Азаматтық құқық пәніен дәрістер
1 лекция. Тақырыбы: Азаматтық құқықтың түсінігі.
Жоспары
1. Азаматтық құқықтың түсінігі мен пәні
2. Азаматтық құқықтың әдісі
3. Азаматтық құқықтың принциптері
4. Азаматтық құқықтың жүйесі
2 лекция. Тақырыбы: Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары, дерекнамалары
Жоспары
1. Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарының түсінігі
2. Азаматтық заңдардың түрлері.
3. Азаматтық заңдардың күші және оларды қолдану.
3 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтық қатынас
Жоспары
1.Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі.
2.Азаматтық құқықтық қатынастың элементтері.
3.Азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болу негіздері
4.Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
4 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтың субьектісі
Жоспары
1.Азаматтық құқық қабілеттілігі.
2.Азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.Азаматтың аты.жөні және тұрғылықты жері.
4.Қамқоршылық және қорғаншылық.
5.Азаматты өлді деп жариялау және хабар.ошарсыз кетті деп тану
5 лекция. Тақырыбы Заңды тұлға
Жоспары
1. Заңды тұлғаның түсінігі
2. Заңды тұлғалардың түрлері
3. Заңды түлғаны құру
4. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
5. Заңды тұлғаларды қайта құру және тарату
6. Заңды тұлғалардың негізгі түрлері
6 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтың обьектілері
Жоспары
1. Азаматтың құқықтың объектілерінің түсінігі мен түрлері.
2. Заттардың түсінігі және оны жіктеу.
3. Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен ерекшеліктері.
4. Мүліктік емес өзіндік құқықтар.
7 лекция. Тақырыбы Мәмілелер
Жоспары
1. Мәміленің ұғымы.
2. Мәміленің түрлері мен нысаны
3. Жарамсыз мәмілелер мен мәміленің жарамдылық шарттары
4. Мәмілелер жарамсыздығының негіздері
8 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтағы өкілдік
Жоспары
1. Өкілдік ұғымы
2. Сенімхат
9 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтағы мерзімдер
Жоспары
1. Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі және маңызы
2. Мерзімдердің түрлері
3. Азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері
10 лекция. Тақырыбы Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар
Жоспары
1. Заттық құқықтың түсінігі мен белгілері
2. Меншік құқығының ұғымы мен мазмұны
3. Меншік құқығының нысандары мен түрлері
4. Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу негіздері
5. Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтардың тоқтатылуы
11 лекция. Тақырыбы Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың бірлестіктерінің меншік құқығы
Жоспары
1. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың бірлестіктерінің меншік құқығының ұғымы мен негізгі түрлері
2. Шаруашылық серіктестіктердің және акционерлік қоғамдардың меншік құқығы
3. Өндірістік кооперативтері мен тұтыну кооперативтерінің меншік құқығы
12 лекция. Тақырыбы Мемлекеттік меншік құқығы
Жоспары
1. Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы мен мазмұны
2. Мемлекеттік меншік құқығының субъектілері мен объектілері
3. Мемлекеттік және комуналдық кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
4. Шаруашылық жүргізу құқығы
5. Оралымды басқару құқығы
13 лекция. Тақырыбы Ортақ меншік құқығы
Жоспары
1. Ортақ меншік ұғымы мен түрлері
2. Ортақ үлестік меншік
3. Ортақ бірлескен меншік
4. Ортақ меншік құқығының тоқтатылуы
14 лекция. Тақырыбы Меншік құқығын қорғау
Жоспары
1. Меншік құқығын қорғау мен оның тәсілдері
2. Меншікті иелену мен меншік құқығын қорғау
15 лекция. Тақырыбы Міндеттемелік құқық
Жоспары
1. Міндеттемелік құқықтың түсінігі мен ұѓымы.
2. Міндеттемелік құқықтың бұзылѓаны үшін жауапкершілік.
16 лекция. Тақырыбы Міндеттемені орындау
Жоспары
1. Міндеттемені орындаудың ұғымы мен қағидалары
2. Міндеттемені орындаудың мерзімі мен орны.
17 лекция. Тақырыбы Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
Жоспары
1. Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету ұғымы мен мәні
2. Айып төлеу
3. Кепіл
4. Кепілдік және кепіл болушылық
18.лекция: Тақырыбы: Шарт туралы жалпы ережелер
Жоспар
1. Шарттың ұғымы мен оның маңызы
2. Шарттың түрлері
3. Шарттың мазмұны
4. Шартты жасау
5. Шартты өзгерту және бұзу
Жоспары
1. Азаматтық құқықтың түсінігі мен пәні
2. Азаматтық құқықтың әдісі
3. Азаматтық құқықтың принциптері
4. Азаматтық құқықтың жүйесі
2 лекция. Тақырыбы: Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары, дерекнамалары
Жоспары
1. Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарының түсінігі
2. Азаматтық заңдардың түрлері.
3. Азаматтық заңдардың күші және оларды қолдану.
3 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтық қатынас
Жоспары
1.Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі.
2.Азаматтық құқықтық қатынастың элементтері.
3.Азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болу негіздері
4.Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
4 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтың субьектісі
Жоспары
1.Азаматтық құқық қабілеттілігі.
2.Азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.Азаматтың аты.жөні және тұрғылықты жері.
4.Қамқоршылық және қорғаншылық.
5.Азаматты өлді деп жариялау және хабар.ошарсыз кетті деп тану
5 лекция. Тақырыбы Заңды тұлға
Жоспары
1. Заңды тұлғаның түсінігі
2. Заңды тұлғалардың түрлері
3. Заңды түлғаны құру
4. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
5. Заңды тұлғаларды қайта құру және тарату
6. Заңды тұлғалардың негізгі түрлері
6 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтың обьектілері
Жоспары
1. Азаматтың құқықтың объектілерінің түсінігі мен түрлері.
2. Заттардың түсінігі және оны жіктеу.
3. Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен ерекшеліктері.
4. Мүліктік емес өзіндік құқықтар.
7 лекция. Тақырыбы Мәмілелер
Жоспары
1. Мәміленің ұғымы.
2. Мәміленің түрлері мен нысаны
3. Жарамсыз мәмілелер мен мәміленің жарамдылық шарттары
4. Мәмілелер жарамсыздығының негіздері
8 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтағы өкілдік
Жоспары
1. Өкілдік ұғымы
2. Сенімхат
9 лекция. Тақырыбы Азаматтық құқықтағы мерзімдер
Жоспары
1. Азаматтық құқықтағы мерзімдердің түсінігі және маңызы
2. Мерзімдердің түрлері
3. Азаматтық құқықтарды қорғау мерзімдері
10 лекция. Тақырыбы Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар
Жоспары
1. Заттық құқықтың түсінігі мен белгілері
2. Меншік құқығының ұғымы мен мазмұны
3. Меншік құқығының нысандары мен түрлері
4. Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу негіздері
5. Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтардың тоқтатылуы
11 лекция. Тақырыбы Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың бірлестіктерінің меншік құқығы
Жоспары
1. Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың бірлестіктерінің меншік құқығының ұғымы мен негізгі түрлері
2. Шаруашылық серіктестіктердің және акционерлік қоғамдардың меншік құқығы
3. Өндірістік кооперативтері мен тұтыну кооперативтерінің меншік құқығы
12 лекция. Тақырыбы Мемлекеттік меншік құқығы
Жоспары
1. Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы мен мазмұны
2. Мемлекеттік меншік құқығының субъектілері мен объектілері
3. Мемлекеттік және комуналдық кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру
4. Шаруашылық жүргізу құқығы
5. Оралымды басқару құқығы
13 лекция. Тақырыбы Ортақ меншік құқығы
Жоспары
1. Ортақ меншік ұғымы мен түрлері
2. Ортақ үлестік меншік
3. Ортақ бірлескен меншік
4. Ортақ меншік құқығының тоқтатылуы
14 лекция. Тақырыбы Меншік құқығын қорғау
Жоспары
1. Меншік құқығын қорғау мен оның тәсілдері
2. Меншікті иелену мен меншік құқығын қорғау
15 лекция. Тақырыбы Міндеттемелік құқық
Жоспары
1. Міндеттемелік құқықтың түсінігі мен ұѓымы.
2. Міндеттемелік құқықтың бұзылѓаны үшін жауапкершілік.
16 лекция. Тақырыбы Міндеттемені орындау
Жоспары
1. Міндеттемені орындаудың ұғымы мен қағидалары
2. Міндеттемені орындаудың мерзімі мен орны.
17 лекция. Тақырыбы Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету
Жоспары
1. Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету ұғымы мен мәні
2. Айып төлеу
3. Кепіл
4. Кепілдік және кепіл болушылық
18.лекция: Тақырыбы: Шарт туралы жалпы ережелер
Жоспар
1. Шарттың ұғымы мен оның маңызы
2. Шарттың түрлері
3. Шарттың мазмұны
4. Шартты жасау
5. Шартты өзгерту және бұзу
1. Құқық өзіне тән бірнеше құқық салалары негізінде біртұтас жүйені құрайды. Ал сол құқық салаларын бірін бірінен тиісті құқықтың реттеу пәні мен әдісі арқылы ажыратамыз. Бұл құқықтың пәні мен әдісі олардың айырмашылығын айқындаумен қатар ол құқық салаларының ерекшелігін де жан-жақты көрсетіп береді. Яғни қандай да бір құқық саласы болсын, ол өзінің құқықтық реттеу пәні мен әдісі арқылы айқындалады.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим заңгерлері Рим азаматтарының құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салаға жария және жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтардың, заңды ұйымдардың сонымен бірге мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терең ашуымыз үшін оның пәнінің анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың ауқымдылығына және сан қырлылығына байланысты азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді. Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде /критери/ құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардың ерекшелігі де анықталады. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының пәнін тауар - ақша және қатысушылардың теңдігіне негізделген мүліктік қатынастар, сонымен бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес қатынастар құрайды (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық, қатынастардың негізгі түрі мүліктік қатынастар болып табылады.
2. Егер азаматтық құқықтың пәнінің түсінігі қандай қоғамдық қатынастардың азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен әдісі өте тығыз байланысты ұғымдар.
Әрбір құқ саласына өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1. Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңдық теңдігі яғни жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларға қарамастан тең құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші тарапқа бір жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барысындағы еріктілік, әрбір жеке және заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарын өз еркімен өз мүддесі үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда тең құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық құқықтарды қорғау соттр арқылы жүзеге асады.
4. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшелігі. Оның мүліктік және өтемді болуы /компенсация/ келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
3. “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген мазмұнды білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден заң актілерін (заң асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден заң ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру барысында ескерілуді болжайды және заңдар қайшылығы барысында басшылыққа алынады.
Азаматтық құқықтық принциптеріне мыналар жатады (АК-тің 2-ші бабы, 1-ші тармағы):
1. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдігі;
2. Мүліктік және басқа да мүліктік емес құқықтарға қол суғылмаушылық;
3. Келісім-шарттың еркіндігі;
4. Жеке іске бөгде біреудің араласуына жол бермеу;
5. Азаматтық құқықтардың кедергісіз іске асуы;
6. Бұзылған құқықтық қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
7. Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау;
4. Азаматтық құқық жүйесі.
Құқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, құқық - кездейсоқ құқық нормаларының жиынтығы емес, бұл органикалық бүтін бір құқықтық құбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Құқық жүйесіне оны құрушы нормалардың бірлігі және олардың өзара байланысы тән.
Екіншіден, құқық жүйесі өзінің мазмұны және құрылымдық элементтерінің көлемі бойынша біртектес емес, көпжақты құқықтық құбылыс. Құқық жүйесі сонымен бірге құқық нормасына, құқық институтына және құқық саласына бөлінеді.
Құқық жүйесі –бұл құқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіне қатысты сонымен бірге құқық нормаларының бірлігі мен келісімділігін білдіретін оның ішкі құрылымы.
Құқық жүйесі мен заң жүйесінің байланысына, арақатынасына айырмашылығына байланысты заңгер ғалымдар бір нақты тұжырымға келген жоқ. Бірақ жалпы алғанда олардың тұжырымы бойынша құқық жүйесі мен заң жүйесі бір феноменнің көрінісі. Бұған қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және заң да норма жүйесі деген көзқарастар да бар.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим заңгерлері Рим азаматтарының құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салаға жария және жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтардың, заңды ұйымдардың сонымен бірге мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терең ашуымыз үшін оның пәнінің анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың ауқымдылығына және сан қырлылығына байланысты азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді. Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде /критери/ құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардың ерекшелігі де анықталады. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының пәнін тауар - ақша және қатысушылардың теңдігіне негізделген мүліктік қатынастар, сонымен бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ жеке мүліктік емес қатынастар құрайды (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық, қатынастардың негізгі түрі мүліктік қатынастар болып табылады.
2. Егер азаматтық құқықтың пәнінің түсінігі қандай қоғамдық қатынастардың азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен әдісі өте тығыз байланысты ұғымдар.
Әрбір құқ саласына өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1. Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңдық теңдігі яғни жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларға қарамастан тең құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші тарапқа бір жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барысындағы еріктілік, әрбір жеке және заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарын өз еркімен өз мүддесі үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда тең құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық құқықтарды қорғау соттр арқылы жүзеге асады.
4. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшелігі. Оның мүліктік және өтемді болуы /компенсация/ келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
3. “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген мазмұнды білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден заң актілерін (заң асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден заң ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру барысында ескерілуді болжайды және заңдар қайшылығы барысында басшылыққа алынады.
Азаматтық құқықтық принциптеріне мыналар жатады (АК-тің 2-ші бабы, 1-ші тармағы):
1. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдігі;
2. Мүліктік және басқа да мүліктік емес құқықтарға қол суғылмаушылық;
3. Келісім-шарттың еркіндігі;
4. Жеке іске бөгде біреудің араласуына жол бермеу;
5. Азаматтық құқықтардың кедергісіз іске асуы;
6. Бұзылған құқықтық қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
7. Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау;
4. Азаматтық құқық жүйесі.
Құқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, құқық - кездейсоқ құқық нормаларының жиынтығы емес, бұл органикалық бүтін бір құқықтық құбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Құқық жүйесіне оны құрушы нормалардың бірлігі және олардың өзара байланысы тән.
Екіншіден, құқық жүйесі өзінің мазмұны және құрылымдық элементтерінің көлемі бойынша біртектес емес, көпжақты құқықтық құбылыс. Құқық жүйесі сонымен бірге құқық нормасына, құқық институтына және құқық саласына бөлінеді.
Құқық жүйесі –бұл құқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіне қатысты сонымен бірге құқық нормаларының бірлігі мен келісімділігін білдіретін оның ішкі құрылымы.
Құқық жүйесі мен заң жүйесінің байланысына, арақатынасына айырмашылығына байланысты заңгер ғалымдар бір нақты тұжырымға келген жоқ. Бірақ жалпы алғанда олардың тұжырымы бойынша құқық жүйесі мен заң жүйесі бір феноменнің көрінісі. Бұған қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және заң да норма жүйесі деген көзқарастар да бар.
1 лекция. Таќырыбы: Азаматтыќ ќ±ќыќтыњ т‰сінігі.
Жоспары
1. Азаматтық құқықтың түсінігі мен пәні
2. Азаматтық құқықтың әдісі
3. Азаматтық құқықтың принциптері
4. Азаматтық құқықтың жүйесі
1. Құқық өзіне тән бірнеше құқық салалары негізінде біртұтас жүйені
құрайды. Ал сол құқық салаларын бірін бірінен тиісті құқықтың реттеу
пәні мен әдісі арқылы ажыратамыз. Бұл құқықтың пәні мен әдісі олардың
айырмашылығын айқындаумен қатар ол құқық салаларының ерекшелігін де жан-
жақты көрсетіп береді. Яғни қандай да бір құқық саласы болсын, ол өзінің
құқықтық реттеу пәні мен әдісі арқылы айқындалады.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим заңгерлері Рим
азаматтарының құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салаға жария және
жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып
бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтардың, заңды ұйымдардың сонымен бірге
мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы
құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терең ашуымыз үшін оның
пәнінің анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардың ауқымдылығына және сан қырлылығына байланысты
азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді.
Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде
критери құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық
реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардың
ерекшелігі де анықталады. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының
пәнін тауар - ақша және қатысушылардың теңдігіне негізделген мүліктік
қатынастар, сонымен бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ
жеке мүліктік емес қатынастар құрайды (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық, қатынастардың негізгі түрі мүліктік
қатынастар болып табылады.
2. Егер азаматтық құқықтың пәнінің түсінігі қандай қоғамдық
қатынастардың азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты
болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық
нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен
әдісі өте тығыз байланысты ұғымдар.
Әрбір құқ саласына өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1. Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңдық теңдігі яғни
жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларға
қарамастан тең құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші
тарапқа бір жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барысындағы еріктілік, әрбір жеке
және заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарын өз еркімен өз
мүддесі үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда тең
құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық
құқықтарды қорғау соттр арқылы жүзеге асады.
4. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшелігі. Оның мүліктік және
өтемді болуы компенсация келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
3. “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген
мазмұнды білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық
қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар
негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден заң актілерін
(заң асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден заң
ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру
барысында ескерілуді болжайды және заңдар қайшылығы барысында басшылыққа
алынады.
Азаматтық құқықтық принциптеріне мыналар жатады (АК-тің 2-ші бабы, 1-ші
тармағы):
1. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдігі;
2. Мүліктік және басқа да мүліктік емес құқықтарға қол суғылмаушылық;
3. Келісім-шарттың еркіндігі;
4. Жеке іске бөгде біреудің араласуына жол бермеу;
5. Азаматтық құқықтардың кедергісіз іске асуы;
6. Бұзылған құқықтық қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
7. Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау;
4. Азаматтық құқық жүйесі.
Құқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, құқық -
кездейсоқ құқық нормаларының жиынтығы емес, бұл органикалық бүтін бір
құқықтық құбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Құқық
жүйесіне оны құрушы нормалардың бірлігі және олардың өзара байланысы тән.
Екіншіден, құқық жүйесі өзінің мазмұны және құрылымдық элементтерінің
көлемі бойынша біртектес емес, көпжақты құқықтық құбылыс. Құқық жүйесі
сонымен бірге құқық нормасына, құқық институтына және құқық саласына
бөлінеді.
Құқық жүйесі –бұл құқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіне қатысты
сонымен бірге құқық нормаларының бірлігі мен келісімділігін білдіретін оның
ішкі құрылымы.
Құқық жүйесі мен заң жүйесінің байланысына, арақатынасына
айырмашылығына байланысты заңгер ғалымдар бір нақты тұжырымға келген жоқ.
Бірақ жалпы алғанда олардың тұжырымы бойынша құқық жүйесі мен заң жүйесі
бір феноменнің көрінісі. Бұған қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және
заң да норма жүйесі деген көзқарастар да бар.
2 лекция. Таќырыбы: Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары,
дерекнамалары
Жоспары
1. Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарының түсінігі
2. Азаматтық заңдардың түрлері.
3. Азаматтық заңдардың күші және оларды қолдану.
1. Азаматтық заңдарға АК-тің 1-ші бабында көрсетілген қатынастарды
реттейтін заңдар жатады. Бұл жерде 1-ші баптың 3-ші тармағында
көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және
мүліктік емес сипатта болғанымен, отбасылық, еңбек қатынастары мен
табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау
жөніндегі қатынастарды арнайы салалық заңдар реттейді. Ал азаматтық
заңдар тек сол арнайы заңдармен реттелмеген жағдайларда ғана сол
қатынастарға қолданылады. Сонымен бірге билік жағынан бағыныштағы
тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі мен бюджеттік
қатынастарға заң құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық заңдар
қолданылмайды.
Азаматтық құқық пен азаматтық заң терминдері өзара байланысты
болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық
құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын білдірсе, азаматтық
заңнама – сол нормалар корсетілген құқықтық актілердің жиынтығы болып
табылады.
Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен
бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларына
жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы). Бұларға келесі сұрақта жеке
тоқталамыз.
2. Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік
құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге
бөлінетіні жоғарыда айтылды.
Алдымен заңдарды қарастырайық.
Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтық құқықтық қатынастар
төмендегі заңдармен реттеледі. Солардың ішінде Азаматтық Кодекстің орны
бөлек. ҚР АК-тің жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданып, оған
бірнеше өзгертулер енді. Сонымен азаматтық құқықтың нормалары заңда және
басқа да заң актілерінде орын алады.
Қазақстан Республикасының “Нормативтік актілер туралы” заңында барлық
нормативтік құқықтық актілер заңдық күштері бойынша айқындалған.
Нормативтік құқықтық актілердің ішінде Конституцияның ең жоғарғы күші бар.
Оның нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық
қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен оның 6-шы бабында
Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тең негізде танылатындығы және
қорғалатындығы айтылған.
3. ҚР-ның Конституциясынла 4-ші бабында көрсетілгендей барлық заңдар,
халықаралық шарттар мерзімді басылымдарда басылады. ҚР “Нормативтік
актілері туралы” заңының 31-ші бабында көрсетілгендей ҚР-ның заң актілері
Парламент жаршысынднда, Егеменді Қазақстан, Казахстанская правдада, Заң
журналарында және Юридическая газета басылымдарында ресми түрде
жариялатындығы көрсетілген. Конституцияның 62-ші бабында Парламенттің
заңдар қабылдайтындығы, оның қаулыларының ҚР-ның аумағында қолданылатындығы
көрсетілген. Бірақ оны шығарған орган оның күшін кейбір аймақтар бойынша
шектеуі мүмкін. Азаматтық заңдардың күші сонымен бірге оның қолданылу
топтары бойынша да анықталады.
Арнайы заңда көрсетілгендей нормативтік құқықтық актілер төмендегідей
сатылардан тұрады. Ең басында Қазақстан Республикасының Конституциясы, одан
кейін: конституциялық заңдар; кодекстер; заңдар және Президенттің заң күші
бар Жарлықтары; Президенттің нормативтік жарлықтары; Парламенттің
нормативтік қаулылары; Үкіметтің нормативтік қаулылары; орталық атқарушы
органдардың нормативтік қаулылары (Заңның 4-ші бабы).
Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-шы бабына сәйкес күші
жағынан әртүрлі актілердің нормалары бір-бірімен қайшы болса, онда күші
басым актінің нормалары қолданылады. Егер күші бірдей актілердік арасында
қайшылық болса онда күшіне кейін енген акті қолданылады.
3 лекция. Таќырыбы Азаматтық құқықтық қатынас
Жоспары
1.Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі.
2.Азаматтық құқықтық қатынастың элементтері.
3.Азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болу негіздері
4.Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
1. Азаматтық құқықты түсіну үшін азаматтық құқықтық қатынас
категориясының маңызы зор. Азаматтық құқықтық қатынас дегеніміз- азаматтық
құқықпен реттелетін мүліктік, сонымен бірге жеке мүліктік емес қатынастар
жатады (қатысушылары субьективті азаматтық құқықтары мен міндеттері арқылы
бір-бірімен байланысты).
Демек, азаматтық құқықтың пәні болып табылатын мүліктік және жеке
мүліктік емес қатынастардың реттелуін, қатысушылардың мінез-құлқының тиісті
бағытта болуын азаматтық құқықтық нормалары анықтайды.
Азаматтық құқықтық қатынастың ерекшеліктері мынандай:
1. Азаматтық құқықтық қатынастың субьектілері бір-біріне тәуелсіз,
заңдық жағынан тең.
2. Азаматтық құқықтық қатынастар заңда көрснтілген (ҚР-ң АК 7бап) және
заңда көрсетілмеген негіздер арқылы пайда болады.
3. Азаматтық құқықтық қатынастың мазмұны мен шарттары қалыптасуы
барысында тараптардың келісімі басым болады.
4. Азаматтық құқықтар бұзылған реттерде оны қорғау тәртібі мен қорғаудың
ерекшілігі.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдағы әрбір болып жатқан немесе болатын
азаматтық заңдарға негізделген қатынастар азаматтық құқықтық қатынастар,
өйткені ол азаматтық заң нормаларымен реттеледі, соның талаптарына бағынып,
азаматтық құқықтық сипат алады. Демек, азаматтық құқық нормаларының
талаптарына сәйкес туындайтын және ұл нормаларға тәуелді болатын тараптар
арасындағы қатынастар – азаматтық құқықтық қатынастар деп аталады.
2. Азаматтық құқықтық қатынастың өзіне тән тиісті белгілері бар. Яғни
ол белгілер азаматтық құқықтық қатынастың элементтері деп аталады. Ол
элементтер: субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер),
және объектілер (құқықтар мен міндеттердің қатысы бар мүліктік және
мүліктік емес игіліктер).
Барлық құқықтық қатынастарда қатысушылар бір-бірімен құқықтық
байланыста болады, яғни олар субъективтік құқықтар мен міндеттерді
иеленеді. Сондықтан азаматтық құқықтық қатынастың мазмұнын субьективтік
құқықтар мен міндеттер құрайды.
Субьективтік құқық дегеніміз - құқықты иеленетін тұлғаның мүмкін
болатын мінез-құлқы. Субьективтік азаматтық құқық мазмұны бойынша әр түрлі.
Субьективтік құқықтың мазмұнын тиісті субьектіге заң бойынша берілген
мүмкіндіктер құрайды. Ол қандай мүмкіндіктер. Мәселен, меншік құқығы
мынандай мүмкіндіктерден тұрады: а) меншік иесінің иелігіндегі мүлікті
иемденуге, пайдалануға және оған билік ету мүмкіндігі; б) кез-келген басқа
тараптардың өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру барысында олардың кедергі
келтірмеуін талап етуі; в) меншік құқығы бұзылған ретте оны жою үшін құқық
қорғау шараларын пайдалануға.
Азаматтық құқықтағы міндет болып тиісті тұлғаның міндеті болып
табылатын мінез-құлық болып табылады. Азаматтық құқықтағы міндеттер әр
түрлі. Азаматтық құқықтың көптеген нормалары диспозитивтік мазмұнда.
Сонымен бірге тыйым салатын нормалар да бар. Тыйым салатын нормалар тиісті
азаматтық құқықтық қатынастағы міндеттерді анықтайды. Әрбір азаматтық
құқықтық қатынаста екі жақ, құқық иеленетін және міндет жүктелетін
тараптар болады. Екі жақта да тиісті тараптар бір немесе бірнеше болуы
мүмкін. Сонымен бірге азаматтық құқықтық қатынастағы бір тарап құқық
иеленетін және міндет арқалайтын да тарап болуы мүмкін. (Мысалы сату-сатып
алу шарты)
3. Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңдарда көзделген негіздерден,
сондай-ақ азаматтар мен заңда тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады,
өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетілмегенімен, олардың мәніне
байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызады.
Азаматтық заңдардағы нормалар өздігінен азаматтық құқықтық қатынастарды
өзгертпейді, тоқтатпайды немесе пайда болдырмайды. Азаматтық құқықтық
қатынастың пайда болуы, тоқтатылуы немесе өзгеруі үшін құқықтық нормаларда
көрсетілген тиісті жағдайдың болуы яғни заңдық фактінің болуы тиіс.
Сондықтан заңдық фактілер құқық нормасы мен азаматтық құқық қатынастың
арасындағы байланыс болып табылады. Заңдық факті болмаса бірде бір азматтық
құқықтық қатынас пайда болмайды, өзгермейді және тоқтатылмайды. Яғни
азаматтық құқықтық қатынастың пайда болуына негіз болатын жағдайлар заңдық
факті болып табылады.
4. Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
Азаматтық құқықтар мазмұнына байланысты бірнеше түрлерге бөлінеді.
Олар; а) мүліктік және мүліктік емес, б) абсалюттік және салыстырмалы в)
заттық және міндеттемелік.
Мұндай бөлініс азаматтық құқықтың нормаларының қандай қоғамдық
қатынастарды реттеуіне байланысты жүргізіледі.
Мүліктік құқықтық қатынас қандай да бір экономикалық мазмұнда болады.
Азаматтық құқықтың қатынастың белгілі бөлігі мүліктік қатынастар.
Азаматтардың мүліктік құқықтары құқық қабылдаушыға өтсе, ол мүліктік емес
құқықтық қатынасты құқық қабылдаушылық болмайды. Мүліктік құқықтық
қатынастар азаматтық заңның нормаларымен реттелетін мүліктік құндылық
қатынастары негізінде пайда болады.
Барлық азаматтық құқықтық қатынастар субьектілер арасындағы қатынастың
құрылымына байланысты абсолютті және салыстырмалы болады. Салыстырмалы
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы міндет иеленетін нақты
белгілі тұлға немесе тұлғалар тұрады. Мәселен, үлестік меншіктегі
қатысушылар арасындағы қатынас – салыстырмалы құқықтық қатынас. Өйткені
бұл құқықтық қатынастың субъективтік құрамы нақты белгілі. Абсолюттік
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы жақ белгісіз бір қатысушы
тұлғалар болуы мүмкін. Мәселен, кез келген авторлық құқықтың бұзылуына
байланысты қатынас абсолюттік құқықтық қатынас. Өйткені құқық бұзушылардың
қатары алдын ала белгісіз тұлғалар болады.
4 лекция. Таќырыбы Азаматтық құқықтың субьектісі
Жоспары
1.Азаматтық құқық қабілеттілігі.
2.Азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.Азаматтың аты-жөні және тұрғылықты жері.
4.Қамқоршылық және қорғаншылық.
5.Азаматты өлді деп жариялау және хабар-ошарсыз кетті деп тану
Тұлғаның екі түрі бар Олар, яғни құқық субъектілері – адамдар жеке
тұлға және ұйымдар заңды ұйым. Жеке тұлға дегеніміз - Қазақстан
Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар.Заңды тұлға деп мекемелерд, ұйымдарды,
кәсіпорындарды, бірлестіктерді, қорларды және т.с.с. айтамыз.
Азаматтық құқықтық қатынастың субьектілері азаматтар, ұжымдық
құрылымдар және мемлекет болуы мүмкін. Осы көрсетілген субьектілер
азаматтық құқықтық қатынасқа қатысуы үшін азаматтық құқық қабілеттілігі
болуы керек, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігі
болуға тиісті.
Сонымен азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғаның азаматтық
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып,
міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп танылады. Азаматтық
құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқтатылады. Азаматтық құқық қабілеттілік – кез келген азаматтық құқық
субьектісінің әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады. Азаматтарға азаматтық
құқық қабілеттілігін қолдануда екі түрлі бағыт сипат алады. Жалпы кең
мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық заң мүмкіндік беретін кез
келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Яғни ол ана
құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа
тұрса да тұлға саналмайды, алайтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға
болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгеннен кейін тоқтатылады.
2. Азаматтық әрекет қабілеттіліе дегеніміз - азаматтың өз әрекеті
арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзіне азаматтық
міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігінен
айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дүниеге келген сәттен пайда
болып ол өлгеннен кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат
белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктің белгілі
бастамаларының бірі – ол азаматтың өз әрекетіне толық жауап бере алатындай
физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа
жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс. (АК-ң 17бап.)
Азаматтық әрекет қабілеттілік – бұл тиісті азаматтың нақты субъективтік
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасының
аумағында азаматтардың әрекет қабілеттілігі мен оның көлемі Қазақстан
Республикасының азаматтық заңымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасының
азаматтарының шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттің
заңдары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара толық емес шектеулі
деп бөлінеді. 18 жасқа толған азаматта толық әрекет қабілеттілік болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің
әрекеті арқала кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет
қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарға тән, ал берілетін әрекет
ауқымы олардың жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
3. Құқықтар мен міндеттерді иелену және жүзеге асыру үшін азамат тиісті
тәртіппен дараландырылуы қажет. Даралану барлық уақытта азаматтың есімі
арқылы жүргізіледі. АК-тің 15 бабы, 1-ші тармағында көрсетілгендей
азаматтың есімі болып оның өз фамилиясы, өз есімі сондай-ақ қаласа әкесінің
аты болып табылады.
Азамат өз құқығы мен міндетін өз есімі арқылы иеленіп жүзеге асырады.
Басқа біреудің есімі арқылы құқықтар мен міндеттер иеленуге тыйым салынады.
Бірақ заңдар бойынша азаматтардың жасырын түрде құқықтар иеленіп,
міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат пайдаланатын
реттері көзделуі мүмкін. Есімді өзгерту оның бұрынғы құқықтары мен
міндеттерін тоқтатуға немесе өзгертуге негіз бола алмайды. Есімін өзгерткен
адам өзінің бұрынғы есіміне ресімделген құжаттарға тиісті өзгерістер
енгізілуін талап етуге құқылы.
Азаматтың есімін ол дүниеге келген кезде әке шешесі береді, ал әке
шешесі жоқ болса, оның қамқоршыларының біреуі береді. Баланың фамилиясы әке-
шешесінің фамилиясымен анықталады. Егер әке-шешесінде ортақ фамилия болса,
балаға сол фамилия беріледі. Ал ортақ фамилия болмаса оны өзара келісіп
шешеді.
Әке-шешесінің қалауы бойынша балаға әкесінің немесе атасының есімі
негізінде фамилия берілуі мүмкін. Егер бала асырап алынса оның бұрынғы
есімі мен фамилиясы және әкесінің есімі сақталады. Асырап алушының өтініші
бойынша оның есімі мен фамилиясы өзгертілуі мүмкін. Бірақ бұл жағдайда
асырап алынушы бала 10 жастан аспауы тиіс. Бұл мәселе Неке және отбасы
заңының 86-шы бабында жан-жақты айтылған.
4. Азаматтардың әрекет қабілеттілігі жоқ кезде оның құқықтары мен
міндеттеріне ие болу мүмкіндігі қорғаншылық немесе қамқоршылық тағайындау
жолымен жүзеге асырылады. Қорғаншы өзінің әрекеттерімен қорғауындағыға
құқық және міндет еншілей отырып, әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына
өзі әрекет жасайды. Ал қамқоршы адамдар ішінара әрекет қабілеттілігі бар
адамдарға өздерінің міндеттерін орындағанда көмектесіп, бақылауына алады,
сонымен қатар оларды үшінші жақтардан болатын қиянаттардан қорғап жүреді.
Дене мүшесінің кемістігінен өзінің құықтарын жүзеге асыра алмайтын жәе
қорғай алмайтын, сонда да әрекет қабілеттілігі толық деп танылатындарға да,
қамқоршы адам тағайындалады. Мұндағы қамқоршының қызметі сол мүгедек
адамның құқыққа ие болуына, құқығын жүзеге асыруына қажетті әрекеттерін
орындап отыру болып есептеледі. Кәмелетке толған әрекетке қабілеті бар
адамның қамқоршысын қорғаншы және қамқорлық жасаушы орган сол адамның
келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін.
Кәмелетке толған әрекетке қабілетті қамқоршылыққа алынушыға тиесілі
мүлікке билік етуді қамқоршылыққа алынушымен жасалған тапсыру шарты немесе
мүлкін сенімді басқару негізінде қамқоршы жүзеге асырады.
Жергілікті атқарушы орган қорғаншы және қамқоршы органдар болып
табылады. Қорғаншы немесе қамқоршы тек оның келісімімен ғана тағайындалуы
мүмкін. Егер қорғаншылыққа алынушының мүдделеріне қайшы келмесе,
қорғаншының немесе қорғаншылыққа алынушыға жақын басқа да адамдардың басым
құқығы болады.
5. Азамат егер оның қай жерде жүргені белгісіз болса, оған байланысты
азаматтық құқықтық қатынастар бірқалыпты түрде бола алмайды. Азаматты хабар-
ошарсыз кетті деп тану – оның қатысуымен болуға тиісті қатынастардың болуы
(жүруі) үшін келтіріліп отырған кедергілерді заңдық жолмен жою болып
табылады. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тек қана мүделі тараптардың
өтініші негізінде сот тани алады.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер
болмаса, мүдделі адамдардың арызы бойынша со оны хабар-ошарсыз кетті деп
тануы мүмкін. Хабар-ошарсыз кеткен азамат туралы соңғы деректер алынған
күнді анықтау мүмкін болмаған жағдайда жоқ адам туралы соңғы деректер
алынған айдан кейінгі айдың бірінші күні, ал бұл айды анықтау мүмкін
болмаған жағдайда келесі жылғы бірінші қаңтар хабар-ошарсыз кетудің
басталған күні деп есептеледі (АК-тің 28-ші бабы).
Сот шешімінің негізінде хабар-ошарсыз кеткен адамның мүлкіне
қорғаншылық белгіленеді. Мүдделі адамдардың арызы бойынша қорғаншылық және
қамқоршылық органы мүлікті сақтау және басқару үшін хабар-ошарсыз кеткен
адамның тұрған жері туралы соңғы деректер алынған күннен бастап бір жыл
өткенге дейін де қорғаншы тағайындай алады.
5 лекция. Таќырыбы Заңды тұлға
Жоспары
1. Заңды тұлғаның түсінігі
2. Заңды тұлғалардың түрлері
3. Заңды түлғаны құру
4. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
5. Заңды тұлғаларды қайта құру және тарату
6. Заңды тұлғалардың негізгі түрлері
1. Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. АК-тің 33-ші бабында меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және
мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра
алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып
танылады деп көрсетілген. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы
болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар
заң құжаттарына және құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз
органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді
алады.
Бұл көрсетілген анықтамадан заңды тұлғаның келесі белгілерінің бар
екендігін анықтаймыз.
1) оқшау мүлкінің болуы;
2. 2) мүліктік жауапкершіліктің болуы;
3. 3) азаматтық айналымға өз атынан қатыса алуы.
Оқшауланған (жеке) мүліктің болуы заңды тұлғаның негізгі белгілерінің
бірі. Бұл оның тиісті мүлікке мүліктік құқығын анықтайды. Мүліктік құқық,
яғни бұл тиісті мүлікке меншік құқығын, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығы дегенді білдіреді. Заңды тұлғаның мүлкі жеке балансында
көрсетіледі.
2. АК-тің 34-ші бабында көрсетілгендей барлық заңды тұлғалар мақсатына
қарай коммерциялық және коммерциялық емес болып бөлінеді. Өз қызметінің
негізгі мақсаты ретінде табыс (табуды) келтіруді көздейтін ұйым
коммерциялық заңды тұлға, не мұндай мақсат ретінде табыс келтіре алмайтын
және алынған таза табыста қатысушыларына үлестірмейтін ұйым коммерциялық
емес заңды тұлға болып табылады.
Жалпы заңды тұлғаларды жүйлеп олардың әрқайсысының ерекшелігін анықтау
үшін нақты жүйеленген ұйымдық-құқықтық нысандардың белгіленуі орынды.
Мұндай ұйымдық-құқықтық нысандар заң бойынша қалыптастырылған. Әрбір заңды
ұйымның құқықтары мен міндеттері, ішкі құрылымы, оның басқару органдары мен
басқа да қатысушылардың өзара қатынасы әрі құқықтық жағдайы мен
ерекшеліктері оның ұйымдық-құқықтық түріне тікелей байланысты болады.
Ұйымдардың қай түрге жататындығын анықтауда таза табысты сол заңды
ұйымның қатысушылары арасында бөлу мүмкіндігі негіз болады. Егер заңды ұйым
заң және жарғылық құжаттарына сәйкес таза табысты қатысушыларға бөлуге
құқығы болса – ол коммерциялық ұйым болып, мұндай табысты бөлуге құқығы жоқ
болса коммерциялық емес ұйым болып табылуы тиіс. Сонымен қатар коммерциялық
ұйым жалпы заң бойынша тыйым салынбаған кез-келген кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады. Ал коммерциялық емес ұйым тек өзінің жарғылық мақсатына сай
келетін кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы бар.
3. Заңды тұлғаларды құру.
Азаматтық кодекстің талабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше
құрылтайшы құруы мүмкін. Заңды тұлғаның құрылтайшысы сол заңды тұлғаны
құрудың бастамасышысы әрі оны құрушы. Жеке азаматтар мен заңды ұйымдар
құрылтайшы бола алады. Бірақ кейбір заңды ұйымдардың құрылтайшылары тек
азаматтар ғана бола алады да (толық серіктестік АК 58 б., 3 т.), ал кейбір
заңды ұйымдарда тек заңды ұйымдар құрылтайшы болады (АК 110 б.).
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
4. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі.
Заңды тұлғаның құық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда
болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленген жекеленген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған
күннен бастап пайда болады. АК-тің 35-бабының 1-тармағына сай заңды тұлға
азаматтық құқықтарға ие болып, өз қызметіне сай міндеттерді атқарады.
Коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса
береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Коммерциялық
ұйымдардың құрылтай құжаты арқылы құқық қабілеттіктері шектелуі мүмкін,
яғни қандай да бір қызмет түрлерімен айналысуға тыйым салады.
Коммерциялық емес заңды ұйымдар тек қана жарғылық мақсаттарға жету үшін
құрылтай құжаттарында көрсетілген қызметтермен ғана айналыса алады. Демек,
коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық қабілеттіліктері арнайы болып
табылады.
