Дағды, икем, әдет

І. Кірісеп
1) Оқытуда қалыптасатын дағдылар
ІІ. Негізгі бөлім
1) Дағды қалыптастырудағы жаттығудың рөлі
2) Дағды туралы
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Алғашқыда саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталынуын дағды деп атайды. Мәселен, алғаш жазып үйрене бастаған бала, бастапқы кезде өзінің барлық қозғалыстарын санасымен бақылап, көптеген артық қимылдар жасайды (оның бет әлпеті, бүкіл денесі, аяқ-қолы бір мақсатқа бағытталада), терлеп-тепшіп қиналады. АJI жазуға төселген адам өз қозғалыстарын байқамайды, оның орнына жазған нәрсенің мазмұнына ерекше көңіл бөледі. Өйткені соңғыда жазу дағдысы автоматталған. Дағдылануда іс-әрекеттің тұтас өзі емес, жеке компоненттері (құрамдары) ғана автоматталынады.
Дамуы шегіне жеткізілген дағдылардан мына төмендегідей белгілерді байқауға болады:
1) Дағды алудың белгісі — әр түрлі амалды тез орындап, шапшаң
қимылдау (мәселен, турникке ойнаған спортсменнің дағдысы).
2) Дағды қалыптасқаннан кейін күштеніп, зорланып, қиналып істеу жойылады (мәселен, инеге жіпті жылдам сабақтай алмау, жазуға төселмей тұрғандағы балада байқалатын ебедейсіздік т.б. адамда әлі де дағдының жоқтығының белгісі).
3) Дағдыланудың үшінші белгісі — бірқатар жеке амалдарды біріктіріп, одан тұтас бір амал жасай алу. Мәселен, бала алғаш әріпті танығанда, сөздерді әріпке, буынға, тұтас сөзге бөледі, кейін осыдан сөйлем құрайды. Сөйтіп, жаттыға келе бұлай кібіртіктеп отырмайды, сөйлемдерді шапшаң оқитын болады.
«Сауаты ашылған адам,— деп жазды А. Байтұрсынов (1873-1937),— жазылған я басылған сөзді әрпіне қарап оқымайды, бүтін тұрған сүгіретін танып оқиды... Неғұрлым сөз сүгіреті көзге елеулірек болса, солғұрлым жылдам танып, шапшаң оқымақшы... Адам әріптерді бірі биік, бірі аласа, ұзын, бірі қысқа келіп, сөз әлпіне... ашық, сурет береді. Бір жағынан онысы, екінші жағынан қойылатын қосымшіа белгілері сеп болып, сөз сүгіретін көзге елеулі етіп, тез танытады, тез оқытады».

1) Жалпы психология. Жорықбаев
2) Мамандыққа кіріспе. Шымкент, 2004 ж.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Дағды, икем, әдет.

Алғашқыда саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталынуын дағды деп атайды. Мәселен, алғаш жазып үйрене бастаған бала, бастапқы кезде өзінің барлық қозғалыстарын санасымен бақылап, көптеген артық қимылдар жасайды (оның бет әлпеті, бүкіл денесі, аяқ-қолы бір мақсатқа бағытталада), терлеп-тепшіп қиналады. Аji жазуға төселген адам өз қозғалыстарын байқамайды, оның орнына жазған нәрсенің мазмұнына ерекше көңіл бөледі. Өйткені соңғыда жазу дағдысы автоматталған. Дағдылануда іс-әрекеттің тұтас өзі емес, жеке компоненттері (құрамдары) ғана автоматталынады.
Дамуы шегіне жеткізілген дағдылардан мына төмендегідей белгілерді байқауға болады:
Дағды алудың белгісі —әр түрлі амалды тез орындап, шапшаң
қимылдау (мәселен, турникке ойнаған спортсменнің дағдысы).
Дағды қалыптасқаннан кейін күштеніп, зорланып, қиналып істеу жойылады (мәселен, инеге жіпті жылдам сабақтай алмау, жазуға төселмей тұрғандағы балада байқалатын ебедейсіздік т.б. адамда әлі де дағдының жоқтығының белгісі).
Дағдыланудың үшінші белгісі —бірқатар жеке амалдарды біріктіріп, одан тұтас бір амал жасай алу. Мәселен, бала алғаш әріпті танығанда, сөздерді әріпке, буынға, тұтас сөзге бөледі, кейін осыдан сөйлем құрайды. Сөйтіп, жаттыға келе бұлай кібіртіктеп отырмайды, сөйлемдерді шапшаң оқитын болады.
Сауаты ашылған адам,—деп жазды А. Байтұрсынов (1873-1937),—жазылған я басылған сөзді әрпіне қарап оқымайды, бүтін тұрған сүгіретін танып оқиды... Неғұрлым сөз сүгіреті көзге елеулірек болса, солғұрлым жылдам танып, шапшаң оқымақшы... Адам әріптерді бірі биік, бірі аласа, ұзын, бірі қысқа келіп, сөз әлпіне... ашық, сурет береді. Бір жағынан онысы, екінші жағынан қойылатын қосымшіа белгілері сеп болып, сөз сүгіретін көзге елеулі етіп, тез танытады, тез оқытады.
Көзбен бақылаудың маңызы кеміп, қозғалыс пен бақылаудың маңызы артады (мәселен, жазу дағдысы баланың қозғалыс
түйсіктерінің жетіле түсуін қажет етеді, тәжірибелі машинистка
да қағаз басуда көздің көмегіне сүйенбей, саусақтардың қимыл-
қозғалыстарына ерекше көңіл бөледі).
Дағдыға машықтану үшін алдын-ала қабылдай алу қабілетінің
болуы, мәселен, машинистка тексті көшіргенде, әрдайым оның көзі
алға жүгіріп, қолынан озып кетіп отырады. Қолы бір сөзді басқан
кезде, оның ойында бірер сөз әзір тұрады. Мәнерлеп оқуда да көз
бірер сөздің көлемінде болмай, тұтас сөйлемді, тіпті бірнеше
сөйлемді қамтиды. Адам текстің мағынасын түсінумен қатар алдағы сөздердің мағынасын да аңғара алады. Мұны психологияда
дағдының антиципациясы дейді.
Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының арқасында біздің санамыз қызметтің түпкілікті, шешуші кезеңдеріне жұмылдырылады. Мұндай жұмыстың табысты болуы қамтамасыз етіледі. Іс-әрекетке жақсылап дағдылану арқылы адам өндіріс құралдарын, дене шынықтыру, спорт атрибуттарын, ақыл-ой жұмысын меңгеруде жақсы табыстарға жетеді. Адам, әсіресе, өзінің негізгі мамандығына, көп істес болатын нәрсесіне дағдыланса, бұдан біраз уақытын үнемдейді, күш-қуатын орынды пайдаланатын болады. Өндірістегі жұмысшылардың, инженерлер мен техниктердің шаруашылықтың сан-сапасына күн сайын енгізіп жатқан ұсыныстары мен өнертапқыштығы, олардың еңбек дағдыларының өте-мөте жетілгендігін көрсетеді. Оқу дағдыларын жете меңгеру баланы оқуда озат оқушының қатарына алып келеді. Еліміздегі ғылыми-тсхникалық, прогресс адамдарда жан-жақты білім бөлумен қатар жақсы дағдының, болуын қажет ете түсетіні сөзсіз.
Мектептегі оқу-тәрбие процесінің міндеті балаға тек білім беру ғана емес, сонымен қатар оны түрлі дағды-әдеттерге, бір нәрсені істеп үйренуге жаттықтыру болып табылады. К. Д. Ушинский дағды, әдеттердің тәрбие процесіне қатысы қандай екендігін былайша түсіндірген: Әдеттер мен дағдыларды берік қалыптастырып, соның негізінде құрылатын тәрбиенің өз негізі де берік болмақ, бұлар тәрбиенің сипатына өзінің белгілі бір принципін енгізуге мүмкіндік береді. Бұрынғыдан гөрі жедел дамып отырған психология ғылымы қазіргі кезеңде білім негіздерін тиісті дағдыларсыз жақсы меңгеруге болмайтындығы анықталып отыр.
Дағды бірнеше түрге топтастырылады. Олардың бастылары: мектептік (кітап оқу, жазу, есептеу т.б.), спорт (коньки тебу, футбол ойнау, күрес т.б.), еңбек, түрлі мамандық (токарь, слесарь, әскери, дәрігерлік т.б.)- Спорттық дағдыларды - қозғалыс, мектептік дағдыларды сенсорлық (тікелей қабылдау) және интеллектік дағдылар депте атайды.

Дағды қалыптастырудағы жаттығудың рөлі

Дағды жаттығу процесінде қалыптасады. Оны қалыптастыру үшін жай қайталау жеткіліксіз, оған арнайы жаттығу қажет. Мәселең, мылтық атып дағдылану үшін түрлі ату әдістерін, жүзіп дағдылану үшін жүзу әдістерін меңгеру керек болады.
Kез келген қайталаудан жаттығу шықпайды. Мәселен, адамның нашар жазуы, көп қайталағанмен түзелмейді.
Себебі, мұнда арнайы жаттығулар жүйесі жоқ. Жаттығу жөнінде белгілі ережелерді білмей, яғни дағдыны қалыптастыру, жаттығу қандай жолмен жүріп отыратындығымен таныспай, қандай дағдыға болса да ие болу қиын. Адамның дағдыға машықтана алушылығын төмендегі белгілер көрсете алады.
Біріншіден, дағдының ойдағыдай қалыптасуы, оның нәтижесін үнемі біліп отыруға байланысты. Дағдыны қалыптастырудың нәтижелігі жаттығуға кеткен уақыттың азаюынан, орындау сапасының жақсаруынан, қателердің болмауынан, орынсыз шұғылданып, зорланып істеудің жойылуынан көрінеді. Мәселен, белгілі амалды қайталап орындаған сайын адам өзінің жетістігі туралы, орындауда кеткен кемшіліктерді сезгендігі туралы, жіберген қателері туралы есеп берсе, келесі жаттығуларда дағды бұрынғысынан гөрі шапшаңырақ дамитын болады.
Екіншіден, дағдыланушы адам жаттығуға біртіндеп кіріссе, жаттығулардың арасын уақыт жөнінен дұрыс бөлсе, үзілістер жасап отырса, үйрену әдістерін жетілдірсе, үйренуге өзінің қатынасын жақсартса, үйренетін дағдысының өзіндік ерекшеліктерін білсе, дағды нәтижелі болумен қатар тез қалыптасып, соңынан берік орнығатын болады.
Үшіншіден, дағдынын ойдағыдай қалыптасуына кедергі келтіретін түрлі себептерді білудің маңьізы зор. Мұның біріншісі —объективтік, екіншісі —субъективтік деп аталынады. Объективтік, себептердің (яғни дағдыланушы адамның жеке басына қатысы жоқ кедергінің) біріне дағдыға қажетті құрал-жабдықтардың сапасының нашар болып келуін жатқызуға болады. Мәселен, жазуға алғаш үйренген кезде баланың сиясы сүйық, қағазы нашар, қаламұшы бұзық болса, жазу дағдысының тезірек қалыптасуына бөгет жасайды. Сондай-ақ оқу кітаптарының шрифтерінің ұсақ болуы, класс жарығының кемдігі, ауаның нашарлығы, отыратын партаның қолайсыздығы т. б. мектептік дағдылардың ойдағыдай дамуына кедергі келтіретін объективтік кеселдер болып табылады. Мұғалімдер тарапынан болатын қате нұсқаулар мен түсіндірулер де осындай себептердің қатарына жатады.
Ал субъективтік себептерді адамның жеке басынан іздестіру қажет. Егер адамның түрлі дағдыларды меңгеруге ықыласы болмаса, табансыздық көрсетсе, ол тез арада машықтана алмайды. Мәселен, біреулердің велосипед тебуді тез үйреніп, екінші біреулердің көпке дейін тебе алмайтындығы осы секілді жеке қасиеттерінің ерекшелігіне де байланысты болады. Дағдыға машықтанар келтіреді.
Ескі дағдының жаңа дағдыны қалыптастыруға көмектесуін дағдылардың тасымалы дейді. Мәселен, шет тілдің біреуін білу, екіншісін үйренуге көп жеңілдік келтіреді. Мұның себебі бұрынғы қалыптасқан дағды мен жаңадан қалыптасатын дағдының арасында ұқсастықтардың көп болуы. Олар: алфавиттегі жеке дыбыстардың айтылуындағы және грамматикалық ережелердегі ұқсастықтар. Осы зандылыққа сәйкес, арифметикада қосу амалын білу көбейту амалын үйренуге, алу амалын білу, бөлу амалын тез меңгеруге жағдай жасайды. Осылайша қалыптасқан дағдыны оқушы басқа пәндерден жазатын дәптеріне де ауыстырады. Токарь станогінде жұмыс істеуді меңгерген жұмысшы машинаның қалған түрлерінде жұмыс істеуге тез дағдылана алады.
Тасымалдау заңы әр текті дағдыларга үйлеспсйді. Мәселен, заттың түстерін айыру дағдыларын сызықтардың ұзындығын немесе нәрселердің салмағын айыру үшін қолдануға болмайды. Сондай-ақ жаяу жарысқа қажетті дағдылар жекпе-жек күресудің дағдысына қолайлы әсер етпейді.
Бұрынғы дағдылардың жаңа дағдылардың жасалуына бөгет келтіруін интерференция деп атайды. Дағдылардың интерференциясы екі түрлі болады. Жаңа дағдыларды қалыптастыруда бұрынғы дағдылар кедергі жасайды. Интерференцияның мұндай түрін ассоциативтік тежелу деп атайды.
Бұрынғы дағды жаңа дағдыға қалыптасып болғаннан кейін де өзінің кесірін тигізе беруі мүмкін. Интерференцияның осы түрі репродуктивтік тежелу деп аталады. Оқу-тәрбие процесінің нәтижелі болуы үшін мұғалім осы зандылықтарды біліп отыруы тиіс.
Бұрын қалыптасқан дағдылар ұзақ уақыт қайталанбағандықтан не жаттықпағандықтан бұзылады. Мұндай жағдайда көбінесе құрамы өте күрделі дағдылар алдымен бұзылатындығы мәлім. Мәселен, тәжірибелі ұшқыштардың өзі көп уақыт бойы ұшпаса, дербес ұшудан сескеніп, батылы бармайтын көрінеді. Ұшу дағдылары өте күрделі дағдылардың бірі екендігі белгілі.
Нашар меңгерілген дағдылар да тез қалыптаспайды. Мәселен, шет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.