ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы әртүрлі саяси шаруашылық науқандардағы жүргізілген сот істерін ғылыми еңбектер мен деректер негізінде зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.9
І. СОТ ТЕРГЕУ ОРГАНДАРЫНЫҢ 20 ЖЫЛДАРДЫҢ АЯҒЫ МЕН 30
ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ НАУҚАНДАРДАҒЫ
ҚЫЗМЕТІ
1.1. Астық дайындау науқанындағы сот процестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.23
1.2. Заң органдары мал өнімдерін дайындау науқанында ... ... ... ... ... ... ... ... 23.32
ІІ. ЗАҢ ОРГАНДАРЫНЫҢ СОЦИАЛИСТІК МЕМЛЕКЕТТІК
МЕНШІКТІ ҚҰРУДЫ НЫҒАЙТУ ЖОЛЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Кеңестік сот. тергеу органдарының қазақ байларын жою саясатын жүзеге
асыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.46
2.2. «Социалистік меншікті қорғау» заңы бойынша жүргізілген сот
істері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60.62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63.67
І. СОТ ТЕРГЕУ ОРГАНДАРЫНЫҢ 20 ЖЫЛДАРДЫҢ АЯҒЫ МЕН 30
ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ НАУҚАНДАРДАҒЫ
ҚЫЗМЕТІ
1.1. Астық дайындау науқанындағы сот процестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.23
1.2. Заң органдары мал өнімдерін дайындау науқанында ... ... ... ... ... ... ... ... 23.32
ІІ. ЗАҢ ОРГАНДАРЫНЫҢ СОЦИАЛИСТІК МЕМЛЕКЕТТІК
МЕНШІКТІ ҚҰРУДЫ НЫҒАЙТУ ЖОЛЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Кеңестік сот. тергеу органдарының қазақ байларын жою саясатын жүзеге
асыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.46
2.2. «Социалистік меншікті қорғау» заңы бойынша жүргізілген сот
істері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46.56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60.62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63.67
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяғы мен 30-жылдарының басындағы сот процестері кеңестік кезеңде тоталитарлық жүйе қыспағында біржақты зерттелді. Себебі, бұл кезеңде жүргізілген сот істері алдымен сталиндік жосықсыздықтардың, содан кейін субъективизмнің тоқырау идеологиясы мен психологиясының шырмауында болып келді. Алайда, қазіргі таңда кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты мәселелер де түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаев 1998 жылы наурыз айында Алматыдағы зиялы қауым өкілдерімен кездесуінде сөйлеген сөзінде : « Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ өзімізде толық таныта алмай келе жатқан халықпыз. Зерттемесек, жазбасақ, жарияламасақ, кім не деп таниды. Қалай мойындайды?» - дегені халқымызды толғандандырған келелі мәселенің басын ашып бергендей. Өткен тарихты шертіп білмей, оның ащы сабағынан тағлым алмай болашаққа нық қадам баса алмасымызда белгілі.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып, тұғырлы тарихымыздың шынайы беттері мұрағат құжаттарына негізделіп жазылуда.
Шын мәнінде, кеңестік қоғамдағы сот процестері 20-30 жылдары қалыптасқан тоталитарлық жүйенің қыспағымен, халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету арқылы іске асырылды. Бұл, әсіресе, жер мәселесінде, ауылшаруашылығын ұжымдық негізде күштеп қайта құру, байларды тәркілеу саясатында айқын көрінеді.
Кеңес үкіметінің құлауы және мұрағат құжаттарын ішінара жариялау кеңес үкіметінің әлеуметтік және саяси өткенін зерттеуге кең жол ашып, сот процестері туралы «тоталитарлық» мектеп зерттеулерінің нәтижесін қайта қарауға алып келді.
Тарихи шындықты қалпына келтіру, сол арқылы еліміз жүріп өткен жолды бар болмысымен көрсету, қайта құру ісінің ажырамас бір міндеті болды. Қайта құру кезеңінен бастап, Қазақстан тарихшылары ескі кеңестік үлгідегі тарихты жазу тәсілдерінен бас тартып, Қазақстан Республикасының тарихындағы «ақтаңдақтарды» анықтау үшін бірқатар еңбектер жариялады. Алайда осылардың ішінде тұмшаланып жабылып «құпия» құлп салынып келген отызыншы жылдардың басындағы сот процестері, елге «халық немесе социализм жауы » деген атпен келген індет туралы еңбектер әлі күнге аз.
Коммунистік идеология көлеңкесінде қалып қойған бұл мәселенің тарихи шындығын қалпына келтіру – жауапты міндет, бірақ бұл өткенді зерттеумен ғана орындала қоймайды, ол бүгінгі болмысты да зерттеуді, ертеңгі ұстанар бағытты да айқындауды қажет етеді.
1925 - 1932 жылдарда Қазақстанда құрылған кеңестік құқыққорғау органдары қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерімен , ғасырлар барысында қалыптасқан билік сот жүйелері санаспады.Кеңестік прокурорлық бақылау жүйесі бұқараны кеңестендіру саясатын жүргізу барысында қазақ халқының дініне салт – дәстүріне , дәстүрлі әдет ғұрпына жаулықпен қарап іріткі салды. Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығын күйрету мақсатында әкімшіл – әміршіл жүйе қазақ байларын, билерін, оқыған зиялыларын, олардың үрім – бұтақтарын жою саясатын жүргізіп, заң органдары осы саясатты іс жүзінде жүзеге асырушы органға айналдырды. Конституциядағы міндеттерінен ауытқып, әкімшіл – партияшыл жүйенің саясатын жүргізген сот органдары ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басында адамның істеген ісіне қарай емес, шыққан әлеуметтік тегіне қарай жазалау, тергеулер жүргізді.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаев 1998 жылы наурыз айында Алматыдағы зиялы қауым өкілдерімен кездесуінде сөйлеген сөзінде : « Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ өзімізде толық таныта алмай келе жатқан халықпыз. Зерттемесек, жазбасақ, жарияламасақ, кім не деп таниды. Қалай мойындайды?» - дегені халқымызды толғандандырған келелі мәселенің басын ашып бергендей. Өткен тарихты шертіп білмей, оның ащы сабағынан тағлым алмай болашаққа нық қадам баса алмасымызда белгілі.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып, тұғырлы тарихымыздың шынайы беттері мұрағат құжаттарына негізделіп жазылуда.
Шын мәнінде, кеңестік қоғамдағы сот процестері 20-30 жылдары қалыптасқан тоталитарлық жүйенің қыспағымен, халықтың белгілі бір бөлігін құрбан ету арқылы іске асырылды. Бұл, әсіресе, жер мәселесінде, ауылшаруашылығын ұжымдық негізде күштеп қайта құру, байларды тәркілеу саясатында айқын көрінеді.
Кеңес үкіметінің құлауы және мұрағат құжаттарын ішінара жариялау кеңес үкіметінің әлеуметтік және саяси өткенін зерттеуге кең жол ашып, сот процестері туралы «тоталитарлық» мектеп зерттеулерінің нәтижесін қайта қарауға алып келді.
Тарихи шындықты қалпына келтіру, сол арқылы еліміз жүріп өткен жолды бар болмысымен көрсету, қайта құру ісінің ажырамас бір міндеті болды. Қайта құру кезеңінен бастап, Қазақстан тарихшылары ескі кеңестік үлгідегі тарихты жазу тәсілдерінен бас тартып, Қазақстан Республикасының тарихындағы «ақтаңдақтарды» анықтау үшін бірқатар еңбектер жариялады. Алайда осылардың ішінде тұмшаланып жабылып «құпия» құлп салынып келген отызыншы жылдардың басындағы сот процестері, елге «халық немесе социализм жауы » деген атпен келген індет туралы еңбектер әлі күнге аз.
Коммунистік идеология көлеңкесінде қалып қойған бұл мәселенің тарихи шындығын қалпына келтіру – жауапты міндет, бірақ бұл өткенді зерттеумен ғана орындала қоймайды, ол бүгінгі болмысты да зерттеуді, ертеңгі ұстанар бағытты да айқындауды қажет етеді.
1925 - 1932 жылдарда Қазақстанда құрылған кеңестік құқыққорғау органдары қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерімен , ғасырлар барысында қалыптасқан билік сот жүйелері санаспады.Кеңестік прокурорлық бақылау жүйесі бұқараны кеңестендіру саясатын жүргізу барысында қазақ халқының дініне салт – дәстүріне , дәстүрлі әдет ғұрпына жаулықпен қарап іріткі салды. Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығын күйрету мақсатында әкімшіл – әміршіл жүйе қазақ байларын, билерін, оқыған зиялыларын, олардың үрім – бұтақтарын жою саясатын жүргізіп, заң органдары осы саясатты іс жүзінде жүзеге асырушы органға айналдырды. Конституциядағы міндеттерінен ауытқып, әкімшіл – партияшыл жүйенің саясатын жүргізген сот органдары ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басында адамның істеген ісіне қарай емес, шыққан әлеуметтік тегіне қарай жазалау, тергеулер жүргізді.
1. История государства и права Казахстана.Т.ІІ. (Под.ред. д.ю.н. Зиманова С.З., к.ю.н. Биндера М.А.).- Алма –Ата: Изд.АН. КазАССР, 1963. С.483.
2. Судебное управление в СССР. - Москва: Наука, 1962. С 94.
3. «30-е годы взгляд из сегодня». (Отв.ред. д.ф.н. Д.А. Волкогонов).
- Москва: Наука, 1990. С.168.
4. Документы свидетельствует. (под ред. Данилова В.П.,Ивицкого Н.А.).
- Москва: Политиздат, 1989.С. 525.
5. Омарбеков Т. Шаруаларға шабуыл қалай басталды? //Ақиқат. № 9.Б.61-65.
6. Омарбеков Т. Меншік иелері қалай жойылды? // Ақиқат, 1995. № 4.Б.62-69.
7. Омарбеков Т. Қазақстанда революциялық заңдылық қалай жүргізілді? // Ақиқат, 1995. № 4. Б.29-32.
8. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Көмекші оқу құралы. –Алматы: Санат, 1997. Б.320.
9. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. - Алматы: ҚАЗақпарат, 2001. Б.404.
10. Омарбеков Т. Тарихпен өрілген тағдыр. - Астана : Ана тілі-Ата тарих баспа зерттеу орталығы ЖМС, 2007. Б.220.
11. Абылхожин Ж. Б, Алдажұманов К. С, Қозыбаев М. К. Коллективизация в Казахстане: Трагедия крестьянства.- Алма-Ата: Наука Казахской СССР, 1985. С.247.
12. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ Университеті, 1992. Б.275.
13. Абылхожин Ж. Б, Қозыбаев М. К, Классовый натиск. Депортированные в Казахстан: время и судьбы. –Алматы: Арыс, 1998. С.52-59.
14. Абылхожин Ж. Б, Алдажумов К. С, Козыбаев М. К. Коллективизация в Казахстане трагедия крестянства. - Алма-Ата: Библиотека историка, 1992. С.35.
15. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально – экономической историй Казахстана ХХ века. -Алматы: Туран, 1997. С.360.
16. Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926июнь-1941г.г). материалы и документы. -Алма-Ата: Казахстан, 1967, Т1. С.588.
17. Насильственная коллективизация и голод в Казахстане в 1931-1933 г.г. Сборник документов и материалов. -Алматы: Фонд ХХІ век, 1998. С.263.
18. Новейшая история Казахстана: Сборник. документы и материалы(1917-1939гг). Т 1. (сост. К. Каражанов, А. Ташенов) Санат, 1998. С.304.
19. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана (1917-1939гг). (под ред. К. С. Каражанова) -Алматы: Санат, 2002. С. 408.
20. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 г.г.Сборник документов. -Алматы: Қазақстан, 1998.
21. Саржанова С. Сот-тергеу әкімшілік органдары кеңестік зорлық -зомбылық шараларын жүзеге асырушы: тарихы және сабақтары (1925-1932 ж.ж.).Тар.Ғыл.Канд.Дис. -Алматы: Б.202.
22. Огайон И. История Казахстана в западных источниках ХІІ-ХХв.в./Перевод.с франц. А.Т. Ракишева/ - Алматы: Санат, 2009. С.368.
23. Дахшлейгер Г. Ф, Нурпейсов К. История Казахстана. - Алма-Ата: Библиотека историка, 1992. С. 35.
24. Молдаханова Г.И. Деятельность ОГПУ в Казахстане. Автореф. Дис. Канд.Ист.Наук. – Алматы: 1999. С.29.
25. Орынбаева Д.Ш. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 годы: сравнительно - политический анализ проблемы. Автореф. Дис. Канд.Ист.Наук. – Алматы: 1999. С.180.
26. Шаймуханов Д. А., Шаймуханова С. Д. Карлаг. – Караганда: КарМУ, 1997. 176с.
27. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты -1380қ.
28. Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағаты. -141Қ
29. Шымкент облыстық партия комитеті партия архиві - 29 қол жазба
30. Сталин.Шығармалар. Т-11. 1931. С.20-30.
31. Голощекин Ф. Казахстан на путях социалистического переустройства. Сборник статей и речей. (Подготовлен к печати В.Муравьевым, М.Рядниковым и Д.Смирновым под общей редакцеий. П.Н Рыского) - Алма-Ата: ОГИЗ, 1931. С.248.
32. Қызылдар қырғыны. /Құраст: З.Қыстаубаев, Б.Хабдина./ - Алматы: Өнер,1992. Б.256.
33. Кыргызбав Ө. Созақ көтерілісі: деректер, естеліктер – Алматы: Арқас, 2003. Б.148 .
34. Жалмұхамедов Т. Көзіммен көргендерім. // Молшылық үшін газеті. 1991. 28 ақпан.
35. Дахшлейгер Г. Ф. Социально - экономические преобразования в ауле и деревне. - Алматы: Наука, 1965. С. 75.
36. Назарбаев Н. Тарих толқынында . -Алматы : Кітап, 2002. Б.240.
37. Систематические собрание законов КазАССР, действующих 1-ое января, 1930г ( 6 октября 1920г.-31декабря 1929г.)- Алма-Ата: Издания управление делами СНК КАССР, 1930 . С.224.
38. Рүстемов М. Тағдырластар: Архивтен алынған деректер. -Алматы: Аманат-ТТ, 2004. Б.232.
39. История Казахской ССР.Т4. -Алма- Ата: Наука, 1977. С.639.
40. История Казахстана, народы и культуры. -Алматы: Дайк пресс, 2001. С.600.
41. Дильманов С. Кузнецова Е. Карлаг. –Алматы: Адилет, 1997. С. 12.
42. Қапаста жазылған хаттар: (жала құрбандарының жырлары)-Алматы: Жалын, 1992.Б.152.
43. Азалы кітап- книга скорби.Атылғандардың тізімі.Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша. –Алматы: Зерде, 1998, Б.293 .
44. Омарбеков Т. Политическая репрессия против крестьянства (исторический анализ решений таталитарного государство) (1925-1935) Вестник КазГУ. Серия история , 1998. № 8
2. Судебное управление в СССР. - Москва: Наука, 1962. С 94.
3. «30-е годы взгляд из сегодня». (Отв.ред. д.ф.н. Д.А. Волкогонов).
- Москва: Наука, 1990. С.168.
4. Документы свидетельствует. (под ред. Данилова В.П.,Ивицкого Н.А.).
- Москва: Политиздат, 1989.С. 525.
5. Омарбеков Т. Шаруаларға шабуыл қалай басталды? //Ақиқат. № 9.Б.61-65.
6. Омарбеков Т. Меншік иелері қалай жойылды? // Ақиқат, 1995. № 4.Б.62-69.
7. Омарбеков Т. Қазақстанда революциялық заңдылық қалай жүргізілді? // Ақиқат, 1995. № 4. Б.29-32.
8. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Көмекші оқу құралы. –Алматы: Санат, 1997. Б.320.
9. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Көмекші оқу құралы. - Алматы: ҚАЗақпарат, 2001. Б.404.
10. Омарбеков Т. Тарихпен өрілген тағдыр. - Астана : Ана тілі-Ата тарих баспа зерттеу орталығы ЖМС, 2007. Б.220.
11. Абылхожин Ж. Б, Алдажұманов К. С, Қозыбаев М. К. Коллективизация в Казахстане: Трагедия крестьянства.- Алма-Ата: Наука Казахской СССР, 1985. С.247.
12. Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ Университеті, 1992. Б.275.
13. Абылхожин Ж. Б, Қозыбаев М. К, Классовый натиск. Депортированные в Казахстан: время и судьбы. –Алматы: Арыс, 1998. С.52-59.
14. Абылхожин Ж. Б, Алдажумов К. С, Козыбаев М. К. Коллективизация в Казахстане трагедия крестянства. - Алма-Ата: Библиотека историка, 1992. С.35.
15. Абылхожин Ж.Б. Очерки социально – экономической историй Казахстана ХХ века. -Алматы: Туран, 1997. С.360.
16. Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926июнь-1941г.г). материалы и документы. -Алма-Ата: Казахстан, 1967, Т1. С.588.
17. Насильственная коллективизация и голод в Казахстане в 1931-1933 г.г. Сборник документов и материалов. -Алматы: Фонд ХХІ век, 1998. С.263.
18. Новейшая история Казахстана: Сборник. документы и материалы(1917-1939гг). Т 1. (сост. К. Каражанов, А. Ташенов) Санат, 1998. С.304.
19. Хрестоматия по новейшей истории Казахстана (1917-1939гг). (под ред. К. С. Каражанова) -Алматы: Санат, 2002. С. 408.
20. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 г.г.Сборник документов. -Алматы: Қазақстан, 1998.
21. Саржанова С. Сот-тергеу әкімшілік органдары кеңестік зорлық -зомбылық шараларын жүзеге асырушы: тарихы және сабақтары (1925-1932 ж.ж.).Тар.Ғыл.Канд.Дис. -Алматы: Б.202.
22. Огайон И. История Казахстана в западных источниках ХІІ-ХХв.в./Перевод.с франц. А.Т. Ракишева/ - Алматы: Санат, 2009. С.368.
23. Дахшлейгер Г. Ф, Нурпейсов К. История Казахстана. - Алма-Ата: Библиотека историка, 1992. С. 35.
24. Молдаханова Г.И. Деятельность ОГПУ в Казахстане. Автореф. Дис. Канд.Ист.Наук. – Алматы: 1999. С.29.
25. Орынбаева Д.Ш. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 годы: сравнительно - политический анализ проблемы. Автореф. Дис. Канд.Ист.Наук. – Алматы: 1999. С.180.
26. Шаймуханов Д. А., Шаймуханова С. Д. Карлаг. – Караганда: КарМУ, 1997. 176с.
27. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты -1380қ.
28. Қазақстан Республикасының Президенттік мұрағаты. -141Қ
29. Шымкент облыстық партия комитеті партия архиві - 29 қол жазба
30. Сталин.Шығармалар. Т-11. 1931. С.20-30.
31. Голощекин Ф. Казахстан на путях социалистического переустройства. Сборник статей и речей. (Подготовлен к печати В.Муравьевым, М.Рядниковым и Д.Смирновым под общей редакцеий. П.Н Рыского) - Алма-Ата: ОГИЗ, 1931. С.248.
32. Қызылдар қырғыны. /Құраст: З.Қыстаубаев, Б.Хабдина./ - Алматы: Өнер,1992. Б.256.
33. Кыргызбав Ө. Созақ көтерілісі: деректер, естеліктер – Алматы: Арқас, 2003. Б.148 .
34. Жалмұхамедов Т. Көзіммен көргендерім. // Молшылық үшін газеті. 1991. 28 ақпан.
35. Дахшлейгер Г. Ф. Социально - экономические преобразования в ауле и деревне. - Алматы: Наука, 1965. С. 75.
36. Назарбаев Н. Тарих толқынында . -Алматы : Кітап, 2002. Б.240.
37. Систематические собрание законов КазАССР, действующих 1-ое января, 1930г ( 6 октября 1920г.-31декабря 1929г.)- Алма-Ата: Издания управление делами СНК КАССР, 1930 . С.224.
38. Рүстемов М. Тағдырластар: Архивтен алынған деректер. -Алматы: Аманат-ТТ, 2004. Б.232.
39. История Казахской ССР.Т4. -Алма- Ата: Наука, 1977. С.639.
40. История Казахстана, народы и культуры. -Алматы: Дайк пресс, 2001. С.600.
41. Дильманов С. Кузнецова Е. Карлаг. –Алматы: Адилет, 1997. С. 12.
42. Қапаста жазылған хаттар: (жала құрбандарының жырлары)-Алматы: Жалын, 1992.Б.152.
43. Азалы кітап- книга скорби.Атылғандардың тізімі.Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша. –Алматы: Зерде, 1998, Б.293 .
44. Омарбеков Т. Политическая репрессия против крестьянства (исторический анализ решений таталитарного государство) (1925-1935) Вестник КазГУ. Серия история , 1998. № 8
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
І. СОТ ТЕРГЕУ ОРГАНДАРЫНЫҢ 20 ЖЫЛДАРДЫҢ АЯҒЫ МЕН 30
ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ НАУҚАНДАРДАҒЫ
ҚЫЗМЕТІ
1.1. Астық дайындау науқанындағы сот
процестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...10-23
1.2. Заң органдары мал өнімдерін дайындау
науқанында ... ... ... ... ... ... . ... ...23-32
ІІ. ЗАҢ ОРГАНДАРЫНЫҢ СОЦИАЛИСТІК МЕМЛЕКЕТТІК
МЕНШІКТІ ҚҰРУДЫ НЫҒАЙТУ ЖОЛЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Кеңестік сот- тергеу органдарының қазақ байларын жою саясатын жүзеге
асыруы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-46
2.2. Социалистік меншікті қорғау заңы бойынша жүргізілген сот
істері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57- 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .60-62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63-67
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяғы мен 30-
жылдарының басындағы сот процестері кеңестік кезеңде тоталитарлық жүйе
қыспағында біржақты зерттелді. Себебі, бұл кезеңде жүргізілген сот істері
алдымен сталиндік жосықсыздықтардың, содан кейін субъективизмнің тоқырау
идеологиясы мен психологиясының шырмауында болып келді. Алайда, қазіргі
таңда кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты
мәселелер де түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаев 1998 жылы
наурыз айында Алматыдағы зиялы қауым өкілдерімен кездесуінде сөйлеген
сөзінде : Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ өзімізде толық таныта алмай
келе жатқан халықпыз. Зерттемесек, жазбасақ, жарияламасақ, кім не деп
таниды. Қалай мойындайды? - дегені халқымызды толғандандырған келелі
мәселенің басын ашып бергендей. Өткен тарихты шертіп білмей, оның ащы
сабағынан тағлым алмай болашаққа нық қадам баса алмасымызда белгілі.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып, тұғырлы тарихымыздың шынайы
беттері мұрағат құжаттарына негізделіп жазылуда.
Шын мәнінде, кеңестік қоғамдағы сот процестері 20-30 жылдары
қалыптасқан тоталитарлық жүйенің қыспағымен, халықтың белгілі бір бөлігін
құрбан ету арқылы іске асырылды. Бұл, әсіресе, жер мәселесінде,
ауылшаруашылығын ұжымдық негізде күштеп қайта құру, байларды тәркілеу
саясатында айқын көрінеді.
Кеңес үкіметінің құлауы және мұрағат құжаттарын ішінара жариялау кеңес
үкіметінің әлеуметтік және саяси өткенін зерттеуге кең жол ашып, сот
процестері туралы тоталитарлық мектеп зерттеулерінің нәтижесін қайта
қарауға алып келді.
Тарихи шындықты қалпына келтіру, сол арқылы еліміз жүріп өткен жолды
бар болмысымен көрсету, қайта құру ісінің ажырамас бір міндеті болды.
Қайта құру кезеңінен бастап, Қазақстан тарихшылары ескі кеңестік үлгідегі
тарихты жазу тәсілдерінен бас тартып, Қазақстан Республикасының тарихындағы
ақтаңдақтарды анықтау үшін бірқатар еңбектер жариялады. Алайда осылардың
ішінде тұмшаланып жабылып құпия құлп салынып келген отызыншы жылдардың
басындағы сот процестері, елге халық немесе социализм жауы деген атпен
келген індет туралы еңбектер әлі күнге аз.
Коммунистік идеология көлеңкесінде қалып қойған бұл мәселенің тарихи
шындығын қалпына келтіру – жауапты міндет, бірақ бұл өткенді зерттеумен
ғана орындала қоймайды, ол бүгінгі болмысты да зерттеуді, ертеңгі ұстанар
бағытты да айқындауды қажет етеді.
1925 - 1932 жылдарда Қазақстанда құрылған кеңестік құқыққорғау
органдары қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерімен , ғасырлар барысында
қалыптасқан билік сот жүйелері санаспады.Кеңестік прокурорлық бақылау
жүйесі бұқараны кеңестендіру саясатын жүргізу барысында қазақ халқының
дініне салт – дәстүріне , дәстүрлі әдет ғұрпына жаулықпен қарап іріткі
салды. Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығын күйрету мақсатында әкімшіл –
әміршіл жүйе қазақ байларын, билерін, оқыған зиялыларын, олардың үрім –
бұтақтарын жою саясатын жүргізіп, заң органдары осы саясатты іс жүзінде
жүзеге асырушы органға айналдырды. Конституциядағы міндеттерінен ауытқып,
әкімшіл – партияшыл жүйенің саясатын жүргізген сот органдары ХХ ғасырдың
20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басында адамның істеген ісіне қарай
емес, шыққан әлеуметтік тегіне қарай жазалау, тергеулер жүргізді.
Яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы әміршіл- әкімшіл жүйенің қол
шоқпарына айналған заң органдарының Конституциядағы міндеттерінен ауытқып,
қарапайым халыққа әкелген қасіреті, әділетсіз сот шешімдері болашақта
қайталанбас үшін, осы кезеңде жүргізілген сот процестерінің шынайы мәнін
ашу, біз зерттеп отырған тақырыптың өзектілігін және тарих ғылымы үшін
маңыздылығын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: ХХ ғасырдың 20-30
жылдарындағы әртүрлі саяси шаруашылық науқандардағы жүргізілген сот істерін
ғылыми еңбектер мен деректер негізінде зерттеу. Осыған орай бірнеше
міндеттер туындайды:
▪ Астық дайындау науқандарында ұйымдастырылған сот істерінің
әділетсіз шешімін, оның қазақ халқы үшін ауыр зардабын нақты
деректермен дәлелдеу;
▪ Құқыққорғау органдарының мал өнімдерін дайындау науқаны
кезіндегі жіберген асыра сілтеулерін әшкерелеу;
▪ Социалистік меншікті қорғау науқанындағы сот істері
тоталитарлық мемлекет мүддесіне сай жүргізілгені, онда адам
құқын, адамгершілікті аяқ асты ету саясаты үздіксіз жүргенін
көрсету;
▪ Қазақ байларын жою саясатына негізделген сот істеріне қатысты
фактологиялық мәліметтер жинау, оның саяси себептеріне талдау
жасау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: Зерттелініп отырған тақырып
кеңестік дәуірде тек коммунистік, таптық идеология тұрғысынан біржақты
зерттелгендіктен, зерттелініп отырған мәселені талдауда жаңа
методологиялық және теориялық көзқарастар негізге алынды. Тарих – адам
қызметі деген методологиялық принципті басшылыққа ала отырып, мұндай
тұжырымды негізге алу тың мәселелердің бетін ашып, республика тарихын терең
, жан - жақты талдап, ақтаңдақтар бетін ашып жазуға бағыт - бағдар
береді.
Сол себептенде мәселені зерттеуде тарихилық, объективтілік, жүйелілік
принциптерін басшылыққа ала отырып, осы тақырып төңірегінде соңғы
уақыттарда қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, ой - пікірлерді және
тұжырымдарды мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, нақты-тарихи,
салыстырмалы - тарихи, талдау негізінде жинақтау, қорыту, логикалық,
статистикалық зерттеу әдістерін қолдандық.
Тақырыпты зерттеу барысында осындай әдіс - тәсілдерді қолдану арқылы
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары жүргізілген сот процестерінің және оны жүргізіп
отырған заң органдарының шынайы бет - пердесін айқындауға жол ашады.
Зерттелу деңгейі. Зерттелініп отырған тақырып, Қазақстандық тарих
ғылымында өзекті мәселелердің бірі болғанымен, әлі күнге жүйелі түрде
зерттелмеген. Кеңестік кезеңде тарих ғылымы маркстік - лениндік теорияға
негізделіп жазылғандығы және осы тапшыл теория кеңестік тарих ғылымының
методологиялық өзегі болғандығы белгілі. Сондықтанда кеңестік тарихшылар
сол кезеңде жүргізілген сот істерін ақтайтын, біржақты еңбектер жазды. Яғни
кеңестер мемлекеті өмір сүрген жылдары ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен
30 жылдарының басындағы сот процестерін тарихи тұрғыдан зерттеу және
объективті баға беру жөнге қойылмады.
Әрине бұл еңбектердің сапасын тарихнама ғылымы ғана анықтап бере
алады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған кезеңге дейінгі жарық
көрген з.ғ.д. С.З. Зиманова ., з.ғ.к. М.А. Биндердің басшылығымен жазылған
История государство и права Казахстана. [1;183], Судебное управление в
СССР. [2;52-53] атты еңбектерде осы жылғы ауыл шаруашылық өнімдерін
дайындау, тәркілеу, бай - кулактарды тап ретінде жою және т.б. науқандар
кезінде сот – тергеу шешімдері, адамды жасаған қылмысына қарай емес,
әлеуметтік жағдайына қарай жазалағаны, және партия мен үкіметтің саясатын
орындағаны туралы мәселе көтерілмей, оларға тек жалаң шолу жасаумен
шектелуі, ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басындағы сот
процестері тоталитарлық қоғам үстемдік еткен жағдайда зерттелгенімен
түсіндіріледі.
Еліміз тәуелсіздік алғанынан кейінгі жылдары қазақстандық тарихшылар
ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басындағы сот процестерін
жаңа көзқарас тұрғысынан нақты зерттеуге, талдауға әрекет жасады. Аталған
жылдардағы құқыққорғау органдарының экономикалық- саяси науқандардағы
қызметін зерттеген ғалымдардың еңбектері өткен ғасырдың 90 жылдарында
жариялана бастады.
1990 жылы 30-е годы: взгляд из сегодня. [3;41-55] деген жинақта
Мәскеудің белгілі ғалымдары 1929-1930 жылдардағы мемлекеттік билік
құрылымын, заң органдарының қызметін сынға алып, сараптап талдады. Аталған
еңбекте профессор Е.А Скрипилов Социалистік меншікке қол салған, Колхоз
құрылысына қарсы үгіт жүргізген халықты жазалау шараларының зардабын
айтса, профессор В.М. Курицын 1929 жылы Сталин бұйрығымен Янсонның еңбекпен
түзету лагерьлерін салу жоспарын жасағанын, 1930 жылдың 30 сәуірінен бастап
іске қосылған осы лагерді тәркіленген шаруалардың салғанын, ал осы лагерде
1930 жылы РСФСР халықтарының 4,6 % немесе 160 млн қамтылған деген
статистикалық мәлімет береді.
Ал, В.П. Данилов пен Н.А. Ивницкийдің Документы свидетельствует.
[4;22-27] атты кітабында 1925-32 жылдардағы заң органдарының қызметіне шолу
жасалған. 1928 жылдағы астық дайындау науқаны кезінде соттардың астықты
тәркілеу туралы шешімі қолма- қол шығарып, соттардың тұтқындау үкімі
халықты жәбірлеу сипатына ие болғаны айтылады.Сонымен қатар, осы еңбекте
1930 жылдардан бастап астық дайындау науқанының жоспарын орындамаған
шаруаларға қарсы төтенше шаралардың қатайғаны, науқан жоспарының орындалуын
күшейту үшін төтенше үштіктер құрылғандығы туралы жазылған.
Автор 1930 жылдың 15 қаңтарындағы БК(б)П ОК Жаппай
коллективтендіру аудандарындағы кулактарды жою шаралары деген қаулысын
жүзеге асыру барысындағы кулактардың контрреволюциялық белсенділерін
тұтқындау кезінде қолданылған репрессиялық шаралар түрін көрсету арқылы заң
органдарының қызметіндегі асыра сілтеулерді, бассыздықты көрсетті. Алайда
бұл еңбектерде қазақстандық мәліметтер өте аз.
Тәуелсіздік алған жылдары бұл мәселемен ішінара т.ғ.д., профессор
Т. Омарбеков айналысты. Ол 1993 жылы Ақиқат журналында жарияланған
Шаруаларға шабуыл қалай басталды? [5;61-65] атты мақаласынан, 1928 жылғы
астық дайындау науқаны кезінде шаруаларға қарсы қолданылған, ашып айтқанда,
астықты алып-сатарлардың Қ.К. 107 бабымен, осыған жол, дем берушілер Қ.К.
109, 111 бабымен, мемлекеттік және кооперативтік астық дайындаушылар 109
баппен, салық төлемеген ауқаттылар 60 баппен қылмысқа тартылғаны айтылған.
Сонымен қатар бұл еңбектен 1928 жылдың астық дайындау науқаны барысында
сотталғандардың саны, қозғалған қылмысты істердің, соттардың
айыпталғандардан тәркілеген ақша, мүлік мөлшеріне, сотталғандардың санына
байланысты құнды мәілметтер ала аламыз.
Қазақстандық заң органдарының 1930-1931 ж.ж. саяси экономикалық
науқандардағы шаруаларға қарсы қолданылған шараларының күшейгені туралы
мәселені Ақиқат журналында 1993 жылы жарияланған Меншік иелері қалай
жойылды? [6;62-69] атты мақаласында қамтылған.
Ал Т.Омарбеков Қазақстанда революциялық заңдылық қалай жүргізілді ?
[7;29-32] деген мақаласында 192425-1927 жылдар аралығындағы кеңестік
партия басшылары революциялық заңдылық дегенді жамылып, астықты тікелей
өсіретін шаруаларды, наразылық білдіргендерді, астық дайындау науқанын
бүлдірушілер және соған шақырған насихатшылар ретінде заң органдары арқылы
жазаланған деген қорытынды жасаған.
Т. Омарбековтың 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. [8;41-104],
ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. [9;404], Тарихпен
өрілген тағдыр. [10;460] деген еңбектерінде 1920-30 жылдардағы
Қазақстандағы ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау науқанына және меншіктен
айыруға, күштеп ұжымдастыруға қарсы наразылықтары туралы мәліметтер көптеп
келтірілген.
1925-32 жылдардағы Қазақстан шаруаларының қасіретті тарихын зерттеп
жүрген тарихшы ғалымдар - М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожин, Қ.С. Алдажұманов
бірігіп жазған Коллективизация в Казахстане – трагедия крестьянства
[11;35], Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. [12;275] деген еңбектері мен
Абылхожин Ж.Б, Қозыбаев М.Қ. Классовый натиск. [13;52-59], М.Қ.
Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожин, Тәтімов М.Б. Казахстанская трагедия [14;49-50]
атты баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларында сот процестері туралы
мәліметтерге шолу жасалған.
Ж.Б.Әбілхожиннің Очерки социально - экономической истории Казахстана ХХ
века. [15; 53-71] атты зертеуінен 1931 - 1932 жылдардағы бай - кулак
шаруашылықтарын жер аудару науқанындағы ОГПУ органының заңдастырылған
қызметін, жер аударылған шаруашылықтар санын біле аламыз.
Жаңа жариялымдар арасында, ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы – 30
жылдарының басындағы сот процестері туралы әлі өңделмеген мәліметтерді
топтастыратын Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926 июнь
-1941г.г.) материалы и документы. [16;588], Насильственная
коллективизация и голод в Казахстане в 1931-1933 г.г. Сборник документов и
материалов. [17;263],Новейшая история Казахстана: Сборник. документы и
материалы (1917-1939гг). [18;304], Хрестоматия по новейшей историй
Казахстана (1917-1939гг) [19;408], Политические репрессии в Казахстане в
1937-1938гг. [20; 336] атты мұрағат құжаттарының жинағын кездестіруге
болады.
Зерттелініп отырған тақырып Сот-тергеу әкімшілік органдары кеңестік
зорлық зомбылық шараларын жүзеге асырушы: тарихы және сабақтары (1925-1932
ж.ж.) [21;59-112] атты кандидаттық диссертацияда арнайы зертелген
болатын. Осы дисертацияның авторы С.Саржанова көрсетілген мәселелердің
төңірегінде жекелеген мақалаларда жариялады. Мұнда тақырыпқа жеке – жеке
талдау жасалынып, құнды мұрағат құжаттары негізге алынған.
Сонымен қатар зерттеу тақырыбымен жұмыс істеу барысында Огайон И. История
Казахстана в западных источниках ХІІ-ХХв.в. [22;118], Г. Ф Дахшлейгер, К.
Нүрпейісов История крестьянства советского Казахстана [23;35], Г.И.
Молдаханованың Деятельность ОГПУ в Казахстане [24; 176], Д. Ш
Орынбаеваның Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 годы:
сравнительно- политический анализ проблемы [25; 180] атты диссертациялық
ізденістерінен, Д.А Шаймуханов пен С.Д. Шаймухановалардың Карлаг [26;102]
атты еңбектерінен бағыт алдық.
Соңғы жылдары алға тартылған тақырып бойынша көптеген еңбектер
жарияланды. Бұл еңбектердің жұмысқа тікелей қатысы болмасада, 1920- 1930
жылдардағы құқыққорғау органдарының қызметіне байланысты кейбір
мәліметтерді пайдалану үшін көмегі болды.
Зерттеу жұмысының деректік қоры: Бұл жұмысты жазу барысында мұрағат
құжаттары басты назарға алынған. Бұл кезеңде сот процестерін – кеңес
үкіметінің әлеуметтік қайта құру бағдарламасы ретінде талдау жасауға, және
оның ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау науқандарындағы салдарларын
жүйелеуге Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты [27;1380]
мен Қазақстан Республикасының Президенттік Мұрағатында [28;141] және
Шымкент облыстық партия комитеті партия Мұрағатында [29;29] жинақталған
құжаттар негіз болды.
Бұл мұрағат қорларынан ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы сот процестерін
айқындайтын түрлі сипаттағы орыс және аракідік қазақ тіліндегі
мәліметтерді кезіктіруге болады.
Байлардың дүние - мүлкін тәркілеу жөніндегі қорда коммиссияның
жиналыстарының хаттамасы, жұмыс жоспарлары, жергілікті органдармен хат
алмасу, тәркілеуге ілінген отбасылардың жеке іс – қағаздары, үкімді қайта –
құруды талап еткен өтініш арыздар сақталған.
Юстиция Халық Комиссариатының қорында Республика прокурорының, ЮХК-
ның, Жоғарғы соттың тәркілеу, астық, ет дайындау , бай – кулактарды тап
ретінде жою, ұжымдастыру, Социалистік меншікті қорғау науқандарындағы заң
органдарының нұсқау, қарар , бұйрық, хат алмасу, және статистикалық
мәліметтер т.б сақталған.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдардағы сот процестеріне байланысты деректік
құжаттар ҚРПМ топтастырылған. Шымкент Облыстық Мұрағатында сол кезеңдегі
округ бойынша сотталғандар , олардың өтініш- арыздары ,басқада нұсқау
хаттар мен хаттамалар бар.
Жұмысты жазу барысында дерек ретінде басшылыққа алынған еңбек Сталиннің
Шығармалар жинағы [30;13] мен сол кезеңде Қазақ Өлкелік комитетінің
жауапты хатшы қызметін атқарған Ф.И. Голощекиннің Казахстан на путях
социалистического переустройства [31;248] атты еңбегі. Бұл еңбектерде ХХ
ғасырдың 20-30 жылдардағы Ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау және
социалистік мүлікті қорғау заңы бойынша жүргізілген саяси науқандар барысы
және 1928 жылы астық дайындау науқанында жауапқа тартылған кулактар саны
мен оларға қолданылған жаза түрлері т.б. маңызды мәліметтер келтірілген.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және территориялық шеңбері: Зерттеу
жұмысында бүкіл Қазақстан территориясын қамтыған, ХХ ғасырдың 20
жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басында жүргізілген сот процестері
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
▪ Зерттелініп отырған тақырып мұрағат құжаттарын негізге алып
зерттеліп отыр.
▪ ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарындағы ауыл
шаруашылық өнімдерін дайындау және жеке меншік иелерін жою
науқандарында құқыққорғау органдарының белсенді атсалысқаны жаңа
деректік негізбен зерттелінді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі: Жұмыстың негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Тарих
факультетінің Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасының
мәжілісінде талқылынып, қорғауға ұсынылды. Және тақырып бойынша мерзімді
басылымдарда Қазақстанда ХХ ғасырдың 20 жылдардың аяғы – 30 жылдардың
басындағы бай-кулактарды жою саясаты бойынша жүргізілген сот процестері
және Қазақстанда ХХ ғасырдың 20 жылдардың аяғы – 30 жылдардың басындағы
мал өнімдерін дайындау науқанында жүргізілген сот процестері атты екі
мақала жарияланды. Бұларда жұмыстың мазмұны ашылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі мәселелер
қаралған ІІ тараудан, қортындыдан тұрады. Жұмыс соңында Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымшалар берілген.
І. Сот тергеу органдарының 20 жылдарының аяғы мен 30
жылдардың басындағы шаруашылық науқандардағы қызметі
1. Астық дайындау науқанындағы сот процестері
Астық дайындау науқанындағы жүргізілген сот процестерін зерттеп –
зерделеу Қазақстан тарихындағы маңызды мәселелердің бірі. Себебі бұл
науқанның соңы қазақ халқын орны толпас ашаршылық апатына тіреген
себептердің бірі болды.
Алғашқы бесжылдық жылдарында іске асқан астық дайындау науқаны кеңес
экономикасында маңызды орын алды. Науқан барысында жиналған астықты шетелге
сатып, одан түскен қаржыға КСРО-да индустрияландыру бағдарламасы іске асты.
Колхоздар мен жеке шаруашылықтардан тартып алынған астық экспортқа
шығарылды және ішінара қалаларды азық-түлікпен қамтамасыз етуге жіберілді.
1929 ж. астық дайындау қарқынын арттыру үшін репрессиялық қысымды
күшейтті. Қазақстанда жаңа экономикалық саясаттың құлдырауы 1927-1928
жылдарға тура келеді. Осы жылдары мемлекет нарықтық баға заңын
бұзғандықтан, жеке шаруаның арзан бағамен мемлекетке астық өткізуі күрт
төмендейді [8;43]. Осыған орай, жекешелердің мемлекетке астық тапсыру
мәселесі 1927 жылдың 29 желтоқсанында КазАССР Орталық атқару комитетінің
отырысында талқыланып, астық дайындауды күшейту үшін заң органдарының
науқанға араласуы көзделді. Мәселен, құжаттарға сүйенсек: “...Сауда халкомы
мен оның органдарына астыққа бағаны көтерушілермен және дайындаушылардың
дайындау бағасын көтерушілерге қарсы сотқа беруге дейін шаралар қолдану;
...19. Сауда Халық Комиссариатының нұсқауларын бұзған реттеуші және
сатушы ұйымдарды, олардың дайындау барысында қиянат жасаушылық білдірген
жағдайында Республика прокурорына аталған қылмысты істердің аз уақыт ішінде
қаралуын қадағалауды міндеттеу.
Осы қаулының 19 пункті 1927 жылдың 17 желтоқсанда Қазақ Өлкелік БК(б)П
Комитеті Бюросының астық дайындау мәселесіне арналған отырысының қаулысында
бекітіліп, Юстиция Халық Комиссариатына Республика Прокурорына, Сауда Халық
Комиссариатына жіберіледі [21;58].
1927 жылдың 20 желтоқсанындағы Қазақ Өлкелік комитетінің отырысында
Кенжин астық дайындау мәселесі бойынша баяндама жасады. Соның негізінде
Сауда Халық Комиссариатының астық дайындау науқанын реттеуші, сауда
саттықты ұйымдастырушы және науқан барысында қастандық жасаушы
қылмыскерлерді жауапқа тартып, Республика Прокурорына өткізіп, бұл істерді
қысқа мерзім ішінде бітіру туралы үкім шығарылды [27;173].
Дегенмен Мәскеудегі басшылықты мұндай нұсқаулар қанағаттандырмады И.
Сталин сөзімен айтсақ, жергілікті жерлерге “бұл директиваның жөнді әсері
болмады, сондықтан БК(б)П орталық комитеті 1928 жылдың 6 қаңтарында өзінің
қатаңдығы жағынан және талаптары жағынан мүлде өзгеше үшінші директиваны
беруге мәжбүр болды [30;13].
И.Сталин өзі қол қойған бұл үшінші нұсқау – жеделхатта базардағы (ауыл
шаруашылық өнімдерінің бағасын көтеріп жатқан кулактарға және
алыпсатарларға ерекше жазалау шараларының керектігі” атап көрсетіледі.
Сондай-ақ онда жергілікті жерлердегі партия басшыларына да қысым жасалып,
егер бір аптаның ішінде астық дайындауда шешуші өзгеріске қол жетпейтін
болса, Орталық Комитеттің партия ұйымының қазіргі басшыларын ауыстыру
қажеттігін мәселе етіп қоятыны ескертілді.
1928 жылдың 6 қаңтардағы И. Сталин қол қойған нұсқау хат астық
дайындаудағы төтенше шаралардың басталуына негіз жасады [8;45].
1928 жылдың 9 қаңтарында барлық Прокурорларға Юстиция Халық
Коммиссариатына Ганин жолдас қол қойған бұйрық хат келіп түседі. Оның
мазмұны төмендегідей:
...Жоғарғы партия органдарының шешіміне сәйкес қызметтік қылмыстарға
қарсы шешуші күрес жарияланды. Сот және прокуратура органдары өз алдына
қандай жағдай болмасын мұндай қылмыс түрінің өсу деңгейін төмендету
міндетін алға қойды. Алайда барлық қызметтік қылмыстардың ішінде қатаң
және шұғыл түрде шешілуді талап ететін, қазіргі топтар үшін өте маңызды
жеке қылмыстық топтар ерекшеленді.
Осындай топтардың бірі астық дайындау науқанына қатысты қызметтік
қылмыстар.
Бұл хатты барлық прокурорлардың алған бойда іске кіріскенін өлкелік
Юстиция Халық Комиссары Кузин жолдастың 1928 жылдың 10 қаңтарында жіберген
мұрағат қойнауында жатқан құпия жедел хатынан көруге болады.Онда :
...Юстиция Халық Комиссарының орынбасары Ганин жолдастың бұйрығымен
астық дайындау науқанына қатысты Сауда Халық Коммиссариатының нұсқауын
бұзған қылмыскерлерді жауапқа тарту жөніндегі телеграмманың көшірмелері
барлық губерния прокурорларына жіберіледі [27;173].
Мұрағат құжаттарында құпия деп белгіленген тағы бір циркуляр 1928 ж
18 қаңтарда ХКК КАКСР төрағасы Нұрмақовтың Юстиция Халық Комиссариатына
жолдаған нұсқау хаты болатын. Онда ол: ХКК КазАКСР-нің кезектен тыс
мәжілісінде қаралған жергілікті халықтың Қазсельбанкке, мемлекеттік
қауіпсіздікке қарызын өтеу жөнінде қозғалған істер бойынша шығарылған
үкімге байланысты қандай шаралар қолданатынын сұраған.
Бұл хаттың жауабын құпия нұсқау хатпен 1928 ж 19 қаңтарында Юстиция
Халық Комиссарының орынбасары Ганин жіберді. Онда Юстиция Халық
Комиссариатының үстіміздегі жылдың 7 қаңтарында алған ХКК жабық отырысының
№ 25 және БК(б)П секретариатының №6 хаттамасынан көшірмеге сәйкес мынадай
тапсырмалар берілген:
1) 8 қаңтардан бастап барлық Губпрокурорлар, Губсоттардың
жауапкершілігіне астық дайындау нұсқауына, салыққа байланысты мәселелерді
орындауда формальдылық танытқан, бұл науқандарды баяулатуға және бұзуға
тырысқандарды тауып, жауапқа тартуды, бұл істерді апталық уақытта бітуінде
белсенділік танытуын тапсырған телеграммалық бұйрық берілген.
2) 9 қаңтарда барлық Губпрокурорларға жалпы қылмыстық істердің ішінен
астық дайындау науқанына байланысты және басқа да жоғары және шұғыл түрде
шешуді талап етілетін нұсқау хат жөнелтілді.
3) 11 қаңтарда барлық Губпрокурорлары мен Губсоттарға өлкелік халық
комиссарлары мен ХКК-ның ұсынған директивасының маңыздылығы көрсетілген
және ауыл шаруашылық салығына мемлекеттік қауіпсіздікке, байланысты
істердің алға жылжуын және алға қойылған міндеттерді сәтті аяқтау
үшін бар күшін жұмылдыруды, жұмыс барысын әрбір екі апта сайын ЮХК-ға
хабарлауын талап еткен циркуляр жіберілді.
4) 18 қаңтарда Губпрокурорларға алдыңғы хаттарға қосымша ретінде тағы
бұйрық хат жіберілді. Халықтың міндетті қарыздарын өтеуді, осы іспеттес
істердің қаралуын тездету үшін сот бұйрықтарын кеңінен қолдану.
Юстиция Халық Комиссариатына Орал, Ақтөбе, Семей, Қостанай
губернияларынан осы күнге дейін атқарылған шаралар бойынша мәліметтерде
келіп түсуде. Мысалы: Семей Прокуратурасы ауыл шаруашылық салығы,
мемлекеттік қауіпсіздіктің өмірдегі қолданысы жайында бірнеше жиналыстар
өткізді.
Ал Повладар уездінде халықтың астықты жөнелту науқанын жоспарға сәйкес
орындалмауына байланысты төраға орнынан алынған.
Ақтөбе прокуратурасы өз жеделхатында Ақтөбе қаласында жеке меншік алып
сатарларға қарсы 6 іс қозғалып және осы істер бойынша уездерде 6 адам
тұтқындалғанын мәлімдейді. [27;173,4].
Сонымен қатар, Юстиция Халық Комиссариаты науқанды нәтижелендіре түсу
үшін науқан барысында үкімет пен партия нұсқауларын орындамаған, қызмет
пұрсатын теріс пайдаланған қызметкерлерді соттау мерзімін тездету туралы
губпрокурорларға құпия циркуляр жөнелтеді. [27;173,11.]
Сол кездегі баспасөз бетінен Юстиция Халық Комиссариатының губерниялық
прокурорлар мен губерниялық соттарға астық дайындау науқанына байланысты
қозғалған қылмысты істерді өте аз уақыт ішінде бітіріп,тергеу жағдайын
Юстиция Халық Комиссариатына хабарлап отыруды тапсырған нұсқауының орындалу
барысын хабарлаған мәліметтер жергілікті заң органдарынан келіп түскен.
Мысалы: Повладар уезінде астықты жөнелту кезінде босаңдық көрсеткен уездік
атқару комитетінің төрағасы қызметінен түсірілген. Ақтөбе қаласында жеке
алып-сатарларға қарсы 6 қылмыстық іс, уезд бойынша 4 қылмысты іс қозғалып 6
адам тұтқынға алынған.
1928 жылдың 24-ші қаңтары күні ҚазАССР Республика Прокурорына Москвадан
“астық дайындау науқанына байланысты қозғалған қылмысты істер қатаң шара
қолдануды талап етеді...”-деп науқан барысында қылмысты болғандарды
соттайтын Қылмыстық Кодекс баптарын көрсеткен жеделхат келеді.
Бұл құжатта құқық қорғау органдары астық сатушылар және оны сатып
алушыларды РСФСР Қ.К 107 бабымен, оларға “дем беруші және жол беруші” Кеңес
аппараты қызметкерлерін 109 немесе 111 баппен, облыстағы астықтың қатаң
бағасын бұзған мемлекеттік және кооперативтік дайындаушыларды Қ.К 109
бабымен,ауыл шарашылық салығын төлмеушілерді Қ.К 60 бабымен жазалау
тапсырылды. Астық дайындау науқанына “жәрдем көрсету” үшін ЮХК-на
төмендегідей нұсқауларды орындау жүктелген. Олар:
1) Заң органдарын, прокуротура, сот-тергеу, қылмысты істі анықтау
органдарын түгелімен астық дайындау жұмысына жұмылдыру. Ол үшін сот
төрағалары мен прокуратура төрағаларын, осы аппарат қызметкерлерін оларға
жүктелген тапсырмасымен, оның қоғамдық - саяси мәнімен таныстырулары тиіс.
2) Прокуратура мен сот-тергеу аппаратының астық дайындау науқанының
ойдағыдай өтуіне жәрдемдесу үшін Юстиция Халық Комиссариатының астық
дайындау науқанына байланысты нұсқауларын азаматтарды, ұйым, мекеме
басшыларын тауып жазалау; Бұл жұмыс губерниялық прокурорлар мен Губерниялық
соттар төрағаларының бақылауымен жүргізіледі.
5) Астық дайындау науқанына байланысты қозғалған қылмысты істі заң
органдары 7 күн ішінде тергеп бітірсін;
6) Астық дайындау науқанына байланысты қозғалған қылмысты істі аз
мерзімде аяқтау үшін қажет болған жағдайда да, тергеу жүргізіп, тергеуші
шақырмау керек, қылмыс өте ауыр болған жағдайда ғана сараптау жұмысына
жүгіну, мүмкіндігінше, астық дайындау науқанына байланысты қылмысты істі
соттың бірінші отырысында қарап бітіру;
7) Алдын-ала кіналәу материалын көптеп дайындап,көрнекті соттар
өткізу...” [21;59-60].
Мұндай астық дайындауға байланысты қатал шаралардың жергілікті жерлерде
өрістей түсуіне БК(б)П ОК саяси бюросының 1928 жылдың қаңтар айында өз
қолдарында 30т.(шамамен 1,9 мың пұт) астық “қалдықтарын ” ұстауға тірі
кулактардың әрқайсысына әкімшілік қысымды қолдануға рұхсат беруі кең
жол ашты [8;46].
Енді сот – тергеу органдарының астық дайындау науқанына байланысты
қозғаған қылмысты істерді тергеу әдістеріне тоқталайық. Заң органдары астық
дайындау науқанында кездескен қиыншылықтарды жою үшін КСРО- ның басқа
аудандарындағыдай, КазАССР-інде де экстроординарлы шараларды қолдаған.
Қолданылған “экстроординарлы шаралардың” мәнін Орынбор қорғаушылар
коллегиясының мүшесі Александр Вячеславович Лазовтың РСФСР Жоғарғы соты
Прокурорының көмекшісіне жолдаған арызы түсіндіреді. Бұл арызда, бірде бір
рет жауап алынбай, қылмысы мойнына қойылмай, сырттай сотталған 18 шаруаға
қарсы қозғалған қылмысты істің мән жайы сипатталады.
Көп жағдайда шаруаның үстінен азғана астық (100-200 пұт) табылса болды,
ол сауда жасамасада сотқа тартылды. Оның үстіне Қ.К 107 бабымен
сотталғандардың шамамен 99% өздеріне қарсы сот ісі басталғанынан мүлде
хабарсыз болған. Оларды ешкім сотқа шақырмаған. Мұндай айыптаушылар типінде
сырттай сотталған шаруалар олардың 50% құрайды [27;173,42-73].
Бұл шаруалар өздерінің қожалықтарында өсірген астықты алып сатарлық
мақсатта емес, өздерінің шаруашылық қажеттерін өтеу үшін базарға апарып
сатқаны үшін сотталды. Үкім заңдық күшіне енгенге дейінгі мезгілде-ақ
аталған шаруалардың астықтары тәркіленіп, мемлекетке тапсырылған.
Кейбір жерлерде шаруаларды тауармен ынталандыру тұрмақ, олардан тартып
алынған астыққа ақша төле керектігін де естен шығарды.Мұндайда әдетте
жергілікті белсенділер соттың үкімінің күшіне кіріп жатуын күтпей – ақ,
шаруалардан барлық артық астықты тәркілеп, оны мемлекетке тапсырып та
жіберді. Сондықтан осыған байланысты шаруалар арасында әр – түрлі өсек аяң
өрістеді. Мысалы, Ақтөбе губерниясындағы шаруалар жағдайды тексеруге келген
орынбор сотының коллегия мүшесі А.В. Лазовқа жоғарыдағыдай жүгенсіздікті
былай түсіндірген: мемлекетте нан үшін төлейтін ақша жоқ, сондықтанда
тегін сыпырып алады, ал бізді түрмеге отырғызады.
Шаруалардың түсінбеушілігін күшейте түскен тағы бір жайт мемлекеттің
астыққа және ұнға белгілеген тұрақты шартты бағасынан олардың дер кезінде
хабардар болмауы еді. Қазақ өлкесін Партия комитеті өзінің 1927 жылдың 10
қыркүйектегі тұрақты бағалар белгілеу қажеттілігін айтып және оны
сақтамаушыларға қарсы күреске шақырды. Осылай бола тұрсада астық дайындауға
байланысты сотталғандардың 99% 1927 жылдың күзінде және 1928 жылдың
қаңтарында астық сатқандарды құрады. Сұрастырған кезде бұлардың белгіленген
шартты бағадан ешқандай хабарсыздығы анықталды [8;53].
Жазаланған шаруалардың астыққа мемлекет белгілеген қатаң бағаны
уақытында естімегендігі соттың шешімінде ескерілмеген. Сонымен қатар,осы
шаруалардың қожалықтарында астықтың табылуы,астықты жасыру ретінде
көрсетіліп, оларды Қ.К 107 бабымен жазалаған [27;70-71].
Қ.К –нің 107 бабын Қазақстанда астық дайындау науқанында қолдануда
туындаған тағы бір үлкен қиыншылық И.Сталиннің бұл бапты “екі мың пұт
және одан астам тауарлы артық астығы барлардың ішіндегі жеке қаскүнем
элементтерге ” қолдану туралы ұсынысына байланысты орын алды [30;20].
Мұндай астығы барлардың Қазақстанға қарағанда астық өсірумен әлдеқайда
белсенді айналысатын сібірдің өзінде де өте аз екені астық дайындау
барысында анықталды. Мұнда астық дайындаудың алғашқы кезеңінде сот арқылы
тәркіленген астық орта есеппен әрбір шаруашылыққа 776 пұттан айналса, ал
екінші кезеңде 265 пұттан ғана айналды.
Ал енді байырғы халықтың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болып табылатын
Қазақстаннан 2000 пұттан астық ұстайтындарды табу аса қиын еді. Сондықтанда
Республиканың ЮХК және Прокуроры 5 сәуірде “мұндай мөлшер сөз жоқ
Қазақстанға жарамайды ”- деп өлкелік партия комитетіне жазған құпия хатында
атап көрсетіп, Қазақстан жағдайында ұстаушыларға жазалау шараларын
қолданудың өлшеуіші бола алатын мөлшерді шамалап болсада белгілеуді өтінді
[8;51-52].
Құқық қорғау органдары тарапынан шаруаларға қарсы көрсетілгендей
шаралар қолдануы шаруалардың астық егетін жер көлемінің азайуына әкелген.
Шаруалар тек өздерінің жанұяларының қажетін өлшейтін мөлшерде ғана егін
салғаны қылмыс ретінде жазалаған. Немесе, бұл жағдай шаруаның жеке меншік
жерінен өз еркімен бас тартуы деп табылып, жер иесі жеке меншік жеріне
деген құқынан айрылған.
И. Сталин өзінің сібір сапарынан Мәскеуге оралған соң барлық партия
органдарына жолдаған нұсқау хатында ауқатты шаруалардан аталған Қ.К бабымен
тәркіленіп алынған басы артық астықтың 25% ұзақ мерзімді қарыз ретінде
кедейлерге тұқым жөніндегі мұқтаждығын өтеуге қажет болған жағдайда,
тұтыну мұқтажын өтеуге ұсынды [30;5-20].
Сібір әдісімен астық дайындауға байланысты мұндай жазалаудың түрі,
әсіресе наурыз-сәуір айларында көбейіп кетті. 1928 жылдың 19 сәуірінде
өлкелік партия комитетіне Республика ЮХК және прокуратурасы берген баяндама
ақпаратта Қазақстанның барлық губерниясы бойынша төмендегідей айыптаулардың
орын алғаны атап көрсетілген: астық дайындауға байланысты айыпталушылар ісі
1151, астық тығып қоюға байланысты -11іс , сауда тәртібін бұзуға байланысты
241, самагон қайнатуға байланысты 640 іс, салық төлемеуге байланысты 3966-
іс, мемлекеттік сақтандыру бойынша-55 айыптау ісі пайда болды. Осы мерзімге
дейін 7028 іс тексеріліп бітіп, шаруалардан 113579 пұт астық тәркіленген.
Тінту нәтижесінде 805 адам сотталып, 1414 бас мал , 21 диірмен, май
шайқағыш, 2 тері зауыты, және 75047 сомның дүние мүліктері, 1735 шелек
самагон, 2 пұт шай тіркелген . Сондай-ақ кәмпескеленген тракторлар және
т.б. машиналар сандары 8, бумен жұмыс жасайтын диірмендер 4, құрылыстар 3,
самагон аппараттары 1003, барда-самагон шикізаты 2645 шелек болған. Бұлар
аз болғандай шаруаларға әртүрлі айыптар және салынған. Мұның ішінде сот
арқылы 368583 сом айып ақша, ал әкімшілік жолмен 64602 сом айып ақша төлеу
міндеттелген. Шаруаларға айып салу астық және мал түрінде болған. Мұның
ішінде астықтың 2240 пұты сот арқылы, ал 543 пұт астық әкімшілік жолмен
өндірілді [8;50-51].
Қазақстанда барлық бас бостандығынан айыру орындары лық толды.
Юстиция Халық Комиссары Садуақасов барлық прокуратура және сот
төрағаларына ...тұтқындарды шектеңдер ...,-деп 1928 жылдың шілдесінде
жеделхат жіберуге мәжбүр болған [27;177-25].
Жоғарыдағы келтірілген құжаттар, 1927-1928 жылдардағы астық дайындау
науқанында жазаланған адамдардың дәл санын айту мүмкін еместігін көрсетеді.
Сөйтседе, осы жылдардағы астық дайындау науқаны барысында сотталғандардың
болжам саны туралы мынадай мәлімет бере аламыз: жазаланғандардың жалпы саны
5113. Соның ішінде 732 жұмысшы 3463 шаруа, 742 қызметкер, 176 басқа
әлеуметтік тап өкілдері [27;173,20-74].
Құқық қорғау органдары артық астықты мемлекетке өткізу туралы қаулыны
орындамаған бай- кулактарды Қ.К 61 бабымен, астық дайындау науқаны
тәртібіне қарсы үгіт жүргізген антикеңестік элементтерді Қ.К 58 бабымен
жазалауға бұйрық береді. Қазақ халқының оқыған азаматтары кеңестердің
соттау- жазалауға сүйеніп орындауы, көздеген жоспарларын жиналыстарда
қарап, қарсылықтарын үкіметке қаулы түрінде тапсыру әрекетіде, науқан
тәртібіне қарсы үгіт ретінде саналған.
Қазақстан бойынша науқан кезінде кеңестік органдардан 1.500 қызметкер
партия қатарынан шығарылып, 1.200 қылмыстық жауапқа тартылды [3;111].
Партия билік деңгейіндегі қызметкерлерді әкімшіл - әміршіл жүйеге
лайықтау мақсатында 1929 жылдың аяғында заң орандарына тазалау жүргізіліп,
... сот қызметкерлігіне жарамсыз, тегі жат адамдарды тазалап, олардың
орнына батырақ жұмысшылардан шыққан белсенділерді, жаңа адамдарды ...
тарту мәселесі қолға алынды.
1929 жылдың соңына қарай, партия Юстиция Халық Комиссариаты мен ОГПУ
–ге де науқан жоспарын орындамаушылар - ауқаттылар, бай – кулактар мен
саудагер- алыпсатарларға қарсы күресті күшейту мәселесін ұсынуды жиілетеді
[21;67].
ЮХК Вридің және Республика прокуроры Жалин жолдастың прокурорлармен сот
төрағаларына жолдаған циркулярі бойынша заң органдарын дайындаушы
ұйымдардың жұмысын қадағалап, партия мен үкімет нұсқауларын орындап, партия
бағытын бұзғандарды, жалқау, былықшыл, зиянкестерді қылмысты жауапқа
тартуға міндеттеледі. Осы мәселелерді тапжылмай орындау үшін, жергілікті
заң органдарына Юстиция Халық Комиссариаты мынадай ұсыныстар береді:
2. 1930 жылдың 26 маусымындағы ССРО ОАК қаулысы бойынша, жергілікті
кеңестердің белгілеген қатаң тапсырмасын орындамаған бай- кулактарды 61
баптың 1-3 баптарымен сотталсын.
3. БОАК 1929 жылдың 30 желтоқсанындағы қаулысына байланысты
контрактация міндеттерін орындамаған бай – кулактардыда, 61 баппен жазалау
керек.
6.Науқан кезіндегі астықтарды алып сатқандарды ОГПУ Қ.К 107 бабымен
соттайды.
9. Науқан кезінде ауыл шаруашылық инвентарін , жұмыс және колхоз малын
қырып жоюға үгіттеген бай - кулактар Қ.К 79 бабымен айыпталсын [27;2,349,55-
59].
Өлкелік БК(б)П бюросының 24 қазандағы отырысында партия Юстиция
Халық Комиссариаты мен науқанындағы бай-кулактардың қарсылығын жою үшін
жұмыстарын қайта қарауды міндеттейді. Ол үшін Юстиция Халық Комиссариаты :
а) астық дайындауға байланысты қылмысты істерді созбай, тез арада қарау
үшін аудандарда қосымша учаскілер ашу;
б) кулактардың террористік қимылдарына үгітіне қарсы тапжылмас бағыт
ұстап , аяусыз күрес жүргізу;
в) үкіметтің астық дайындау науқанына байланысты нұсқаулардың
орындалуын қадағалап, орындамаушыларды аяусыз жазалау.
Бұл құжаттан партия кеңестерді кімді-кім жеңеді деген қағидамен
өткізіліп отырған астық дайындау науқанының жоспарына қарсы – бай кулак
табын аямай жазалауды тағы да міндеттегенін байқаймыз. [21;70]
Жағдайды күрделендіре түскен тағы бір мәселе әлеуметтік қорғаудың қатаң
шараларын белгілеген кезде жергілікті жерлерде қуғын- сүргін және жаппай
жазалау байларға кулактарға қарсы бағытталу керектігі естен шығарылды.
Мұндай жеке шаруа қожалығының әл –ауқаты қандай екені мүлде ескерілмеді.
Сондықтан РКФСР Қ.К. 107 бабымен жоғарыда аталған шаруалардың ауқатты
әлеуметтік топтармен , бірге орташаларда, әл- ауқаты төмен кедейлер
қожалықтарыда айыпталды [8;59-54].
Әкімшіл - әміршіл жүйесін саясатын орындамаған заң қызметкерлерінде
тоталитарлық тәртіп аямаған . Мысалы: Меркі прокуроры Акнеров тамақ
мөлшерін белгілеп, салынған астық жоспарының орындалуының мүмкін еместігін
айтқаны үшін таптық бағыт ұстамаған деп айыпталған. Осылайша науқан
жоспары туралы шындықты айтқаны үшін көптеген заң қызметкерлері жазаланған.
[28;390 іс.122п]
1931-1932 жылы мемлекетке тапсыруға тиісті астық жоспарын орындамаған
колхоз басшыларын Қ.К. 58 бабымен, белгілеген жоспарды орындауға мүмкіндік
жасамаған , колхоз басшылары Қ.К 109-111 және 112 баптары бойынша аз уақыт
ішінде тергеп, сот үкімі тез шығарылып, қатаң жазаланған [28;419,36].
Осы жылдары астық дайындау жоспарының қайткен күнде орындалуын
көздеген партия сот тергеу аппаратына көрнекті сот процестерін қалың
бұқараға үгіт ретінде жиі жүргізуді үсті- үстіне бұйырған [28;1,282,39].
Еңбекші қазақ газетінде : ...Сталин ауданында ...берілген жоспар
біздің жағдайымызбен санаспайды, біз мұны орындай алмаймыз, -деп қыр
көрсеткен.Осы қылығы үшін Сасонов партиядан шығарылды, немесе ... әкемді
кәмпескеледіңдер, өзіме тым ауыр салық салдыңдар ... ,- деп, екі белсенді
комсомолды өлтірген. Махамбетұлы Қ.К. 58 бабымен толығымен кәмпескеленді.
Омар К.ұлы Қ.К. 58 бабымен 3 жыл еркінен айрылды... ,-деген мағынада
жазылған мақалалар осы жылдардағы заң органдарының жазалау жұмысын
көрсетеді [21;73].
30 жыл бұрынғы Әулиеата қаласында Зоотехникум директоры болып қызмет
істеген Ғалым Ахметов өз естеліктерінде: шаруашылыққа сондай ұқыпсыздық,
барлық жұмыс тек жоғарыдан келген жоспарды орындап, рапорт беру деп білетін
тәртіп күні кешеге дейін орын алып келді. Бір жылы өз еліме барғанда біздің
ауылдың жеріндегі совхоздың директорымен егістерін аралап көрдік. Ақтөбе
маңы жері құрғақ болғандықтан, бұрын ел бидай нашар шығады деп, оны аз
салып, көбіне тез пісетін тары салушы еді. Директорға біздің ел мына
жерге тары да екпейтін еді, неге бидай ектіңдер дегенімде , ол: бұл
жерге ештеңе шықпайтынын өзіміз де білеміз, бірақ жоспар берген соң оны
орындамасаң басың кетеді. Басқа егін салатын жер болмаған соң амалсыздан
жыртамыз деп еске алды [10;27].
Үнемі жоғарыдан, ауыл шаруашылығын қайта құрудағы саяси науқандарда заң
органдарының орындарының істеген жұмыстарын қадағалап бақылап отырған, және
көбінесе төмендегіше сөгіс беріп отырған :
Астық дайындау жұмысының жайында заң комиссариатының директиві бойынша
тиісті болған орындардың жұмысына үздікті түрде бақылау жүргізілмеген, заң
комиссариаты бұл науқан жөнінде істеген жұмысының мәліметі жоқ, себебін
хабарлаңдар деп, қайта - қайта телеграмма беріп отырған, аупрокурор
телеграмма келген мерзімде қаншалықты астық дайындалғаны туралы
астықсоюзінен мәлімет алып, хабар беріп отырумен қанағаттанған заң
органдарының жұмысы қаратылып, салқындық жасаған орындармен күресіп, қылмыс
беті ашылған жұмыстардың тергеліп, қолма- қол бітіріп, әкімшілік, соттық
жаза қолданылып отырылмаған.
Міндетті жоспарын мерзімінде орындамаушы бай, әлді шаруалармен күрес
кем болған. Бұларда қолданылған жазаландыру саясаты жеңіл. Тергеу анықтама
орындарындағы науқан жұмыстарының қозғалу қарқынсыз, өзінен – өзі жүріп
отырған.
Бұған біріншіден заң қызметкерінің баяндап қызмет істей алмағандығы
болса, екіншіден солардың ынтасыздыққа салынып, ауданда орын алып отырған
оппортушылдықпен ымыраласқандығын көрсетеді.
Жеке тоқсанда халық сотында қаралған 22 жұмыс, одан бірден үш жылға
дейінгі еркінен айрылғандар 27, қосымша жаза ретінде малы кәмпескеленгендер
1, еріксіз жұмысқа қосылғандар 1, жер аударылғандар 30, бұлардың
барлығының тегі бай, әлді шаруалар. Бұларға қолданылып келген Қ.З 61
бабының ІІ тармағы. Өзара ауыз біріктіріп, тура зұлымшылық ниеті мен
қылмыс істегендері анықтама, тергеу және сот орындарында ашылмаған.
Бітпеген астық дайындау науқанымен байланысты Қ.З. 107 ст-мен анықтама
орнында 13 жұмыс жатыр. Аудан көлемінде 16- шы апрельде астық дайындаудың
жоспары 74 %, бай құлақтардың міндетті жоспары 5% орындалған [27;2,295],-
деп толтырылған құжаттар көптеп кездеседі.
Бұл құжаттардан ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау науқанының аса
қатаң бақылау мен жүргізіліп, Орталыққа қажетті мөлшерде астықтың
жеткізілуін қамтамасыз ету үшін сауда, заң, сот органдарына қатаң нұсқаулар
үздіксіз беріліп отырғанын көруге болады.
Архивтердің қат-қабат қойнауында жинақталған ресми құжаттардан
мынаны анық біле аламыз: 1928-29 жылдар бойына заң органдарының
аппараттарын сталиндік – голощекиндік қылмысты істерге жұмылдыру үшін
Қазақстанның заң халық коммисариаты округтік сот және прокуратура
органдарының басшыларына бірнеше рет сөгіс жариялады. Міне, осыдан соң
ғана жергілікті заң органдары әділетсіздіктің, көпе-көрнеу қиянаттың
нақты құралдарына айнала бастады және шаруаларды тұқымдық астықтарды
жасырды, малды қасақана сойып тастады және талан-таражға салды деген
айыптармен жаппай соттай бастады.
Сот, прокуротура органдары халықты жаппай соттаудың қалай
жүргізіліп жатқаны жайлы жоғарғы органдарға халықты жаппай соттардың қалай
жүргізіліп жатқаны жайлы жоғарғы органдарға үздіксіз мәлімдеме жасап
отыруға мәжбүр болды.
Егер бұл мәлімдемелерде көрсетілген жазаланған адамдар саны
өткен он күннен төмен болса, ол округтегі сот және прокурор аппараты
басшыларының өздерін жазалану қаупі күтіп тұрды. Сондықтан да олар
жергілікті жерлерге арнайы сот тергеу бригадаларын көптеп шығара бастады,
әсіресе көктемгі егін егу науқаны тәрізді шұғыл әрекеттер кезеңінде
белсенді түрде жандандыра түсті [9;40]. Мұны қуғын әрекеттерінен көре
аламыз: аталған жылдары сот органдарында 8. 936 іс қаралды, адамдарға 4.
721. 474 сом айып салынады. 1. 230. 013 сомның дүние мүлкі, 540 .035 пұт
астық, 4563 ірі қара және ұсақ мал, 24 кәсіпорын, 31 құрылыс тәркіленді.
Мұрағат құжаттарына сүйене отырып, жүргізілген сот істерінің
әділетсіз және заң – сот қызметкерлерінің жеке басын сақтап қалу үшінде
қасақана ұйымдастырылғанын көруге болады.
1928 ж қабылданған 1929 жылдың шілде айының аралығында мынадай
қылмысты істер тәркіледі.
а) Байларды тәркілеу ісі бойынша:
- оның ішінде 58 10 бап бойынша -7, 59 7- 1, 159 -2, 109. 4 іс
б) Астық дайындау науқаны бойынша:
- оның ішінде 58-97, 58-8, 58-1, 131 -25, 11 -13 іс тіркелді.
Бұлардың ішінде 123 қаралып, 35-іс келесі жолы қаралды.
Төмендегі кестеде аудандар бойынша тіркелген қылмысты істердің
қандай Қылмыстық Кодекс баптарымен сотталғаны туралы толық мәліметтер
келтірілген [27;293].
Кесте 1
Аудан 58 бап 58 бап 58 бап 131 бап 169 бап 109 бап 111 бап
іс сотталған
Ауқатты шаруалар 1414 (15, 6%)
орташалар 524 (5, 8%)
кедейлер 102 (1, 1%)
Басқалар 67 (0, 7%)
Әрине, бұл әрекеттерді толық объективті деп айтуға болмайды. Сот,
прокурор органдары өз қылмыстарын жабу үшін және өздерінің топтық бағытты
берік жүргізіп отырғандығын көрсету үшін бай кулактар қатарын әдейі
көбейтіп бергені, олардың қатарында орта шаруалардың да аз еместігі бүгінде
қазақстан тәуелсіздік алған тұста жариялымға шыққан еңбектерде дәлелденді.
Астық дайындау науқанының өкілдері жергілікті үкімет органдарының
қызметкерлерімен қосылып, халыққа науқан жоспарын күш қолдану арқылы ,
жәбірлеу, қиянат жасау арқылы орындауға дейін барды.
Ал енді 1929-30 жылғы астық дайындау науқанында сотталғандарды нақты
жіктеп көрсетсек, төмендегідей мәліметтерге жүгінеміз.
Кесте 3
Сотталғандар Олардың ішінде
саны
14.056 олардыңКулактар Ауқаттылар Орташалар Кедейлер Басқалар
ішінде 6485 4108 1841 575 1069
Баппен
58-бап,
10-тармақ 81 67 107 54 18
58-бап,
8-тармақ 63 20 19 10 1
58-бап,
7-тармақ 9 10 1 1 -
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
І. СОТ ТЕРГЕУ ОРГАНДАРЫНЫҢ 20 ЖЫЛДАРДЫҢ АЯҒЫ МЕН 30
ЖЫЛДАРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ НАУҚАНДАРДАҒЫ
ҚЫЗМЕТІ
1.1. Астық дайындау науқанындағы сот
процестері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...10-23
1.2. Заң органдары мал өнімдерін дайындау
науқанында ... ... ... ... ... ... . ... ...23-32
ІІ. ЗАҢ ОРГАНДАРЫНЫҢ СОЦИАЛИСТІК МЕМЛЕКЕТТІК
МЕНШІКТІ ҚҰРУДЫ НЫҒАЙТУ ЖОЛЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1. Кеңестік сот- тергеу органдарының қазақ байларын жою саясатын жүзеге
асыруы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-46
2.2. Социалистік меншікті қорғау заңы бойынша жүргізілген сот
істері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57- 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .60-62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..63-67
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяғы мен 30-
жылдарының басындағы сот процестері кеңестік кезеңде тоталитарлық жүйе
қыспағында біржақты зерттелді. Себебі, бұл кезеңде жүргізілген сот істері
алдымен сталиндік жосықсыздықтардың, содан кейін субъективизмнің тоқырау
идеологиясы мен психологиясының шырмауында болып келді. Алайда, қазіргі
таңда кеңестік деп аталатын кезеңдегі қазақ ұлтының тіршілігіне қатысты
мәселелер де түбегейлі қайта танып түсінуді қажет етеді.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаев 1998 жылы
наурыз айында Алматыдағы зиялы қауым өкілдерімен кездесуінде сөйлеген
сөзінде : Біз өз тарихымызды өзгелер тұрмақ өзімізде толық таныта алмай
келе жатқан халықпыз. Зерттемесек, жазбасақ, жарияламасақ, кім не деп
таниды. Қалай мойындайды? - дегені халқымызды толғандандырған келелі
мәселенің басын ашып бергендей. Өткен тарихты шертіп білмей, оның ащы
сабағынан тағлым алмай болашаққа нық қадам баса алмасымызда белгілі.
Қазіргі таңда еліміз тәуелсіздік алып, тұғырлы тарихымыздың шынайы
беттері мұрағат құжаттарына негізделіп жазылуда.
Шын мәнінде, кеңестік қоғамдағы сот процестері 20-30 жылдары
қалыптасқан тоталитарлық жүйенің қыспағымен, халықтың белгілі бір бөлігін
құрбан ету арқылы іске асырылды. Бұл, әсіресе, жер мәселесінде,
ауылшаруашылығын ұжымдық негізде күштеп қайта құру, байларды тәркілеу
саясатында айқын көрінеді.
Кеңес үкіметінің құлауы және мұрағат құжаттарын ішінара жариялау кеңес
үкіметінің әлеуметтік және саяси өткенін зерттеуге кең жол ашып, сот
процестері туралы тоталитарлық мектеп зерттеулерінің нәтижесін қайта
қарауға алып келді.
Тарихи шындықты қалпына келтіру, сол арқылы еліміз жүріп өткен жолды
бар болмысымен көрсету, қайта құру ісінің ажырамас бір міндеті болды.
Қайта құру кезеңінен бастап, Қазақстан тарихшылары ескі кеңестік үлгідегі
тарихты жазу тәсілдерінен бас тартып, Қазақстан Республикасының тарихындағы
ақтаңдақтарды анықтау үшін бірқатар еңбектер жариялады. Алайда осылардың
ішінде тұмшаланып жабылып құпия құлп салынып келген отызыншы жылдардың
басындағы сот процестері, елге халық немесе социализм жауы деген атпен
келген індет туралы еңбектер әлі күнге аз.
Коммунистік идеология көлеңкесінде қалып қойған бұл мәселенің тарихи
шындығын қалпына келтіру – жауапты міндет, бірақ бұл өткенді зерттеумен
ғана орындала қоймайды, ол бүгінгі болмысты да зерттеуді, ертеңгі ұстанар
бағытты да айқындауды қажет етеді.
1925 - 1932 жылдарда Қазақстанда құрылған кеңестік құқыққорғау
органдары қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерімен , ғасырлар барысында
қалыптасқан билік сот жүйелері санаспады.Кеңестік прокурорлық бақылау
жүйесі бұқараны кеңестендіру саясатын жүргізу барысында қазақ халқының
дініне салт – дәстүріне , дәстүрлі әдет ғұрпына жаулықпен қарап іріткі
салды. Қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығын күйрету мақсатында әкімшіл –
әміршіл жүйе қазақ байларын, билерін, оқыған зиялыларын, олардың үрім –
бұтақтарын жою саясатын жүргізіп, заң органдары осы саясатты іс жүзінде
жүзеге асырушы органға айналдырды. Конституциядағы міндеттерінен ауытқып,
әкімшіл – партияшыл жүйенің саясатын жүргізген сот органдары ХХ ғасырдың
20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басында адамның істеген ісіне қарай
емес, шыққан әлеуметтік тегіне қарай жазалау, тергеулер жүргізді.
Яғни ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы әміршіл- әкімшіл жүйенің қол
шоқпарына айналған заң органдарының Конституциядағы міндеттерінен ауытқып,
қарапайым халыққа әкелген қасіреті, әділетсіз сот шешімдері болашақта
қайталанбас үшін, осы кезеңде жүргізілген сот процестерінің шынайы мәнін
ашу, біз зерттеп отырған тақырыптың өзектілігін және тарих ғылымы үшін
маңыздылығын көрсетеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: ХХ ғасырдың 20-30
жылдарындағы әртүрлі саяси шаруашылық науқандардағы жүргізілген сот істерін
ғылыми еңбектер мен деректер негізінде зерттеу. Осыған орай бірнеше
міндеттер туындайды:
▪ Астық дайындау науқандарында ұйымдастырылған сот істерінің
әділетсіз шешімін, оның қазақ халқы үшін ауыр зардабын нақты
деректермен дәлелдеу;
▪ Құқыққорғау органдарының мал өнімдерін дайындау науқаны
кезіндегі жіберген асыра сілтеулерін әшкерелеу;
▪ Социалистік меншікті қорғау науқанындағы сот істері
тоталитарлық мемлекет мүддесіне сай жүргізілгені, онда адам
құқын, адамгершілікті аяқ асты ету саясаты үздіксіз жүргенін
көрсету;
▪ Қазақ байларын жою саясатына негізделген сот істеріне қатысты
фактологиялық мәліметтер жинау, оның саяси себептеріне талдау
жасау.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі: Зерттелініп отырған тақырып
кеңестік дәуірде тек коммунистік, таптық идеология тұрғысынан біржақты
зерттелгендіктен, зерттелініп отырған мәселені талдауда жаңа
методологиялық және теориялық көзқарастар негізге алынды. Тарих – адам
қызметі деген методологиялық принципті басшылыққа ала отырып, мұндай
тұжырымды негізге алу тың мәселелердің бетін ашып, республика тарихын терең
, жан - жақты талдап, ақтаңдақтар бетін ашып жазуға бағыт - бағдар
береді.
Сол себептенде мәселені зерттеуде тарихилық, объективтілік, жүйелілік
принциптерін басшылыққа ала отырып, осы тақырып төңірегінде соңғы
уақыттарда қалыптасқан жаңа ғылыми бағыттарды, ой - пікірлерді және
тұжырымдарды мүмкіндігінше нақты басшылыққа алып, нақты-тарихи,
салыстырмалы - тарихи, талдау негізінде жинақтау, қорыту, логикалық,
статистикалық зерттеу әдістерін қолдандық.
Тақырыпты зерттеу барысында осындай әдіс - тәсілдерді қолдану арқылы
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары жүргізілген сот процестерінің және оны жүргізіп
отырған заң органдарының шынайы бет - пердесін айқындауға жол ашады.
Зерттелу деңгейі. Зерттелініп отырған тақырып, Қазақстандық тарих
ғылымында өзекті мәселелердің бірі болғанымен, әлі күнге жүйелі түрде
зерттелмеген. Кеңестік кезеңде тарих ғылымы маркстік - лениндік теорияға
негізделіп жазылғандығы және осы тапшыл теория кеңестік тарих ғылымының
методологиялық өзегі болғандығы белгілі. Сондықтанда кеңестік тарихшылар
сол кезеңде жүргізілген сот істерін ақтайтын, біржақты еңбектер жазды. Яғни
кеңестер мемлекеті өмір сүрген жылдары ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен
30 жылдарының басындағы сот процестерін тарихи тұрғыдан зерттеу және
объективті баға беру жөнге қойылмады.
Әрине бұл еңбектердің сапасын тарихнама ғылымы ғана анықтап бере
алады. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған кезеңге дейінгі жарық
көрген з.ғ.д. С.З. Зиманова ., з.ғ.к. М.А. Биндердің басшылығымен жазылған
История государство и права Казахстана. [1;183], Судебное управление в
СССР. [2;52-53] атты еңбектерде осы жылғы ауыл шаруашылық өнімдерін
дайындау, тәркілеу, бай - кулактарды тап ретінде жою және т.б. науқандар
кезінде сот – тергеу шешімдері, адамды жасаған қылмысына қарай емес,
әлеуметтік жағдайына қарай жазалағаны, және партия мен үкіметтің саясатын
орындағаны туралы мәселе көтерілмей, оларға тек жалаң шолу жасаумен
шектелуі, ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басындағы сот
процестері тоталитарлық қоғам үстемдік еткен жағдайда зерттелгенімен
түсіндіріледі.
Еліміз тәуелсіздік алғанынан кейінгі жылдары қазақстандық тарихшылар
ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басындағы сот процестерін
жаңа көзқарас тұрғысынан нақты зерттеуге, талдауға әрекет жасады. Аталған
жылдардағы құқыққорғау органдарының экономикалық- саяси науқандардағы
қызметін зерттеген ғалымдардың еңбектері өткен ғасырдың 90 жылдарында
жариялана бастады.
1990 жылы 30-е годы: взгляд из сегодня. [3;41-55] деген жинақта
Мәскеудің белгілі ғалымдары 1929-1930 жылдардағы мемлекеттік билік
құрылымын, заң органдарының қызметін сынға алып, сараптап талдады. Аталған
еңбекте профессор Е.А Скрипилов Социалистік меншікке қол салған, Колхоз
құрылысына қарсы үгіт жүргізген халықты жазалау шараларының зардабын
айтса, профессор В.М. Курицын 1929 жылы Сталин бұйрығымен Янсонның еңбекпен
түзету лагерьлерін салу жоспарын жасағанын, 1930 жылдың 30 сәуірінен бастап
іске қосылған осы лагерді тәркіленген шаруалардың салғанын, ал осы лагерде
1930 жылы РСФСР халықтарының 4,6 % немесе 160 млн қамтылған деген
статистикалық мәлімет береді.
Ал, В.П. Данилов пен Н.А. Ивницкийдің Документы свидетельствует.
[4;22-27] атты кітабында 1925-32 жылдардағы заң органдарының қызметіне шолу
жасалған. 1928 жылдағы астық дайындау науқаны кезінде соттардың астықты
тәркілеу туралы шешімі қолма- қол шығарып, соттардың тұтқындау үкімі
халықты жәбірлеу сипатына ие болғаны айтылады.Сонымен қатар, осы еңбекте
1930 жылдардан бастап астық дайындау науқанының жоспарын орындамаған
шаруаларға қарсы төтенше шаралардың қатайғаны, науқан жоспарының орындалуын
күшейту үшін төтенше үштіктер құрылғандығы туралы жазылған.
Автор 1930 жылдың 15 қаңтарындағы БК(б)П ОК Жаппай
коллективтендіру аудандарындағы кулактарды жою шаралары деген қаулысын
жүзеге асыру барысындағы кулактардың контрреволюциялық белсенділерін
тұтқындау кезінде қолданылған репрессиялық шаралар түрін көрсету арқылы заң
органдарының қызметіндегі асыра сілтеулерді, бассыздықты көрсетті. Алайда
бұл еңбектерде қазақстандық мәліметтер өте аз.
Тәуелсіздік алған жылдары бұл мәселемен ішінара т.ғ.д., профессор
Т. Омарбеков айналысты. Ол 1993 жылы Ақиқат журналында жарияланған
Шаруаларға шабуыл қалай басталды? [5;61-65] атты мақаласынан, 1928 жылғы
астық дайындау науқаны кезінде шаруаларға қарсы қолданылған, ашып айтқанда,
астықты алып-сатарлардың Қ.К. 107 бабымен, осыған жол, дем берушілер Қ.К.
109, 111 бабымен, мемлекеттік және кооперативтік астық дайындаушылар 109
баппен, салық төлемеген ауқаттылар 60 баппен қылмысқа тартылғаны айтылған.
Сонымен қатар бұл еңбектен 1928 жылдың астық дайындау науқаны барысында
сотталғандардың саны, қозғалған қылмысты істердің, соттардың
айыпталғандардан тәркілеген ақша, мүлік мөлшеріне, сотталғандардың санына
байланысты құнды мәілметтер ала аламыз.
Қазақстандық заң органдарының 1930-1931 ж.ж. саяси экономикалық
науқандардағы шаруаларға қарсы қолданылған шараларының күшейгені туралы
мәселені Ақиқат журналында 1993 жылы жарияланған Меншік иелері қалай
жойылды? [6;62-69] атты мақаласында қамтылған.
Ал Т.Омарбеков Қазақстанда революциялық заңдылық қалай жүргізілді ?
[7;29-32] деген мақаласында 192425-1927 жылдар аралығындағы кеңестік
партия басшылары революциялық заңдылық дегенді жамылып, астықты тікелей
өсіретін шаруаларды, наразылық білдіргендерді, астық дайындау науқанын
бүлдірушілер және соған шақырған насихатшылар ретінде заң органдары арқылы
жазаланған деген қорытынды жасаған.
Т. Омарбековтың 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. [8;41-104],
ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. [9;404], Тарихпен
өрілген тағдыр. [10;460] деген еңбектерінде 1920-30 жылдардағы
Қазақстандағы ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау науқанына және меншіктен
айыруға, күштеп ұжымдастыруға қарсы наразылықтары туралы мәліметтер көптеп
келтірілген.
1925-32 жылдардағы Қазақстан шаруаларының қасіретті тарихын зерттеп
жүрген тарихшы ғалымдар - М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожин, Қ.С. Алдажұманов
бірігіп жазған Коллективизация в Казахстане – трагедия крестьянства
[11;35], Қозыбаев М. Ақтаңдақтар ақиқаты. [12;275] деген еңбектері мен
Абылхожин Ж.Б, Қозыбаев М.Қ. Классовый натиск. [13;52-59], М.Қ.
Қозыбаев, Ж.Б. Абылхожин, Тәтімов М.Б. Казахстанская трагедия [14;49-50]
атты баспасөз беттерінде жарияланған мақалаларында сот процестері туралы
мәліметтерге шолу жасалған.
Ж.Б.Әбілхожиннің Очерки социально - экономической истории Казахстана ХХ
века. [15; 53-71] атты зертеуінен 1931 - 1932 жылдардағы бай - кулак
шаруашылықтарын жер аудару науқанындағы ОГПУ органының заңдастырылған
қызметін, жер аударылған шаруашылықтар санын біле аламыз.
Жаңа жариялымдар арасында, ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы – 30
жылдарының басындағы сот процестері туралы әлі өңделмеген мәліметтерді
топтастыратын Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926 июнь
-1941г.г.) материалы и документы. [16;588], Насильственная
коллективизация и голод в Казахстане в 1931-1933 г.г. Сборник документов и
материалов. [17;263],Новейшая история Казахстана: Сборник. документы и
материалы (1917-1939гг). [18;304], Хрестоматия по новейшей историй
Казахстана (1917-1939гг) [19;408], Политические репрессии в Казахстане в
1937-1938гг. [20; 336] атты мұрағат құжаттарының жинағын кездестіруге
болады.
Зерттелініп отырған тақырып Сот-тергеу әкімшілік органдары кеңестік
зорлық зомбылық шараларын жүзеге асырушы: тарихы және сабақтары (1925-1932
ж.ж.) [21;59-112] атты кандидаттық диссертацияда арнайы зертелген
болатын. Осы дисертацияның авторы С.Саржанова көрсетілген мәселелердің
төңірегінде жекелеген мақалаларда жариялады. Мұнда тақырыпқа жеке – жеке
талдау жасалынып, құнды мұрағат құжаттары негізге алынған.
Сонымен қатар зерттеу тақырыбымен жұмыс істеу барысында Огайон И. История
Казахстана в западных источниках ХІІ-ХХв.в. [22;118], Г. Ф Дахшлейгер, К.
Нүрпейісов История крестьянства советского Казахстана [23;35], Г.И.
Молдаханованың Деятельность ОГПУ в Казахстане [24; 176], Д. Ш
Орынбаеваның Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 годы:
сравнительно- политический анализ проблемы [25; 180] атты диссертациялық
ізденістерінен, Д.А Шаймуханов пен С.Д. Шаймухановалардың Карлаг [26;102]
атты еңбектерінен бағыт алдық.
Соңғы жылдары алға тартылған тақырып бойынша көптеген еңбектер
жарияланды. Бұл еңбектердің жұмысқа тікелей қатысы болмасада, 1920- 1930
жылдардағы құқыққорғау органдарының қызметіне байланысты кейбір
мәліметтерді пайдалану үшін көмегі болды.
Зерттеу жұмысының деректік қоры: Бұл жұмысты жазу барысында мұрағат
құжаттары басты назарға алынған. Бұл кезеңде сот процестерін – кеңес
үкіметінің әлеуметтік қайта құру бағдарламасы ретінде талдау жасауға, және
оның ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау науқандарындағы салдарларын
жүйелеуге Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты [27;1380]
мен Қазақстан Республикасының Президенттік Мұрағатында [28;141] және
Шымкент облыстық партия комитеті партия Мұрағатында [29;29] жинақталған
құжаттар негіз болды.
Бұл мұрағат қорларынан ХХ ғ. 20-30 жылдарындағы сот процестерін
айқындайтын түрлі сипаттағы орыс және аракідік қазақ тіліндегі
мәліметтерді кезіктіруге болады.
Байлардың дүние - мүлкін тәркілеу жөніндегі қорда коммиссияның
жиналыстарының хаттамасы, жұмыс жоспарлары, жергілікті органдармен хат
алмасу, тәркілеуге ілінген отбасылардың жеке іс – қағаздары, үкімді қайта –
құруды талап еткен өтініш арыздар сақталған.
Юстиция Халық Комиссариатының қорында Республика прокурорының, ЮХК-
ның, Жоғарғы соттың тәркілеу, астық, ет дайындау , бай – кулактарды тап
ретінде жою, ұжымдастыру, Социалистік меншікті қорғау науқандарындағы заң
органдарының нұсқау, қарар , бұйрық, хат алмасу, және статистикалық
мәліметтер т.б сақталған.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдардағы сот процестеріне байланысты деректік
құжаттар ҚРПМ топтастырылған. Шымкент Облыстық Мұрағатында сол кезеңдегі
округ бойынша сотталғандар , олардың өтініш- арыздары ,басқада нұсқау
хаттар мен хаттамалар бар.
Жұмысты жазу барысында дерек ретінде басшылыққа алынған еңбек Сталиннің
Шығармалар жинағы [30;13] мен сол кезеңде Қазақ Өлкелік комитетінің
жауапты хатшы қызметін атқарған Ф.И. Голощекиннің Казахстан на путях
социалистического переустройства [31;248] атты еңбегі. Бұл еңбектерде ХХ
ғасырдың 20-30 жылдардағы Ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау және
социалистік мүлікті қорғау заңы бойынша жүргізілген саяси науқандар барысы
және 1928 жылы астық дайындау науқанында жауапқа тартылған кулактар саны
мен оларға қолданылған жаза түрлері т.б. маңызды мәліметтер келтірілген.
Зерттеу жұмысының хронологиялық және территориялық шеңбері: Зерттеу
жұмысында бүкіл Қазақстан территориясын қамтыған, ХХ ғасырдың 20
жылдарының аяғы мен 30 жылдарының басында жүргізілген сот процестері
қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
▪ Зерттелініп отырған тақырып мұрағат құжаттарын негізге алып
зерттеліп отыр.
▪ ХХ ғасырдың 20 жылдарының аяғы мен 30 жылдарындағы ауыл
шаруашылық өнімдерін дайындау және жеке меншік иелерін жою
науқандарында құқыққорғау органдарының белсенді атсалысқаны жаңа
деректік негізбен зерттелінді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі: Жұмыстың негізгі нәтижелері мен
тұжырымдары Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Тарих
факультетінің Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы кафедрасының
мәжілісінде талқылынып, қорғауға ұсынылды. Және тақырып бойынша мерзімді
басылымдарда Қазақстанда ХХ ғасырдың 20 жылдардың аяғы – 30 жылдардың
басындағы бай-кулактарды жою саясаты бойынша жүргізілген сот процестері
және Қазақстанда ХХ ғасырдың 20 жылдардың аяғы – 30 жылдардың басындағы
мал өнімдерін дайындау науқанында жүргізілген сот процестері атты екі
мақала жарияланды. Бұларда жұмыстың мазмұны ашылған.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, негізгі мәселелер
қаралған ІІ тараудан, қортындыдан тұрады. Жұмыс соңында Пайдаланылған
әдебиеттер тізімі және қосымшалар берілген.
І. Сот тергеу органдарының 20 жылдарының аяғы мен 30
жылдардың басындағы шаруашылық науқандардағы қызметі
1. Астық дайындау науқанындағы сот процестері
Астық дайындау науқанындағы жүргізілген сот процестерін зерттеп –
зерделеу Қазақстан тарихындағы маңызды мәселелердің бірі. Себебі бұл
науқанның соңы қазақ халқын орны толпас ашаршылық апатына тіреген
себептердің бірі болды.
Алғашқы бесжылдық жылдарында іске асқан астық дайындау науқаны кеңес
экономикасында маңызды орын алды. Науқан барысында жиналған астықты шетелге
сатып, одан түскен қаржыға КСРО-да индустрияландыру бағдарламасы іске асты.
Колхоздар мен жеке шаруашылықтардан тартып алынған астық экспортқа
шығарылды және ішінара қалаларды азық-түлікпен қамтамасыз етуге жіберілді.
1929 ж. астық дайындау қарқынын арттыру үшін репрессиялық қысымды
күшейтті. Қазақстанда жаңа экономикалық саясаттың құлдырауы 1927-1928
жылдарға тура келеді. Осы жылдары мемлекет нарықтық баға заңын
бұзғандықтан, жеке шаруаның арзан бағамен мемлекетке астық өткізуі күрт
төмендейді [8;43]. Осыған орай, жекешелердің мемлекетке астық тапсыру
мәселесі 1927 жылдың 29 желтоқсанында КазАССР Орталық атқару комитетінің
отырысында талқыланып, астық дайындауды күшейту үшін заң органдарының
науқанға араласуы көзделді. Мәселен, құжаттарға сүйенсек: “...Сауда халкомы
мен оның органдарына астыққа бағаны көтерушілермен және дайындаушылардың
дайындау бағасын көтерушілерге қарсы сотқа беруге дейін шаралар қолдану;
...19. Сауда Халық Комиссариатының нұсқауларын бұзған реттеуші және
сатушы ұйымдарды, олардың дайындау барысында қиянат жасаушылық білдірген
жағдайында Республика прокурорына аталған қылмысты істердің аз уақыт ішінде
қаралуын қадағалауды міндеттеу.
Осы қаулының 19 пункті 1927 жылдың 17 желтоқсанда Қазақ Өлкелік БК(б)П
Комитеті Бюросының астық дайындау мәселесіне арналған отырысының қаулысында
бекітіліп, Юстиция Халық Комиссариатына Республика Прокурорына, Сауда Халық
Комиссариатына жіберіледі [21;58].
1927 жылдың 20 желтоқсанындағы Қазақ Өлкелік комитетінің отырысында
Кенжин астық дайындау мәселесі бойынша баяндама жасады. Соның негізінде
Сауда Халық Комиссариатының астық дайындау науқанын реттеуші, сауда
саттықты ұйымдастырушы және науқан барысында қастандық жасаушы
қылмыскерлерді жауапқа тартып, Республика Прокурорына өткізіп, бұл істерді
қысқа мерзім ішінде бітіру туралы үкім шығарылды [27;173].
Дегенмен Мәскеудегі басшылықты мұндай нұсқаулар қанағаттандырмады И.
Сталин сөзімен айтсақ, жергілікті жерлерге “бұл директиваның жөнді әсері
болмады, сондықтан БК(б)П орталық комитеті 1928 жылдың 6 қаңтарында өзінің
қатаңдығы жағынан және талаптары жағынан мүлде өзгеше үшінші директиваны
беруге мәжбүр болды [30;13].
И.Сталин өзі қол қойған бұл үшінші нұсқау – жеделхатта базардағы (ауыл
шаруашылық өнімдерінің бағасын көтеріп жатқан кулактарға және
алыпсатарларға ерекше жазалау шараларының керектігі” атап көрсетіледі.
Сондай-ақ онда жергілікті жерлердегі партия басшыларына да қысым жасалып,
егер бір аптаның ішінде астық дайындауда шешуші өзгеріске қол жетпейтін
болса, Орталық Комитеттің партия ұйымының қазіргі басшыларын ауыстыру
қажеттігін мәселе етіп қоятыны ескертілді.
1928 жылдың 6 қаңтардағы И. Сталин қол қойған нұсқау хат астық
дайындаудағы төтенше шаралардың басталуына негіз жасады [8;45].
1928 жылдың 9 қаңтарында барлық Прокурорларға Юстиция Халық
Коммиссариатына Ганин жолдас қол қойған бұйрық хат келіп түседі. Оның
мазмұны төмендегідей:
...Жоғарғы партия органдарының шешіміне сәйкес қызметтік қылмыстарға
қарсы шешуші күрес жарияланды. Сот және прокуратура органдары өз алдына
қандай жағдай болмасын мұндай қылмыс түрінің өсу деңгейін төмендету
міндетін алға қойды. Алайда барлық қызметтік қылмыстардың ішінде қатаң
және шұғыл түрде шешілуді талап ететін, қазіргі топтар үшін өте маңызды
жеке қылмыстық топтар ерекшеленді.
Осындай топтардың бірі астық дайындау науқанына қатысты қызметтік
қылмыстар.
Бұл хатты барлық прокурорлардың алған бойда іске кіріскенін өлкелік
Юстиция Халық Комиссары Кузин жолдастың 1928 жылдың 10 қаңтарында жіберген
мұрағат қойнауында жатқан құпия жедел хатынан көруге болады.Онда :
...Юстиция Халық Комиссарының орынбасары Ганин жолдастың бұйрығымен
астық дайындау науқанына қатысты Сауда Халық Коммиссариатының нұсқауын
бұзған қылмыскерлерді жауапқа тарту жөніндегі телеграмманың көшірмелері
барлық губерния прокурорларына жіберіледі [27;173].
Мұрағат құжаттарында құпия деп белгіленген тағы бір циркуляр 1928 ж
18 қаңтарда ХКК КАКСР төрағасы Нұрмақовтың Юстиция Халық Комиссариатына
жолдаған нұсқау хаты болатын. Онда ол: ХКК КазАКСР-нің кезектен тыс
мәжілісінде қаралған жергілікті халықтың Қазсельбанкке, мемлекеттік
қауіпсіздікке қарызын өтеу жөнінде қозғалған істер бойынша шығарылған
үкімге байланысты қандай шаралар қолданатынын сұраған.
Бұл хаттың жауабын құпия нұсқау хатпен 1928 ж 19 қаңтарында Юстиция
Халық Комиссарының орынбасары Ганин жіберді. Онда Юстиция Халық
Комиссариатының үстіміздегі жылдың 7 қаңтарында алған ХКК жабық отырысының
№ 25 және БК(б)П секретариатының №6 хаттамасынан көшірмеге сәйкес мынадай
тапсырмалар берілген:
1) 8 қаңтардан бастап барлық Губпрокурорлар, Губсоттардың
жауапкершілігіне астық дайындау нұсқауына, салыққа байланысты мәселелерді
орындауда формальдылық танытқан, бұл науқандарды баяулатуға және бұзуға
тырысқандарды тауып, жауапқа тартуды, бұл істерді апталық уақытта бітуінде
белсенділік танытуын тапсырған телеграммалық бұйрық берілген.
2) 9 қаңтарда барлық Губпрокурорларға жалпы қылмыстық істердің ішінен
астық дайындау науқанына байланысты және басқа да жоғары және шұғыл түрде
шешуді талап етілетін нұсқау хат жөнелтілді.
3) 11 қаңтарда барлық Губпрокурорлары мен Губсоттарға өлкелік халық
комиссарлары мен ХКК-ның ұсынған директивасының маңыздылығы көрсетілген
және ауыл шаруашылық салығына мемлекеттік қауіпсіздікке, байланысты
істердің алға жылжуын және алға қойылған міндеттерді сәтті аяқтау
үшін бар күшін жұмылдыруды, жұмыс барысын әрбір екі апта сайын ЮХК-ға
хабарлауын талап еткен циркуляр жіберілді.
4) 18 қаңтарда Губпрокурорларға алдыңғы хаттарға қосымша ретінде тағы
бұйрық хат жіберілді. Халықтың міндетті қарыздарын өтеуді, осы іспеттес
істердің қаралуын тездету үшін сот бұйрықтарын кеңінен қолдану.
Юстиция Халық Комиссариатына Орал, Ақтөбе, Семей, Қостанай
губернияларынан осы күнге дейін атқарылған шаралар бойынша мәліметтерде
келіп түсуде. Мысалы: Семей Прокуратурасы ауыл шаруашылық салығы,
мемлекеттік қауіпсіздіктің өмірдегі қолданысы жайында бірнеше жиналыстар
өткізді.
Ал Повладар уездінде халықтың астықты жөнелту науқанын жоспарға сәйкес
орындалмауына байланысты төраға орнынан алынған.
Ақтөбе прокуратурасы өз жеделхатында Ақтөбе қаласында жеке меншік алып
сатарларға қарсы 6 іс қозғалып және осы істер бойынша уездерде 6 адам
тұтқындалғанын мәлімдейді. [27;173,4].
Сонымен қатар, Юстиция Халық Комиссариаты науқанды нәтижелендіре түсу
үшін науқан барысында үкімет пен партия нұсқауларын орындамаған, қызмет
пұрсатын теріс пайдаланған қызметкерлерді соттау мерзімін тездету туралы
губпрокурорларға құпия циркуляр жөнелтеді. [27;173,11.]
Сол кездегі баспасөз бетінен Юстиция Халық Комиссариатының губерниялық
прокурорлар мен губерниялық соттарға астық дайындау науқанына байланысты
қозғалған қылмысты істерді өте аз уақыт ішінде бітіріп,тергеу жағдайын
Юстиция Халық Комиссариатына хабарлап отыруды тапсырған нұсқауының орындалу
барысын хабарлаған мәліметтер жергілікті заң органдарынан келіп түскен.
Мысалы: Повладар уезінде астықты жөнелту кезінде босаңдық көрсеткен уездік
атқару комитетінің төрағасы қызметінен түсірілген. Ақтөбе қаласында жеке
алып-сатарларға қарсы 6 қылмыстық іс, уезд бойынша 4 қылмысты іс қозғалып 6
адам тұтқынға алынған.
1928 жылдың 24-ші қаңтары күні ҚазАССР Республика Прокурорына Москвадан
“астық дайындау науқанына байланысты қозғалған қылмысты істер қатаң шара
қолдануды талап етеді...”-деп науқан барысында қылмысты болғандарды
соттайтын Қылмыстық Кодекс баптарын көрсеткен жеделхат келеді.
Бұл құжатта құқық қорғау органдары астық сатушылар және оны сатып
алушыларды РСФСР Қ.К 107 бабымен, оларға “дем беруші және жол беруші” Кеңес
аппараты қызметкерлерін 109 немесе 111 баппен, облыстағы астықтың қатаң
бағасын бұзған мемлекеттік және кооперативтік дайындаушыларды Қ.К 109
бабымен,ауыл шарашылық салығын төлмеушілерді Қ.К 60 бабымен жазалау
тапсырылды. Астық дайындау науқанына “жәрдем көрсету” үшін ЮХК-на
төмендегідей нұсқауларды орындау жүктелген. Олар:
1) Заң органдарын, прокуротура, сот-тергеу, қылмысты істі анықтау
органдарын түгелімен астық дайындау жұмысына жұмылдыру. Ол үшін сот
төрағалары мен прокуратура төрағаларын, осы аппарат қызметкерлерін оларға
жүктелген тапсырмасымен, оның қоғамдық - саяси мәнімен таныстырулары тиіс.
2) Прокуратура мен сот-тергеу аппаратының астық дайындау науқанының
ойдағыдай өтуіне жәрдемдесу үшін Юстиция Халық Комиссариатының астық
дайындау науқанына байланысты нұсқауларын азаматтарды, ұйым, мекеме
басшыларын тауып жазалау; Бұл жұмыс губерниялық прокурорлар мен Губерниялық
соттар төрағаларының бақылауымен жүргізіледі.
5) Астық дайындау науқанына байланысты қозғалған қылмысты істі заң
органдары 7 күн ішінде тергеп бітірсін;
6) Астық дайындау науқанына байланысты қозғалған қылмысты істі аз
мерзімде аяқтау үшін қажет болған жағдайда да, тергеу жүргізіп, тергеуші
шақырмау керек, қылмыс өте ауыр болған жағдайда ғана сараптау жұмысына
жүгіну, мүмкіндігінше, астық дайындау науқанына байланысты қылмысты істі
соттың бірінші отырысында қарап бітіру;
7) Алдын-ала кіналәу материалын көптеп дайындап,көрнекті соттар
өткізу...” [21;59-60].
Мұндай астық дайындауға байланысты қатал шаралардың жергілікті жерлерде
өрістей түсуіне БК(б)П ОК саяси бюросының 1928 жылдың қаңтар айында өз
қолдарында 30т.(шамамен 1,9 мың пұт) астық “қалдықтарын ” ұстауға тірі
кулактардың әрқайсысына әкімшілік қысымды қолдануға рұхсат беруі кең
жол ашты [8;46].
Енді сот – тергеу органдарының астық дайындау науқанына байланысты
қозғаған қылмысты істерді тергеу әдістеріне тоқталайық. Заң органдары астық
дайындау науқанында кездескен қиыншылықтарды жою үшін КСРО- ның басқа
аудандарындағыдай, КазАССР-інде де экстроординарлы шараларды қолдаған.
Қолданылған “экстроординарлы шаралардың” мәнін Орынбор қорғаушылар
коллегиясының мүшесі Александр Вячеславович Лазовтың РСФСР Жоғарғы соты
Прокурорының көмекшісіне жолдаған арызы түсіндіреді. Бұл арызда, бірде бір
рет жауап алынбай, қылмысы мойнына қойылмай, сырттай сотталған 18 шаруаға
қарсы қозғалған қылмысты істің мән жайы сипатталады.
Көп жағдайда шаруаның үстінен азғана астық (100-200 пұт) табылса болды,
ол сауда жасамасада сотқа тартылды. Оның үстіне Қ.К 107 бабымен
сотталғандардың шамамен 99% өздеріне қарсы сот ісі басталғанынан мүлде
хабарсыз болған. Оларды ешкім сотқа шақырмаған. Мұндай айыптаушылар типінде
сырттай сотталған шаруалар олардың 50% құрайды [27;173,42-73].
Бұл шаруалар өздерінің қожалықтарында өсірген астықты алып сатарлық
мақсатта емес, өздерінің шаруашылық қажеттерін өтеу үшін базарға апарып
сатқаны үшін сотталды. Үкім заңдық күшіне енгенге дейінгі мезгілде-ақ
аталған шаруалардың астықтары тәркіленіп, мемлекетке тапсырылған.
Кейбір жерлерде шаруаларды тауармен ынталандыру тұрмақ, олардан тартып
алынған астыққа ақша төле керектігін де естен шығарды.Мұндайда әдетте
жергілікті белсенділер соттың үкімінің күшіне кіріп жатуын күтпей – ақ,
шаруалардан барлық артық астықты тәркілеп, оны мемлекетке тапсырып та
жіберді. Сондықтан осыған байланысты шаруалар арасында әр – түрлі өсек аяң
өрістеді. Мысалы, Ақтөбе губерниясындағы шаруалар жағдайды тексеруге келген
орынбор сотының коллегия мүшесі А.В. Лазовқа жоғарыдағыдай жүгенсіздікті
былай түсіндірген: мемлекетте нан үшін төлейтін ақша жоқ, сондықтанда
тегін сыпырып алады, ал бізді түрмеге отырғызады.
Шаруалардың түсінбеушілігін күшейте түскен тағы бір жайт мемлекеттің
астыққа және ұнға белгілеген тұрақты шартты бағасынан олардың дер кезінде
хабардар болмауы еді. Қазақ өлкесін Партия комитеті өзінің 1927 жылдың 10
қыркүйектегі тұрақты бағалар белгілеу қажеттілігін айтып және оны
сақтамаушыларға қарсы күреске шақырды. Осылай бола тұрсада астық дайындауға
байланысты сотталғандардың 99% 1927 жылдың күзінде және 1928 жылдың
қаңтарында астық сатқандарды құрады. Сұрастырған кезде бұлардың белгіленген
шартты бағадан ешқандай хабарсыздығы анықталды [8;53].
Жазаланған шаруалардың астыққа мемлекет белгілеген қатаң бағаны
уақытында естімегендігі соттың шешімінде ескерілмеген. Сонымен қатар,осы
шаруалардың қожалықтарында астықтың табылуы,астықты жасыру ретінде
көрсетіліп, оларды Қ.К 107 бабымен жазалаған [27;70-71].
Қ.К –нің 107 бабын Қазақстанда астық дайындау науқанында қолдануда
туындаған тағы бір үлкен қиыншылық И.Сталиннің бұл бапты “екі мың пұт
және одан астам тауарлы артық астығы барлардың ішіндегі жеке қаскүнем
элементтерге ” қолдану туралы ұсынысына байланысты орын алды [30;20].
Мұндай астығы барлардың Қазақстанға қарағанда астық өсірумен әлдеқайда
белсенді айналысатын сібірдің өзінде де өте аз екені астық дайындау
барысында анықталды. Мұнда астық дайындаудың алғашқы кезеңінде сот арқылы
тәркіленген астық орта есеппен әрбір шаруашылыққа 776 пұттан айналса, ал
екінші кезеңде 265 пұттан ғана айналды.
Ал енді байырғы халықтың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болып табылатын
Қазақстаннан 2000 пұттан астық ұстайтындарды табу аса қиын еді. Сондықтанда
Республиканың ЮХК және Прокуроры 5 сәуірде “мұндай мөлшер сөз жоқ
Қазақстанға жарамайды ”- деп өлкелік партия комитетіне жазған құпия хатында
атап көрсетіп, Қазақстан жағдайында ұстаушыларға жазалау шараларын
қолданудың өлшеуіші бола алатын мөлшерді шамалап болсада белгілеуді өтінді
[8;51-52].
Құқық қорғау органдары тарапынан шаруаларға қарсы көрсетілгендей
шаралар қолдануы шаруалардың астық егетін жер көлемінің азайуына әкелген.
Шаруалар тек өздерінің жанұяларының қажетін өлшейтін мөлшерде ғана егін
салғаны қылмыс ретінде жазалаған. Немесе, бұл жағдай шаруаның жеке меншік
жерінен өз еркімен бас тартуы деп табылып, жер иесі жеке меншік жеріне
деген құқынан айрылған.
И. Сталин өзінің сібір сапарынан Мәскеуге оралған соң барлық партия
органдарына жолдаған нұсқау хатында ауқатты шаруалардан аталған Қ.К бабымен
тәркіленіп алынған басы артық астықтың 25% ұзақ мерзімді қарыз ретінде
кедейлерге тұқым жөніндегі мұқтаждығын өтеуге қажет болған жағдайда,
тұтыну мұқтажын өтеуге ұсынды [30;5-20].
Сібір әдісімен астық дайындауға байланысты мұндай жазалаудың түрі,
әсіресе наурыз-сәуір айларында көбейіп кетті. 1928 жылдың 19 сәуірінде
өлкелік партия комитетіне Республика ЮХК және прокуратурасы берген баяндама
ақпаратта Қазақстанның барлық губерниясы бойынша төмендегідей айыптаулардың
орын алғаны атап көрсетілген: астық дайындауға байланысты айыпталушылар ісі
1151, астық тығып қоюға байланысты -11іс , сауда тәртібін бұзуға байланысты
241, самагон қайнатуға байланысты 640 іс, салық төлемеуге байланысты 3966-
іс, мемлекеттік сақтандыру бойынша-55 айыптау ісі пайда болды. Осы мерзімге
дейін 7028 іс тексеріліп бітіп, шаруалардан 113579 пұт астық тәркіленген.
Тінту нәтижесінде 805 адам сотталып, 1414 бас мал , 21 диірмен, май
шайқағыш, 2 тері зауыты, және 75047 сомның дүние мүліктері, 1735 шелек
самагон, 2 пұт шай тіркелген . Сондай-ақ кәмпескеленген тракторлар және
т.б. машиналар сандары 8, бумен жұмыс жасайтын диірмендер 4, құрылыстар 3,
самагон аппараттары 1003, барда-самагон шикізаты 2645 шелек болған. Бұлар
аз болғандай шаруаларға әртүрлі айыптар және салынған. Мұның ішінде сот
арқылы 368583 сом айып ақша, ал әкімшілік жолмен 64602 сом айып ақша төлеу
міндеттелген. Шаруаларға айып салу астық және мал түрінде болған. Мұның
ішінде астықтың 2240 пұты сот арқылы, ал 543 пұт астық әкімшілік жолмен
өндірілді [8;50-51].
Қазақстанда барлық бас бостандығынан айыру орындары лық толды.
Юстиция Халық Комиссары Садуақасов барлық прокуратура және сот
төрағаларына ...тұтқындарды шектеңдер ...,-деп 1928 жылдың шілдесінде
жеделхат жіберуге мәжбүр болған [27;177-25].
Жоғарыдағы келтірілген құжаттар, 1927-1928 жылдардағы астық дайындау
науқанында жазаланған адамдардың дәл санын айту мүмкін еместігін көрсетеді.
Сөйтседе, осы жылдардағы астық дайындау науқаны барысында сотталғандардың
болжам саны туралы мынадай мәлімет бере аламыз: жазаланғандардың жалпы саны
5113. Соның ішінде 732 жұмысшы 3463 шаруа, 742 қызметкер, 176 басқа
әлеуметтік тап өкілдері [27;173,20-74].
Құқық қорғау органдары артық астықты мемлекетке өткізу туралы қаулыны
орындамаған бай- кулактарды Қ.К 61 бабымен, астық дайындау науқаны
тәртібіне қарсы үгіт жүргізген антикеңестік элементтерді Қ.К 58 бабымен
жазалауға бұйрық береді. Қазақ халқының оқыған азаматтары кеңестердің
соттау- жазалауға сүйеніп орындауы, көздеген жоспарларын жиналыстарда
қарап, қарсылықтарын үкіметке қаулы түрінде тапсыру әрекетіде, науқан
тәртібіне қарсы үгіт ретінде саналған.
Қазақстан бойынша науқан кезінде кеңестік органдардан 1.500 қызметкер
партия қатарынан шығарылып, 1.200 қылмыстық жауапқа тартылды [3;111].
Партия билік деңгейіндегі қызметкерлерді әкімшіл - әміршіл жүйеге
лайықтау мақсатында 1929 жылдың аяғында заң орандарына тазалау жүргізіліп,
... сот қызметкерлігіне жарамсыз, тегі жат адамдарды тазалап, олардың
орнына батырақ жұмысшылардан шыққан белсенділерді, жаңа адамдарды ...
тарту мәселесі қолға алынды.
1929 жылдың соңына қарай, партия Юстиция Халық Комиссариаты мен ОГПУ
–ге де науқан жоспарын орындамаушылар - ауқаттылар, бай – кулактар мен
саудагер- алыпсатарларға қарсы күресті күшейту мәселесін ұсынуды жиілетеді
[21;67].
ЮХК Вридің және Республика прокуроры Жалин жолдастың прокурорлармен сот
төрағаларына жолдаған циркулярі бойынша заң органдарын дайындаушы
ұйымдардың жұмысын қадағалап, партия мен үкімет нұсқауларын орындап, партия
бағытын бұзғандарды, жалқау, былықшыл, зиянкестерді қылмысты жауапқа
тартуға міндеттеледі. Осы мәселелерді тапжылмай орындау үшін, жергілікті
заң органдарына Юстиция Халық Комиссариаты мынадай ұсыныстар береді:
2. 1930 жылдың 26 маусымындағы ССРО ОАК қаулысы бойынша, жергілікті
кеңестердің белгілеген қатаң тапсырмасын орындамаған бай- кулактарды 61
баптың 1-3 баптарымен сотталсын.
3. БОАК 1929 жылдың 30 желтоқсанындағы қаулысына байланысты
контрактация міндеттерін орындамаған бай – кулактардыда, 61 баппен жазалау
керек.
6.Науқан кезіндегі астықтарды алып сатқандарды ОГПУ Қ.К 107 бабымен
соттайды.
9. Науқан кезінде ауыл шаруашылық инвентарін , жұмыс және колхоз малын
қырып жоюға үгіттеген бай - кулактар Қ.К 79 бабымен айыпталсын [27;2,349,55-
59].
Өлкелік БК(б)П бюросының 24 қазандағы отырысында партия Юстиция
Халық Комиссариаты мен науқанындағы бай-кулактардың қарсылығын жою үшін
жұмыстарын қайта қарауды міндеттейді. Ол үшін Юстиция Халық Комиссариаты :
а) астық дайындауға байланысты қылмысты істерді созбай, тез арада қарау
үшін аудандарда қосымша учаскілер ашу;
б) кулактардың террористік қимылдарына үгітіне қарсы тапжылмас бағыт
ұстап , аяусыз күрес жүргізу;
в) үкіметтің астық дайындау науқанына байланысты нұсқаулардың
орындалуын қадағалап, орындамаушыларды аяусыз жазалау.
Бұл құжаттан партия кеңестерді кімді-кім жеңеді деген қағидамен
өткізіліп отырған астық дайындау науқанының жоспарына қарсы – бай кулак
табын аямай жазалауды тағы да міндеттегенін байқаймыз. [21;70]
Жағдайды күрделендіре түскен тағы бір мәселе әлеуметтік қорғаудың қатаң
шараларын белгілеген кезде жергілікті жерлерде қуғын- сүргін және жаппай
жазалау байларға кулактарға қарсы бағытталу керектігі естен шығарылды.
Мұндай жеке шаруа қожалығының әл –ауқаты қандай екені мүлде ескерілмеді.
Сондықтан РКФСР Қ.К. 107 бабымен жоғарыда аталған шаруалардың ауқатты
әлеуметтік топтармен , бірге орташаларда, әл- ауқаты төмен кедейлер
қожалықтарыда айыпталды [8;59-54].
Әкімшіл - әміршіл жүйесін саясатын орындамаған заң қызметкерлерінде
тоталитарлық тәртіп аямаған . Мысалы: Меркі прокуроры Акнеров тамақ
мөлшерін белгілеп, салынған астық жоспарының орындалуының мүмкін еместігін
айтқаны үшін таптық бағыт ұстамаған деп айыпталған. Осылайша науқан
жоспары туралы шындықты айтқаны үшін көптеген заң қызметкерлері жазаланған.
[28;390 іс.122п]
1931-1932 жылы мемлекетке тапсыруға тиісті астық жоспарын орындамаған
колхоз басшыларын Қ.К. 58 бабымен, белгілеген жоспарды орындауға мүмкіндік
жасамаған , колхоз басшылары Қ.К 109-111 және 112 баптары бойынша аз уақыт
ішінде тергеп, сот үкімі тез шығарылып, қатаң жазаланған [28;419,36].
Осы жылдары астық дайындау жоспарының қайткен күнде орындалуын
көздеген партия сот тергеу аппаратына көрнекті сот процестерін қалың
бұқараға үгіт ретінде жиі жүргізуді үсті- үстіне бұйырған [28;1,282,39].
Еңбекші қазақ газетінде : ...Сталин ауданында ...берілген жоспар
біздің жағдайымызбен санаспайды, біз мұны орындай алмаймыз, -деп қыр
көрсеткен.Осы қылығы үшін Сасонов партиядан шығарылды, немесе ... әкемді
кәмпескеледіңдер, өзіме тым ауыр салық салдыңдар ... ,- деп, екі белсенді
комсомолды өлтірген. Махамбетұлы Қ.К. 58 бабымен толығымен кәмпескеленді.
Омар К.ұлы Қ.К. 58 бабымен 3 жыл еркінен айрылды... ,-деген мағынада
жазылған мақалалар осы жылдардағы заң органдарының жазалау жұмысын
көрсетеді [21;73].
30 жыл бұрынғы Әулиеата қаласында Зоотехникум директоры болып қызмет
істеген Ғалым Ахметов өз естеліктерінде: шаруашылыққа сондай ұқыпсыздық,
барлық жұмыс тек жоғарыдан келген жоспарды орындап, рапорт беру деп білетін
тәртіп күні кешеге дейін орын алып келді. Бір жылы өз еліме барғанда біздің
ауылдың жеріндегі совхоздың директорымен егістерін аралап көрдік. Ақтөбе
маңы жері құрғақ болғандықтан, бұрын ел бидай нашар шығады деп, оны аз
салып, көбіне тез пісетін тары салушы еді. Директорға біздің ел мына
жерге тары да екпейтін еді, неге бидай ектіңдер дегенімде , ол: бұл
жерге ештеңе шықпайтынын өзіміз де білеміз, бірақ жоспар берген соң оны
орындамасаң басың кетеді. Басқа егін салатын жер болмаған соң амалсыздан
жыртамыз деп еске алды [10;27].
Үнемі жоғарыдан, ауыл шаруашылығын қайта құрудағы саяси науқандарда заң
органдарының орындарының істеген жұмыстарын қадағалап бақылап отырған, және
көбінесе төмендегіше сөгіс беріп отырған :
Астық дайындау жұмысының жайында заң комиссариатының директиві бойынша
тиісті болған орындардың жұмысына үздікті түрде бақылау жүргізілмеген, заң
комиссариаты бұл науқан жөнінде істеген жұмысының мәліметі жоқ, себебін
хабарлаңдар деп, қайта - қайта телеграмма беріп отырған, аупрокурор
телеграмма келген мерзімде қаншалықты астық дайындалғаны туралы
астықсоюзінен мәлімет алып, хабар беріп отырумен қанағаттанған заң
органдарының жұмысы қаратылып, салқындық жасаған орындармен күресіп, қылмыс
беті ашылған жұмыстардың тергеліп, қолма- қол бітіріп, әкімшілік, соттық
жаза қолданылып отырылмаған.
Міндетті жоспарын мерзімінде орындамаушы бай, әлді шаруалармен күрес
кем болған. Бұларда қолданылған жазаландыру саясаты жеңіл. Тергеу анықтама
орындарындағы науқан жұмыстарының қозғалу қарқынсыз, өзінен – өзі жүріп
отырған.
Бұған біріншіден заң қызметкерінің баяндап қызмет істей алмағандығы
болса, екіншіден солардың ынтасыздыққа салынып, ауданда орын алып отырған
оппортушылдықпен ымыраласқандығын көрсетеді.
Жеке тоқсанда халық сотында қаралған 22 жұмыс, одан бірден үш жылға
дейінгі еркінен айрылғандар 27, қосымша жаза ретінде малы кәмпескеленгендер
1, еріксіз жұмысқа қосылғандар 1, жер аударылғандар 30, бұлардың
барлығының тегі бай, әлді шаруалар. Бұларға қолданылып келген Қ.З 61
бабының ІІ тармағы. Өзара ауыз біріктіріп, тура зұлымшылық ниеті мен
қылмыс істегендері анықтама, тергеу және сот орындарында ашылмаған.
Бітпеген астық дайындау науқанымен байланысты Қ.З. 107 ст-мен анықтама
орнында 13 жұмыс жатыр. Аудан көлемінде 16- шы апрельде астық дайындаудың
жоспары 74 %, бай құлақтардың міндетті жоспары 5% орындалған [27;2,295],-
деп толтырылған құжаттар көптеп кездеседі.
Бұл құжаттардан ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау науқанының аса
қатаң бақылау мен жүргізіліп, Орталыққа қажетті мөлшерде астықтың
жеткізілуін қамтамасыз ету үшін сауда, заң, сот органдарына қатаң нұсқаулар
үздіксіз беріліп отырғанын көруге болады.
Архивтердің қат-қабат қойнауында жинақталған ресми құжаттардан
мынаны анық біле аламыз: 1928-29 жылдар бойына заң органдарының
аппараттарын сталиндік – голощекиндік қылмысты істерге жұмылдыру үшін
Қазақстанның заң халық коммисариаты округтік сот және прокуратура
органдарының басшыларына бірнеше рет сөгіс жариялады. Міне, осыдан соң
ғана жергілікті заң органдары әділетсіздіктің, көпе-көрнеу қиянаттың
нақты құралдарына айнала бастады және шаруаларды тұқымдық астықтарды
жасырды, малды қасақана сойып тастады және талан-таражға салды деген
айыптармен жаппай соттай бастады.
Сот, прокуротура органдары халықты жаппай соттаудың қалай
жүргізіліп жатқаны жайлы жоғарғы органдарға халықты жаппай соттардың қалай
жүргізіліп жатқаны жайлы жоғарғы органдарға үздіксіз мәлімдеме жасап
отыруға мәжбүр болды.
Егер бұл мәлімдемелерде көрсетілген жазаланған адамдар саны
өткен он күннен төмен болса, ол округтегі сот және прокурор аппараты
басшыларының өздерін жазалану қаупі күтіп тұрды. Сондықтан да олар
жергілікті жерлерге арнайы сот тергеу бригадаларын көптеп шығара бастады,
әсіресе көктемгі егін егу науқаны тәрізді шұғыл әрекеттер кезеңінде
белсенді түрде жандандыра түсті [9;40]. Мұны қуғын әрекеттерінен көре
аламыз: аталған жылдары сот органдарында 8. 936 іс қаралды, адамдарға 4.
721. 474 сом айып салынады. 1. 230. 013 сомның дүние мүлкі, 540 .035 пұт
астық, 4563 ірі қара және ұсақ мал, 24 кәсіпорын, 31 құрылыс тәркіленді.
Мұрағат құжаттарына сүйене отырып, жүргізілген сот істерінің
әділетсіз және заң – сот қызметкерлерінің жеке басын сақтап қалу үшінде
қасақана ұйымдастырылғанын көруге болады.
1928 ж қабылданған 1929 жылдың шілде айының аралығында мынадай
қылмысты істер тәркіледі.
а) Байларды тәркілеу ісі бойынша:
- оның ішінде 58 10 бап бойынша -7, 59 7- 1, 159 -2, 109. 4 іс
б) Астық дайындау науқаны бойынша:
- оның ішінде 58-97, 58-8, 58-1, 131 -25, 11 -13 іс тіркелді.
Бұлардың ішінде 123 қаралып, 35-іс келесі жолы қаралды.
Төмендегі кестеде аудандар бойынша тіркелген қылмысты істердің
қандай Қылмыстық Кодекс баптарымен сотталғаны туралы толық мәліметтер
келтірілген [27;293].
Кесте 1
Аудан 58 бап 58 бап 58 бап 131 бап 169 бап 109 бап 111 бап
іс сотталған
Ауқатты шаруалар 1414 (15, 6%)
орташалар 524 (5, 8%)
кедейлер 102 (1, 1%)
Басқалар 67 (0, 7%)
Әрине, бұл әрекеттерді толық объективті деп айтуға болмайды. Сот,
прокурор органдары өз қылмыстарын жабу үшін және өздерінің топтық бағытты
берік жүргізіп отырғандығын көрсету үшін бай кулактар қатарын әдейі
көбейтіп бергені, олардың қатарында орта шаруалардың да аз еместігі бүгінде
қазақстан тәуелсіздік алған тұста жариялымға шыққан еңбектерде дәлелденді.
Астық дайындау науқанының өкілдері жергілікті үкімет органдарының
қызметкерлерімен қосылып, халыққа науқан жоспарын күш қолдану арқылы ,
жәбірлеу, қиянат жасау арқылы орындауға дейін барды.
Ал енді 1929-30 жылғы астық дайындау науқанында сотталғандарды нақты
жіктеп көрсетсек, төмендегідей мәліметтерге жүгінеміз.
Кесте 3
Сотталғандар Олардың ішінде
саны
14.056 олардыңКулактар Ауқаттылар Орташалар Кедейлер Басқалар
ішінде 6485 4108 1841 575 1069
Баппен
58-бап,
10-тармақ 81 67 107 54 18
58-бап,
8-тармақ 63 20 19 10 1
58-бап,
7-тармақ 9 10 1 1 -
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz