Заңды тұлғаларды құру және олардың құқықтық әрекет ету негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1. Заңды тұлғаның түсінігі, құрылымы, тарату тәсілдері
1.1 Заңды тұлғаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Заңды тұлғаланың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Заңды тұлғаларды құру және тарату тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Заңды тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлғаның субъективтік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлестіктерінің меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Мемлекеттік заңды тұлғалардың меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
1. Заңды тұлғаның түсінігі, құрылымы, тарату тәсілдері
1.1 Заңды тұлғаның түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Заңды тұлғаланың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Заңды тұлғаларды құру және тарату тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Заңды тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлғаның субъективтік түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлестіктерінің меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Мемлекеттік заңды тұлғалардың меншік құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 65
Тақырыптың өзектілгі. Мемлекетіміздің тәуелсіздік алғалы бергі қол жеткізген мүмкіндіктеріне баға бере келе, көптеген мәселелерге реформалар жасалғаны бәрімізге белгілі. Бұл реформалардың ең басты бағыттарына мыналарды, яғни жеке меншікке құқықты тану, жеке меншікке кепілдік беру, жеке меншікті қорғау, азаматтардың кәсіпкерлік қызметпен айналысу еркіндігін құқықпен қамтамасыз ету және әлеуметтік құрылымға әлемнің озық үлгідегі жаңа әрі маңызды институттарын ендіру, оларды нығайтуға, дамытуға бағытталған шараларды т.б. жатқызуға болады. Осы бір кезеңдер аралығында Қазақстанның цивилистика саласында да тарихи маңызы бар тың өзгерістер орын алған болатын, мәселен, мүліктік қатынастардың субъектілер құрамы өзгеріп, дәстүрлі заңды тұлғалар институты елеулі өзгерістерге ұшырады.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде күрделі құрылым деп - есептеледі.
Азаматтык кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың дамуы, азаматтық құқықтағы заңды тұлғалардың құқығының артуы, олардың қызметін реформалауды талап етуде. Әрбір заңды тұлғаның үйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не кұрылтай шарты аркылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Жұмыстың объектісі. Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастардағы мемлекетіміздің дамуына өз үлестерін қосатын заңды тұлғалар мен олардың заң шеңберінде қызмет атқаруы.
Өткен жылдары мемлекеттік және ќоғамдыќ институттардың қарыштап дамуына ыќпал ететін, Ќазаќстанның орныќты әлеуметтік-экономикалыќ дамуын ќамтамасыз ететін бір ќатар аса маңызды заңнамалыќ актілер ќабылданды.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі ретінде күрделі құрылым деп - есептеледі.
Азаматтык кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың дамуы, азаматтық құқықтағы заңды тұлғалардың құқығының артуы, олардың қызметін реформалауды талап етуде. Әрбір заңды тұлғаның үйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не кұрылтай шарты аркылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Жұмыстың объектісі. Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастардағы мемлекетіміздің дамуына өз үлестерін қосатын заңды тұлғалар мен олардың заң шеңберінде қызмет атқаруы.
Өткен жылдары мемлекеттік және ќоғамдыќ институттардың қарыштап дамуына ыќпал ететін, Ќазаќстанның орныќты әлеуметтік-экономикалыќ дамуын ќамтамасыз ететін бір ќатар аса маңызды заңнамалыќ актілер ќабылданды.
1. Қазақстан Республикасының 30.08.1995 жылғы Конституциясы (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1996 ж., №4,217-құжат), Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 1998 ж., №20,245-құжат), Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңымен енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің 2007 ж., №10, 68-құжат). –Астана: «Елорда» баспасы, 2009. 22 б.
2. ҚР Азаматтық Кодексі.-Алматы: ЖЖС «Баспа» 2001 ж.-215 б.
3. Қазақстан Республикасынын «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заң 24 наурыз 1998-241 б.
4. Қазақстан Республикасынын «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заны 2 шілде 2003-21 б.
5. Қазақстан Республикасынын «Жеке кәсіпкерлік туралы»Зан 1 қантар 2006-25 б.
6. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Респаубликасынын Заны 22 сәуір 1998-45 б.
7. Қазақстан Республикасынын «Банкроттық туралы» Зан 21 қантар 1997-53 б.
8. Қазақстан Республикасынын Президентінін «Шаруашылық серіктестіктері туралы» Заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995-51 б.
9. Қазақстан Республикасынын «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заны 19 шілде 1995-38 б.
10. Қазақстан Республикасынын «Өндірістік кооператив туралы» 5 қазан 1996ж.
11. Қазақстан Республикасынын «Акционерлік қоғам туралы» Заны 13 мамыр 2003-15 б.
12. Қазақстан Республикасынын «Нотариаттық туралы»Заны 14 шілде 1997ж.
13. Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заны. 16.01.2001-62 б.
14. ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы. 31 мамыр 1996-85 б.
15. ҚР «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» 1995 жылғы 17 сəуiрдегі № 2198 Заңы. -52 б.
16. ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.-85 б.
17. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж. -93 б.
18. ҚР «2009–2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» 2008 жылғы 12 желтоқсандағы № 96-IV Заңы. . -75 б.
19. Тілеуғалиев Ғ. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж.
20. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-83 б.
21. Гражданское право. Ч.1Пон ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997 -59 б.
22. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004. -85 б.
23. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003. -20 б.
24. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003. -85 б.
25. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарғы, 2000-59 б.
26. Басин Ю.Г. Юридические лица по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. Алматы.1996-85 б.
27. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. Алматы, 2006 -76 б.
28. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Оқу құралы. Тұран, 2007-93 б.
29. Климкин С.И.Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы, 1996-155 б.
Базарбайұлы Б. Заңды тұлға – мүлік иесі //Фемида. Алматы, 1996. №12
30. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы,1997-81 б.
31. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997 -118 б.
32. Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996-85 б.
33. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998 -141 б.
34. Сыроедова О.Н. Акционерное право США и России. –М.: “СПРАК”, 1996 -136 б.
35. Кашанина Т.В. Корпоративное право. –М.: “НОРМА-ИНФРА М”, 1999-196 б.
36. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2000-170 б.
37. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001 -263 б.
38. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002 -199 б.
39. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001-167 б.
40. Львов Ю.А., Русинов В.М., Саулин А.Д., Страхова О.А. Управление акционерным обществом в России. –М.: ОАО “Типография “НОВОСТИ”, 2000-261 б.
41. Төлеуғалиев Ғ. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж. -293 б.
42. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (часть общая). Т1,2.Алматы, Г.И.Тулеугалиева., К.С.Мауленова.1998 -206 б.
43. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарны, 2000-119 б.
44. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-276 б.
45. Гражданское право. Ч.1Под ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект,1997-272 б.
46. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-118 б.
47. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред.Ниденко А.Г.,Алматы,2003- 268 б.
48. Басин Ю.Г.Избранные труны по гражданскому праву. Алматы, 2003-206 б.
49. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы, 2005-209 б.
50. Иоффе О.С. Правоотношение по советскому гражданскому праву.1949 -276 б.
51. Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. М. 1974-172 б.
52. Каудыров Т. Гражданско-правовая охрана объектов промышленной собственности в Республике Казахстан. Алматы, 2001-275 б.
53. Ильясова К.Регистрация прав на недвижимость в Республике Казахстан.Основные концептуальные положения.Алматы, 2000-238 б.
54. Карагусов Ф.Ценные бумаги и деньги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001-116 б.
55. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей).Алматы, 2004-96 б.
56. Юридические лица.Практикум. Под ред.Климкина С.И.Алматы, 2003 - 129 б.
57. Климкин С.И. Хозяйственные товарищества по законодательству Республики Казахстан,Алматы, 2002-218 б.
58. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан.Общие положения. Алматы, 2001-185 б.
59. Басин Ю.Г.Сделки.Алматы, 2002-97 б.
60. Скловский К.И. Собственность в гражданском праве. 2000-273 б.
61. Диденко А.Г.Обеспечение исполнения договоров.Астана, 2002-119 б.
62. Ғ.А.Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. І том.Оқулық.Алматы.2004-286 б.
63. Жайлин Г.А. Гражданское право. Учебник (часть особенная). Т.1,2,.Алматы. Данекер. 2006-195 б.
64. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-118 б.
65. Гражданское право. Ч.1,2. Под ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997-193 б.
66. Гражданское право. Том 2. Особенная часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-256 б.
67. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-182 б.
68. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003 - 138 б.
69. Диденко А.Г., Басин Ю.Г. Иоффе О.С. Гражданское право. Учебник.Алматы КазГЮУ АПО/24. 1999-197 б.
70. Марш П.Д. Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқығы. Алматы:Данекер, 1999-167 б.
71. Сулейменов М.Договор в гражданском праве Республики Казахстан. Проблемы теории и практики//Мир закона. №6. 2000-67 б.
72. Идрышева С. Правовые вопросы договора энергоснабжения// Юридическая газета. 19 шілде. 2007-216 б.
73. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-113 б.
74. Джусупов А.Г.Право собственности и иные вещные права.Алматы:Жеті Жарғы, 1996-217 б.
75. Покровский Б.В. Рента – новый институт в проекте особенной части Гражданского кодекса РК. Актуальные вопросы коммерческого законодательства РК и практика его применения. Материалы семинара.Алматы. Адилет: Пресс, 1996-268 б.
76. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве.Казахстан 2030-проблемы совершенствования правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции) Алматы:НИиРИО Академии МВД РК, 1999-219 б.
77. Ченцов О.И. Имущественный наем (аренда).Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы.Әділет-Пресс,1996.
78. Нургалиева Е.Н. Лизинг – особый вид договора имущественного найма. Юридическая газета, 2001-96 б.
79. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
80. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-261 б.
81. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-119 б.
82. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003-238 б.
83. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарғы, 2000-197 б.
84. Басин Ю.Г. Юридические лица по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. Алматы. 1996-168 б.
85. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. Алматы. 2006-199 б.
86. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқу құралы. Тұран, 2007-276 б.
87. Климкин С.И.Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы, 1996-193 б.
Базарбайұлы Б. Заңды тұлға – мүлік иесі //Фемида. Алматы, 1996. №12
88. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы, 2005-179 б.
89. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997-156 б.
90. Мукашева К.В. Юридические лица/ В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996 -251 б.
91. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998-268 б.
92. Сыроедова О.Н. Акционерное право США и России. –М.: “СПРАК”, 1996-226 б.
2. ҚР Азаматтық Кодексі.-Алматы: ЖЖС «Баспа» 2001 ж.-215 б.
3. Қазақстан Республикасынын «Нормативтік құқықтық актілер» туралы Заң 24 наурыз 1998-241 б.
4. Қазақстан Республикасынын «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заны 2 шілде 2003-21 б.
5. Қазақстан Республикасынын «Жеке кәсіпкерлік туралы»Зан 1 қантар 2006-25 б.
6. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Респаубликасынын Заны 22 сәуір 1998-45 б.
7. Қазақстан Республикасынын «Банкроттық туралы» Зан 21 қантар 1997-53 б.
8. Қазақстан Республикасынын Президентінін «Шаруашылық серіктестіктері туралы» Заң күші бар Жарлығы. 2 мамыр 1995-51 б.
9. Қазақстан Республикасынын «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Заны 19 шілде 1995-38 б.
10. Қазақстан Республикасынын «Өндірістік кооператив туралы» 5 қазан 1996ж.
11. Қазақстан Республикасынын «Акционерлік қоғам туралы» Заны 13 мамыр 2003-15 б.
12. Қазақстан Республикасынын «Нотариаттық туралы»Заны 14 шілде 1997ж.
13. Коммерциялық емес ұйымдар туралы ҚР Заны. 16.01.2001-62 б.
14. ҚР «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Заңы. 31 мамыр 1996-85 б.
15. ҚР «Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы» 1995 жылғы 17 сəуiрдегі № 2198 Заңы. -52 б.
16. ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.-85 б.
17. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж. -93 б.
18. ҚР «2009–2011 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» 2008 жылғы 12 желтоқсандағы № 96-IV Заңы. . -75 б.
19. Тілеуғалиев Ғ. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж.
20. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-83 б.
21. Гражданское право. Ч.1Пон ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997 -59 б.
22. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004. -85 б.
23. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003. -20 б.
24. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003. -85 б.
25. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарғы, 2000-59 б.
26. Басин Ю.Г. Юридические лица по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. Алматы.1996-85 б.
27. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. Алматы, 2006 -76 б.
28. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы.Оқу құралы. Тұран, 2007-93 б.
29. Климкин С.И.Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы, 1996-155 б.
Базарбайұлы Б. Заңды тұлға – мүлік иесі //Фемида. Алматы, 1996. №12
30. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы,1997-81 б.
31. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997 -118 б.
32. Мукашева К.В. Юридические лица / В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996-85 б.
33. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998 -141 б.
34. Сыроедова О.Н. Акционерное право США и России. –М.: “СПРАК”, 1996 -136 б.
35. Кашанина Т.В. Корпоративное право. –М.: “НОРМА-ИНФРА М”, 1999-196 б.
36. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2000-170 б.
37. Шакиров Ф.К. Актуальные проблемы защиты прав акционеров по законодательству Республики Казахстан. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –А., 2001 -263 б.
38. Макаров Д.А. Управление акционерными обществами. Диссертация на соискание ученой степени кандидата юридических наук. –М., 2002 -199 б.
39. Могилевский С.Д. Органы управления хозяйственными обществами. –М.: “Дело”, 2001-167 б.
40. Львов Ю.А., Русинов В.М., Саулин А.Д., Страхова О.А. Управление акционерным обществом в России. –М.: ОАО “Типография “НОВОСТИ”, 2000-261 б.
41. Төлеуғалиев Ғ. ҚР Азаматтық құқығы. Алматы 2001ж. -293 б.
42. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие (часть общая). Т1,2.Алматы, Г.И.Тулеугалиева., К.С.Мауленова.1998 -206 б.
43. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарны, 2000-119 б.
44. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-276 б.
45. Гражданское право. Ч.1Под ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект,1997-272 б.
46. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-118 б.
47. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред.Ниденко А.Г.,Алматы,2003- 268 б.
48. Басин Ю.Г.Избранные труны по гражданскому праву. Алматы, 2003-206 б.
49. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы, 2005-209 б.
50. Иоффе О.С. Правоотношение по советскому гражданскому праву.1949 -276 б.
51. Халфина Р.О. Общее учение о правоотношении. М. 1974-172 б.
52. Каудыров Т. Гражданско-правовая охрана объектов промышленной собственности в Республике Казахстан. Алматы, 2001-275 б.
53. Ильясова К.Регистрация прав на недвижимость в Республике Казахстан.Основные концептуальные положения.Алматы, 2000-238 б.
54. Карагусов Ф.Ценные бумаги и деньги как объекты гражданских прав. Алматы, 2001-116 б.
55. Климкин С.И. Юридические лица (сборник статей).Алматы, 2004-96 б.
56. Юридические лица.Практикум. Под ред.Климкина С.И.Алматы, 2003 - 129 б.
57. Климкин С.И. Хозяйственные товарищества по законодательству Республики Казахстан,Алматы, 2002-218 б.
58. Климкин С.И. Юридические лица по законодательству Республики Казахстан.Общие положения. Алматы, 2001-185 б.
59. Басин Ю.Г.Сделки.Алматы, 2002-97 б.
60. Скловский К.И. Собственность в гражданском праве. 2000-273 б.
61. Диденко А.Г.Обеспечение исполнения договоров.Астана, 2002-119 б.
62. Ғ.А.Жайлин. Азаматтық құқық. Ерекше бөлім. І том.Оқулық.Алматы.2004-286 б.
63. Жайлин Г.А. Гражданское право. Учебник (часть особенная). Т.1,2,.Алматы. Данекер. 2006-195 б.
64. Гражданское право. Том 1. Отв.ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы.Издательство КазГЮА. 2000-118 б.
65. Гражданское право. Ч.1,2. Под ред.Сергеева А.П., Толстого Ю.К.., М. Проспект, 1997-193 б.
66. Гражданское право. Том 2. Особенная часть. Под ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-256 б.
67. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Под ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-182 б.
68. Басин Ю.Г.Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003 - 138 б.
69. Диденко А.Г., Басин Ю.Г. Иоффе О.С. Гражданское право. Учебник.Алматы КазГЮУ АПО/24. 1999-197 б.
70. Марш П.Д. Англия, Франция және Германияның салыстырмалы келісім шарт құқығы. Алматы:Данекер, 1999-167 б.
71. Сулейменов М.Договор в гражданском праве Республики Казахстан. Проблемы теории и практики//Мир закона. №6. 2000-67 б.
72. Идрышева С. Правовые вопросы договора энергоснабжения// Юридическая газета. 19 шілде. 2007-216 б.
73. Басин Ю.Г. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Учебное пособие. Алматы. Әділет.Пресс, 1997-113 б.
74. Джусупов А.Г.Право собственности и иные вещные права.Алматы:Жеті Жарғы, 1996-217 б.
75. Покровский Б.В. Рента – новый институт в проекте особенной части Гражданского кодекса РК. Актуальные вопросы коммерческого законодательства РК и практика его применения. Материалы семинара.Алматы. Адилет: Пресс, 1996-268 б.
76. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве.Казахстан 2030-проблемы совершенствования правоохранительных органов (Материалы научно-практической конференции) Алматы:НИиРИО Академии МВД РК, 1999-219 б.
77. Ченцов О.И. Имущественный наем (аренда).Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Материалы семинаров Алматы.Әділет-Пресс,1996.
78. Нургалиева Е.Н. Лизинг – особый вид договора имущественного найма. Юридическая газета, 2001-96 б.
79. Гражданский кодекс Республики Казахстан /особенная часть/.Комментарий Под ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы: Жеті жарғы, 2000 -186 б.
80. Гражданское право. Том 1. Общая часть. Пон ред.Суханова Е.А. М. Волтерс Клувер, 2004-261 б.
81. Гражданское право (Общая часть). Учебное пособие. Пон ред.Диденко А.Г.,Алматы, 2003-119 б.
82. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. Алматы, 2003-238 б.
83. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. Отв.ред.М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. Алматы, Жеті Жарғы, 2000-197 б.
84. Басин Ю.Г. Юридические лица по Гражданскому кодексу Республики Казахстан. Алматы. 1996-168 б.
85. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. Алматы. 2006-199 б.
86. Батырбаев Н.М. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқу құралы. Тұран, 2007-276 б.
87. Климкин С.И.Выбытие участника из хозяйственного товарищества. Алматы, 1996-193 б.
Базарбайұлы Б. Заңды тұлға – мүлік иесі //Фемида. Алматы, 1996. №12
88. Сборники «Гражданское законодательство» Статьи. Комментарии. Практика. Выпуски 1-22.Алматы, 2005-179 б.
89. Долинская В.В. Акционерное право: Учебник / Отв. Ред А.Ю. Кабалкин. –М.: Юрид. Лит., 1997-156 б.
90. Мукашева К.В. Юридические лица/ В кн. Актуальные вопросы коммерческого законодательства в Республике Казахстан и практика его применения. Т.1. –А.: “Әділет Пресс”, 1996 -251 б.
91. Гражданское право. Учебник для вузов. Часть первая / Под общей ред. Т.И. Илларионовой, Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. – М.: Издательская группа “НОРМА-ИНФРА-М”, 1998-268 б.
92. Сыроедова О.Н. Акционерное право США и России. –М.: “СПРАК”, 1996-226 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гараев С.
Заңды тұлғаларды құру және олардың құқықтық әрекет ету
негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2015 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
З.ғ.к
(PhD) қауымдастырылған
профессор
____________ Қ.Т. Битемиров
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Заңды тұлғаларды құру және олардың құқықтық әрекет ету негіздері
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Гараев С.
Ғылыми жетекшісі,
З.ғ.к., менеджмент
қауымдастырылған
профессор Ерали А.
Түркістан 2015 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1. Заңды тұлғаның түсінігі, құрылымы, тарату тәсілдері
1.1 Заңды тұлғаның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 6
1.2 Заңды тұлғаланың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 9
1.3 Заңды тұлғаларды құру және тарату
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 12
2. Заңды тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлғаның субъективтік
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлестіктерінің меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.3 Мемлекеттік заңды тұлғалардың меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Мемлекетіміздің тәуелсіздік алғалы бергі қол
жеткізген мүмкіндіктеріне баға бере келе, көптеген мәселелерге реформалар
жасалғаны бәрімізге белгілі. Бұл реформалардың ең басты бағыттарына
мыналарды, яғни жеке меншікке құқықты тану, жеке меншікке кепілдік беру,
жеке меншікті қорғау, азаматтардың кәсіпкерлік қызметпен айналысу
еркіндігін құқықпен қамтамасыз ету және әлеуметтік құрылымға әлемнің озық
үлгідегі жаңа әрі маңызды институттарын ендіру, оларды нығайтуға, дамытуға
бағытталған шараларды т.б. жатқызуға болады. Осы бір кезеңдер аралығында
Қазақстанның цивилистика саласында да тарихи маңызы бар тың өзгерістер орын
алған болатын, мәселен, мүліктік қатынастардың субъектілер құрамы өзгеріп,
дәстүрлі заңды тұлғалар институты елеулі өзгерістерге ұшырады.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп - есептеледі.
Азаматтык кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның
ішкі құрылымынан көрінеді, сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды
тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не
кұрылтай шарты арқылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңда нарықтық
қатынастардың дамуы, азаматтық құқықтағы заңды тұлғалардың құқығының
артуы, олардың қызметін реформалауды талап етуде. Әрбір заңды тұлғаның
үйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі ұйымдарды
бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді,
сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не кұрылтай шарты аркылы, не тек
кұрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Жұмыстың объектісі. Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастардағы
мемлекетіміздің дамуына өз үлестерін қосатын заңды тұлғалар мен олардың заң
шеңберінде қызмет атқаруы.
Өткен жылдары мемлекеттік және ќоғамдыќ институттардың қарыштап дамуына
ыќпал ететін, Ќазаќстанның орныќты әлеуметтік-экономикалыќ дамуын
ќамтамасыз ететін бір ќатар аса маңызды заңнамалыќ актілер ќабылданды.
Тұжырымдаманы іске асырудың басты ќорытындылары ұлттыќ заңнаманың
негізгі салаларының (конституциялыќ, әкімшілік, азаматтыќ, банктік, салыќ,
ќаржы, кеден, экологиялыќ, ќылмыстыќ заңнама) айтарлыќтай жаңаруы болды.
Жаңа кодификациялыќ актілер: Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексі, Кеден кодексі, Су кодексі, Еңбек кодексі, Экологиялыќ кодекс,
Бюджет кодекс, Салыќ кодекстері әзірленіп, ќабылданды. Бұл заңнамалардың
көптеп өзгерістерге ұшырауының бірдін-бір себебі, қоғамдық қажеттілік
арқылы мемлекетіміздің дамып келе жатқандығын көрсетеді.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы заңды
тұлғалардың құқықтық жағдайы және олардың құқығының құқықтық реттелуі,
қорғалу тәжірибесін талдап, қорыту, заңдарымыздағы кемшіліктерді,
жетіспеушіліктерді көрсете отырып, теориялық қорытындыларды негіздеу және
заңды тұлғалардың құқықтарын реттеуді қамтитын азаматтық заңдарды
жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау, мен үшін болашақ
заңгер ретінде алға қойған мақсат болып табылады.
Мен, зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи,
салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістермен қарастырғанды жөн санадым.
Зерттеудің теориялық негізін заңгер-ғалымдардың заңды тұлғалардың
арасындағы құқық қатынастары мен олардың меншік құқығы туралы ғылыми
тұжырымдамаларды, ұсыныстарды, сонымен қатар нормативті-құқықтық
деректермен, жалпы құқық теориясы бойынша басқа шетелдік ғалымдардың
теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектерін зерттеп қарастырдым.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Жер туралы қабылданған
еліміздің заңдары, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, Азаматтық заң актілері, сонымен бірге бұрынғы Кеңестер Одағы мен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің нормативті-құқықтық
актілері зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы
мемлекетіміздегі заңды тұлғалардың құқықтарын реттеудің теориялық және
тәжірибелік мәселелері - зерттеудің негізгі нәтижелерінің бірі. Жұмыста
жаңа немесе жаңашылдық сипаттағы өзіндік қорытындылар мен ұсыныстар назарға
ұсынылады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі мыналардан тұрады: Кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Заңды тұлғаның түсінігі, құрылымы, тарату тәртіптері
1. Заңды тұлғаның түсінігі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері атқарылған
істерге баға бере келе, көптеген реформаларды бастан өткізгені белгілі. Бұл
реформалардың ең басты бағыттарына мыналарды, яғни жеке меншікке құқықты
тану, жеке меншікке кепілдік беру, жеке меншікті қорғау, азаматтардың
кәсіпкерлік қызметпен айналысу еркіндігін құқықпен қамтамасыз ету және
әлеуметтік құрылымға әлемнің озық үлгідегі жаңа әрі маңызды институттарын
ендіру, оларды нығайтуға, дамытуға бағытталған шараларды т.б. жатқызуға
болады. Осы бір кезеңдер аралығында Қазақстанның цивилистика саласында да
тарихи маңызы бар тың өзгерістер орын алған болатын, мәселен, мүліктік
қатынастардың субъектілер құрамы өзгеріп, дәстүрлі заңды тұлғалар институты
елеулі өзгерістерге ұшырады.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқықтың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ кұрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді [1].
АК-тің 33-ші бабында меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап
беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен
міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып танылады деп көрсетілген.Заңды
тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы
жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар заң құжаттарына және құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады.
Заңды тұлғалар Азаматтық кодекстің 34-бабында көрcетілгендей үлкен екі
топқа бөлінген. Мемлекеттік меншіктің негізінде құралмаған барлық заңды
тұлғалардың меншігі жеке меншік болып есептеленуі тиіс. Коммерциялық
ұйымдарға келетін болсақ, жеке меншік негізінде құралатындардың қатарына
шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам және өндірістік кооперативтер
жатқызылса, коммерциялық емес ұйымдардың қатары да заңда нақты анықтала
отырып, олардың да ұйымдастыру-құқықтық нысандары жеке меншікке
негізделеді.
Азаматтық құқық ғылымы заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік оқшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады [2].
Мүліктік оқшаулық — заңды тұлғаның экономикалық-құқықтык белгісі болып
табылады және оның мүлікке заттық құкығын иеленуін білдіреді. Бұл арада
әңгіме оның меншік құкығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару
құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері
мен мекемедегі смета занды тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын құжаттар.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз — ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша өздерне тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі. Бұл
жалпы ереже.
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен
тағайындалуы мүмкін.
Мүліктік жауапкершілік яғни тиісті заңды тұлға өзінің міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүліктерімен жауап береді. Жеке мүліктік
жауапкершілік жалпы ереже бойынша жеке қатысушыларға заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша туындамайды. Яғни жеке қатысушылар заңды тұлғаның,
заңды тұлға жеке қатысушылардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Бірақ заң актілерімен заңды тұлғаның қатысушыларының заңды тұлға
міндеттемелері бойынша жауаптылығы көзделуі мүмкін. Меншік иесі
қаржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар АК-тің 44-бабының 1-
тармағына сәйкес өз міндеттемесі бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен
жауап береді, ал қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша қосымша оның құрылтайшысы жауапты
болады.
Бұл азаматтық кодексте былайша қаралған: 1) толық және сенім
серіктестіктеріне қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міңдеттемелері
бойынша жауапкершілігі; 2) кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік
кооператив мүшелерінің жауапкершілігі; 3) егер занды тұлғаның банкрот
болуын кұрылтайшының әрекеті туғызған болса, занды тұлғаның міндеттемелері
бойынша құрылтайшының жауапкершілігі; 4) еншілес шаруашылық мәмілесі
бойынша негізгі ұйымның, сондай-ақ негізгі шаруашылық серіктестігінің
кінәсінен еншілес шаруашылык серіктестігі банкротка ұшыраған кезіндегі
жауапкершілігі; 5) серіктестік міндеттемелері бойынша толыктай салым
төлемеген жауанкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының жауапкершілігі
және тағы басқа жағдайлардағы жауапкершілік [3].
Заңды тұлғаньң азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы процесуалдық-
құкықтык белгісі. Ол оның сотта талапкер және жауапкер болуына, өз атынан
шарт жасасуға, бір жақты мәміле жасауына мүмкіндік береді.
2. Заңды тұлғаның құрылымы
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған біріңғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі. Азаматтық кұқық іліміңде
(теориясында) заңды тұлғаның, онын ішінде әсіресе мемлекеттік заңды
тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құкықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар.
Олардың авторлары занды тұлға институты қандай коғамдық
қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері каралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағынасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтык құқық теориясына
көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С. И. Асканазий "мемлекеттік
ілімнің" авторы. Ол былай деп айтқан: "мемлекеттік заңды тұлғаның артында
мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді
өзі ұстайды". Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған "егер олай болса
мемлекет өзімен-өзі құқықтық катынаста болуы керек қой " деген уәж айтады
[4].
Академик А. В. Венедиктов "ұжым ілімін" алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттік занды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген:
а) мемлекет атынан барлык халык; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М.Генкин "әлеуметтік ақиқат" теориясын ұсынады, яғни онда
ол коғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалык зандылығын
басшылықка ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К. Толстой "директор
ілімін" алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін
біддіруші - директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О.А.Красавчиковтың "әлеуметтік байланыстар
ілімі", А.А. Пушкиннің "ұйымдастыру ілімі", Е. А. Сухановтың "мақсатты
мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды
тұлғаға "адамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған және де бұл
орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл адамдар заңды
тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың әрекеті осы
институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде адамдардың әрекеті заңды
тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін "жасырын" атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады [5].
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде кұқық субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, занды тұлғанын
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады. Ал неміс ғалымы
Гирке болса, "органикалық теорияның" тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам
тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды.
Занды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер кездесуінің
өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей түседі.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз.
Мысалы, акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі
Римдегі мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға
бір немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе
venditiones деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium publicorum
ды айтуға болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары мемлекет
алдында шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала кепіл
енгізуге міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не
тұлғалар қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру
түріндегі серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің
құрамына толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер (socii, socii
argentarii) және салым шеңберінде жауапты болатын салымшылар (affines)
кірді. Серіктестіктің басында бағынушы лауазымды тұлғалары және
провинцияларында вице-директорлары (promagistri) бар директор (magister)
тұрды [6].
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды. Н.С. Суворов ежелгі римдік
публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды". Осы реттерде публикандарға аса жоғары
талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [7].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов collegia қатарына
публикандар серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер
алқаларын және бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады. И.П.Грешников
болса, collegia- ны тек пірлер алқасымен шектейді.
Жоғарыда аталған заңды тұлғалар тек жеке құқықтық сипатқа ие болды,
сондықтан оларды қазіргі заманғы акционерлік компанияларға тән ету үшін,
тек бір маңызды элемент жетіспеді.
кез келген заңды тұлға жалпы ереже бойынша өзінің органдары арқылы
азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді жүктейді. ҚР АК-нің 37-
бабы 1-тармағы органдардың заңды тұлға ретінде әрекет қабілеттілігін
жүзеге асыруындағы ролін белгілейді.
“Заңды тұлға органы” түсінігі бойынша оқу және ғылыми әдебиеттерде әр
алуан көзқарастар бар болғанымен, заңнамада көрініс табатын нәтижеге әлі де
жеткен жоқпыз. Мысалы, В.В. Долинскаяның пiкiрiнше, “заңды тұлға органы
өзіне тиесілі құзыретіне сәйкес заңды тұлға ерігін қалыптастырып,
білдіретін және ұйым қызметін басқаратын заңды тұлғаның құрамдық бөлігі”.
К.В. Мұқашева болса, заңды тұлға органдарын – заң актілерімен немесе
құрылтай құжаттарымен көрсетілген заңды тұлғаның құрылымдық бөліктері деп
анықтайды.
И.В. Матанцев “заңды тұлға органы деп оның ерігін даярлайтын,
қалыптастыратын және білдіретін тұлғаны (тұлғалар тобын) айту қажет” деп
мәлімдейді [8].
1.3. Заңды тұлғаларды құру және тарату тәсілдері
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда
болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленген жекеленген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған
күннен бастап пайда болады. АК-тің 35-бабының 1-тармағына сай заңды тұлға
азаматтық құқықтарға ие болып, өз қызметіне сай міндеттерді атқарады.
Латынның licentia сөзін аударғанда, еркіндік, бостандық деген
мағыналарды білдіреді. Әлемдік тәжірбиеде лицензия ұғымының бірнеше
мағынасы бар:
1) бұл күшіндегі заңдылыққа сәйкес лицензиялауға жататын
қызмет түрлерін жүзеге асыруға өкілетті мемлекет органдарының беретін
рұқсаты;
2) жекелеген тауарларды импортау мен экспорттау үшін
жекелеген ұйымдар мен адамдарға берілетін рұқсат;
3) ойлап табуларды, техникалы білімдерді, сауда белгілерін
пайдалануға берілетін рұқсат;
Лицензиялау туралы ҚР күшіндегі Заңына (2-бап) сәйкес лицензия –
дегеніміз, қызметтік белгілі бір түрімен немесе белгілі бір әрекетті жасау
үшін азаматқа немесе заңды тұлғаға өкілетті органның беретін рұқсаты .
Әдетте күшіндегі заңға сәйкес лицензия алу үшін мынадай құжаттарды
тапсыру қажет:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен белгіленген қалып
үлгісіндегі өтініш;
- Лицензиаттың қызметтің берілген түріне қойылатын талаптарға
сәйкестігін нақтылайтын құжаттар. Лицензиялық кәсіпкерлік
қызметінің әрбір түрі бойынша қойылатын талаптардың әр тектері
бар, оларды Қазақстан Республикасының Үкіметі, немесе
лицензиялауды жүзеге асыратын органдар белгілейді. Қызметтің
жекелеген түрлерін атқару үшін санитарлық, экологиялық және тау-
техникалық бақылау органдарының қорытындысы қажет;
- Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін лицензиялық
алымды енгізуді нақтылайтын құжат;
- Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмесі немесе
жеке куәлік (төлқұжат);
- Лицензияларды алу үшін қосымша құжаттарды тапсыру талап етіледі;
(қызметтің сәйкес түрін лицензиялау ережелерін қараңыз).
Лицензияны бергенде қоғамның, қоршаған ортаның, азаматтардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ өндірілетін
өнімнің, атқарылатын жұмыстың, көрсетілетін қызметтің сапасына кепілдік
беретіндігі ескеріледі. [9].
Лицензия алу кезіндегі құжаттардың бірі лицензиялық алымды төлеу
жөніндегі квитанция болып табылады.
Ставкаларды, бюджеттік төлемдердің тәртібін, жекелеген қызмет
түрлерімен айналысуға құқықты және төленген сомаларды қайтару тәртіптерін
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі айқындайды.
Қызметтің тиісті түрімен айналысудың барлық мерзіміне лицензияны беру
лицензиялық алымды бір жолғы төлеммен жүзеге асырылады.
Сома алымды төлеушінің мемлекеттік тіркеудің орны бойынша бюджетке
құйылады, айлық есептік көрсеткіштерімен (2009 жылғы 1-қаңтарда 1АЕК=1.273
теңге) Қазақстан Үкіметі белгілеген ставкалар бойынша шығарылады. Қазіргі
кездегі ставкалар ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 24-қаңтарындағы №100 Қаулысымен
бектілген [10].
Егер де барлық құжаттар дұрыс болса, онда лицензиялар бір айдан
кешіктірмей лицензияны беруге міндетті, ал шағын кәсіпкерліктің
субъектілеріне өтініш берген күннен бастап он күннен кешіктірмей беріледі.
Қызметтің лицензиялық түрлерімен айналыса отырып, кәсіпкер жекелеген
жағдайларда лицензияның қайта ресімделетінін, оның әрекеті тоқталатындығы
жөнінде білуі қажет, болмас лицензия кері алынуы мүмкін.
Сонымен күшіндегі заңға сәйкес лицензиясы бар жеке тұлға есімін,
тегін, тұрған орнын өзгертетін болса, олар бір айдың ішінде сондай
өзгерістер туралы мәліметтердің нақтылайтын құжаттардың қосымшасы бар
лицензияны қайта ресімдеу жөніндегі өтінішті беруі тиіс. Сонымен қатар
олар лицензиялық алымды төлейді. Лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекттік
орган өтініш берген күннен бастап он күннің ішінде лицензияны қайта
ресімдейді. Заңды тұлғаға берілген лицензия лицензиялауды жүзеге асырушы
мемлекеттік органның және бақылау және қадағалауды жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың арызы бойынша сот шешімінің негізінде тоқтатылуы
мүмкін. Қазақстан Республикасының заңымен белгіленген жекелеген
жағдайларда лицензия сот шешімінсіз тоқтатылуы мүмкін. Сондай тоқтатылудың
мерзімі үш күннен асырылмайды. Осы күндердің ішінде лицензияны тоқтатқан
мемлекеттік орган сотқа шағым арыз жазуға міндетті.
Лицензияларды кері алу:
- сот тәртібінде, негізінен мындай жағдайларда жүргізіледі:
лицензиялардағы талаптарды орындамау;
- қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар қызметтің түрімен
лицензиантқа тыйым салған соттың шешімі;
- лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекеттік органның қызметті
тоқтатқан себептерін қалпына келтірмеген жағдайда;
- егер лицензиат лицензияны алған кезде біле тұра жалған ақпараттар
берген жағдайда, (Лицензиялау туралы Заң, 22-бап).
Коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса
береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Коммерциялық
ұйымдардың құрылтай құжаты арқылы құқық қабілеттіктері шектелуі мүмкін,
яғни қандай да бір қызмет түрлерімен айналысуға тыйым салады [11].
Коммерциялық емес заңды ұйымдар тек қана жарғылық мақсаттарға жету үшін
құрылтай құжаттарында көрсетілген қызметтермен ғана айналыса алады. Демек,
коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық қабілеттіліктері арнайы болып
табылады.
Мемлекеттік емес коммерциялық ұйымдарға қарағанда мемлекеттік
кәсіпорындар құқықтық қабілеттіліктері шектеулі болады. Яғни меншік иесінің
мүлкі шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен берілген
мемлекеттік кәсіпорындар тек белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға
құқылы. Бұл арнайы құқықтық қабілеттілік.
Азаматтық кодекстің талабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше
құрылтайшы құруы мүмкін. Заңды тұлғаның құрылтайшысы сол заңды тұлғаны
құрудың бастамасышысы әрі оны құрушы. Жеке азаматтар мен заңды ұйымдар
құрылтайшы бола алады. Бірақ кейбір заңды ұйымдардың құрылтайшылары тек
азаматтар ғана бола алады да (толық серіктестік АК 58 б., 3 т.), ал кейбір
заңды ұйымдарда тек заңды ұйымдар құрылтайшы болады (АК 110 б.) [12].
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін
заңды тұлғалар меншік иесінің (органның) келісімімен басқа заңды
тұлғалардың құрылтайшылары бола алады. Заңды тұлға өз қызметін жарғысы не
құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Коммерциялық емес ұйымның құжаттары:
1) мекеме үшін - меншік иесі бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
заңды тұлға құру туралы шешімі. 2) қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық
емес акционерлік қоғам қауымдастық нысанындағы өзге де заңды тұлғалар үшін
- құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық бірлестік,
діни бірлестік үшін - жарғы болып табылады.
Құрылтай шарты мен жарғы арсында қарама қайшылық болған жағдайда:
1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына қатысты болса,
құрылтай шартының:
2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынасы
үшін маңызды болса, жарғының талаптары қолданылуы тиіс.
Заңды тұлға әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс және
ол сол сәттен бастап құрылды деп саналады.
Заңды тұлға мынандай жағдайларда:
1) жарғылық капиталы азайтылған;
2) атауы өзгергенде;
3) шаруашылық серіктестіктеріндегі қатысушылардың құрамы өзгергенде
(жүз және одан да көп қатысушысы бар шаруашылық серіктестіктерін
қоспағанда) қайта тіркелуге тиіс. [13].
Азаматтық кодекске заңды тұлғаларды құру жөнінде жалпы ережелер
енгізілген, сол арқылы оның түрлерінің жекеле-ген нормалары нақтыланады.
Кодексте заңды тұлғаның құрыл-тайшысы хақында арнайы бап енгізілген.
Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес занды тұлғаны бір немесе бірнеше кұрыл-
тайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару
кұқығымен иеленетін занды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген
органның келісімімен басқа занды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті реквизиттері мен
басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Зан құжаттарына сәйкес занды-түлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы
мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1) мекеме үшін
меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
(меншік иелерінің) заңды тұлға кұру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам қауымдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі
үшін кұрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық
бірлестік, діни бірлестік үшін жарғы болып табылады ("Коммерциялық емес
ұйымдар туралы" Заңның 21-бабы).
Коммерциялық емес ұйымның құрылтай құжаттарының талаптары коммерциялық емес
ұйымның өзінің, оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) орындауы үшін
міндетті [14].
Коммерциялық емес ұйымның кұрылтай шарты мен жар-ғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғы-ның талаптары
қолданылуға тиіс.
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялык емес ұйым тек жарғы
негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің
кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Кұрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізілген жағдайда
Азаматтық кодекстің 41 -бабындағы талаптар сакталуы керек, сонымен бірге
онда көрсетілген ережелер-мен шектеліп қалмайтындығы да ескерілген [15].
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-тармағында
қамтылған. Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде бірқатар шарттар
қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек
ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б. енгізу қажеттігін
міндеттейді. Заңды тұлғаның құрылтайшарты мен жарғысы арасында қара-ма-
қайшылық туындаған жағдайда:
1) егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы шарты;
2) егер олардың қодданылуы занды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынастарында
маңызы болса, жарғының ережелері қолданылуы тиіс.
Барлық мүдделі адамдар жарғымен танысуға кұкылы.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі Азаматтык кодекстен басқа,
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 17-сәуірде шығарған "Занды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығымен және
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің заңды тұлғаларды мемлекеттік
тіркеу туралы Ережесімен реттеледі.
Мемлекеттік тіркеудің құқықтық маңызына келетін болсақ, тұлға мемлекеттік
тіркеуден өткеннен бастап занды тұлға болып саналады. Заңды тұлғаны тіркеу
фактісі заңды тұлғаға заң талабын сактауды және өзінің құрылтай құжаттарын
заңға сәйкестендіруді міндеттейді. Тіркеуден бас тарту тек сот тәртібімен
шешіледі. Заңды тұлғаны құрудың тиімсіздігін желеу етіп тіркеуден бас
тартуға жол берілмейді [16].
Заңды тұлғаларды қайта тіркеу негіздері Азаматтық кодекстің 42-бабының
6-тармағында келтірілген. Заңды тұлға мынадай жағдайларда: 1) акнионерлік
қоғамның жарғылык капиталының және жарияланған жарғылық капиталының мөлшері
азайғанда; 2) атауы өзгергенде; 3) шаруашылық серіктестіктеріндегі және
жабық акционерлік коғамдардағы қатысушылардың құрамы өзгергенде қайта
тіркеледі. Құрылтай кұжаттарына басқа өзгерістер мен толықтырулар
енгізілген ретте заңды тұлға бұл туралы тіркеуші органды бір айлық мерзімде
хабардар етеді.
Қазақстан Республикасы дамудың даңғыл жолына түсіп, жоғары халықаралық
беделге ие болу арқылы өз тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында Еуропадағы
қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету мәртебесіне қол
жеткізіп отыр. Сондай-ақ еліміздің асыл мақсаттарының бірі - әлемнің
бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену болып табылады. Осыған орай,
елбасымыздың 2010 жылдың 29 қаңтарындағы Жаңа онжылдық жаңа
экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа жолдауынан
туындаған міндеттерді орындау мақсатында қазіргі кезде еліміздің
экономикалық-әлеуметтік дамуына айрықша назар аударылуда. Бұл ретте,
кәсіпкерлік экономиканы дамытудың негізгі қозғаушы күші екені ескеріліп,
кәсіпкерлікті қолдау бағытына да ерекше көңіл бөлініп отыр. Осының
айғағындай, Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 8 желтоқсандағы №225-IV
және 2010 жылғы 20 қаңтардағы №239-IV Заңдарымен жеке кәсіпкерлікті реттеу
мақсатында Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жалған
кәсіпкерліктің жолын кесу және заңды тұлғаларды (филиалдар мен
өкілдіктерді) тіркеу тәртібін оңайлату бағытында бірқатар өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді [17].
Атап айтқанда, бұрын заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу кезінде шағын
кәсіпкерлік субъектілерінен өздерінің орналасқан жерін куәландыратын құжат
ұсыну талап етілмесе, ендігі жерде шағын кәсіпкерлік субъектілері де
аталған құжатты ұсынуға міндетті.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу
және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы Заңының 6 бабының
жаңа басылымда жазылған 7 бөлігіне сай, жеке кәсіпкерлік субъектілерін
тіркеу кезінде өтінішке құрылтайшы немесе құрылтайшылардың біреуі не
Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе мемлекеттік органдар не Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі құрылтайшы болатын жағдайларда, құрылтайшының
уәкілеттік берген адамы қол қояды және оны Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген тәртіппен куәландырылған құрылтай құжаттарын қоса
тіркей отырып, тіркеу органына береді. Яғни, жеке кәсіпкерлік субъектілерін
алғашқы мемлекеттік тіркеу барысында құрылтайшы-жеке тұлғаның атынан
сенімхат арқылы үшінші тұлғаның әрекет етуі мүмкін емес. Ендігі жерде,
өзгерістердің кәсіпкерлер үшін тиімді тұстарына келер болсақ,
төмендегілерді атап өтуге болады [18].
Біріншіден, заңды тұлғаларды тіркеу мерзімдері нақтыланды, соның
ішінде, жеке кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу мерзімдері анағұрлым
қысқартылды. Нақтырақ айтқанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері болып
табылатын заңды тұлғаларды, сондай-ақ өз қызметін үлгілік жарғының
негізінде жүзеге асыратын орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып
табылатын заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және олардың филиалдары мен
өкілдіктерін есептік тіркеу өтініш берілген күннен бастап бес жұмыс
күнінен, ал қайта тіркеу жеті жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізілуі тиіс.
Бұрын шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу тоғыз жұмыс күнінде жүргізіліп келген еді. Өз қызметін
үлгілік емес жарғының негізінде жүзеге асыратын, орта және ірі кәсіпкерлік
субъектілері болып табылатын заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу (қайта
тіркеу) және олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта
тіркеу) өтініш берілген күннен бастап он бір жұмыс күнінен кешіктірілмей
жүргізілсе, жеке кәсіпкерлік субъектілеріне жатпайтын ұйымдарды, сондай-ақ
коммерциялық емес ұйымдарды мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) және олардың
филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта тіркеу) өтініш берілген
күннен бастап он төрт жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізілуі қажет. Осы
кезге дейін жоғарыда аталған заңды тұлғалардың барлығын мемлекеттік тіркеу
15 жұмыс күні ішінде, ал қайта тіркеу 12 жұмыс күні ішінде жүргізілген
болатын [19].
Екіншіден, жаңа өзгерістер шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын
шаруашылық серіктестіктерге құрылтай құжаттарын (жарғы мен құрылтай шарты)
нотариалды куәландырусыз қызмет етуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер өздерінің жарғылық капиталының бастапқы ең төменгі
мөлшерін жүз теңге етіп белгілеуге құқылы.
Қорыта айтқанда, бұл өзгерістердің барлығы да кәсіпкерліктің жан-жақты
дамуына жол ашу арқылы ел экономикасы мен халықтың әл-ауқатының қарқынды
өрлеуіне мүмкіндік туғызу болып табылады. Сондықтан кәсіпкерліктің серпінді
дамуына мүмкіндік туғызу және оны мемлекеттік қолдау, кәсіпкерлікті
реттейтін заңнамалық актілерді жетілдіру еліміз үшін күн тәртібінен түспек
емес [20].
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның кабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар катыса алмайды. Оған отбасылык
катынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге занды тұлғалар
катыса алмайтындығы дәлел болады.
Занды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын өрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оғанжүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Занды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Занды тұлға зан құжаттарында тізбесі белгіленетін
жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу қажет болатын заң-ды
тұлғаның кұкық қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстің 35-бабынық 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, ез қызметіне байланысты міндеттерді атқара
алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялык ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады жөне азаматтық
міндетті де атқарады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыра
алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен ай-налысуы шектеледі.
Азаматтық кодексте арнайы кұкық қабілеттілік мәселесі де ескерілген. Оның
бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі әрі олар қызмет
аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы кұкык кабілеттілігіне
жатпайтын жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң
актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез-келген түрін жүзеге асыра
алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен
айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Жалпы
құкық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік
ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы құқық
қабілеттілігі заң құжаттарыңда қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы
құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттарыңда көрсетілетіндіктен ол кұрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық кабілет-тілігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор [21].
Азаматтық кодекстің 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға заң мен
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзіне міндеттер алады.
Занды тұлғаның органы заңды тұлғаның ұсыныстарымен есептесіп, оны жүзеге
асырады және оның өз өкілеттілігі шегіндегі әрекеті занды тұлғаның әрекеті
болып табылады. Заңды тұлға үшінші тұлғалардың алдында заңды тұлғаның
органы құрылтай кұжаттарында белгіленген өз өкілеттілігін асыра пай-даланып
қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді (АК-тін 44-бабының 4-
тармағы). Бірақ завды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып жасаған
мәмілесін жарамсыз деп тани алады. Егер мәміле жасаған екінші жақ мұндай
кұқық бұзушылықты білсе немесе білуге тиісті болса және оны дәлел-десе онда
мұндай мәмілені жарамсыз деп тануына болады.
Занды тұлға органдарының тұрі, оларды тағайындау тәртібі немесе тавдау және
олардың өкілеттілігі заң және құрылтай құжаттары арқылы айқындалады.
Азаматтық кодекстегі 37-баптың жалпы ережесі заңды тұлғалардың нақты
түрлері туралы нормалармен тәртіптеледі. Занды тұлғаның органдары алқалы
немесе жеке дара болуы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 38-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлғаның оны
басқа занды тұлға-лардан айыруға мүмкіндік беретін өз атауы болады. Заңды
түлғаның атауы оның құқық субъектісі ретівде дараландыру құралы болып
табылады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаның атауы завды
тұлғаны тіркегеннен кейін оның фирмалық атауына айналады. Занды тұлға
өзінің фирмалық атауымен заңды тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік тізіліміне
енеді. Фирмалық атау коммерциялық үйымның тіркелуімен бір мезгілде
тіркелуге жатады және интеллектуалдык меншікке қатысты құқықтың (құқықтың
ерекше объектісі ретіңде), ерекше объектісі болып табылады (АК-тің 125-
бабы). [22].
Бөтен фирмалық атауды заңсыз пайдаланатын тұлға ол атауды меншіктейтін
тұлғаның талабымен оны қолдануды дереу тоқтатуға және келтірілген залалдың
орнын толтыруға міндетті.
Занды тұлғаның атауы оның қалай аталатынын және ұйымдық құқықтық нысанын
көрсетуді қамтиды. Ол зандарда көзделген қосымша мағлұматты қамтуы мүмкін.
Заңды тұлғаның атауы оньң құрылтай құжаттарында көрсетіледі. Азаматтық
кодекстің 38-бабы завды тұлғаның атауына байланысты қойылатын талаптармен
қоса оған белгілі бір дәрежеде шектеу жасайды. Айталық, заңды тұлғаның
атауында заң талаптарына немесе қоғамдық мораль нормаларына қайшы келетін
аттар болса, егер жеке адамдардың есімдері қатысушылардың есімімен сәйкес
келмесе не катысушылар бұл адамдардын есімін пайдалануға олардан (олардың
мұрагерлерінен) рұқсат алмаса, ондай есімдерді пайдалануға жол берілмейді.
Занды тұлғаның тұрған жері іс жүзінде (міндеттемені орыңдауда
азаматтық істерді сотқа беру және т.б. анықтауда да) өтемаңызды. Азаматтық
кодекстің 39-бабында занды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған
жер оның тұрған жері болып табылатынын және занды тұлғаның тұрған жері оның
құрылтай құжаттарында почталық толық мекенжайы жазылып көрсетілетіндігі
қарастырылады [23].
Азаматтық кодекстің 43-бабына сәйкес заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс
орналасқан және оның міндеттерінің бәрін немесе бір белігін, соның ішінде
өкілдік міндетін жүзеге асырушы оқшау бөлімшесі филиал болып табылады. Ал
заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және оның мүдделерін қорғау
мен өкілдігін жүзеге асыратын оның атынан мәмілелер мен өзге құқықтық
әрекеттер жасайтын окшау бөлімшесі өкілдік бо-лып табылады. Филиалдар мен
өкілдіктер заңды тұлға болмайды. Бұларға өздерін құрған занды тұлғаның мүжі
беріледі және оның бекіткен ережелері негізінде жұмыс істейді. Өзгеше
нысаңдағы заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің басшыларын занды
тұлға уәкілдік берген орган тағайындайды және оның сенімхаты негізінде
жұмыс істейді. Сөйтіп филиалдар мен өкілдіктер басшылары (филиал мен
өкілдіктің өзі емес) заңды тұлғаның өкілі ретінде әрекет етеді. Филиал
немесе өкілдік басшысының өкілеттілігі филиалды немесе өкілдік ережесімен
емес, оған берілген сенімхат ретінде айқындалады. Филиалдар мен өкілдіктер
басшыларының мәмілелері занды тұлға атынан жасалады және ондай мәмілелерден
туындаған міңдеттемелік жауапкершілікті мүліктің берін өзіне еншілейтін
заңды тұлға көтереді. Азаматтық кодекстің 42-бабының 4-тар-мағына сәйкес
филиалдар мен өкілдіктер заң құжаттарында белгіленген тәртіппен тіркеледі
және оларды кұрған заңды тұлғанын жарғысында көрсетілуге тиіс.
Филиалдар мен өкілдіктердің құқықтық ережесінде айтарлықтай айырмашылық
жоқ. Бірақ, егер филиал заңды тұлғаның міндетінің барлығын не бөлігін, оның
ішінде өкілдіктін де міндетін жүзеге асыратын болса, онда өкілдік өзін
құрған заңды тұлғанын мүдделерін қорғауға тиісті және оның атынан мәмілелер
мен басқа да кұқықтық әрекеттер жасай алады.
Қайта құру дегеніміз занды тұлғаның құқықтары мен міндеттерінін мирас-
қорлыққа өтуіне байланысты тоқтатылу тәсілі болып табылады. Қайта кұрудың
бес түрі бар (АК-тің 45-бабы): қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару,
өзгерту. Заңдарда қайта кұрудың басқа да нысаңдары көзделуі мүмкін. Қайта
құру ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі мүмкін. Ерікті қайта кұру
заңды тұлғаның мүлік меншік иесінің немесе құрылтай құжаттары бойынша қайта
құруға өкілеттігі бар заңды тұлғаның органының шешімі бойынша жүзеге
асырылады. Бірақ мынадай жәйтті ескеру керек, яғни заңды тұлғаның жекелеген
түрлері үшін құжаттарының императивті (бұйрық) нормасы занды тұлғаның нақты
органдарының құзыретіне қатысты келіп, оны қайта құруға байланысты
қабылдаған шешімге сәйкес болады. Азаматтық кодекстің 79-бабына сәйкес
катысушылардың жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жауапкершілігі шектеулі
серіктестікті қайта құру немесе тарату туралы мәселені шешу жатады.
Тиісінше занды тұлғаны қайта құру оның мүлкінің меншік иесінің (уәкілетті
органның) немесе заң құжаттарымен уәкілдік ететін органның шешімімен,
немесе құрылтай кұжатымен немесе заңда қаралған жағдайларда сот
органдарының шешімімен жүзеге асырылады. Заңды тұлғаны қайта құру жөніндегі
шешім әдетте оның жоғары органымен кабылданады. Мысалы, Ресейдің Азаматтық
кодексінде занда қаралған ретте, заңды тұлғаны қайта құру құзыреті
мемлекеттік органның келісімімен жүргізіледі. Аталған норма бәрінен бұрын
монополияға қарсы заңның ережелерін басшылықка алады [24].
Ықтиярсыз қайта құру заң құжаттарыңда көзделген реттерде сот
органдарының шешімі бойынша жүзеге асырылуы мүмкін (АК-тің 45-бабының 3-
тармағы). Сөйтіп, Азаматтық кодекс занды тұлғаларды ықтиярсыз таратуды сот
тәртібімен ғана реттейді.
Ықтиярсыз тарату тәртібі Азаматтық кодекстің 45-бабының 3-тармағында
айқыңдалған, енді оны сөзбе-сөз келтіре кетелік: Егер заңды тұлғаның
мүлкін меншіктенуші, ол уәкілдік берген орган, құрылтайшылар немесе заңды
тұлғаның кұрылтай құжаттарында қайта кұруға уәкілдік берілген органы заңды
тұлғаны қайта кұруды сот органының шешімінде белгіленген мерзімде жүзеге
асырмаса, сот заңды тұлғаның басқарушысын тағайындайды және оған осы заңды
тұлғаны қайта құруды жүзеге асыруды тапсырады. Басқарушы тағайындалған
кезден бастап заңды тұлғаның ісін басқару жөніндегі өкілеттік соған
ауысады. Басқарушы сотта заңды тұлғаның атынан әрекет етеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гараев С.
Заңды тұлғаларды құру және олардың құқықтық әрекет ету
негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100- Құқықтану
Түркістан 2015 ж
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді
З.ғ.к
(PhD) қауымдастырылған
профессор
____________ Қ.Т. Битемиров
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Заңды тұлғаларды құру және олардың құқықтық әрекет ету негіздері
5В030100 - мамандығы бойынша- Құқықтану
Орындаған
Гараев С.
Ғылыми жетекшісі,
З.ғ.к., менеджмент
қауымдастырылған
профессор Ерали А.
Түркістан 2015 ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1. Заңды тұлғаның түсінігі, құрылымы, тарату тәсілдері
1.1 Заңды тұлғаның
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 6
1.2 Заңды тұлғаланың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 9
1.3 Заңды тұлғаларды құру және тарату
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 12
2. Заңды тұлғалар азаматтық құқықтың субъектілері ретінде
2.1 Заңды тұлғаның субъективтік
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлестіктерінің меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
2.3 Мемлекеттік заңды тұлғалардың меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 65
Кіріспе
Тақырыптың өзектілгі. Мемлекетіміздің тәуелсіздік алғалы бергі қол
жеткізген мүмкіндіктеріне баға бере келе, көптеген мәселелерге реформалар
жасалғаны бәрімізге белгілі. Бұл реформалардың ең басты бағыттарына
мыналарды, яғни жеке меншікке құқықты тану, жеке меншікке кепілдік беру,
жеке меншікті қорғау, азаматтардың кәсіпкерлік қызметпен айналысу
еркіндігін құқықпен қамтамасыз ету және әлеуметтік құрылымға әлемнің озық
үлгідегі жаңа әрі маңызды институттарын ендіру, оларды нығайтуға, дамытуға
бағытталған шараларды т.б. жатқызуға болады. Осы бір кезеңдер аралығында
Қазақстанның цивилистика саласында да тарихи маңызы бар тың өзгерістер орын
алған болатын, мәселен, мүліктік қатынастардың субъектілер құрамы өзгеріп,
дәстүрлі заңды тұлғалар институты елеулі өзгерістерге ұшырады.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқыктың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп - есептеледі.
Азаматтык кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның
ішкі құрылымынан көрінеді, сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды
тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не
кұрылтай шарты арқылы, не тек құрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері. Бүгінгі таңда нарықтық
қатынастардың дамуы, азаматтық құқықтағы заңды тұлғалардың құқығының
артуы, олардың қызметін реформалауды талап етуде. Әрбір заңды тұлғаның
үйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті болғандықтан заңның өзі ұйымдарды
бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді,
сол аркылы қызмет аясы айқындалады. Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, жарғы не кұрылтай шарты аркылы, не тек
кұрылтай шарты негізінде жүзеге асырады.
Жұмыстың объектісі. Қазіргі таңдағы нарықтық қатынастардағы
мемлекетіміздің дамуына өз үлестерін қосатын заңды тұлғалар мен олардың заң
шеңберінде қызмет атқаруы.
Өткен жылдары мемлекеттік және ќоғамдыќ институттардың қарыштап дамуына
ыќпал ететін, Ќазаќстанның орныќты әлеуметтік-экономикалыќ дамуын
ќамтамасыз ететін бір ќатар аса маңызды заңнамалыќ актілер ќабылданды.
Тұжырымдаманы іске асырудың басты ќорытындылары ұлттыќ заңнаманың
негізгі салаларының (конституциялыќ, әкімшілік, азаматтыќ, банктік, салыќ,
ќаржы, кеден, экологиялыќ, ќылмыстыќ заңнама) айтарлыќтай жаңаруы болды.
Жаңа кодификациялыќ актілер: Қазақстан Республикасының азаматтық
кодексі, Кеден кодексі, Су кодексі, Еңбек кодексі, Экологиялыќ кодекс,
Бюджет кодекс, Салыќ кодекстері әзірленіп, ќабылданды. Бұл заңнамалардың
көптеп өзгерістерге ұшырауының бірдін-бір себебі, қоғамдық қажеттілік
арқылы мемлекетіміздің дамып келе жатқандығын көрсетеді.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастардың даму жағдайындағы заңды
тұлғалардың құқықтық жағдайы және олардың құқығының құқықтық реттелуі,
қорғалу тәжірибесін талдап, қорыту, заңдарымыздағы кемшіліктерді,
жетіспеушіліктерді көрсете отырып, теориялық қорытындыларды негіздеу және
заңды тұлғалардың құқықтарын реттеуді қамтитын азаматтық заңдарды
жетілдіруге бағытталған тәжірибелік ұсыныстар жасау, мен үшін болашақ
заңгер ретінде алға қойған мақсат болып табылады.
Мен, зерттеудің әдістемелік және теориялық негізін жалпы диалектикалық
танымдық әдістермен қатар, арнайы логикалық, жүйелік, нақты-тарихи,
салыстырмалы, әлеуметтік ғылыми әдістермен қарастырғанды жөн санадым.
Зерттеудің теориялық негізін заңгер-ғалымдардың заңды тұлғалардың
арасындағы құқық қатынастары мен олардың меншік құқығы туралы ғылыми
тұжырымдамаларды, ұсыныстарды, сонымен қатар нормативті-құқықтық
деректермен, жалпы құқық теориясы бойынша басқа шетелдік ғалымдардың
теориялық және тәжірибелік мәні бар ғылыми еңбектерін зерттеп қарастырдым.
Қазақстан Республикасының Конституциясы, Жер туралы қабылданған
еліміздің заңдары, Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары, Азаматтық заң актілері, сонымен бірге бұрынғы Кеңестер Одағы мен
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттерінің нормативті-құқықтық
актілері зерттеудің нормативтік базасын құрайды.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы
мемлекетіміздегі заңды тұлғалардың құқықтарын реттеудің теориялық және
тәжірибелік мәселелері - зерттеудің негізгі нәтижелерінің бірі. Жұмыста
жаңа немесе жаңашылдық сипаттағы өзіндік қорытындылар мен ұсыныстар назарға
ұсынылады.
Жұмыс құрылымы мен көлемі мыналардан тұрады: Кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды бөлімнен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Заңды тұлғаның түсінігі, құрылымы, тарату тәртіптері
1. Заңды тұлғаның түсінігі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері атқарылған
істерге баға бере келе, көптеген реформаларды бастан өткізгені белгілі. Бұл
реформалардың ең басты бағыттарына мыналарды, яғни жеке меншікке құқықты
тану, жеке меншікке кепілдік беру, жеке меншікті қорғау, азаматтардың
кәсіпкерлік қызметпен айналысу еркіндігін құқықпен қамтамасыз ету және
әлеуметтік құрылымға әлемнің озық үлгідегі жаңа әрі маңызды институттарын
ендіру, оларды нығайтуға, дамытуға бағытталған шараларды т.б. жатқызуға
болады. Осы бір кезеңдер аралығында Қазақстанның цивилистика саласында да
тарихи маңызы бар тың өзгерістер орын алған болатын, мәселен, мүліктік
қатынастардың субъектілер құрамы өзгеріп, дәстүрлі заңды тұлғалар институты
елеулі өзгерістерге ұшырады.
Құқықтар мен міндеттердің иесі бола білу, азаматтық айналымда құқықтың
дербес субъектісі ретінде қатысу жеке тұлғаға ғана емес, занды тұлғаларға
да тән. Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған бірінғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі.
Азаматтық кұқық іліміңде заңды тұлғаның кәзіргі нарықтық
қатынастарында маңызы , яғни құкықтық жағдайы, материалдық игіліктерді
иелену, пайдалану және билік ету құқылы екендігін қарастырылған.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады.
Сонымен қатар, заңды тұлғалар заң құжаттарына, сондай-ақ кұрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады. Занды тұлға органдарының
түрлері, тағайыңдалу немесе сайлану тәртібі және олардың өкілеттігі заңдар
мен құрылтай құжаттарында белгіленеді [1].
АК-тің 33-ші бабында меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару
құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттері бойынша жауап
беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен
міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және
жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға болып танылады деп көрсетілген.Заңды
тұлғаның дербес балансы немесе сметасы болуға тиіс. Заңды тұлғаның өз атауы
жазылған мөрі болады. Заңды тұлғалар заң құжаттарына және құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне тиесілі міндеттерді алады.
Заңды тұлғалар Азаматтық кодекстің 34-бабында көрcетілгендей үлкен екі
топқа бөлінген. Мемлекеттік меншіктің негізінде құралмаған барлық заңды
тұлғалардың меншігі жеке меншік болып есептеленуі тиіс. Коммерциялық
ұйымдарға келетін болсақ, жеке меншік негізінде құралатындардың қатарына
шаруашылық серіктестіктер, акционерлік қоғам және өндірістік кооперативтер
жатқызылса, коммерциялық емес ұйымдардың қатары да заңда нақты анықтала
отырып, олардың да ұйымдастыру-құқықтық нысандары жеке меншікке
негізделеді.
Азаматтық құқық ғылымы заңды тұлғаны мынадай белгілері бойынша
айқындайды: 1) ұйымдасқандық бірлігі; 2) мүліктік оқшаулығы; 3) дербес
мүліктік жауапкершілігі; 4) азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы.
Әрбір заңды тұлғаның ұйымдасқан бірлігі оның өзіне тән қасиеті
болғандықтан заңның өзі ұйымдарды бөліп карайды. Ұйымдасқан бірлігі заңды
тұлғаның ішкі құрылымынан көрінеді, сол арқылы қызмет аясы айқындалады.
Заңды тұлғалар өз қызметтерін, егер заң құжаттарында өзгеше көзделмесе,
жарғы не кұрылтай шарты арқылы, не тек кұрылтай шарты негізінде жүзеге
асырады [2].
Мүліктік оқшаулық — заңды тұлғаның экономикалық-құқықтык белгісі болып
табылады және оның мүлікке заттық құкығын иеленуін білдіреді. Бұл арада
әңгіме оның меншік құкығы, шаруашылықты жүргізу немесе оралымды басқару
құқығы туралы болып отыр. Коммерциялық ұйымдағы дербес балансының мөлшері
мен мекемедегі смета занды тұлғаның оқшаулық мүлкін айқындайтын құжаттар.
Дербес мүліктік жауапкершілік дегеніміз — ол заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша өздерне тиесілі барлық мүлікпен жауап беруі. Бұл
жалпы ереже.
Заңды тұлғалардың дербес мүліктік жауапкершілігі заң актілерімен
тағайындалуы мүмкін.
Мүліктік жауапкершілік яғни тиісті заңды тұлға өзінің міндеттемелері
бойынша өзіне тиесілі барлық мүліктерімен жауап береді. Жеке мүліктік
жауапкершілік жалпы ереже бойынша жеке қатысушыларға заңды тұлғаның
міндеттемелері бойынша туындамайды. Яғни жеке қатысушылар заңды тұлғаның,
заңды тұлға жеке қатысушылардың міндеттемелері бойынша жауап бермейді.
Бірақ заң актілерімен заңды тұлғаның қатысушыларының заңды тұлға
міндеттемелері бойынша жауаптылығы көзделуі мүмкін. Меншік иесі
қаржыландыратын мекеме мен қазыналық кәсіпорындар АК-тің 44-бабының 1-
тармағына сәйкес өз міндеттемесі бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен
жауап береді, ал қаражат жеткіліксіз болған жағдайда мекеме мен қазыналық
кәсіпорынның міндеттемелері бойынша қосымша оның құрылтайшысы жауапты
болады.
Бұл азаматтық кодексте былайша қаралған: 1) толық және сенім
серіктестіктеріне қатысушылардың тиісті серіктестіктердің міңдеттемелері
бойынша жауапкершілігі; 2) кооператив міндеттемелері бойынша өндірістік
кооператив мүшелерінің жауапкершілігі; 3) егер занды тұлғаның банкрот
болуын кұрылтайшының әрекеті туғызған болса, занды тұлғаның міндеттемелері
бойынша құрылтайшының жауапкершілігі; 4) еншілес шаруашылық мәмілесі
бойынша негізгі ұйымның, сондай-ақ негізгі шаруашылық серіктестігінің
кінәсінен еншілес шаруашылык серіктестігі банкротка ұшыраған кезіндегі
жауапкершілігі; 5) серіктестік міндеттемелері бойынша толыктай салым
төлемеген жауанкершілігі шектеулі серіктестікке қатысушының жауапкершілігі
және тағы басқа жағдайлардағы жауапкершілік [3].
Заңды тұлғаньң азаматтық айналымға өз атынан қатынасуы процесуалдық-
құкықтык белгісі. Ол оның сотта талапкер және жауапкер болуына, өз атынан
шарт жасасуға, бір жақты мәміле жасауына мүмкіндік береді.
2. Заңды тұлғаның құрылымы
Заңды тұлға азаматтық құқықтың заңмен танылған біріңғай субъектісі
ретінде күрделі құрылым деп есептеледі. Азаматтық кұқық іліміңде
(теориясында) заңды тұлғаның, онын ішінде әсіресе мемлекеттік заңды
тұлғалардың маңызы (мәні), яғни құкықтық жағдайы жөнінде бірнеше ілім бар.
Олардың авторлары занды тұлға институты қандай коғамдық
қатынастарды білдіреді, онда қандай адамдардың мүдделері каралмақ,
мемлекеттегі оның орны қандай және заңды тұлғаның мән-мағынасы неде деген
сауалдарға байланысты әртүрлі пікір білдіреді. Азаматтык құқық теориясына
көп еңбек еткен көрнекті ғалым профессор С. И. Асканазий "мемлекеттік
ілімнің" авторы. Ол былай деп айтқан: "мемлекеттік заңды тұлғаның артында
мемлекеттің өзі тұрады да, шаруашылық қызметінің нақты саласында тізгінді
өзі ұстайды". Әдебиетте бұл теорияны көп сынайтындар оған "егер олай болса
мемлекет өзімен-өзі құқықтық катынаста болуы керек қой " деген уәж айтады
[4].
Академик А. В. Венедиктов "ұжым ілімін" алға тартты. Бұл ғалымның
айтуы бойынша мемлекеттік занды тұлғаның артында екі ұжым тұрады делінген:
а) мемлекет атынан барлык халык; ә) аталған заңды тұлғаның жұмысшылары мен
қызметкерлерінің ұжымы.
Ал, ғалым Д.М.Генкин "әлеуметтік ақиқат" теориясын ұсынады, яғни онда
ол коғамдағы тауар айналымы қатынастарының тарихи-экономикалык зандылығын
басшылықка ала отырып, заңды тұлғаның азаматтық құқықпен жанама түрде
қажеттілікке орай реттелетінін айтады. Профессор Ю.К. Толстой "директор
ілімін" алға тартты, оның пікірінше, мемлекеттік заңды тұлғаның еркін
біддіруші - директоры болып табылады.
Азаматтық құқықтануда О.А.Красавчиковтың "әлеуметтік байланыстар
ілімі", А.А. Пушкиннің "ұйымдастыру ілімі", Е. А. Сухановтың "мақсатты
мүлік" тәрізді ғылыми тұжырымдары да айтарлықтай кең тараған. Сөйтіп, заңды
тұлғаға "адамдардың қатысы" жөнінде әртүрлі пікірлер айтылған және де бұл
орайда авторлар түрлі белгілерге жүгінеді. Оның бірінде бұл адамдар заңды
тұлға мүддесі үшін әрекет етеді, екіншісінде адамдардың әрекеті осы
институтпен (саламен) реттеледі, үшіншісінде адамдардың әрекеті заңды
тұлғаның әрекетінен көрінеді, ал кейде құқықтарды жүзеге асыруда,
мәмілелерді жасауда оның еркі танылады.
Кейбір авторлар бұл белгілерді біріктіруге тырысып, заңды тұлғаның
сыртында оның құқықтары мен міндеттерін "жасырын" атқарушы тұратындығын
дәлелдемек болады [5].
Бұл мәселе туралы батыс еуропа әдебиетінде де әртүрлі теориялық
көзқарастар кездеседі. Мәселен, К.Ф. Савиньи "фикция теориясының" негізін
қалады. К.Ф. Савиньи көзқарасы бойынша, шын мәнінде кұқық субъектісінің
қасиетін тек адам ғана еншілей алады. Ал заң шығарушы болса, занды тұлғанын
сыртында оны әйгілейтін адамдық тұлғаның қасиеті тұрғанын мойындайды.
Сондықтан да заң шығарушы заңдық фикцияға жүгінеді, абстракциялық түсінік
ретінде құқықтың ойдан шығарылған субъектісін алға тартады. Ал неміс ғалымы
Гирке болса, "органикалық теорияның" тұжырымын ұсынып, заңды тұлғаны адам
тұлғасымен салыстырады, бұл орайда оны дербес құрылым деп қарайды.
Занды тұлға туралы ілімде (теорияда) осындай әр қилы пікірлер кездесуінің
өзі оның күрделі құқықтық құбылыс екендігін анық дәлелдей түседі.
Жалпы заңды тұлғаның шығу тегін, дамуын рим құқығынан аламыз.
Мысалы, акционерлік компанияларға ауысудың ежелгі нысаны ретінде Ежелгі
Римдегі мемлекеттік табыстарды жалға беру мақсатында және 3, 5 не 100 жылға
бір немесе бірнеше тұлғалар арасында жасалатын locationes немесе
venditiones деп аталатын шарт негізіндегі societates vectigalium publicorum
ды айтуға болады. Societates vectigalium publicorum тұлғалары мемлекет
алдында шектелмеген мүліктік жауапкершілікте болып, алдын ала кепіл
енгізуге міндетті болды. Мемлекетпен осындай шартқа отырушы тұлға не
тұлғалар қызметтерін жүргізу үшін қажетті қаражаттарды қалыптастыру
түріндегі серіктестікті құрып, публикандар болып аталды. Серіктестіктің
құрамына толық жауапкершілікті артатын толық серіктестер (socii, socii
argentarii) және салым шеңберінде жауапты болатын салымшылар (affines)
кірді. Серіктестіктің басында бағынушы лауазымды тұлғалары және
провинцияларында вице-директорлары (promagistri) бар директор (magister)
тұрды [6].
Әйгілі орыс цивилисті Н. С. Суворов: "Рим әкімшілігі көтермелі
операцияларды өздері жүзеге асырып, өзге мәмілелерді жеке кәсіпкерлерге
берумен ерекшеленетін" дейді. Кейбір зерттеушілердің ой-пікірінше,
публикандар серіктестігінің сипатты белгісі болып, азаматтық айналымға өз
мүлігінің меншік иесі ретінде қатысуы болды. Н.С. Суворов ежелгі римдік
публикандар қызметі туралы келесі пікір білдіреді: "Әсіресе Рим
мемлекетінің аумағы кеңейгеннен соң, ұлғайған провинциялардың операциялары
үшін үлкен капиталдар қажет болды". Осы реттерде публикандарға аса жоғары
талап қойыла бастады. Бірқатар қайнар көздерде публикандардың римдік
серіктестігінде қатысу үлесі дербес сатылуға, айырбасталуға, сыйға
тартылуға және мұраға қалдыруға жатты, яғни құқықтың дербес объектісі
ретінде қарастырылғандығы айтылады. Сонымен қоса, сол уақыттарда
серіктестік үлестерін сату жүргізілетін. Яки, қазіргі заманғы биржалық
операцияларына тектес қатынастар сол заманда да орын алып, бұл қатынастың
туындауы серіктестіктерді акционерлік қоғамдардың алғашқы үлгісі ретінде
қарастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, И.Т.Тарасов societates vectigalium
publicorum қазіргі уақыттағы коммандиттік серіктестікке ұқсас және
акционерлік қоғамға ешбір тақау еместігі жөнінде сөз етеді. Себебі, АҚ-
лардың өзге ұйымдардан айырмашылығы ретінде акцияны шығару танылады,
әлбетте, сол уақыттарда акцияның болмағандығы туралы білеміз [7].
Осы жерде И.Т.Тарасовтың ежелгі римдік societates vectigalium
publicorum'ды қазіргі таңдағы сенім серіктестіктестігінің негізі ретінде
қарастыруға болатындығы туралы ой-пікіріне қосылуға болады. Серіктестік
қызметіне толық серіктестердің міндетті қатысу қағидасын, бұл ұйымның толық
серіктестер мен салымшылардан қалыптасатындығын ескере отырып, публикандар
серіктестігін тарихтағы алғашқы акционерлік компаниялар деп мүлдем айта
алмаймыз.
Ежелгі Римде корпоративтік қатынастың туындауына, қалыптасуына өзге де
заңды тұлғалар әсер етті. Мәселен, Н.С.Суворов collegia қатарына
публикандар серіктестігімен қоса, діни алқаларды, жерлеу, кәсіпшілер
алқаларын және бағынушы қызметкерлер алқаларын жатқызады. И.П.Грешников
болса, collegia- ны тек пірлер алқасымен шектейді.
Жоғарыда аталған заңды тұлғалар тек жеке құқықтық сипатқа ие болды,
сондықтан оларды қазіргі заманғы акционерлік компанияларға тән ету үшін,
тек бір маңызды элемент жетіспеді.
кез келген заңды тұлға жалпы ереже бойынша өзінің органдары арқылы
азаматтық құқықтарға ие болып, азаматтық міндеттерді жүктейді. ҚР АК-нің 37-
бабы 1-тармағы органдардың заңды тұлға ретінде әрекет қабілеттілігін
жүзеге асыруындағы ролін белгілейді.
“Заңды тұлға органы” түсінігі бойынша оқу және ғылыми әдебиеттерде әр
алуан көзқарастар бар болғанымен, заңнамада көрініс табатын нәтижеге әлі де
жеткен жоқпыз. Мысалы, В.В. Долинскаяның пiкiрiнше, “заңды тұлға органы
өзіне тиесілі құзыретіне сәйкес заңды тұлға ерігін қалыптастырып,
білдіретін және ұйым қызметін басқаратын заңды тұлғаның құрамдық бөлігі”.
К.В. Мұқашева болса, заңды тұлға органдарын – заң актілерімен немесе
құрылтай құжаттарымен көрсетілген заңды тұлғаның құрылымдық бөліктері деп
анықтайды.
И.В. Матанцев “заңды тұлға органы деп оның ерігін даярлайтын,
қалыптастыратын және білдіретін тұлғаны (тұлғалар тобын) айту қажет” деп
мәлімдейді [8].
1.3. Заңды тұлғаларды құру және тарату тәсілдері
Заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда
болып, оны тарату аяқталған кезде тоқтатылады. Заңды тұлға заң құжаттарында
тізбесі белгіленген жекеленген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде
ғана айналыса алады. Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу
қажет болатын заңды тұлғаның құқық қабілеттілігі, сол лицензияны алған
күннен бастап пайда болады. АК-тің 35-бабының 1-тармағына сай заңды тұлға
азаматтық құқықтарға ие болып, өз қызметіне сай міндеттерді атқарады.
Латынның licentia сөзін аударғанда, еркіндік, бостандық деген
мағыналарды білдіреді. Әлемдік тәжірбиеде лицензия ұғымының бірнеше
мағынасы бар:
1) бұл күшіндегі заңдылыққа сәйкес лицензиялауға жататын
қызмет түрлерін жүзеге асыруға өкілетті мемлекет органдарының беретін
рұқсаты;
2) жекелеген тауарларды импортау мен экспорттау үшін
жекелеген ұйымдар мен адамдарға берілетін рұқсат;
3) ойлап табуларды, техникалы білімдерді, сауда белгілерін
пайдалануға берілетін рұқсат;
Лицензиялау туралы ҚР күшіндегі Заңына (2-бап) сәйкес лицензия –
дегеніміз, қызметтік белгілі бір түрімен немесе белгілі бір әрекетті жасау
үшін азаматқа немесе заңды тұлғаға өкілетті органның беретін рұқсаты .
Әдетте күшіндегі заңға сәйкес лицензия алу үшін мынадай құжаттарды
тапсыру қажет:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен белгіленген қалып
үлгісіндегі өтініш;
- Лицензиаттың қызметтің берілген түріне қойылатын талаптарға
сәйкестігін нақтылайтын құжаттар. Лицензиялық кәсіпкерлік
қызметінің әрбір түрі бойынша қойылатын талаптардың әр тектері
бар, оларды Қазақстан Республикасының Үкіметі, немесе
лицензиялауды жүзеге асыратын органдар белгілейді. Қызметтің
жекелеген түрлерін атқару үшін санитарлық, экологиялық және тау-
техникалық бақылау органдарының қорытындысы қажет;
- Қызметтің жекелеген түрлерімен айналысуға құқық үшін лицензиялық
алымды енгізуді нақтылайтын құжат;
- Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы куәліктің көшірмесі немесе
жеке куәлік (төлқұжат);
- Лицензияларды алу үшін қосымша құжаттарды тапсыру талап етіледі;
(қызметтің сәйкес түрін лицензиялау ережелерін қараңыз).
Лицензияны бергенде қоғамның, қоршаған ортаның, азаматтардың өмірі мен
денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ өндірілетін
өнімнің, атқарылатын жұмыстың, көрсетілетін қызметтің сапасына кепілдік
беретіндігі ескеріледі. [9].
Лицензия алу кезіндегі құжаттардың бірі лицензиялық алымды төлеу
жөніндегі квитанция болып табылады.
Ставкаларды, бюджеттік төлемдердің тәртібін, жекелеген қызмет
түрлерімен айналысуға құқықты және төленген сомаларды қайтару тәртіптерін
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі айқындайды.
Қызметтің тиісті түрімен айналысудың барлық мерзіміне лицензияны беру
лицензиялық алымды бір жолғы төлеммен жүзеге асырылады.
Сома алымды төлеушінің мемлекеттік тіркеудің орны бойынша бюджетке
құйылады, айлық есептік көрсеткіштерімен (2009 жылғы 1-қаңтарда 1АЕК=1.273
теңге) Қазақстан Үкіметі белгілеген ставкалар бойынша шығарылады. Қазіргі
кездегі ставкалар ҚР Үкіметінің 2002 жылғы 24-қаңтарындағы №100 Қаулысымен
бектілген [10].
Егер де барлық құжаттар дұрыс болса, онда лицензиялар бір айдан
кешіктірмей лицензияны беруге міндетті, ал шағын кәсіпкерліктің
субъектілеріне өтініш берген күннен бастап он күннен кешіктірмей беріледі.
Қызметтің лицензиялық түрлерімен айналыса отырып, кәсіпкер жекелеген
жағдайларда лицензияның қайта ресімделетінін, оның әрекеті тоқталатындығы
жөнінде білуі қажет, болмас лицензия кері алынуы мүмкін.
Сонымен күшіндегі заңға сәйкес лицензиясы бар жеке тұлға есімін,
тегін, тұрған орнын өзгертетін болса, олар бір айдың ішінде сондай
өзгерістер туралы мәліметтердің нақтылайтын құжаттардың қосымшасы бар
лицензияны қайта ресімдеу жөніндегі өтінішті беруі тиіс. Сонымен қатар
олар лицензиялық алымды төлейді. Лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекттік
орган өтініш берген күннен бастап он күннің ішінде лицензияны қайта
ресімдейді. Заңды тұлғаға берілген лицензия лицензиялауды жүзеге асырушы
мемлекеттік органның және бақылау және қадағалауды жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың арызы бойынша сот шешімінің негізінде тоқтатылуы
мүмкін. Қазақстан Республикасының заңымен белгіленген жекелеген
жағдайларда лицензия сот шешімінсіз тоқтатылуы мүмкін. Сондай тоқтатылудың
мерзімі үш күннен асырылмайды. Осы күндердің ішінде лицензияны тоқтатқан
мемлекеттік орган сотқа шағым арыз жазуға міндетті.
Лицензияларды кері алу:
- сот тәртібінде, негізінен мындай жағдайларда жүргізіледі:
лицензиялардағы талаптарды орындамау;
- қызметті жүзеге асыруға лицензиясы бар қызметтің түрімен
лицензиантқа тыйым салған соттың шешімі;
- лицензиялауды жүзеге асыратын мемлекеттік органның қызметті
тоқтатқан себептерін қалпына келтірмеген жағдайда;
- егер лицензиат лицензияны алған кезде біле тұра жалған ақпараттар
берген жағдайда, (Лицензиялау туралы Заң, 22-бап).
Коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен айналыса
береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Коммерциялық
ұйымдардың құрылтай құжаты арқылы құқық қабілеттіктері шектелуі мүмкін,
яғни қандай да бір қызмет түрлерімен айналысуға тыйым салады [11].
Коммерциялық емес заңды ұйымдар тек қана жарғылық мақсаттарға жету үшін
құрылтай құжаттарында көрсетілген қызметтермен ғана айналыса алады. Демек,
коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық қабілеттіліктері арнайы болып
табылады.
Мемлекеттік емес коммерциялық ұйымдарға қарағанда мемлекеттік
кәсіпорындар құқықтық қабілеттіліктері шектеулі болады. Яғни меншік иесінің
мүлкі шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен берілген
мемлекеттік кәсіпорындар тек белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға
құқылы. Бұл арнайы құқықтық қабілеттілік.
Азаматтық кодекстің талабына сәйкес заңды тұлғаны бір немесе бірнеше
құрылтайшы құруы мүмкін. Заңды тұлғаның құрылтайшысы сол заңды тұлғаны
құрудың бастамасышысы әрі оны құрушы. Жеке азаматтар мен заңды ұйымдар
құрылтайшы бола алады. Бірақ кейбір заңды ұйымдардың құрылтайшылары тек
азаматтар ғана бола алады да (толық серіктестік АК 58 б., 3 т.), ал кейбір
заңды ұйымдарда тек заңды ұйымдар құрылтайшы болады (АК 110 б.) [12].
Заңды ұйымды құруға байланысты барлық шығындарды құрылтайшылар өз
қаражатымен көтереді. Құрылатын заңды ұйымның барлық мүддесіне байланысты
келісім шарттарды құрылтайшылар өз атынан жасайды, өйткені бұл кезде заңды
ұйым құрылып болған жоқ. Сондықтан келісім шарттардың орындалмауы немесе
тиісінше орындалмауына байланысты жауапкершіліктерді құрылтайшылар
көтереді. Заңды ұйым құрылғаннан кейін оның жоғарға органы сол заңды ұйым
құрылғанға дейін құрылтайшылары оның мүддесіне сай жасаған барлық
міндеттемелер мен жауапкершіліктердің заңды ұйымға өтетіндігі туралы шешім
қабылдайды.
Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығымен иеленетін
заңды тұлғалар меншік иесінің (органның) келісімімен басқа заңды
тұлғалардың құрылтайшылары бола алады. Заңды тұлға өз қызметін жарғысы не
құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Коммерциялық емес ұйымның құжаттары:
1) мекеме үшін - меншік иесі бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
заңды тұлға құру туралы шешімі. 2) қор, тұтыну кооперативі, коммерциялық
емес акционерлік қоғам қауымдастық нысанындағы өзге де заңды тұлғалар үшін
- құрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық бірлестік,
діни бірлестік үшін - жарғы болып табылады.
Құрылтай шарты мен жарғы арсында қарама қайшылық болған жағдайда:
1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына қатысты болса,
құрылтай шартының:
2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынасы
үшін маңызды болса, жарғының талаптары қолданылуы тиіс.
Заңды тұлға әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс және
ол сол сәттен бастап құрылды деп саналады.
Заңды тұлға мынандай жағдайларда:
1) жарғылық капиталы азайтылған;
2) атауы өзгергенде;
3) шаруашылық серіктестіктеріндегі қатысушылардың құрамы өзгергенде
(жүз және одан да көп қатысушысы бар шаруашылық серіктестіктерін
қоспағанда) қайта тіркелуге тиіс. [13].
Азаматтық кодекске заңды тұлғаларды құру жөнінде жалпы ережелер
енгізілген, сол арқылы оның түрлерінің жекеле-ген нормалары нақтыланады.
Кодексте заңды тұлғаның құрыл-тайшысы хақында арнайы бап енгізілген.
Азаматтық кодекстің 40-бабына сәйкес занды тұлғаны бір немесе бірнеше кұрыл-
тайшы құруы мүмкін. Мүлікті шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару
кұқығымен иеленетін занды тұлғалар меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген
органның келісімімен басқа занды тұлғалардың құрылтайшылары бола алады.
Азаматтық кодекс құрылтай құжаттарының түрін және міндетті реквизиттері мен
басқа да оған қойылатын талаптарды айқындайды.
Азаматтық кодекстің 41-бабына сәйкес заңды тұлға өз қызметін жарғысы
не құрылтай шарты деп аталатын құрылтай құжаттары негізінде жүзеге асырады.
Зан құжаттарына сәйкес занды-түлғаның басқа құрылтай құжаттары болуы
мүмкін. Сонымен қатар, коммерциялық емес ұйымның құжаттары: 1) мекеме үшін
меншік иесі (меншік иелері) бекіткен ереже (жарғы) және меншік иесінің
(меншік иелерінің) заңды тұлға кұру туралы шешімі; 2) қор, тұтыну
кооперативі, коммерциялық емес акционерлік қоғам қауымдастық (одақ)
нысанындағы, өзге де ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлғалар бірлестігі
үшін кұрылтайшылар бекіткен жарғы және құрылтай шарты; 3) қоғамдық
бірлестік, діни бірлестік үшін жарғы болып табылады ("Коммерциялық емес
ұйымдар туралы" Заңның 21-бабы).
Коммерциялық емес ұйымның құрылтай құжаттарының талаптары коммерциялық емес
ұйымның өзінің, оның құрылтайшыларының (қатысушыларының) орындауы үшін
міндетті [14].
Коммерциялық емес ұйымның кұрылтай шарты мен жар-ғысы арасында қарама-
қайшылық болған жағдайда: 1) егер олар құрылтайшылардың ішкі қатынастарына
қатысты болса, құрылтай шартының; 2) егер олардың қолданылуы заңды тұлғаның
үшінші тұлғалармен қатынасы үшін маңызды болса, жарғы-ның талаптары
қолданылуға тиіс.
Бір адаммен құрылған коммерциялық және коммерциялык емес ұйым тек жарғы
негізінде ғана жұмыс істей алады. Азаматтық кодекстің 41-бабының 3-
тармағына сәйкес шаруашылық серіктестік пен өндірістік кооперативтің
кұрылтай құжаттарында олардың қызметінің мәні мен мақсаттары белгіленуге
тиіс.
Кұрылтай құжаттарының қатарына құрылтай шарты енгізілген жағдайда
Азаматтық кодекстің 41 -бабындағы талаптар сакталуы керек, сонымен бірге
онда көрсетілген ережелер-мен шектеліп қалмайтындығы да ескерілген [15].
Занды тұлғаның жарғысына қоятын талаптар аталған баптың 5-тармағында
қамтылған. Жарғының міңдетті шартының тізбесіңде бірқатар шарттар
қамтылған, атап айтқанда, ол жұмыс тәртібі туралы, әкімшілік пен еңбек
ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастарды және т.б. енгізу қажеттігін
міндеттейді. Заңды тұлғаның құрылтайшарты мен жарғысы арасында қара-ма-
қайшылық туындаған жағдайда:
1) егер құрылтайшының ішкі қатынастарына қатысты болса, құрылтайшы шарты;
2) егер олардың қодданылуы занды тұлғаның үшінші тұлғалармен қатынастарында
маңызы болса, жарғының ережелері қолданылуы тиіс.
Барлық мүдделі адамдар жарғымен танысуға кұкылы.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу тәртібі Азаматтык кодекстен басқа,
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылы 17-сәуірде шығарған "Занды
тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" заң күші бар Жарлығымен және
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің заңды тұлғаларды мемлекеттік
тіркеу туралы Ережесімен реттеледі.
Мемлекеттік тіркеудің құқықтық маңызына келетін болсақ, тұлға мемлекеттік
тіркеуден өткеннен бастап занды тұлға болып саналады. Заңды тұлғаны тіркеу
фактісі заңды тұлғаға заң талабын сактауды және өзінің құрылтай құжаттарын
заңға сәйкестендіруді міндеттейді. Тіркеуден бас тарту тек сот тәртібімен
шешіледі. Заңды тұлғаны құрудың тиімсіздігін желеу етіп тіркеуден бас
тартуға жол берілмейді [16].
Заңды тұлғаларды қайта тіркеу негіздері Азаматтық кодекстің 42-бабының
6-тармағында келтірілген. Заңды тұлға мынадай жағдайларда: 1) акнионерлік
қоғамның жарғылык капиталының және жарияланған жарғылық капиталының мөлшері
азайғанда; 2) атауы өзгергенде; 3) шаруашылық серіктестіктеріндегі және
жабық акционерлік коғамдардағы қатысушылардың құрамы өзгергенде қайта
тіркеледі. Құрылтай кұжаттарына басқа өзгерістер мен толықтырулар
енгізілген ретте заңды тұлға бұл туралы тіркеуші органды бір айлық мерзімде
хабардар етеді.
Қазақстан Республикасы дамудың даңғыл жолына түсіп, жоғары халықаралық
беделге ие болу арқылы өз тәуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында Еуропадағы
қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық ету мәртебесіне қол
жеткізіп отыр. Сондай-ақ еліміздің асыл мақсаттарының бірі - әлемнің
бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену болып табылады. Осыған орай,
елбасымыздың 2010 жылдың 29 қаңтарындағы Жаңа онжылдық жаңа
экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты халыққа жолдауынан
туындаған міндеттерді орындау мақсатында қазіргі кезде еліміздің
экономикалық-әлеуметтік дамуына айрықша назар аударылуда. Бұл ретте,
кәсіпкерлік экономиканы дамытудың негізгі қозғаушы күші екені ескеріліп,
кәсіпкерлікті қолдау бағытына да ерекше көңіл бөлініп отыр. Осының
айғағындай, Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 8 желтоқсандағы №225-IV
және 2010 жылғы 20 қаңтардағы №239-IV Заңдарымен жеке кәсіпкерлікті реттеу
мақсатында Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жалған
кәсіпкерліктің жолын кесу және заңды тұлғаларды (филиалдар мен
өкілдіктерді) тіркеу тәртібін оңайлату бағытында бірқатар өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді [17].
Атап айтқанда, бұрын заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу кезінде шағын
кәсіпкерлік субъектілерінен өздерінің орналасқан жерін куәландыратын құжат
ұсыну талап етілмесе, ендігі жерде шағын кәсіпкерлік субъектілері де
аталған құжатты ұсынуға міндетті.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу
және филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы Заңының 6 бабының
жаңа басылымда жазылған 7 бөлігіне сай, жеке кәсіпкерлік субъектілерін
тіркеу кезінде өтінішке құрылтайшы немесе құрылтайшылардың біреуі не
Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе мемлекеттік органдар не Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі құрылтайшы болатын жағдайларда, құрылтайшының
уәкілеттік берген адамы қол қояды және оны Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген тәртіппен куәландырылған құрылтай құжаттарын қоса
тіркей отырып, тіркеу органына береді. Яғни, жеке кәсіпкерлік субъектілерін
алғашқы мемлекеттік тіркеу барысында құрылтайшы-жеке тұлғаның атынан
сенімхат арқылы үшінші тұлғаның әрекет етуі мүмкін емес. Ендігі жерде,
өзгерістердің кәсіпкерлер үшін тиімді тұстарына келер болсақ,
төмендегілерді атап өтуге болады [18].
Біріншіден, заңды тұлғаларды тіркеу мерзімдері нақтыланды, соның
ішінде, жеке кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу мерзімдері анағұрлым
қысқартылды. Нақтырақ айтқанда, шағын кәсіпкерлік субъектілері болып
табылатын заңды тұлғаларды, сондай-ақ өз қызметін үлгілік жарғының
негізінде жүзеге асыратын орта және ірі кәсіпкерлік субъектілері болып
табылатын заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және олардың филиалдары мен
өкілдіктерін есептік тіркеу өтініш берілген күннен бастап бес жұмыс
күнінен, ал қайта тіркеу жеті жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізілуі тиіс.
Бұрын шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын заңды тұлғаларды
мемлекеттік тіркеу тоғыз жұмыс күнінде жүргізіліп келген еді. Өз қызметін
үлгілік емес жарғының негізінде жүзеге асыратын, орта және ірі кәсіпкерлік
субъектілері болып табылатын заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу (қайта
тіркеу) және олардың филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта
тіркеу) өтініш берілген күннен бастап он бір жұмыс күнінен кешіктірілмей
жүргізілсе, жеке кәсіпкерлік субъектілеріне жатпайтын ұйымдарды, сондай-ақ
коммерциялық емес ұйымдарды мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) және олардың
филиалдары мен өкілдіктерін есептік тіркеу (қайта тіркеу) өтініш берілген
күннен бастап он төрт жұмыс күнінен кешіктірілмей жүргізілуі қажет. Осы
кезге дейін жоғарыда аталған заңды тұлғалардың барлығын мемлекеттік тіркеу
15 жұмыс күні ішінде, ал қайта тіркеу 12 жұмыс күні ішінде жүргізілген
болатын [19].
Екіншіден, жаңа өзгерістер шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын
шаруашылық серіктестіктерге құрылтай құжаттарын (жарғы мен құрылтай шарты)
нотариалды куәландырусыз қызмет етуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден, шағын кәсіпкерлік субъектісі болып табылатын жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер өздерінің жарғылық капиталының бастапқы ең төменгі
мөлшерін жүз теңге етіп белгілеуге құқылы.
Қорыта айтқанда, бұл өзгерістердің барлығы да кәсіпкерліктің жан-жақты
дамуына жол ашу арқылы ел экономикасы мен халықтың әл-ауқатының қарқынды
өрлеуіне мүмкіндік туғызу болып табылады. Сондықтан кәсіпкерліктің серпінді
дамуына мүмкіндік туғызу және оны мемлекеттік қолдау, кәсіпкерлікті
реттейтін заңнамалық актілерді жетілдіру еліміз үшін күн тәртібінен түспек
емес [20].
Заңды тұлға мен жеке тұлғаның кабілеттілігінің айырмасы болатындығы
табиғи нәрсе. Мәселен, азаматтың құқықтары мен міндеттерін тудыратын тұрмыс
қатынастарының көбіне заңды тұлғалар катыса алмайды. Оған отбасылык
катынастарға, содан туындайтын құқықтар мен міндеттерге занды тұлғалар
катыса алмайтындығы дәлел болады.
Занды тұлғалардың қатынасқа қатысу аясы олардың қандай мақсат үшін
құрылғандығына әрі жүзеге асыратын өрекеттерінің сипатына қарай
белгіленеді. Қатысуға тиісті қатынасына қарай заңды тұлға қайсыбір
құқықтарды немесе міндеттерді иеленеді. Демек, заңды тұлғаның құқықтық
қабілеті оғанжүктелген міндеттерге қарай белгіленеді. Занды тұлғаның құқық
қабілеттілігі ол құрылған сәттен бастап пайда болып, оны тарату аяқталған
кезде тоқтатылады. Занды тұлға зан құжаттарында тізбесі белгіленетін
жекелеген қызмет түрлерімен тек лицензия негізінде ғана айналыса алады.
Яғни, белгілі бір қызметпен айналысу үшін лицензия алу қажет болатын заң-ды
тұлғаның кұкық қабілеттілігі, сол лицензияны алған сәттен бастап пайда
болады. Азаматтық кодекстің 35-бабынық 1-тармағына сәйкес заңды тұлға
азаматтық құқыққа ие болып, ез қызметіне байланысты міндеттерді атқара
алады. Мемлекеттік кәсіпорындардан басқа коммерциялык ұйымдар заң құжаттары
немесе құрылтай құжаттары арқылы тыйым салынбайтын кез келген қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін азаматтық құқыққа ие бола алады жөне азаматтық
міндетті де атқарады.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге асыра
алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен ай-налысуы шектеледі.
Азаматтық кодексте арнайы кұкық қабілеттілік мәселесі де ескерілген. Оның
бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі әрі олар қызмет
аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы кұкык кабілеттілігіне
жатпайтын жалпы құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң
актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез-келген түрін жүзеге асыра
алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен
айналыса береді, ең бастысы заң оған тыйым салмайтындай болуы керек. Жалпы
құкық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік
ерекшеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы құқық
қабілеттілігі заң құжаттарыңда қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы
құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорындар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттарыңда көрсетілетіндіктен ол кұрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық кабілет-тілігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор [21].
Азаматтық кодекстің 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға заң мен
құрылтай құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық
құқықтарға ие болып, өзіне міндеттер алады.
Занды тұлғаның органы заңды тұлғаның ұсыныстарымен есептесіп, оны жүзеге
асырады және оның өз өкілеттілігі шегіндегі әрекеті занды тұлғаның әрекеті
болып табылады. Заңды тұлға үшінші тұлғалардың алдында заңды тұлғаның
органы құрылтай кұжаттарында белгіленген өз өкілеттілігін асыра пай-даланып
қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді (АК-тін 44-бабының 4-
тармағы). Бірақ завды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып жасаған
мәмілесін жарамсыз деп тани алады. Егер мәміле жасаған екінші жақ мұндай
кұқық бұзушылықты білсе немесе білуге тиісті болса және оны дәлел-десе онда
мұндай мәмілені жарамсыз деп тануына болады.
Занды тұлға органдарының тұрі, оларды тағайындау тәртібі немесе тавдау және
олардың өкілеттілігі заң және құрылтай құжаттары арқылы айқындалады.
Азаматтық кодекстегі 37-баптың жалпы ережесі заңды тұлғалардың нақты
түрлері туралы нормалармен тәртіптеледі. Занды тұлғаның органдары алқалы
немесе жеке дара болуы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 38-бабының 1-тармағына сәйкес заңды тұлғаның оны
басқа занды тұлға-лардан айыруға мүмкіндік беретін өз атауы болады. Заңды
түлғаның атауы оның құқық субъектісі ретівде дараландыру құралы болып
табылады. Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлғаның атауы завды
тұлғаны тіркегеннен кейін оның фирмалық атауына айналады. Занды тұлға
өзінің фирмалық атауымен заңды тұлғалардың бірыңғай мемлекеттік тізіліміне
енеді. Фирмалық атау коммерциялық үйымның тіркелуімен бір мезгілде
тіркелуге жатады және интеллектуалдык меншікке қатысты құқықтың (құқықтың
ерекше объектісі ретіңде), ерекше объектісі болып табылады (АК-тің 125-
бабы). [22].
Бөтен фирмалық атауды заңсыз пайдаланатын тұлға ол атауды меншіктейтін
тұлғаның талабымен оны қолдануды дереу тоқтатуға және келтірілген залалдың
орнын толтыруға міндетті.
Занды тұлғаның атауы оның қалай аталатынын және ұйымдық құқықтық нысанын
көрсетуді қамтиды. Ол зандарда көзделген қосымша мағлұматты қамтуы мүмкін.
Заңды тұлғаның атауы оньң құрылтай құжаттарында көрсетіледі. Азаматтық
кодекстің 38-бабы завды тұлғаның атауына байланысты қойылатын талаптармен
қоса оған белгілі бір дәрежеде шектеу жасайды. Айталық, заңды тұлғаның
атауында заң талаптарына немесе қоғамдық мораль нормаларына қайшы келетін
аттар болса, егер жеке адамдардың есімдері қатысушылардың есімімен сәйкес
келмесе не катысушылар бұл адамдардын есімін пайдалануға олардан (олардың
мұрагерлерінен) рұқсат алмаса, ондай есімдерді пайдалануға жол берілмейді.
Занды тұлғаның тұрған жері іс жүзінде (міндеттемені орыңдауда
азаматтық істерді сотқа беру және т.б. анықтауда да) өтемаңызды. Азаматтық
кодекстің 39-бабында занды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған
жер оның тұрған жері болып табылатынын және занды тұлғаның тұрған жері оның
құрылтай құжаттарында почталық толық мекенжайы жазылып көрсетілетіндігі
қарастырылады [23].
Азаматтық кодекстің 43-бабына сәйкес заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс
орналасқан және оның міндеттерінің бәрін немесе бір белігін, соның ішінде
өкілдік міндетін жүзеге асырушы оқшау бөлімшесі филиал болып табылады. Ал
заңды тұлғаның тұрған жерінен тыс орналасқан және оның мүдделерін қорғау
мен өкілдігін жүзеге асыратын оның атынан мәмілелер мен өзге құқықтық
әрекеттер жасайтын окшау бөлімшесі өкілдік бо-лып табылады. Филиалдар мен
өкілдіктер заңды тұлға болмайды. Бұларға өздерін құрған занды тұлғаның мүжі
беріледі және оның бекіткен ережелері негізінде жұмыс істейді. Өзгеше
нысаңдағы заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктерінің басшыларын занды
тұлға уәкілдік берген орган тағайындайды және оның сенімхаты негізінде
жұмыс істейді. Сөйтіп филиалдар мен өкілдіктер басшылары (филиал мен
өкілдіктің өзі емес) заңды тұлғаның өкілі ретінде әрекет етеді. Филиал
немесе өкілдік басшысының өкілеттілігі филиалды немесе өкілдік ережесімен
емес, оған берілген сенімхат ретінде айқындалады. Филиалдар мен өкілдіктер
басшыларының мәмілелері занды тұлға атынан жасалады және ондай мәмілелерден
туындаған міңдеттемелік жауапкершілікті мүліктің берін өзіне еншілейтін
заңды тұлға көтереді. Азаматтық кодекстің 42-бабының 4-тар-мағына сәйкес
филиалдар мен өкілдіктер заң құжаттарында белгіленген тәртіппен тіркеледі
және оларды кұрған заңды тұлғанын жарғысында көрсетілуге тиіс.
Филиалдар мен өкілдіктердің құқықтық ережесінде айтарлықтай айырмашылық
жоқ. Бірақ, егер филиал заңды тұлғаның міндетінің барлығын не бөлігін, оның
ішінде өкілдіктін де міндетін жүзеге асыратын болса, онда өкілдік өзін
құрған заңды тұлғанын мүдделерін қорғауға тиісті және оның атынан мәмілелер
мен басқа да кұқықтық әрекеттер жасай алады.
Қайта құру дегеніміз занды тұлғаның құқықтары мен міндеттерінін мирас-
қорлыққа өтуіне байланысты тоқтатылу тәсілі болып табылады. Қайта кұрудың
бес түрі бар (АК-тің 45-бабы): қосу, біріктіру, бөлу, бөліп шығару,
өзгерту. Заңдарда қайта кұрудың басқа да нысаңдары көзделуі мүмкін. Қайта
құру ерікті түрде немесе ықтиярсыз жүргізілуі мүмкін. Ерікті қайта кұру
заңды тұлғаның мүлік меншік иесінің немесе құрылтай құжаттары бойынша қайта
құруға өкілеттігі бар заңды тұлғаның органының шешімі бойынша жүзеге
асырылады. Бірақ мынадай жәйтті ескеру керек, яғни заңды тұлғаның жекелеген
түрлері үшін құжаттарының императивті (бұйрық) нормасы занды тұлғаның нақты
органдарының құзыретіне қатысты келіп, оны қайта құруға байланысты
қабылдаған шешімге сәйкес болады. Азаматтық кодекстің 79-бабына сәйкес
катысушылардың жалпы жиналысының айрықша құзыретіне жауапкершілігі шектеулі
серіктестікті қайта құру немесе тарату туралы мәселені шешу жатады.
Тиісінше занды тұлғаны қайта құру оның мүлкінің меншік иесінің (уәкілетті
органның) немесе заң құжаттарымен уәкілдік ететін органның шешімімен,
немесе құрылтай кұжатымен немесе заңда қаралған жағдайларда сот
органдарының шешімімен жүзеге асырылады. Заңды тұлғаны қайта құру жөніндегі
шешім әдетте оның жоғары органымен кабылданады. Мысалы, Ресейдің Азаматтық
кодексінде занда қаралған ретте, заңды тұлғаны қайта құру құзыреті
мемлекеттік органның келісімімен жүргізіледі. Аталған норма бәрінен бұрын
монополияға қарсы заңның ережелерін басшылықка алады [24].
Ықтиярсыз қайта құру заң құжаттарыңда көзделген реттерде сот
органдарының шешімі бойынша жүзеге асырылуы мүмкін (АК-тің 45-бабының 3-
тармағы). Сөйтіп, Азаматтық кодекс занды тұлғаларды ықтиярсыз таратуды сот
тәртібімен ғана реттейді.
Ықтиярсыз тарату тәртібі Азаматтық кодекстің 45-бабының 3-тармағында
айқыңдалған, енді оны сөзбе-сөз келтіре кетелік: Егер заңды тұлғаның
мүлкін меншіктенуші, ол уәкілдік берген орган, құрылтайшылар немесе заңды
тұлғаның кұрылтай құжаттарында қайта кұруға уәкілдік берілген органы заңды
тұлғаны қайта кұруды сот органының шешімінде белгіленген мерзімде жүзеге
асырмаса, сот заңды тұлғаның басқарушысын тағайындайды және оған осы заңды
тұлғаны қайта құруды жүзеге асыруды тапсырады. Басқарушы тағайындалған
кезден бастап заңды тұлғаның ісін басқару жөніндегі өкілеттік соған
ауысады. Басқарушы сотта заңды тұлғаның атынан әрекет етеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz