек ақыл шегінде» деп аталатын еңбегі «діннің белгілі бір ұғымына, оның философиялық зерттеуіне арналған». Бұл еңбекте дін туралы философиялық идеялардың жалпылануы мен дамуы көрсетілген. Философ мораль дінді қажетсінбейді дейді, таза белсенді ақылдың арқасында ол өзіне-өзі әсер етеді. Бірақ моральдан барлық заттардың ақырғы мақсаты туралы түсінік туындайды. Мораль дінге әкеледі.

Кант тарихи сенімдерді «Жаңалықтар сенімі», «статутарлы», «шіркеу сенімі», ал таза діни сенімдерде таза ақылдың, моральдық сенімнің діні дей отырып, оларды ерекшелейді. Тарихи сенімдер дәлелдерге негізделген және уақыт пен кеңістік арқылы әсер етеді, таза ақылдың діні әркімге кез-келген уақыт пен жағдайда нанымды хабарлай алады. Статутарлы шіркеу сенімі мәжбүрлі, моральды және еркін болып табылады. Тарихи сенім өз-өзінен өлген, онда моральдық құндылықтар болмайды, ал моральдық сенім - бұл «тірі сенім». Философтың пікірі бойынша тарихта екі сенімнің арасында әрқашан күрестер болып отырған[5, 87] .

Гегель ХХ ғасырда дін феноменологиясы мен герменевтикасында жүзеге асырыла бастаған тәсілдердің мазмұны туралы терең ойлаған. «Рух феноменологиясында» философ тікелей сезімдік шынайылықтан абсолютті білімге дейінгі қозғалысты ашып көрсетеді. Сана-сезім, түйсік, ой-толғам, субьект, обьект, рух, адамгершілік, ахлақ, дін және т. б. талдауға алынады. Гегель абсолютті болмысты субстанция ретінде емес, субьект ретінде бейнелеуге тырысады. Феноменология абсолютті білім жолындағы білімнің тарихы ретінде, ал дін философияның алдындағы қозғалысты көрсетеді. Гегель тікелей немесе табиғи діндерді бөліп көрсетеді: рух өзі туралы табиғи және тікелей кейіпте біледі. Табиғи дін табиғилықтың нәтижесі ретінде алға шығады. Гегель діндер тарихын біртұтас процесс ретінде көреді. Табиғи дін рухани және табиғи құбылыстың біртұтастығы ретінде көрініс табады. Адам табиғатында сезімдік, табиғи білім мен табиғи ерік бар. «Бірінші сиқыр» адам тікелей билігін жүргізе алатын табиғат құбылыстарымен байланысты. «Екінші сиқыр» - бұл «өзіндік» құбылыстарға, яғни Күнге, Айға, аспанға, теңізге қарым-қатынасы. Сиқырдың әрі қарайғы дамуы жануар мен фетишизм культінің пайда болуына әкеледі[6, 35] .

Гегельдің дінтануға қатысты идеяларының көбісін Фейербах сынап тастады. Дінді зерттеудегі өз міндетін Фейербах дін құпияларына эмпирикалық немесе тарихи-философиялық талдау жүргізуімен көреді. Жаңа философия теологияны антропологияға біріктірді. Теология тек ақылда ғана емес, жүректе те қалыптасады.

Діннің пәні мен мазмұны адам, антропология, адамның тікелей мәні болып табылады. Сондықтан Фейербахтың «Христиандық мәні» атты еңбегі «адамның жалпы мәнін» талдаудан басталады. Фейербах дін адамның айуаннан мәндік айырмашылығын көрсетеді дейді: айуандарда дін болмайды. Бұл айырмашылық санада болады. Адам қос өмір сүреді - сыртқы және ішкі; адамның ішкі өмірі оның тегімен, мәнімен байланысты. Адам ойлайды, өз-өзімен кеңеседі. Адам бір мезгілде Мен және Сен бола алады[7, 265] .

Э. Б. Тайлор 1861 жылы «Алғашқы мәдениет» атты еңбегінде дін анимизмнен шыққан деген пікірді жақтады. Оған қарағанда алғашқы адамдар әрбір дененің рухы болғанына сенген. Алғашқы қауымдағы адамдар арасында өлген адамның рухы - түс, елес сияқты жағдайларда адамның көзіне көрініп, адамның жаны өлгеннен кейін де араларында жүре береді деген сенімді туғызған. Осының нәтижесінде рухтар тірі адамды қорғап-қолдайды деген сенім қалыптасып, ата-баба рухына табыну культіне, яғни анимизм сенімінің тууына жол ашқан. Кейінгі замандарда осы рухтар адам түсінігінде жаңбыр, от, бұлақ жел т. б. табиғат күштерін басқаратын құдайларға айналып, политеистік (көп құдайшылдық) сенім пайда болған. Бұл да қоғамдағы адам сенімі дамуының нәтижесінде бір құдай сенімінің (монотеистік) тууына жол ашқан дейді[8, 18] .

Х. Спенсер де алғашқы адамдар ата рухтарына табынды деген көзқарасты қолдаса, Дж. Фрэзер дінді сиқырдан шыққан деген пікірді ортаға тастады. Фрэзердің пікірі бойынша алғашқы адамдар сиқыр арқылы басқа нәрселерді өз пайдасына асыруға тырысып, осының нәтижесінде дін пайда болған.

Тотемшілдік теорияның белсенді қорғаушысы В. Р. Смиттің көзқарасы бойынша алғашқы қауымдағы тайпалар, өздерін белгілі бір жануар не өсімдікпен туыс санаған (тотем) және тотемдеріне құрмет ретінде табыну немесе құрбан шалу сияқты діни рәсімдер осы түсініктен пайда болған.

Діннің пайда болуын тотемизмге негіздеушілердің көрнекті өкілдерінің бірі З. Фрейдтің «Тотем және табу» атты кітабында дінге тотемизм тұрғысынан психоаналитикалық түсінік беруге тырысты[10] .

Социолог Э. Дюргкеймнің «Діни өмірдің қарапайым формалары» (1912) атты кітабындағы діннің пайда болуы жайлы көзқарасына қарағанда діннің негізі бір нәрсені қасиетті санау, бұл да қоғамдық ортаға байланысты. Қасиеттілік - қоғамдағы адамдардың қасиетті санағанында жатыр. Бұл пікір қазіргі кездегі қоғамдағы діни өмірдің рөліне байланысты дін социологтарының көпшілігі қолдайтын көзқарас болып табылады[11, 78] .

М. Мюллердің пікірі бойынша адамның табиғат құбылыстарынан қорқуынан шыққан. Бұл көзқарас «натуризм» деп аталады. Натуризм адамның қоршаған ортаға табынуы немесе табиғат құбылыстарын құдай ретінде санауы деген сөз. Осы көзқарасты қолдаған М. Мюллер индуизмнің қасиетті кітаптары Ведаларды дәлел ретінде келтіреді. Ведалардағы құдай есімдері «агни» - от, «диаус» - аспан сияқты табиғат құбылыстарының аттарына ұқсас келеді. Демек, М. Мюллердің пікірі бойынша алғашқы қауымдық құрылыста адамдар табиғат құбылыстарынан қорыққан, сосын оған табына бастаған [12, 165] .

Діннің пайда болуы жайында жоғарыда баяндалған көзқарастарға қарсы, алғашқы қауымдық монотеизм теориясы да бар. Бұл теорияға қарағанда адамзаттың ең ескі діні тек тәңірлік сенімі бар дін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.