Мемелекеттік емес коммерциялық ұйымдарға қарағанда мемлекеттік
кәсіпорындар құқықтық қабілеттіліктері шектеулі болады. Яғни меншік иесінің
мүлкі шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен берілген
мемлекеттік кәсіпорындар тек белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға
құқылы. Бұл арнайы құқықтық қабілеттілік.
Заңды тұлғаның оны басқа заңды тұлғалардан айыруға мүмкіндік беретін өз
атауы болады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаның атауы заңды
тұлғаны тіркегеннен кейін оның фирмалық атауына айналады. Фирмалық атау
коммерциялық ұйымның тіркелуімен бір мезгілде тіркелуге жатады. Бөтен
фирмалық атауды заңсыз пайдаланатын тұлға ол атауды меншіктейтін тұлғаның
талабымен оны қолдануды дереу тоқтатуға және келтірілген залалдың орнын
толтыруға міндетті. Заңды тұлғаның атауында заң талаптарына немесе қоғамдық
мораль қалыптарына қайшы келетін аттарды, егер жеке адамдардың есімдері
қатысушылардың есімдеріне сәйкес келмесе не қатысушылар бұл адамдардың
есімін пайдалануға олардан (олардың мұрагерлерінен) рұқсат алмаса олардың
есімдерін пайдалануға жол берілмейді.
Филиалдар мен өкілдіктер:
1) өзінің жеке мүлкі болмайды;
2) олар өз атынан емес заңды тұлға атынан әрекет етеді;
3) ол жеке мүліктік жауапкершілікте болмайды, оның әрекеттеріне негізгі
заңды ұйым жауапты.
Филиалдар мен өкілдіктердің құқықтық жағдайында айтарлықтай айырмашылық
жоқ. Негізгі айырмашылық олардың атқаратын қызметіне байланысты. Бірақ,
егер филиал заңды тұлғаның міндетінің барлығын не бір бөлігін, оның ішінде
өкілдіктің де міндетін жүзеге асыратын болса, онда өкілдік өзін құрған
заңды тұлғаның мүдделерін қорғауға тиісті және оның оның атынан мәмілелер
мен басқа да құқықтық әрекеттер жасай алады.
Филиалдар мен өкілдіктердің құқықтық жағдайы олар туралы ереже мен
оның басшысына берілген сенімхат негізінде айқындалады. Филиал және өкілдік
туралы ереже тиісті филиалдың ішкі қатынастарын, филиалдар арасындағы мен
негізгі заңды ұйым арасындағы қатынастарды реттейді. Олар: филиалдардың
міндеті мен қызмет трлері, оның лауазымды тұлғаларын тағайындау тәртібі,
олардың құзіреттерін анықтау, бақылау тәртібін белгілеу мен негізгі заңды
ұйыммен арадағы мүліктік қатынастар. Ал сенімхат филиалдың немесе
өкілдіктің басшысына беріледі, ол тиісті басшының әрекеттер шеңберін
анықтайды. Демек, ереже ішкі қатынастарды, ал сенімхат сыртқы қатынастарды
реттейді.
Филиалдар мен өкілдіктер міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуі
тиіс. Оларды тіркеуде құрылтай құжаты емес, оны құру туралы тиісті заңды
ұйымның шешімінің көшірмесі табыс етіледі.
5. Заңды тұлғаларды қайта құру - дегеніміз заңды тұлғаның құқықтарымен
міндеттерінің мирасқорлыққа өтуіне байланысты тоқтатылу тәсілі. (қосу,
біріктіру, бөлу, бөліп шығару, өзгерту.) Заңды тұлғаны тарату - заңды
тұлғалардың құқықтары мен міндеттерінің мирасқорлыққа өткізбей тоқтату
тәсілі (АК-тің 51-бап). Заңды тұлғаны тарату немесе қайта құру ерікті және
ықтиарсыз жүргізілуі мүмкін. Ерікті қайта құру заңды тұлғаның мүлкінің
меншік иесінің немесе құрылтай құжаттары бойынша қайта құруға өкілеттігі
бар заңды тұлғаның органының шешімі бойынша жүзеге асырылады.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құру ҚР үкіметінің
шешімі, комуналдық кәсіпорындарды – жергілікті әкімнің шешімі негізінде
жүргізіледі.
Мемлекеттік заңды ұйымдарды жеке меншік нысанына айналдыру арқылы қайта
құру тек жекешелендіру арқылы жүргізіледі.
Шаруашылық серіктестіктер заң құжаттарында белгіленген реттер мен
тәртіп бойынша қатысушылардың жалпы жиналысының шешімімен шаруашылық
серіктестіктің бір түрінен екінші түрі не акционерлік қоғамдар немесе
өндірістік кооперативтер болып қайта құрылуы мүмкін.
Акционерлік қоғам шаруашылық серіктестігі немесе өндірістік кооператив
болып қайта құрылуы мүмкін (АК-тің 93 бабы).
Ықтиарсыз қайта құру заң құжаттарында көзделген реттерде сот
органдарының шешімі бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
Заңды тұлғаны тарату оның мүлкінің меншік иесінің немесе заңды тұлғаның
тиісті органының тағайындаған тарату комиссиясымен жүзеге асырылады және
тарату туралы шешім қабылданғаны туралы дереу әділет органына жазбаша
хабарланады.
6. Заңды тұлғалардың негізгі түрлері.
АК-тің 34-ші бабы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалардың
төрт ұйымдық-құқықтық түрін көрсетеді. Олар: мемлекеттік кәсіпорын,
өндірістік кооператив, шаруашылық серіктестік және акционерлік қоғам.
Мемлекеттік кәсіпорындар экономиканың мемлекеттік секторларына қатысты.
Өндірістік кооператив оның мүшелерінің еңбекке тікелей қатысуымен
сипатталады. Акционерлік қоғам ірі кәсіпкерлік бірлестіктерді құру
барысында негізгі жарғылық қорды қалыптастыру үшін акциялар шығаратын
қоғам.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың үлесіне бөлінген коммерциялық ұйым
шаруашылық серіктестік деп танылады. Шаруашылық серіктестікті бір адам
құруы мүмкін. Түрлері:
1) толық серіктестік;
2) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
3) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
4) сенім (командиттік) серіктестігі.
Шаруашылық серіктестіктер коммерциялық ұйым, олардың негізгі мақсаты
пайда табу және оны қатысушылардың арасында бөлу. Жеке және заңды тұлғалар
шаруашылық серіктестіктің құрылтайшысы бола алады. Серіктестіктің мүлкі
қатысушылардың бастапқы салымдарынан тұрады және ол серіктестіктің меншігі
болып табылады. Қатысушылары тек өз салымдарына ғана ие бола алады.
Шаруашылық серіктестіктерді серіктестіктің қарызы бойынша оның
қатысушыларының жауапкершілігіне байланысты екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жеке тұлғалардың өзі қатысатын, үлкен қаржыға
негізделмеген кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, барлық қатысушылардың
жауапкершілігімен сипатталатын толық және сенім серіктестігін жатқызамыз.
Екінші топқа бір немесе бірнеше қатысушылардың серіктестіктің жарғылық
қорындағы салымдары шеңберінде тәуекел ететін, өз салымдарын біріктіру
негізінде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жауапкершілігі шектеулі және
қосымша жауапкершілігі бар серіктестігі жатады.
Азаматтар ғана толық серіктестіктің қатысушылары және сенім
серіктестігіндегі толық серіктер бола алады. Шаруашылық серіктестіктің
құрылтай құжаттарын нотариат куәландыруы тиіс.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда серіктестіктің
міндеттемелері бойынша қатысушылары өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ
жауапкершілікте болатын серіктестік - толық серіктестік деп танылады.
Негізгі басқа серіктестіктерден айырмашылығы - қатысушыларының
серіктестік міндеттемесіне толық жауапкершілікте болуы. Толық
серіктестіктің міндеттемесі бойынша серіктестік өзінің барлық мүлкімен және
қатысушылары қосымша өз мүліктерімен жауапкершілікте болады.
Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық
серіктерімен) қосымша жауап беретін бір немесе одан да қатысушылармен
қатар, серіктестіктің мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен
шектелетін бір немесе одан да көп қатысушыларды да енгізетін және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын серіктестік
– сенім серіктестігі болып табылады.
Бір немесе бірнеше адам құрған жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен
белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік - жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп танылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар
оның міндеттері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне
байланысты залалдарды өздерінің қосқан салымдарының шегінде тәуекел етеді.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық
капиталына салымдармен жауап беретін ал, бұл сомалар жеткіліксіз болған
жағдайда өздеріне тиесілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде
енгізілген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік - қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік деп танылады.
Акционерлік қоғам дегеніміз - өзінің кызметін жүзеге асыру үшін қаражат
тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға болып табылады. Өз жарғылық
қорын бағалы қағаздар шығару арқылы қалыптастыратын бірден-бір заңды ұйым –
акционерлік қоғам. Акция дегеніміз – акцонерлік қоғам шығаратын және
акционерлік қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша дивиденд және қоғам
таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын куәландыратын
бағалы қағаз.
Акционерлік қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке немесе заңды
тұлғалар оның құрылтайшылары болып табылады.
6 лекция. Таќырыбы Азаматтық құқықтың обьектілері
Жоспары
1. Азаматтың құқықтың объектілерінің түсінігі мен түрлері.
2. Заттардың түсінігі және оны жіктеу.
3. Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен ерекшеліктері.
4. Мүліктік емес өзіндік құқықтар.
1. Азаматтық құқықтың нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқықтың обьектісі деп аталады. Мүліктік және мүлікті емес
игіліктері, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық обьектілері бола алады.
Мұ落дағы құқық - мемлекетке, заңды ұйымдарға және азаматтарға тиесілі
субъективтік құқықтар.
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық обьектілерінің кең
тізбегі көрсетілген.
Олар:
1) мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке) жататындар: заттар,
ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет,
шығармашылық-интелектуалдық қызметтердің обьектіге айналған нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де
құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады;
2) жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі мен денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ,
іскерлік, бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол
сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен
құқықтар;
АК-те азаматтық құқықтың объектілерінің бірқатары көрсетілген. Бірақ ол
көрсетілген тізіммен шектелмейді, мәселен, ақпарат та негізгі күрделі
объектілердің бірі болып табылады.
2. Зат дегеніміз, азаматтық құқық тұрғысына алып қарағанда физикалық
дене ретінде және оның адам еңбегімен жасалған, сол сияқты табиғи күйінде
де кездесетін (болатын) сыртқы материалдық дүниенің бір бөлігі болып
табылады.
АК-тің 117-бабына сәйкес заттардың өзі қозғалатын және қозғалмайтын
болып екіге бөлінеді. Жылжымайтын мүлікке жер учаскелері, үйлер,
ғимараттар, көпжылдық екпелер және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни
орнынан олардың мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік
жатады.
Затты қозғалмайтындар қатарына жатқызу екі жағдайға байланысы: яғни
материалдық жағынан затты жерден айыруға болмайтындығына және оны орнынан
қозғау үшін шығындану қажеттігіне байланысты. Яғни, мүлікті қозғалатын
немесе қозғалмайтын топқа жатқызудың негізгі критериі – оның табиғи
қасиетіне байланысты. Мәселен, көпжылдық болып табылатын жыл сайын егуді
қажет етпейтін шөп, өсімдік, ағаштар мен өнім ағаштары жердің беткі қабаты
ретінде жылжымайтын мүлікке жатады. Ал жыл сайын егіліп жүйелі түрде адам
еңбегінің нәтижесінде алынатын астықтар қозғалатын мүлікке жатады.
Көпжылдық екпелер жерден алынғаннан кейін қозғалатын мүлікке айналады.
3. Азаматтық құқықтық обьектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабына сәйкес, бағалы қағаз – мүліктік
құқықты куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілердің
жиынтығы. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың
азаматтық кодекспен және қазақстан Республикасының өзге де заң актілерімен
айқындалған өзге де түрлері жатады.
Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:
1) құжатты және құжатсыз;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар болып бөлінеді.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тікелей оқу мүмкіндігі болатын
қағаз немесе өзге де материалдық жеткізуші) шығарылыған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар
жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар – бір шығарылым шегінде осы шығарылым үшін
бірдей жағдай негізінде орналастырылатын және айналымда болатын, біртекті
белгілері мен реквизиттері бар бағалы қағаздар.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар – эмиссиялық бағалы қағаздарға сәйкес
келмейтін бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз – ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға
тиесілігін растайтын бағалы қағаз.
Ұсынбалы бағалы қағаз – ол куәландырған құқықтардың бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілігін растайтын бағалы қағаз.
Ордерлік бағалы қағаз – ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға, ал оларға осы құқықтар азаматтық кодекстің 132 бабының 3-
тармағында көзделген тәртіппен берілген жағдайда, басқа тұлғаға тиесілігін
растайтын бағалы қағаз.
4. Азаматтық құқықтық қатынас объектілерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. (АК-тің 1-бабы).
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабының 2-
тармағы).
Азаматтық кодекстің 115-ші бабанда азаматқа тиесілі мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі келтірілген, оған
жататындар: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа
материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық обьектілерінің бұл
тобының ерекшелігі мынада: 1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан
ажырамайды; 2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік)
мазмұны болмайды; 3) абсолютті құқықтың санатына жатады, яғни бұл
құқықтарды ешкім де бұза алмайды; 4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын,
әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Абырой деген - өз рухани байлығы, рухани санасын, қоғамдағы
маңыздылығын, орнын адамның өзінің іштей бағалауы.
Жұмыскерлік атақ немесе іскерлік бедел деген - адамның іскерлік
(өндірістік мамандылық) беделдеріне қоғам пікірі бойынша дұрыс берілген
баға.
Ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәліметтер шындыққа жатпайтыны
анықталған жағдайда, ол мәліметтердің таратылуына кінәсі болмаса да, оларды
теріске шығару міндеті жауапкерге жүктеледі.
Егерде жариялауда аты-жөні көрсетілмеген оның мағынасында кім жөнінде
айтылып тұрғаны анық көрініп тұрса, сонымен қатар кір келтіретін мәлімдеме
сол әулеттің қайтыс болған мүшесі жөнінде немесе заң жүзінде мұрагерге
жататын жақын туысы жөнінде болса, мүдделі адам АІЖК-нің 8-бабы бойынша сот
арқылы ар-намысты және абыройды қорғау туралы талап қоюға құқылы.
7 лекция. Таќырыбы Мәмілелер
Жоспары
1. Мәміленің ұғымы.
2. Мәміленің түрлері мен нысаны
3. Жарамсыз мәмілелер мен мәміленің жарамдылық шарттары
4. Мәмілелер жарамсыздығының негіздері
1. Азаматтық кодекстің 147 бабында мәміле азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге
немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай
белгілер тән: 1) тұлғаның ерік (тілек немесе ниет) білдіруі; 2) рұқсат
етілген ерік білдіру яғни құқыққа сәйкес әрекеті; 3) қандай да бір заңды
құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық қатынастырдың пайда болуы,
өзгертілуі және тоқтатылуы; 4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды
туғызуы.
Мәміленің маңыздылығы ондағы жақтардың еркі мен ерік (ниет тілек)
білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы,
жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіреді.
Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл
ауызша жасалған мәміле болады.
Конклюденттік әрекет (латынша жасау деген мағана білдіреді) - сол
арқылы тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті.
Үндемей қалу заңдарды немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде
мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады.
Мәміленің жазбаша жасалуға тиіс түрлері АК-тің 152-ші бабында
көрсетілген. АК-тің 155-бабына сәйкес тиісті кейбір мәмілелер мемлекеттік
тіркеуге жатады. Ол тиісінше тіркеуден өткеннен кейін ғана жасалған болып
саналады.
Мәміленің басқа да мінез-құлық сипаттағы әрекеттерден айырмашылығы,
оның қандай да бір құқықтық салдар туындауына бағытталғандығында.
Мәміле – бұл заңның аясына сәйкес келетін, заңмен рұқсат етілген
құқыққа сай мінез.
2. Мәмілелер мынандай түрлерге бөлінеді:
1. біржақты, екі немесе көп жақты;
2. ақылы және ақысыз;
3. нақты және консуалды;
4. казуалды және абстрактілі;
5. шартпен жасалған;
6. биржалық.
Мәмілелер және екі немесе көпжақты (шарттар) болуы мүмкін. Заңдарға
немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік
білдіруі қажет және жеткілікті болатын мәміле біржақты мәміле деп
есептеледі. Ал шарт жасасу үшін екі тараптың (екіжақты мәміле) не үш немесе
одан да көп тараптың (көпжақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Біржақты мәмілелер көп кездесе бермейді. Олардың жиі кездесетін түрі -
өсиет. Біржақты мәміледе бір тараптың еркі болса жеткілікті.
Тиісті тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алатын болса немесе
тараптар бір-біріне бір зат беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып
табылады. Ал, бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немес ешбір зат
бермей бірнәрсені ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер – тараптар келісімге келген сәттен бастап
азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер, яғни сол сәттен
бастап жасалды деп саналатын мәмілелер. Ал нақты мәміле, оны жүзеге асыру
үшін, жасалды деп есептеу үшін келісіммен қатар тиісті затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азаматтық құқықтану ғылымында каузальдық (себепті) және
абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле тараптардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негіз бен құқықтық мақсатты еншілейді. Бір жағдайда мәміленің
жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған байланысты
болмайды (абстракциялық). Демек, каузальдық мәміледе оның тағдыры оның
жасалуына негіз болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
1. Азаматтық құқықтың түсінігі мен пәні
2. Азаматтық құқықтың әдісі
3. Азаматтық құқықтың принциптері
4. Азаматтық құқықтың жүйесі
1. Құқық өзіне тән бірнеше құқық салалары негізінде біртұтас жүйені
құрайды. Ал сол құқық салаларын бірін бірінен тиісті құқықтың реттеу
пәні мен әдісі арқылы ажыратамыз. Бұл құқықтың пәні мен әдісі олардың
айырмашылығын айқындаумен қатар ол құқық салаларының ерекшелігін де жан-
жақты көрсетіп береді. Яғни қандай да бір құқық саласы болсын, ол өзінің
құқықтық реттеу пәні мен әдісі арқылы айқындалады.
“Азаматтық құқық” термині ежелден белгілі, яғни рим заңгерлері Рим
азаматтарының құқығы ретінде түсіндірді. Римде құқық екі салаға жария және
жеке болып бөлінді. Қазақстан Республикасында құқық жүйесі мұндай болып
бөлінбейді. Ал азаматтық құқық тек қана өзіне тән институттардан тұрады.
Азаматтық құқық-азаматтардың, заңды ұйымдардың сонымен бірге
мемлекеттік күнделікті өмірі және қызметімен тығыз байланысты болатын жалпы
құқықтың бір саласы. Біз бұл құқықтың түсінігін терең ашуымыз үшін оның
пәнінің анықтамасын айқындауымыз керек. Ал азаматтық құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастардың ауқымдылығына және сан қырлылығына байланысты
азаматтық құқық пәнін анықтау күрделі.
Бізге белгілі болғандай құқықтық жүйе үлкен құқық салаларына бөлінеді.
Ол құқық салаларын бір-бірінен ажырату үшін әдетте негізгі белгі ретінде
критери құқықтық реттеудің пәні мен әдісі негізге алынады. Құқықтық
реттеудің пәні мен әдісі арқылы құқық салаларын бөліп қана қоймай олардың
ерекшелігі де анықталады. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының
пәнін тауар - ақша және қатысушылардың теңдігіне негізделген мүліктік
қатынастар, сонымен бірге мүлікпен байланысты немесе мүлікпен байланысы жоқ
жеке мүліктік емес қатынастар құрайды (АК-тің 1-бабы, 1-тармағы). Азаматтық
құқықпен реттелетін қоғамдық, қатынастардың негізгі түрі мүліктік
қатынастар болып табылады.
2. Егер азаматтық құқықтың пәнінің түсінігі қандай қоғамдық
қатынастардың азаматтық құқық нормаларымен реттелетіндігімен байланысты
болса, ал азаматтық құқықтың әдісі сол қатынастар азаматтық құқық
нормаларымен қалай реттелетіндігін білдіреді. Азаматтық құқықтың пәні мен
әдісі өте тығыз байланысты ұғымдар.
Әрбір құқ саласына өзіндік ерекшелігі бар реттеу әдісі тән.
Олар:
1. Азаматтық құқықтық қатынастарға қатысушылардың заңдық теңдігі яғни
жеке заңды тұлғалар азаматтық айналымда мүліктік басқа да жағдайларға
қарамастан тең құқықты. Бұл дегеніміз ешқандай бір тарап екінші
тарапқа бір жақты негізде міндеттер жүктей алмайды.
2. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысу барысындағы еріктілік, әрбір жеке
және заңды тұлғалар өздерінің азаматтық құқықтарын өз еркімен өз
мүддесі үшін иемденеді және жүзеге асырады.
3. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушы тараптар құқықтарын қорғауда тең
құқыққа ие және қорғау мүмкіндігін иеленуде еркін болады. Азаматтық
құқықтарды қорғау соттр арқылы жүзеге асады.
4. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің ерекшелігі. Оның мүліктік және
өтемді болуы компенсация келтірілген залалды толық өтеу құқығы.
3. “Принцип” деген термин латын сөзінен шыққан ол негіз, бастама деген
мазмұнды білдіреді. Азаматтық құқықтың принциптері яғни ол қоғамдық
қатынастарды азаматтық құқықтық реттеудің нормативтик құқықтық мазмұны бар
негізгі басшылыққа алынатын бастамалар.
Принцип біріншіден тікелей қолданылатын норма, екіншіден заң актілерін
(заң асты) жасау өзгерту барысында басшылыққа алынады, үшіншіден заң
ұқсастығы барысында басшылық алынады, төртіншіден заңдарды түсіндіру
барысында ескерілуді болжайды және заңдар қайшылығы барысында басшылыққа
алынады.
Азаматтық құқықтық принциптеріне мыналар жатады (АК-тің 2-ші бабы, 1-ші
тармағы):
1. Азаматтық құқықтық қатынасқа қатысушылардың теңдігі;
2. Мүліктік және басқа да мүліктік емес құқықтарға қол суғылмаушылық;
3. Келісім-шарттың еркіндігі;
4. Жеке іске бөгде біреудің араласуына жол бермеу;
5. Азаматтық құқықтардың кедергісіз іске асуы;
6. Бұзылған құқықтық қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
7. Азаматтық құқықтарды сот арқылы қорғау;
4. Азаматтық құқық жүйесі.
Құқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, құқық -
кездейсоқ құқық нормаларының жиынтығы емес, бұл органикалық бүтін бір
құқықтық құбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Құқық
жүйесіне оны құрушы нормалардың бірлігі және олардың өзара байланысы тән.
Екіншіден, құқық жүйесі өзінің мазмұны және құрылымдық элементтерінің
көлемі бойынша біртектес емес, көпжақты құқықтық құбылыс. Құқық жүйесі
сонымен бірге құқық нормасына, құқық институтына және құқық саласына
бөлінеді.
Құқық жүйесі –бұл құқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіне қатысты
сонымен бірге құқық нормаларының бірлігі мен келісімділігін білдіретін оның
ішкі құрылымы.
Құқық жүйесі мен заң жүйесінің байланысына, арақатынасына
айырмашылығына байланысты заңгер ғалымдар бір нақты тұжырымға келген жоқ.
Бірақ жалпы алғанда олардың тұжырымы бойынша құқық жүйесі мен заң жүйесі
бір феноменнің көрінісі. Бұған қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және
заң да норма жүйесі деген көзқарастар да бар.
2 лекция. Таќырыбы: Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары,
дерекнамалары
Жоспары
1. Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарының түсінігі
2. Азаматтық заңдардың түрлері.
3. Азаматтық заңдардың күші және оларды қолдану.
1. Азаматтық заңдарға АК-тің 1-ші бабында көрсетілген қатынастарды
реттейтін заңдар жатады. Бұл жерде 1-ші баптың 3-ші тармағында
көрсетілгендей тараптар арасындағы қатынастар мүліктік және
мүліктік емес сипатта болғанымен, отбасылық, еңбек қатынастары мен
табиғи ресурстарды пайдалану және айналадағы ортаны қорғау
жөніндегі қатынастарды арнайы салалық заңдар реттейді. Ал азаматтық
заңдар тек сол арнайы заңдармен реттелмеген жағдайларда ғана сол
қатынастарға қолданылады. Сонымен бірге билік жағынан бағыныштағы
тараптар арасындағы мүліктік және салық жөніндегі мен бюджеттік
қатынастарға заң құжаттарында тікелей көрсетілмесе азаматтық заңдар
қолданылмайды.
Азаматтық құқық пен азаматтық заң терминдері өзара байланысты
болғанымен де өзіндік үлкен айырмашылығы бар. Азаматтық құқық азаматтық
құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығын білдірсе, азаматтық
заңнама – сол нормалар корсетілген құқықтық актілердің жиынтығы болып
табылады.
Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік құқықтық
актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге бөлінеді. Сонымен
бірге халықаралық шарттар (конвенция) да азаматтық құқықтың бастауларына
жатады (АК-тің 3-бабының 8-тармағы). Бұларға келесі сұрақта жеке
тоқталамыз.
2. Азаматтық құқықтың дерекнамалары заңдар, басқа да нормативтік
құқықтық актілер және әдет-ғұрып нормалары деп аталатын екі түрге
бөлінетіні жоғарыда айтылды.
Алдымен заңдарды қарастырайық.
Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтық құқықтық қатынастар
төмендегі заңдармен реттеледі. Солардың ішінде Азаматтық Кодекстің орны
бөлек. ҚР АК-тің жалпы бөлімі 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданып, оған
бірнеше өзгертулер енді. Сонымен азаматтық құқықтың нормалары заңда және
басқа да заң актілерінде орын алады.
Қазақстан Республикасының “Нормативтік актілер туралы” заңында барлық
нормативтік құқықтық актілер заңдық күштері бойынша айқындалған.
Нормативтік құқықтық актілердің ішінде Конституцияның ең жоғарғы күші бар.
Оның нормалары тікелей қолданылады. Конституцияда азаматтық құқықтық
қатынастарды да реттейтін нормалар бар. Мәселен оның 6-шы бабында
Қазақстанда жеке және мемлекеттік меншік тең негізде танылатындығы және
қорғалатындығы айтылған.
3. ҚР-ның Конституциясынла 4-ші бабында көрсетілгендей барлық заңдар,
халықаралық шарттар мерзімді басылымдарда басылады. ҚР “Нормативтік
актілері туралы” заңының 31-ші бабында көрсетілгендей ҚР-ның заң актілері
Парламент жаршысынднда, Егеменді Қазақстан, Казахстанская правдада, Заң
журналарында және Юридическая газета басылымдарында ресми түрде
жариялатындығы көрсетілген. Конституцияның 62-ші бабында Парламенттің
заңдар қабылдайтындығы, оның қаулыларының ҚР-ның аумағында қолданылатындығы
көрсетілген. Бірақ оны шығарған орган оның күшін кейбір аймақтар бойынша
шектеуі мүмкін. Азаматтық заңдардың күші сонымен бірге оның қолданылу
топтары бойынша да анықталады.
Арнайы заңда көрсетілгендей нормативтік құқықтық актілер төмендегідей
сатылардан тұрады. Ең басында Қазақстан Республикасының Конституциясы, одан
кейін: конституциялық заңдар; кодекстер; заңдар және Президенттің заң күші
бар Жарлықтары; Президенттің нормативтік жарлықтары; Парламенттің
нормативтік қаулылары; Үкіметтің нормативтік қаулылары; орталық атқарушы
органдардың нормативтік қаулылары (Заңның 4-ші бабы).
Нормативтік құқықтық актілер туралы заңның 6-шы бабына сәйкес күші
жағынан әртүрлі актілердің нормалары бір-бірімен қайшы болса, онда күші
басым актінің нормалары қолданылады. Егер күші бірдей актілердік арасында
қайшылық болса онда күшіне кейін енген акті қолданылады.
3 лекция. Таќырыбы Азаматтық құқықтық қатынас
Жоспары
1.Азаматтық құқықтық қатынастың түсінігі.
2.Азаматтық құқықтық қатынастың элементтері.
3.Азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болу негіздері
4.Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
1. Азаматтық құқықты түсіну үшін азаматтық құқықтық қатынас
категориясының маңызы зор. Азаматтық құқықтық қатынас дегеніміз- азаматтық
құқықпен реттелетін мүліктік, сонымен бірге жеке мүліктік емес қатынастар
жатады (қатысушылары субьективті азаматтық құқықтары мен міндеттері арқылы
бір-бірімен байланысты).
Демек, азаматтық құқықтың пәні болып табылатын мүліктік және жеке
мүліктік емес қатынастардың реттелуін, қатысушылардың мінез-құлқының тиісті
бағытта болуын азаматтық құқықтық нормалары анықтайды.
Азаматтық құқықтық қатынастың ерекшеліктері мынандай:
1. Азаматтық құқықтық қатынастың субьектілері бір-біріне тәуелсіз,
заңдық жағынан тең.
2. Азаматтық құқықтық қатынастар заңда көрснтілген (ҚР-ң АК 7бап) және
заңда көрсетілмеген негіздер арқылы пайда болады.
3. Азаматтық құқықтық қатынастың мазмұны мен шарттары қалыптасуы
барысында тараптардың келісімі басым болады.
4. Азаматтық құқықтар бұзылған реттерде оны қорғау тәртібі мен қорғаудың
ерекшілігі.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдағы әрбір болып жатқан немесе болатын
азаматтық заңдарға негізделген қатынастар азаматтық құқықтық қатынастар,
өйткені ол азаматтық заң нормаларымен реттеледі, соның талаптарына бағынып,
азаматтық құқықтық сипат алады. Демек, азаматтық құқық нормаларының
талаптарына сәйкес туындайтын және ұл нормаларға тәуелді болатын тараптар
арасындағы қатынастар – азаматтық құқықтық қатынастар деп аталады.
2. Азаматтық құқықтық қатынастың өзіне тән тиісті белгілері бар. Яғни
ол белгілер азаматтық құқықтық қатынастың элементтері деп аталады. Ол
элементтер: субъектілер (қатысушылар), мазмұны (құқықтар мен міндеттер),
және объектілер (құқықтар мен міндеттердің қатысы бар мүліктік және
мүліктік емес игіліктер).
Барлық құқықтық қатынастарда қатысушылар бір-бірімен құқықтық
байланыста болады, яғни олар субъективтік құқықтар мен міндеттерді
иеленеді. Сондықтан азаматтық құқықтық қатынастың мазмұнын субьективтік
құқықтар мен міндеттер құрайды.
Субьективтік құқық дегеніміз - құқықты иеленетін тұлғаның мүмкін
болатын мінез-құлқы. Субьективтік азаматтық құқық мазмұны бойынша әр түрлі.
Субьективтік құқықтың мазмұнын тиісті субьектіге заң бойынша берілген
мүмкіндіктер құрайды. Ол қандай мүмкіндіктер. Мәселен, меншік құқығы
мынандай мүмкіндіктерден тұрады: а) меншік иесінің иелігіндегі мүлікті
иемденуге, пайдалануға және оған билік ету мүмкіндігі; б) кез-келген басқа
тараптардың өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру барысында олардың кедергі
келтірмеуін талап етуі; в) меншік құқығы бұзылған ретте оны жою үшін құқық
қорғау шараларын пайдалануға.
Азаматтық құқықтағы міндет болып тиісті тұлғаның міндеті болып
табылатын мінез-құлық болып табылады. Азаматтық құқықтағы міндеттер әр
түрлі. Азаматтық құқықтың көптеген нормалары диспозитивтік мазмұнда.
Сонымен бірге тыйым салатын нормалар да бар. Тыйым салатын нормалар тиісті
азаматтық құқықтық қатынастағы міндеттерді анықтайды. Әрбір азаматтық
құқықтық қатынаста екі жақ, құқық иеленетін және міндет жүктелетін
тараптар болады. Екі жақта да тиісті тараптар бір немесе бірнеше болуы
мүмкін. Сонымен бірге азаматтық құқықтық қатынастағы бір тарап құқық
иеленетін және міндет арқалайтын да тарап болуы мүмкін. (Мысалы сату-сатып
алу шарты)
3. Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңдарда көзделген негіздерден,
сондай-ақ азаматтар мен заңда тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады,
өйткені ол әрекеттер азаматтық заңдарда көрсетілмегенімен, олардың мәніне
байланысты азаматтық құқықтар мен міндеттер туғызады.
Азаматтық заңдардағы нормалар өздігінен азаматтық құқықтық қатынастарды
өзгертпейді, тоқтатпайды немесе пайда болдырмайды. Азаматтық құқықтық
қатынастың пайда болуы, тоқтатылуы немесе өзгеруі үшін құқықтық нормаларда
көрсетілген тиісті жағдайдың болуы яғни заңдық фактінің болуы тиіс.
Сондықтан заңдық фактілер құқық нормасы мен азаматтық құқық қатынастың
арасындағы байланыс болып табылады. Заңдық факті болмаса бірде бір азматтық
құқықтық қатынас пайда болмайды, өзгермейді және тоқтатылмайды. Яғни
азаматтық құқықтық қатынастың пайда болуына негіз болатын жағдайлар заңдық
факті болып табылады.
4. Азаматтық құқықтарды саралау және қорғау
Азаматтық құқықтар мазмұнына байланысты бірнеше түрлерге бөлінеді.
Олар; а) мүліктік және мүліктік емес, б) абсалюттік және салыстырмалы в)
заттық және міндеттемелік.
Мұндай бөлініс азаматтық құқықтың нормаларының қандай қоғамдық
қатынастарды реттеуіне байланысты жүргізіледі.
Мүліктік құқықтық қатынас қандай да бір экономикалық мазмұнда болады.
Азаматтық құқықтың қатынастың белгілі бөлігі мүліктік қатынастар.
Азаматтардың мүліктік құқықтары құқық қабылдаушыға өтсе, ол мүліктік емес
құқықтық қатынасты құқық қабылдаушылық болмайды. Мүліктік құқықтық
қатынастар азаматтық заңның нормаларымен реттелетін мүліктік құндылық
қатынастары негізінде пайда болады.
Барлық азаматтық құқықтық қатынастар субьектілер арасындағы қатынастың
құрылымына байланысты абсолютті және салыстырмалы болады. Салыстырмалы
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы міндет иеленетін нақты
белгілі тұлға немесе тұлғалар тұрады. Мәселен, үлестік меншіктегі
қатысушылар арасындағы қатынас – салыстырмалы құқықтық қатынас. Өйткені
бұл құқықтық қатынастың субъективтік құрамы нақты белгілі. Абсолюттік
құқықтық қатынаста құқық иеленетін тұлғаға қарсы жақ белгісіз бір қатысушы
тұлғалар болуы мүмкін. Мәселен, кез келген авторлық құқықтың бұзылуына
байланысты қатынас абсолюттік құқықтық қатынас. Өйткені құқық бұзушылардың
қатары алдын ала белгісіз тұлғалар болады.
4 лекция. Таќырыбы Азаматтық құқықтың субьектісі
Жоспары
1.Азаматтық құқық қабілеттілігі.
2.Азаматтық әрекет қабілеттілігі.
3.Азаматтың аты-жөні және тұрғылықты жері.
4.Қамқоршылық және қорғаншылық.
5.Азаматты өлді деп жариялау және хабар-ошарсыз кетті деп тану
Тұлғаның екі түрі бар Олар, яғни құқық субъектілері – адамдар жеке
тұлға және ұйымдар заңды ұйым. Жеке тұлға дегеніміз - Қазақстан
Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердің азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар.Заңды тұлға деп мекемелерд, ұйымдарды,
кәсіпорындарды, бірлестіктерді, қорларды және т.с.с. айтамыз.
Азаматтық құқықтық қатынастың субьектілері азаматтар, ұжымдық
құрылымдар және мемлекет болуы мүмкін. Осы көрсетілген субьектілер
азаматтық құқықтық қатынасқа қатысуы үшін азаматтық құқық қабілеттілігі
болуы керек, яғни азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие болу мүмкіндігі
болуға тиісті.
Сонымен азаматтық құқықтық қабілеттілік - бұл тұлғаның азаматтық
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Азаматтық құқыққа ие болып,
міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп танылады. Азаматтық
құқық қабілеттілігі ол туған кезден басталып, қайтыс болған соң
тоқтатылады. Азаматтық құқық қабілеттілік – кез келген азаматтық құқық
субьектісінің әрекет ету мүмкіндігімен сипатталады. Азаматтарға азаматтық
құқық қабілеттілігін қолдануда екі түрлі бағыт сипат алады. Жалпы кең
мағынада азаматтық құқық қабілеттілігі азаматтық заң мүмкіндік беретін кез
келген құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі.
Азаматтың құқық қабілеттілігі оның туған сәтінен басталады. Яғни ол ана
құрсағынан тірі туылып адам бейнесіне келуі тиіс. Мәселен, түсік тірі туа
тұрса да тұлға саналмайды, алайтарлықтай дамыған шала туған бала тұлға
болып саналады. Құқық қабілеттілік адам өлгеннен кейін тоқтатылады.
2. Азаматтық әрекет қабілеттіліе дегеніміз - азаматтың өз әрекеті
арқылы азаматтық құқықтарды иелену және оны жүзеге асыру, өзіне азаматтық
міндеттерді қалыптастыру және оны жүзеге асыру мүмкіндігін айтамыз.
Азаматтық әрекет қабілеттілігін азаматтық құқық қабілеттілігінен
айырмашылығы бар. Құқық қабілеттілігін азамат дүниеге келген сәттен пайда
болып ол өлгеннен кейін тоқтайды. Ал әрекет қабілеттілігі болу үшін азамат
белгілі бір жасқа толуы қажет. Әрекет қабілеттіліктің белгілі
бастамаларының бірі – ол азаматтың өз әрекетіне толық жауап бере алатындай
физиологиялық жетілуі. Яғни ол өз еркін ұстай алатын белгілі бір жасқа
жеткен қалыпты психикалық жетімділікте болуы тиіс. (АК-ң 17бап.)
Азаматтық әрекет қабілеттілік – бұл тиісті азаматтың нақты субъективтік
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігі. Қазақстан Республикасының
аумағында азаматтардың әрекет қабілеттілігі мен оның көлемі Қазақстан
Республикасының азаматтық заңымен анықталады. Ал Қазақстан Республикасының
азаматтарының шет мемлекеттердегі әрекет қабілеттілігі сол мемлекеттің
заңдары мен халықаралық келісім нормалары арқылы анықталады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық, ішінара толық емес шектеулі
деп бөлінеді. 18 жасқа толған азаматта толық әрекет қабілеттілік болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің
әрекеті арқала кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды. Ішінара әрекет
қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке толмағандарға тән, ал берілетін әрекет
ауқымы олардың жасына байланысты. Олар екі топқа бөлінеді.
3. Құқықтар мен міндеттерді иелену және жүзеге асыру үшін азамат тиісті
тәртіппен дараландырылуы қажет. Даралану барлық уақытта азаматтың есімі
арқылы жүргізіледі. АК-тің 15 бабы, 1-ші тармағында көрсетілгендей
азаматтың есімі болып оның өз фамилиясы, өз есімі сондай-ақ қаласа әкесінің
аты болып табылады.
Азамат өз құқығы мен міндетін өз есімі арқылы иеленіп жүзеге асырады.
Басқа біреудің есімі арқылы құқықтар мен міндеттер иеленуге тыйым салынады.
Бірақ заңдар бойынша азаматтардың жасырын түрде құқықтар иеленіп,
міндеттерді жүзеге асыратын жағдайлары немесе бүркеншік ат пайдаланатын
реттері көзделуі мүмкін. Есімді өзгерту оның бұрынғы құқықтары мен
міндеттерін тоқтатуға немесе өзгертуге негіз бола алмайды. Есімін өзгерткен
адам өзінің бұрынғы есіміне ресімделген құжаттарға тиісті өзгерістер
енгізілуін талап етуге құқылы.
Азаматтың есімін ол дүниеге келген кезде әке шешесі береді, ал әке
шешесі жоқ болса, оның қамқоршыларының біреуі береді. Баланың фамилиясы әке-
шешесінің фамилиясымен анықталады. Егер әке-шешесінде ортақ фамилия болса,
балаға сол фамилия беріледі. Ал ортақ фамилия болмаса оны өзара келісіп
шешеді.
Әке-шешесінің қалауы бойынша балаға әкесінің немесе атасының есімі
негізінде фамилия берілуі мүмкін. Егер бала асырап алынса оның бұрынғы
есімі мен фамилиясы және әкесінің есімі сақталады. Асырап алушының өтініші
бойынша оның есімі мен фамилиясы өзгертілуі мүмкін. Бірақ бұл жағдайда
асырап алынушы бала 10 жастан аспауы тиіс. Бұл мәселе Неке және отбасы
заңының 86-шы бабында жан-жақты айтылған.
4. Азаматтардың әрекет қабілеттілігі жоқ кезде оның құқықтары мен
міндеттеріне ие болу мүмкіндігі қорғаншылық немесе қамқоршылық тағайындау
жолымен жүзеге асырылады. Қорғаншы өзінің әрекеттерімен қорғауындағыға
құқық және міндет еншілей отырып, әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына
өзі әрекет жасайды. Ал қамқоршы адамдар ішінара әрекет қабілеттілігі бар
адамдарға өздерінің міндеттерін орындағанда көмектесіп, бақылауына алады,
сонымен қатар оларды үшінші жақтардан болатын қиянаттардан қорғап жүреді.
Дене мүшесінің кемістігінен өзінің құықтарын жүзеге асыра алмайтын жәе
қорғай алмайтын, сонда да әрекет қабілеттілігі толық деп танылатындарға да,
қамқоршы адам тағайындалады. Мұндағы қамқоршының қызметі сол мүгедек
адамның құқыққа ие болуына, құқығын жүзеге асыруына қажетті әрекеттерін
орындап отыру болып есептеледі. Кәмелетке толған әрекетке қабілеті бар
адамның қамқоршысын қорғаншы және қамқорлық жасаушы орган сол адамның
келісімі бойынша ғана тағайындауы мүмкін.
Кәмелетке толған әрекетке қабілетті қамқоршылыққа алынушыға тиесілі
мүлікке билік етуді қамқоршылыққа алынушымен жасалған тапсыру шарты немесе
мүлкін сенімді басқару негізінде қамқоршы жүзеге асырады.
Жергілікті атқарушы орган қорғаншы және қамқоршы органдар болып
табылады. Қорғаншы немесе қамқоршы тек оның келісімімен ғана тағайындалуы
мүмкін. Егер қорғаншылыққа алынушының мүдделеріне қайшы келмесе,
қорғаншының немесе қорғаншылыққа алынушыға жақын басқа да адамдардың басым
құқығы болады.
5. Азамат егер оның қай жерде жүргені белгісіз болса, оған байланысты
азаматтық құқықтық қатынастар бірқалыпты түрде бола алмайды. Азаматты хабар-
ошарсыз кетті деп тану – оның қатысуымен болуға тиісті қатынастардың болуы
(жүруі) үшін келтіріліп отырған кедергілерді заңдық жолмен жою болып
табылады. Азаматты хабар-ошарсыз кетті деп тек қана мүделі тараптардың
өтініші негізінде сот тани алады.
Егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы бір жыл бойы деректер
болмаса, мүдделі адамдардың арызы бойынша со оны хабар-ошарсыз кетті деп
тануы мүмкін. Хабар-ошарсыз кеткен азамат туралы соңғы деректер алынған
күнді анықтау мүмкін болмаған жағдайда жоқ адам туралы соңғы деректер
алынған айдан кейінгі айдың бірінші күні, ал бұл айды анықтау мүмкін
болмаған жағдайда келесі жылғы бірінші қаңтар хабар-ошарсыз кетудің
басталған күні деп есептеледі (АК-тің 28-ші бабы).
Сот шешімінің негізінде хабар-ошарсыз кеткен адамның мүлкіне
қорғаншылық белгіленеді. Мүдделі адамдардың арызы бойынша қорғаншылық және
қамқоршылық органы мүлікті сақтау және басқару үшін хабар-ошарсыз кеткен
адамның тұрған жері туралы соңғы деректер алынған күннен бастап бір жыл
өткенге дейін де қорғаншы тағайындай алады.
5 лекция. Таќырыбы Заңды тұлға
Жоспары
1. Заңды тұлғаның түсінігі
2. Заңды тұлғалардың түрлері
3. Заңды түлғаны құру
4. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі
5. Заңды тұлғаларды қайта құру және тарату
6. Заңды тұлғалардың негізгі түрлері
1. Заңды тұлға құқық субьектілерінің бірі. АК-тің 33-ші бабында меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және
сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және
мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра
алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып
танылады деп көрсетілген. Заңды тұлғаның дербес балансы немесе сметасы
болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар
заң құжаттарына және құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз
органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді
алады.
Бұл көрсетілген анықтамадан заңды тұлғаның келесі белгілерінің бар
екендігін анықтаймыз.
1) оқшау мүлкінің болуы;
2. 2) мүліктік жауапкершіліктің болуы;
3. 3) азаматтық айналымға өз атынан қатыса алуы.
Оқшауланған (жеке) мүліктің болуы заңды тұлғаның негізгі белгілерінің
бірі. Бұл оның тиісті мүлікке мүліктік құқығын анықтайды. Мүліктік құқық,
яғни бұл тиісті мүлікке меншік құқығын, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығы дегенді білдіреді. Заңды тұлғаның мүлкі жеке балансында
көрсетіледі.
2. АК-тің 34-ші бабында көрсетілгендей барлық заңды тұлғалар мақсатына
қарай коммерциялық және коммерциялық емес болып бөлінеді. Өз қызметінің
негізгі мақсаты ретінде табыс (табуды) келтіруді көздейтін ұйым
коммерциялық заңды тұлға, не мұндай мақсат ретінде табыс келтіре алмайтын
және алынған таза табыста қатысушыларына үлестірмейтін ұйым коммерциялық
емес заңды тұлға болып табылады.
Жалпы заңды тұлғаларды жүйлеп олардың әрқайсысының ерекшелігін анықтау
үшін нақты жүйеленген ұйымдық-құқықтық нысандардың белгіленуі орынды.
Мұндай ұйымдық-құқықтық нысандар заң бойынша қалыптастырылған. Әрбір заңды
ұйымның құқықтары мен міндеттері, ішкі құрылымы, оның басқару органдары мен
басқа да қатысушылардың өзара қатынасы әрі құқықтық жағдайы мен
ерекшеліктері оның ұйымдық-құқықтық түріне тікелей байланысты болады.
Ұйымдардың қай түрге жататындығын анықтауда таза табысты сол заңды
ұйымның қатысушылары арасында бөлу мүмкіндігі негіз болады. Егер заңды ұйым
заң және жарғылық құжаттарына сәйкес таза табысты қатысушыларға бөлуге
құқығы болса – ол коммерциялық ұйым болып, мұндай табысты бөлуге құқығы жоқ
болса коммерциялық емес ұйым болып табылуы тиіс. Сонымен қатар коммерциялық
ұйым жалпы заң бойынша тыйым салынбаған кез-келген кәсіпкерлік қызметпен
айналыса алады. Ал коммерциялық емес ұйым тек өзінің жарғылық мақсатына сай
келетін кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқығы бар.
3. Заңды тұлғаларды құру.
Азаматтық кодекстің талабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше
құрылтайшы құруы мүмкін. Заңды тұлғаның құрылтайшысы сол заңды тұлғаны
құрудың бастамасышысы әрі оны құрушы. Жеке азаматтар мен заңды ұйымдар
құрылтайшы бола алады. Бірақ кейбір заңды ұйымдардың құрылтайшылары тек
азаматтар ғана бола алады да (толық серіктестік АК 58 б., 3 т.), ал кейбір
заңды ұйымдарда тек заңды ұйымдар құрылтайшы болады (АК 110 б.).
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
4. Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі.
Заңды тұлғаның құық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда
болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленген жекеленген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған
күннен бастап пайда болады. АК-тің 35-бабының 1-тармағына сай заңды тұлға
азаматтық құқықтарға ие болып, өз қызметіне сай міндеттерді атқарады.
Коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса
береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Коммерциялық
ұйымдардың құрылтай құжаты арқылы құқық қабілеттіктері шектелуі мүмкін,
яғни қандай да бір қызмет түрлерімен айналысуға тыйым салады.
Коммерциялық емес заңды ұйымдар тек қана жарғылық мақсаттарға жету үшін
құрылтай құжаттарында көрсетілген қызметтермен ғана айналыса алады. Демек,
коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық қабілеттіліктері арнайы болып
табылады.
Мемелекеттік емес коммерциялық ұйымдарға қарағанда мемлекеттік
кәсіпорындар құқықтық қабілеттіліктері шектеулі болады. Яғни меншік иесінің
мүлкі шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен берілген
мемлекеттік кәсіпорындар тек белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға
құқылы. Бұл арнайы құқықтық қабілеттілік.
Заңды тұлғаның оны басқа заңды тұлғалардан айыруға мүмкіндік беретін өз
атауы болады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаның атауы заңды
тұлғаны тіркегеннен кейін оның фирмалық атауына айналады. Фирмалық атау
коммерциялық ұйымның тіркелуімен бір мезгілде тіркелуге жатады. Бөтен
фирмалық атауды заңсыз пайдаланатын тұлға ол атауды меншіктейтін тұлғаның
талабымен оны қолдануды дереу тоқтатуға және келтірілген залалдың орнын
толтыруға міндетті. Заңды тұлғаның атауында заң талаптарына немесе қоғамдық
мораль қалыптарына қайшы келетін аттарды, егер жеке адамдардың есімдері
қатысушылардың есімдеріне сәйкес келмесе не қатысушылар бұл адамдардың
есімін пайдалануға олардан (олардың мұрагерлерінен) рұқсат алмаса олардың
есімдерін пайдалануға жол берілмейді.
Филиалдар мен өкілдіктер:
1) өзінің жеке мүлкі болмайды;
2) олар өз атынан емес заңды тұлға атынан әрекет етеді;
3) ол жеке мүліктік жауапкершілікте болмайды, оның әрекеттеріне негізгі
заңды ұйым жауапты.
Филиалдар мен өкілдіктердің құқықтық жағдайында айтарлықтай айырмашылық
жоқ. Негізгі айырмашылық олардың атқаратын қызметіне байланысты. Бірақ,
егер филиал заңды тұлғаның міндетінің барлығын не бір бөлігін, оның ішінде
өкілдіктің де міндетін жүзеге асыратын болса, онда өкілдік өзін құрған
заңды тұлғаның мүдделерін қорғауға тиісті және оның оның атынан мәмілелер
мен басқа да құқықтық әрекеттер жасай алады.
Филиалдар мен өкілдіктердің құқықтық жағдайы олар туралы ереже мен
оның басшысына берілген сенімхат негізінде айқындалады. Филиал және өкілдік
туралы ереже тиісті филиалдың ішкі қатынастарын, филиалдар арасындағы мен
негізгі заңды ұйым арасындағы қатынастарды реттейді. Олар: филиалдардың
міндеті мен қызмет трлері, оның лауазымды тұлғаларын тағайындау тәртібі,
олардың құзіреттерін анықтау, бақылау тәртібін белгілеу мен негізгі заңды
ұйыммен арадағы мүліктік қатынастар. Ал сенімхат филиалдың немесе
өкілдіктің басшысына беріледі, ол тиісті басшының әрекеттер шеңберін
анықтайды. Демек, ереже ішкі қатынастарды, ал сенімхат сыртқы қатынастарды
реттейді.
Филиалдар мен өкілдіктер міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуі
тиіс. Оларды тіркеуде құрылтай құжаты емес, оны құру туралы тиісті заңды
ұйымның шешімінің көшірмесі табыс етіледі.
5. Заңды тұлғаларды қайта құру - дегеніміз заңды тұлғаның құқықтарымен
міндеттерінің мирасқорлыққа өтуіне байланысты тоқтатылу тәсілі. (қосу,
біріктіру, бөлу, бөліп шығару, өзгерту.) Заңды тұлғаны тарату - заңды
тұлғалардың құқықтары мен міндеттерінің мирасқорлыққа өткізбей тоқтату
тәсілі (АК-тің 51-бап). Заңды тұлғаны тарату немесе қайта құру ерікті және
ықтиарсыз жүргізілуі мүмкін. Ерікті қайта құру заңды тұлғаның мүлкінің
меншік иесінің немесе құрылтай құжаттары бойынша қайта құруға өкілеттігі
бар заңды тұлғаның органының шешімі бойынша жүзеге асырылады.
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарды қайта құру ҚР үкіметінің
шешімі, комуналдық кәсіпорындарды – жергілікті әкімнің шешімі негізінде
жүргізіледі.
Мемлекеттік заңды ұйымдарды жеке меншік нысанына айналдыру арқылы қайта
құру тек жекешелендіру арқылы жүргізіледі.
Шаруашылық серіктестіктер заң құжаттарында белгіленген реттер мен
тәртіп бойынша қатысушылардың жалпы жиналысының шешімімен шаруашылық
серіктестіктің бір түрінен екінші түрі не акционерлік қоғамдар немесе
өндірістік кооперативтер болып қайта құрылуы мүмкін.
Акционерлік қоғам шаруашылық серіктестігі немесе өндірістік кооператив
болып қайта құрылуы мүмкін (АК-тің 93 бабы).
Ықтиарсыз қайта құру заң құжаттарында көзделген реттерде сот
органдарының шешімі бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.
Заңды тұлғаны тарату оның мүлкінің меншік иесінің немесе заңды тұлғаның
тиісті органының тағайындаған тарату комиссиясымен жүзеге асырылады және
тарату туралы шешім қабылданғаны туралы дереу әділет органына жазбаша
хабарланады.
6. Заңды тұлғалардың негізгі түрлері.
АК-тің 34-ші бабы коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғалардың
төрт ұйымдық-құқықтық түрін көрсетеді. Олар: мемлекеттік кәсіпорын,
өндірістік кооператив, шаруашылық серіктестік және акционерлік қоғам.
Мемлекеттік кәсіпорындар экономиканың мемлекеттік секторларына қатысты.
Өндірістік кооператив оның мүшелерінің еңбекке тікелей қатысуымен
сипатталады. Акционерлік қоғам ірі кәсіпкерлік бірлестіктерді құру
барысында негізгі жарғылық қорды қалыптастыру үшін акциялар шығаратын
қоғам.
Жарғылық капиталы құрылтайшылардың үлесіне бөлінген коммерциялық ұйым
шаруашылық серіктестік деп танылады. Шаруашылық серіктестікті бір адам
құруы мүмкін. Түрлері:
1) толық серіктестік;
2) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
3) қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;
4) сенім (командиттік) серіктестігі.
Шаруашылық серіктестіктер коммерциялық ұйым, олардың негізгі мақсаты
пайда табу және оны қатысушылардың арасында бөлу. Жеке және заңды тұлғалар
шаруашылық серіктестіктің құрылтайшысы бола алады. Серіктестіктің мүлкі
қатысушылардың бастапқы салымдарынан тұрады және ол серіктестіктің меншігі
болып табылады. Қатысушылары тек өз салымдарына ғана ие бола алады.
Шаруашылық серіктестіктерді серіктестіктің қарызы бойынша оның
қатысушыларының жауапкершілігіне байланысты екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жеке тұлғалардың өзі қатысатын, үлкен қаржыға
негізделмеген кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, барлық қатысушылардың
жауапкершілігімен сипатталатын толық және сенім серіктестігін жатқызамыз.
Екінші топқа бір немесе бірнеше қатысушылардың серіктестіктің жарғылық
қорындағы салымдары шеңберінде тәуекел ететін, өз салымдарын біріктіру
негізінде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жауапкершілігі шектеулі және
қосымша жауапкершілігі бар серіктестігі жатады.
Азаматтар ғана толық серіктестіктің қатысушылары және сенім
серіктестігіндегі толық серіктер бола алады. Шаруашылық серіктестіктің
құрылтай құжаттарын нотариат куәландыруы тиіс.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда серіктестіктің
міндеттемелері бойынша қатысушылары өзіне тиесілі барлық мүлкімен ортақ
жауапкершілікте болатын серіктестік - толық серіктестік деп танылады.
Негізгі басқа серіктестіктерден айырмашылығы - қатысушыларының
серіктестік міндеттемесіне толық жауапкершілікте болуы. Толық
серіктестіктің міндеттемесі бойынша серіктестік өзінің барлық мүлкімен және
қатысушылары қосымша өз мүліктерімен жауапкершілікте болады.
Серіктестіктің міндеттемелері бойынша өзінің бүкіл мүлкімен (толық
серіктерімен) қосымша жауап беретін бір немесе одан да қатысушылармен
қатар, серіктестіктің мүлкіне өздері салған салымдардың жиынтығымен
шектелетін бір немесе одан да көп қатысушыларды да енгізетін және
серіктестіктің кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатыспайтын серіктестік
– сенім серіктестігі болып табылады.
Бір немесе бірнеше адам құрған жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен
белгіленген мөлшерде үлеске бөлінген серіктестік - жауапкершілігі шектеулі
серіктестік деп танылады. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушылар
оның міндеттері бойынша жауап бермейді және серіктестіктің қызметіне
байланысты залалдарды өздерінің қосқан салымдарының шегінде тәуекел етеді.
Қатысушылары серіктестік міндеттемелері бойынша өздерінің жарғылық
капиталына салымдармен жауап беретін ал, бұл сомалар жеткіліксіз болған
жағдайда өздеріне тиесілі мүлікпен оған өздері еселенген мөлшерде
енгізілген салымдар арқылы жауап беретін серіктестік - қосымша
жауапкершілігі бар серіктестік деп танылады.
Акционерлік қоғам дегеніміз - өзінің кызметін жүзеге асыру үшін қаражат
тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға болып табылады. Өз жарғылық
қорын бағалы қағаздар шығару арқылы қалыптастыратын бірден-бір заңды ұйым –
акционерлік қоғам. Акция дегеніміз – акцонерлік қоғам шығаратын және
акционерлік қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша дивиденд және қоғам
таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын куәландыратын
бағалы қағаз.
Акционерлік қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке немесе заңды
тұлғалар оның құрылтайшылары болып табылады.
6 лекция. Таќырыбы Азаматтық құқықтың обьектілері
Жоспары
1. Азаматтың құқықтың объектілерінің түсінігі мен түрлері.
2. Заттардың түсінігі және оны жіктеу.
3. Бағалы қағаздар, олардың түрлері мен ерекшеліктері.
4. Мүліктік емес өзіндік құқықтар.
1. Азаматтық құқықтың нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқықтың обьектісі деп аталады. Мүліктік және мүлікті емес
игіліктері, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық обьектілері бола алады.
Мұ落дағы құқық - мемлекетке, заңды ұйымдарға және азаматтарға тиесілі
субъективтік құқықтар.
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық обьектілерінің кең
тізбегі көрсетілген.
Олар:
1) мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке) жататындар: заттар,
ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет,
шығармашылық-интелектуалдық қызметтердің обьектіге айналған нәтижелері,
фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де
құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады;
2) жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке
адамның өмірі мен денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ,
іскерлік, бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, автор болу құқығы, шығармаға қол
сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игіліктер мен
құқықтар;
АК-те азаматтық құқықтың объектілерінің бірқатары көрсетілген. Бірақ ол
көрсетілген тізіммен шектелмейді, мәселен, ақпарат та негізгі күрделі
объектілердің бірі болып табылады.
2. Зат дегеніміз, азаматтық құқық тұрғысына алып қарағанда физикалық
дене ретінде және оның адам еңбегімен жасалған, сол сияқты табиғи күйінде
де кездесетін (болатын) сыртқы материалдық дүниенің бір бөлігі болып
табылады.
АК-тің 117-бабына сәйкес заттардың өзі қозғалатын және қозғалмайтын
болып екіге бөлінеді. Жылжымайтын мүлікке жер учаскелері, үйлер,
ғимараттар, көпжылдық екпелер және жермен тығыз байланысты өзге мүлік, яғни
орнынан олардың мақсатына сай емес шығынсыз ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік
жатады.
Затты қозғалмайтындар қатарына жатқызу екі жағдайға байланысы: яғни
материалдық жағынан затты жерден айыруға болмайтындығына және оны орнынан
қозғау үшін шығындану қажеттігіне байланысты. Яғни, мүлікті қозғалатын
немесе қозғалмайтын топқа жатқызудың негізгі критериі – оның табиғи
қасиетіне байланысты. Мәселен, көпжылдық болып табылатын жыл сайын егуді
қажет етпейтін шөп, өсімдік, ағаштар мен өнім ағаштары жердің беткі қабаты
ретінде жылжымайтын мүлікке жатады. Ал жыл сайын егіліп жүйелі түрде адам
еңбегінің нәтижесінде алынатын астықтар қозғалатын мүлікке жатады.
Көпжылдық екпелер жерден алынғаннан кейін қозғалатын мүлікке айналады.
3. Азаматтық құқықтық обьектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабына сәйкес, бағалы қағаз – мүліктік
құқықты куәландыратын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілердің
жиынтығы. Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың
азаматтық кодекспен және қазақстан Республикасының өзге де заң актілерімен
айқындалған өзге де түрлері жатады.
Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:
1) құжатты және құжатсыз;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлік бағалы қағаздар болып бөлінеді.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тікелей оқу мүмкіндігі болатын
қағаз немесе өзге де материалдық жеткізуші) шығарылыған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар
жиынтығы түрінде) шығарылған бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар – бір шығарылым шегінде осы шығарылым үшін
бірдей жағдай негізінде орналастырылатын және айналымда болатын, біртекті
белгілері мен реквизиттері бар бағалы қағаздар.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар – эмиссиялық бағалы қағаздарға сәйкес
келмейтін бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз – ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға
тиесілігін растайтын бағалы қағаз.
Ұсынбалы бағалы қағаз – ол куәландырған құқықтардың бағалы қағазды
ұсынушыға тиесілігін растайтын бағалы қағаз.
Ордерлік бағалы қағаз – ол куәландырған құқықтардың онда аталған
тұлғаға, ал оларға осы құқықтар азаматтық кодекстің 132 бабының 3-
тармағында көзделген тәртіппен берілген жағдайда, басқа тұлғаға тиесілігін
растайтын бағалы қағаз.
4. Азаматтық құқықтық қатынас объектілерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады. (АК-тің 1-бабы).
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабының 2-
тармағы).
Азаматтық кодекстің 115-ші бабанда азаматқа тиесілі мүліктік емес
өзіндік игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі келтірілген, оған
жататындар: жеке адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі
атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы
құпиясы, есім алу құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа
материалдық емес игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық обьектілерінің бұл
тобының ерекшелігі мынада: 1) бұл құқық өзіндік, яғни тиесілі тұлғадан
ажырамайды; 2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық (мүліктік)
мазмұны болмайды; 3) абсолютті құқықтың санатына жатады, яғни бұл
құқықтарды ешкім де бұза алмайды; 4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын,
әрі өзгеге берілмейтін құқық.
Абырой деген - өз рухани байлығы, рухани санасын, қоғамдағы
маңыздылығын, орнын адамның өзінің іштей бағалауы.
Жұмыскерлік атақ немесе іскерлік бедел деген - адамның іскерлік
(өндірістік мамандылық) беделдеріне қоғам пікірі бойынша дұрыс берілген
баға.
Ар-намысқа және абыройға кір келтіретін мәліметтер шындыққа жатпайтыны
анықталған жағдайда, ол мәліметтердің таратылуына кінәсі болмаса да, оларды
теріске шығару міндеті жауапкерге жүктеледі.
Егерде жариялауда аты-жөні көрсетілмеген оның мағынасында кім жөнінде
айтылып тұрғаны анық көрініп тұрса, сонымен қатар кір келтіретін мәлімдеме
сол әулеттің қайтыс болған мүшесі жөнінде немесе заң жүзінде мұрагерге
жататын жақын туысы жөнінде болса, мүдделі адам АІЖК-нің 8-бабы бойынша сот
арқылы ар-намысты және абыройды қорғау туралы талап қоюға құқылы.
7 лекция. Таќырыбы Мәмілелер
Жоспары
1. Мәміленің ұғымы.
2. Мәміленің түрлері мен нысаны
3. Жарамсыз мәмілелер мен мәміленің жарамдылық шарттары
4. Мәмілелер жарамсыздығының негіздері
1. Азаматтық кодекстің 147 бабында мәміле азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін белгілеуге, өзгертуге
немесе тоқтатуға бағытталған әрекеттері деп белгіленген. Мәмілеге мынадай
белгілер тән: 1) тұлғаның ерік (тілек немесе ниет) білдіруі; 2) рұқсат
етілген ерік білдіру яғни құқыққа сәйкес әрекеті; 3) қандай да бір заңды
құқық жасауға бағытталған азаматтық-құқықтық қатынастырдың пайда болуы,
өзгертілуі және тоқтатылуы; 4) мәміленің әрқашанда құқықтық салдарды
туғызуы.
Мәміленің маңыздылығы ондағы жақтардың еркі мен ерік (ниет тілек)
білдіруінен тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы,
жазбаша (жай немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіреді.
Егер мәмілеге қатысушылар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда бұл
ауызша жасалған мәміле болады.
Конклюденттік әрекет (латынша жасау деген мағана білдіреді) - сол
арқылы тұлғаның мәмілеге қатысуға ниет білдіру әрекеті.
Үндемей қалу заңдарды немесе тараптардың келісімінде көзделген реттерде
мәміле жасауға ерік білдіру болып танылады.
Мәміленің жазбаша жасалуға тиіс түрлері АК-тің 152-ші бабында
көрсетілген. АК-тің 155-бабына сәйкес тиісті кейбір мәмілелер мемлекеттік
тіркеуге жатады. Ол тиісінше тіркеуден өткеннен кейін ғана жасалған болып
саналады.
Мәміленің басқа да мінез-құлық сипаттағы әрекеттерден айырмашылығы,
оның қандай да бір құқықтық салдар туындауына бағытталғандығында.
Мәміле – бұл заңның аясына сәйкес келетін, заңмен рұқсат етілген
құқыққа сай мінез.
2. Мәмілелер мынандай түрлерге бөлінеді:
1. біржақты, екі немесе көп жақты;
2. ақылы және ақысыз;
3. нақты және консуалды;
4. казуалды және абстрактілі;
5. шартпен жасалған;
6. биржалық.
Мәмілелер және екі немесе көпжақты (шарттар) болуы мүмкін. Заңдарға
немесе тараптардың келісіміне сәйкес жасалуы үшін бір тараптың ерік
білдіруі қажет және жеткілікті болатын мәміле біржақты мәміле деп
есептеледі. Ал шарт жасасу үшін екі тараптың (екіжақты мәміле) не үш немесе
одан да көп тараптың (көпжақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Біржақты мәмілелер көп кездесе бермейді. Олардың жиі кездесетін түрі -
өсиет. Біржақты мәміледе бір тараптың еркі болса жеткілікті.
Тиісті тарап өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алатын болса немесе
тараптар бір-біріне бір зат беруі керек болса, бұл ақылы мәміле болып
табылады. Ал, бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немес ешбір зат
бермей бірнәрсені ұсынуды міндетіне алған мәміле ақысыз болып есептеледі.
Консенсуалды мәмілелер – тараптар келісімге келген сәттен бастап
азаматтардың құқықтары мен міндеттері туындайтын мәмілелер, яғни сол сәттен
бастап жасалды деп саналатын мәмілелер. Ал нақты мәміле, оны жүзеге асыру
үшін, жасалды деп есептеу үшін келісіммен қатар тиісті затты тапсыру қажет.
Мәмілелерді азаматтық құқықтану ғылымында каузальдық (себепті) және
абстракциялық деп те бөледі. Әрбір мәміле тараптардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негіз бен құқықтық мақсатты еншілейді. Бір жағдайда мәміленің
жарамдығы оның негізіне байланысты болса, екінші жағдайда оған байланысты
болмайды (абстракциялық). Демек, каузальдық мәміледе оның тағдыры оның
жасалуына негіз болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz