Қазіргі қылмыстық құқықтағы айыппұл
Кіріспе
1 ТАРАУ АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗА ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы қылмыстық заңнамадағы айыппұл
1.2 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы
2 ТАРАУ ҚАЗІРГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ АЙЫППҰЛ
2.1 Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы . құқықтық талдау.
2.2 Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы
2.3 Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара қатынасы
2.4 Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл
3 ТАРАУ АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ АТҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды тағайындау тәжірибесі
3.2 Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін жауаптылық
3.3 Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
1 ТАРАУ АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗА ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы қылмыстық заңнамадағы айыппұл
1.2 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы
2 ТАРАУ ҚАЗІРГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ АЙЫППҰЛ
2.1 Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы . құқықтық талдау.
2.2 Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы
2.3 Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара қатынасы
2.4 Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл
3 ТАРАУ АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ АТҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды тағайындау тәжірибесі
3.2 Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін жауаптылық
3.3 Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Жаңа қылмыстық кодекс бұрынғы заңдармен салыстырғанда санкцияны айыппұл түріндегі қылмыстық- құқықтық нормалардың санын едәуір арттыруды көздеді. Бірақ та, 1997 жылғы ҚР Қылмыстық кодексінде айыппұл жазаның басқа да түрлерімен бірге баламалы түрде кеңінен қарастырылғанмен, сот тәжірибесі көрсеткеніндей жалпылай алғанда жазаның осы шарасын қолдану жағдайлары көп емес. Мәселен, Ресейде 1997 жылы 79,8 мың адам (барлық сотталушылардың 7,9%) жазаның айыппұл түріне сотталған, 2001 жылы-73,2 мың адам (5,9% ) ол 2002 жылы – 52,4 мың (61%) жазаның осы түрімен соттылыққа тартылған1. Соттар сотталушыға қасымша жаза түрі ретінде айыппұлды мүлдем тағайындамайды десе де болады. Сонымен, 1997 жылғы Қылмыстық кодекс жаза шарасының бас бостандығынан айыру түріндегі неғұрлым баламалы түрін көздегенмен, сот тәжірибесі бұрынғыдай бас бостандығынан айыруға басымдық бере отырып, бас бостандығын айырумен байланысты емес жазаны кеңірек қолдануға байланысты қалыптасқан тарихи тенденцияны ескермеуде.
Мұндай жағдай қылмыстылықпен күресудің қазіргі қажеттілігіне сәйкес келеді деп айта алмаймыз. Тәжірибе керсеткеніндей түзеу мекемелеріне орналастыру қауіп болғанымен, қылмыстылықты тежейтін фактор болатыны даусыз, бірақ та мұндай тежеудің тиімділігі онша әсер етпеуде.
Жазаны колонияда немесе түрмеде өтеу қылмыс жасаған адамдарға да, сондай–ақ толықтай алғанда бүкіл қоғамға да әер етеді. Аталған мекеме қалаптасқан қылмыстық әдеттерді одан әрі жетілдіре түсетін өзіндік “мектеп” болып танылады, осы мекемеден босап шыққаннан кейін оңалту және бейімдеу жүйесінің болмауы олардың қоғамға қайта оралуына жәрдемдеспейді.
Шет елдік мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ- тың , Финляндияның және Германияның тәжірибесі көрсеткеніндей, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында ең жақсы деген жағдайдың өзінде аздаған тиімділік болуда, ол оған өз кезегінде неғұрлым ірі мөлшерде материалды және материалды емес құралдар жұмсалады.
Криминалогтардың зерттеулері көрсеткеніндей , қамауға алынғандардың санының артуы, өлім жазасын қолдану тәжірибесі, санкцияны қолдану саясатын елеулі қатайту қылмыстылықтың деңгейін төмендетпек тұрмақ, оны белгілі бір шектерде ұстап та тұра алмауда2.
Аталған мәселеге байланысты Ресей билік өкілдерінің алаңдаушылығы РФ Президентінің 18 сәуір 2002 жылғы Федеральды Кеңеске Жолдауында көрініс тапты. Онда мына мәселелерге баса назар аударылды, маңызы шамалы және орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін ауыр қылмыстармен бірдей санкциялар қарастырылған, бұл қылмыстылықтың азайуына әсер етпейді, тек қана адамдардың қатігездене түсуіне алап келеді, алайда жұмыс істеп тұрған заңнама бойынша бас бостандығынан айырудың орнына айыппұл және басқа да ізгілікті жаза шараларын қолдану мүмкіндігі қарастырылған. Бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды қолдану кең тұрғыдағы сот тәжірибесі болуы тиіс1.
Жаңа қылмыстық кодекс бұрынғы заңдармен салыстырғанда санкцияны айыппұл түріндегі қылмыстық- құқықтық нормалардың санын едәуір арттыруды көздеді. Бірақ та, 1997 жылғы ҚР Қылмыстық кодексінде айыппұл жазаның басқа да түрлерімен бірге баламалы түрде кеңінен қарастырылғанмен, сот тәжірибесі көрсеткеніндей жалпылай алғанда жазаның осы шарасын қолдану жағдайлары көп емес. Мәселен, Ресейде 1997 жылы 79,8 мың адам (барлық сотталушылардың 7,9%) жазаның айыппұл түріне сотталған, 2001 жылы-73,2 мың адам (5,9% ) ол 2002 жылы – 52,4 мың (61%) жазаның осы түрімен соттылыққа тартылған1. Соттар сотталушыға қасымша жаза түрі ретінде айыппұлды мүлдем тағайындамайды десе де болады. Сонымен, 1997 жылғы Қылмыстық кодекс жаза шарасының бас бостандығынан айыру түріндегі неғұрлым баламалы түрін көздегенмен, сот тәжірибесі бұрынғыдай бас бостандығынан айыруға басымдық бере отырып, бас бостандығын айырумен байланысты емес жазаны кеңірек қолдануға байланысты қалыптасқан тарихи тенденцияны ескермеуде.
Мұндай жағдай қылмыстылықпен күресудің қазіргі қажеттілігіне сәйкес келеді деп айта алмаймыз. Тәжірибе керсеткеніндей түзеу мекемелеріне орналастыру қауіп болғанымен, қылмыстылықты тежейтін фактор болатыны даусыз, бірақ та мұндай тежеудің тиімділігі онша әсер етпеуде.
Жазаны колонияда немесе түрмеде өтеу қылмыс жасаған адамдарға да, сондай–ақ толықтай алғанда бүкіл қоғамға да әер етеді. Аталған мекеме қалаптасқан қылмыстық әдеттерді одан әрі жетілдіре түсетін өзіндік “мектеп” болып танылады, осы мекемеден босап шыққаннан кейін оңалту және бейімдеу жүйесінің болмауы олардың қоғамға қайта оралуына жәрдемдеспейді.
Шет елдік мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ- тың , Финляндияның және Германияның тәжірибесі көрсеткеніндей, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау барысында ең жақсы деген жағдайдың өзінде аздаған тиімділік болуда, ол оған өз кезегінде неғұрлым ірі мөлшерде материалды және материалды емес құралдар жұмсалады.
Криминалогтардың зерттеулері көрсеткеніндей , қамауға алынғандардың санының артуы, өлім жазасын қолдану тәжірибесі, санкцияны қолдану саясатын елеулі қатайту қылмыстылықтың деңгейін төмендетпек тұрмақ, оны белгілі бір шектерде ұстап та тұра алмауда2.
Аталған мәселеге байланысты Ресей билік өкілдерінің алаңдаушылығы РФ Президентінің 18 сәуір 2002 жылғы Федеральды Кеңеске Жолдауында көрініс тапты. Онда мына мәселелерге баса назар аударылды, маңызы шамалы және орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін ауыр қылмыстармен бірдей санкциялар қарастырылған, бұл қылмыстылықтың азайуына әсер етпейді, тек қана адамдардың қатігездене түсуіне алап келеді, алайда жұмыс істеп тұрған заңнама бойынша бас бостандығынан айырудың орнына айыппұл және басқа да ізгілікті жаза шараларын қолдану мүмкіндігі қарастырылған. Бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды қолдану кең тұрғыдағы сот тәжірибесі болуы тиіс1.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1 Тарау Айыппұл түріндегі жаза заңнамасының даму тарихы
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы
қылмыстық заңнамадағы айыппұл
1.2 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы
2 Тарау Қазіргі қылмыстық құқықтағы айыппұл
2.1 Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы – құқықтық талдау.
2.2 Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы
2.3 Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара
қатынасы
2.4 Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл
3 Тарау Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқару мәселелері
3.1 Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды
тағайындау тәжірибесі
3.2 Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін жауаптылық
3.3 Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Жаңа қылмыстық кодекс бұрынғы заңдармен салыстырғанда санкцияны айыппұл
түріндегі қылмыстық- құқықтық нормалардың санын едәуір арттыруды көздеді.
Бірақ та, 1997 жылғы ҚР Қылмыстық кодексінде айыппұл жазаның басқа да
түрлерімен бірге баламалы түрде кеңінен қарастырылғанмен, сот тәжірибесі
көрсеткеніндей жалпылай алғанда жазаның осы шарасын қолдану жағдайлары көп
емес. Мәселен, Ресейде 1997 жылы 79,8 мың адам (барлық сотталушылардың
7,9%) жазаның айыппұл түріне сотталған, 2001 жылы-73,2 мың адам (5,9% ) ол
2002 жылы – 52,4 мың (61%) жазаның осы түрімен соттылыққа тартылған1.
Соттар сотталушыға қасымша жаза түрі ретінде айыппұлды мүлдем
тағайындамайды десе де болады. Сонымен, 1997 жылғы Қылмыстық кодекс жаза
шарасының бас бостандығынан айыру түріндегі неғұрлым баламалы түрін
көздегенмен, сот тәжірибесі бұрынғыдай бас бостандығынан айыруға басымдық
бере отырып, бас бостандығын айырумен байланысты емес жазаны кеңірек
қолдануға байланысты қалыптасқан тарихи тенденцияны ескермеуде.
Мұндай жағдай қылмыстылықпен күресудің қазіргі қажеттілігіне сәйкес
келеді деп айта алмаймыз. Тәжірибе керсеткеніндей түзеу мекемелеріне
орналастыру қауіп болғанымен, қылмыстылықты тежейтін фактор болатыны
даусыз, бірақ та мұндай тежеудің тиімділігі онша әсер етпеуде.
Жазаны колонияда немесе түрмеде өтеу қылмыс жасаған адамдарға да,
сондай–ақ толықтай алғанда бүкіл қоғамға да әер етеді. Аталған мекеме
қалаптасқан қылмыстық әдеттерді одан әрі жетілдіре түсетін өзіндік “мектеп”
болып танылады, осы мекемеден босап шыққаннан кейін оңалту және бейімдеу
жүйесінің болмауы олардың қоғамға қайта оралуына жәрдемдеспейді.
Шет елдік мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ- тың , Финляндияның және
Германияның тәжірибесі көрсеткеніндей, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны тағайындау барысында ең жақсы деген жағдайдың өзінде аздаған
тиімділік болуда, ол оған өз кезегінде неғұрлым ірі мөлшерде материалды
және материалды емес құралдар жұмсалады.
Криминалогтардың зерттеулері көрсеткеніндей , қамауға алынғандардың
санының артуы, өлім жазасын қолдану тәжірибесі, санкцияны қолдану саясатын
елеулі қатайту қылмыстылықтың деңгейін төмендетпек тұрмақ, оны белгілі бір
шектерде ұстап та тұра алмауда2.
Аталған мәселеге байланысты Ресей билік өкілдерінің алаңдаушылығы РФ
Президентінің 18 сәуір 2002 жылғы Федеральды Кеңеске Жолдауында көрініс
тапты. Онда мына мәселелерге баса назар аударылды, маңызы шамалы және
орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін ауыр қылмыстармен бірдей санкциялар
қарастырылған, бұл қылмыстылықтың азайуына әсер етпейді, тек қана
адамдардың қатігездене түсуіне алап келеді, алайда жұмыс істеп тұрған
заңнама бойынша бас бостандығынан айырудың орнына айыппұл және басқа да
ізгілікті жаза шараларын қолдану мүмкіндігі қарастырылған. Бас
бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды қолдану кең тұрғыдағы сот
тәжірибесі болуы тиіс1.
Ресейдегі криминологиялық жағдай әлі күнге дейін қиын жағдайда,
жасалынып жатқан қылмыстардың саны жылдан жылға артуда, қылмыстылық
неғұрлым қауіпті және кәсіби болуда, елде сыбайлас жемқорлық және
ұйымдасқан қылмыстылық өрістеуде. Бірақ бұл фактілерден бас бостандығынан
аыру түріндегі жазаны тағайындау белгілі бір деңгейде елдегі жағдайды
жақсартады деп түсінбеу керек. Статистикалық мәліметтер көрсеткеніндей,
анықталған қылмыскерлердің көпшілігі (49,4%) бұрын сотты болмаған, яғни
қылмыстының жаңа қылмыстарды туындата отырып, жаңадан адамдарды оларды
жасауға тартуда2.
Осы жағымсыз нәрселерді болдырмау үшін қылмыстық саясат өзгеруі тиіс.
Колонияларда және түрмелерде ауыр және аса ауыр қылмыстар жасап сотталған
адамдар және соттылығы алынбаған немесе соттылығы жойылмаған адамдар ғана
отыруы керек. Қалған санаттағы қылмыстарды жасаған адамдарға бас
бостандығынан айырумен байланысты емес басқа да жаза түрі тағайындалуы
қажет, соның ішінде айыппұлды қолдануды кеңейту есебінен жүргізілуі тиіс.
Айыппұл түріндегі жазаны кеңінен қолдану жазаның неғұрлым қатал түрлерін
қолдануды азайту барысында сазайын тарттыру құралдарын үнемдеуді қамтамасыз
етеді. Бұл жерде мынаны айта кету қажет, сотталушыларды түзеу мекемесінде
ұстау қымбатқа түседі. Айыппұлды тағайындау барысында мемлекет аталған
қаржыны үнемдейді және бюджетке қосымша миллиардтаған теңгелерді түсіреді.
Айыппұлды дұрыс қолдана білу сотталушыға елеулі әсер ете отырып,
қылмыстардың рецидивін едәуір азайтады. Мәселен, бас бостандығын айырумен
байланысты емес жазаларға сотталған тұлғалардың ішіндегі рецидив, 1,5 %
құрады, ол 2001 жылы бұл көрсеткіш 0,7% төмендеді. Бас бостандығынан айыру
түріндегі жазасын өтеп жатқандардың ішінде рецидив өзгеріссіз қалуда және
көптеген жылдар бойы орташа алғанда 35% құрауда3.
Қазіргі жағдайларда қылмыстық саясаттың маңызды бағыттарының бірі-
қылмыстық репресияны үнемдеуде, айыппұл жазаның неғұрлым тиімді түрлерінің
бірі болып табылады. Сотталушыға мүліктік әсер ету арқылы, жаза
мақсаттарына жетуді қамтамасыз етеді- яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру, сотталушыны түзеу және жаңа қылмыстарды жасаудан сақтандыру.
Бүгінгі таңда заңшығарушы тарапынан айыппұлды неғұрлым кеңінен
тағайындау үшін жағдайлар жасалынған және қазіргі қажеттіліктер ескерілген.
“Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне өзгерістермен толықтырулар
енгізу туралы”1 Заңында айыппұл түріндегі жазаны қарастыратын санкциялардың
мөлшері едәуір арттырылған (241 ден 324 ке дейін), нақтырақ айтқанда,
меншікке қарсы қылмыстар- 489% ден 88,2% экономика қызметі саласындағы
қылмыстар үшін –58,9% ден 93,3% дейін, экологиялық қылмыстар үшін- 61,1%
ден 75% дейін және т.б., сондықтан да қазіргі кезде қылмыстық репресияны
үнемдеу идеясын жүзеге асырудың негізгі субъектісі болып құқық қолданушы
танылуы тиіс, оның қызметі айыппұлды негізгі де қосымша жаза ретінде
тағайындауды кеңейту бағытында бағытталуы қажет.
Барлық жоғарыда айтылғандар бас бостандығынан айырылып
сотталынғандардың саны бойынша жетекші елдердің қатарынан көрініп жатқан
қазіргі Қазақстанның құқық қолданушы тәжірибесі үшін осы жұмыстың ерекше
өзекті екендігін көрсетуде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Айыппұл түріндегі жазаны қарастырумен
байланысты белгілі бір теориялы мәселелерді зерттеуге, өзінің еңбектерін
мынадай ғалымдар орнады: Ю.Г. Алексеев, Л.Е.Владирмов, В.А.Власов Д.И.
Гольперин, А.А. Гельцензон, Г.А. Гружегева, Д.А. Дриль, В.В. Есипов, М.М.
Исаев, В.М. Лебедев, Н.Д. Мартисевич, В.Н. Патраиев, П.С. Ромашкин, Д.И.
Сомчина, В.И. Сергеевич, К.А. Соффененко, М.Н. Стоговский, Н.С. Тоганцев,
З.А. Тадевосян, Бойницкий, И. М. Цокуцев, М. Д. Шоргородений, Г.Н. Швенков,
А.Я. Эстерин.
Жазаның осы түрін зерттеуге арналған іргелі еңбектер өткен ғасырдың 70–
ші жылдарының алғымен 80– ші жылдардың басында жүргізілген, одан кейін
айппұл түріндегі жазаны зерттеу мәселесіне жеткілікті көңіл аударылмады.
Қылмыстық және Қылмыстық– атқару кодекстеріне2 енгізілген өзгерістер
айыппұл түріндегі жазаны реттейтін нормаларды, айыппұлды есептеу тәртібін,
оның мөлшерін, орындау және өрескел жалтарған жағдайда алмастыру тәртібін
елеулі қозғады. Сонымен айыппұл түріндегі жазаны тағайыдау және атқарудың
көптеген проблемалары қазіргі кезде арнайы зерттеуді қажет етеді, аталған
тақырыпты зерттеудің қажеттілігімен осымен түсіндіруге болады.
Зерттеудің мақсаты. Аталған жұмыстың ғылыми мақсаты болып айыппұл
түріндегі жазаны кешенді теориясының зерттеу және оны қолданудың
тиімділігін талдау. Қолданбалы мақсаты ретінде– зерттеліп жатқан жаза түрін
неғұрлым кеңінен тағайындауды қамтамасыз ету үшін қылмыстық заңдарды
жетілдіруге бағытталған нақты ұсыныстарды әзірлеу.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсаттарды жүзеге асыру
келесідей міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
● айыппұл түріндегі жазаның пайда болуының тарихи шарттарын және дамуын
қарастыру;
● қылмыстық жаза әкімшілік айыппұлдың арасында салыстырмалы–құқықтық
зерттеуді жүргізу;
● айыппұл түріндегі жазаны көздейтін қылмыстық–құқықтық нормаларды
талдау және оны қолдану тәжірибесі;
● айыппұлды қылмыстық жаза түрі ретінде қолдану тиімділігін бағалау;
● айыппұл түріндегі жазаны көздейтін баптардың санкциялардың құрастыру
тәртібін жетілдіруге байланысты ұсыныстар әзірлеу.
Диссертациялық зерттеудің обьектісі және пәні. Диссертациялық
зерттеудің объектісі болып айыппұл түріндегі жазаны тағайындаумен
байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастар танылады.
Зерттеудің пәні болып РФ ҚК–нің 46,88 баптарындағы айып түріндегі
жазаны көздейтін қылмыстық–құқықтық нормалар, қылмыстық–атқару заңдарының
нормалары (РФ ҚАК 31,32 баптары), сондай– ақ қазіргі және бұрынғы заңдардың
басқа да нормалары, шет елдердің қылмыстық заңдарының нормалары; сот–тергеу
тәжірибесі, айыппұлға сотталынған адамдардың саны жөніндегі статистикалық
мәліметтер, айыппұл түріндегі жазаны тағайындауды кеңейту қажеттілігі
туралы автормен жүргізілген сауалнама нәтижелері.
Зертеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік негізі болып
теорияның және тәжірибенің өзара байланысына негізделген, өзара тәуелді
құбылыстардың тарихи дамуын ескере отыра зерттелінетін танымның
тарихи–диолектикалық тәсілі танылады. Диссертацияда зерттеудің жалпы ғылыми
тәсілдері: салыстырмалы талдау, гипотезалар, талдау және синтез
қолданылған.
Зерттеудің нормативтік базасы болып Ресей федерациясының Конституциясы,
Ресей Федерациясының қылмыстық, қылмыстық– атқару, қылмыстық–іс жүргізу
заңдары, “Атқару өндірісі туралы”, “Сот приставторы туралы” заңдар, осы
жұмыстың тақырыбымен байланысты құқықтық сипаттағы басқа да құқықтық
нормалар және құжаттар. Айыппұл туралы заңдардың даму тарихын зерттеу
барысында революцияға дейінгі нормативтік актілер, сондай–ақ Кеңестік
мемлекеттің қылмыстық кодекстері және басқа да актілері пайданылады. Шет
елдік заңнаманы қарастыру барысында Германияның, Францияның,
Нидерландияның, Жапонияның және т.б– ларының Қылмыстық кодекстері
қолданылды. Жұмыстың эмписерикалық базасын РКСФР Жоғарғы Сот және РФ
Жоғарғы Сотының жарияланған тәжірибелік материалдары құрайды. РФ Жоғарғы
сот жолындағы сот департаменті басқармасының Ростов облысы бойынша 2000
және 2003 жылдар аралығында негізгі және қосымша жаза ретінде айыппұлға
сотталынғандардың саны және осындай қаралған қылмыстық істердің саны
туралы мәліметтер зерттелінді. Бас бостандығынан айыруға және жазаның басқа
да түрлеріне сотталынған адамдардың саны жөніндегі ресми статистикалық
мәліметтер зерттелінді. Жаза ретінде айыппұл тағайындалған қылмыстық істер
қаралды.
Зерттеу барысында 100 тәжірибелік қызметкерлерге сауалнама жүргізілді,
осының негізінде белгілі бір тұжырымдармен тәжірибелік ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс 1997 жылғы Қылмыстық
кодекстің колданылған кезеңінен бастап жазаның айыппұл түріндегі алғашқы
монографиялық зерттеулерінің бірі. Кешенді зерттеулер негізінде айыппұл
түріндегі жазаны негізгі де және қосымша жаза ретінде де қолданылу
тиімділігіне талдау жүргізілген. Диссертацияда қылмыстық заңнаманы дамытуға
байланысты нақты ұсыныстар қалыптастырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. X ғасырда жазаның мүліктік түрлеріне өтуі мемлекеттің қанды кекті, кек
алуды болдырмау мақсатымен байланыстырылады. Нәтижесінде жеке кек алу
мемлекеттік жазалауға айналды, ол ақшалай жазалау ұзақ уақыт бойы
неғұрлым кең тараған жазаға айналды.
Кеңестер білігінің алғашқы жылдары, жаңа экономикалық реформаны жүргізу
кезеңінде, жаза саласындағы саясат қолданылатын шараларды жұмсарту жағына
бағытталды, бірақ та саяси курстың ауысуы және жауларды аяусыз жаныштау
мақсатының орнауы қылмыс жасаған адамдарға қатысты репрессияны кеңінен
қолдануға алып келе отырып, айыппұл түріндегі жазаны қолданбай, бас
бостандығынан айыру және өлім жазасы жиі тағайындала бастады.
Қазіргі Қазақстандағы демократияның дамуы жағдайында заңшығарушымен
кеңестік қылмыстық заңнаманың репрессивті сипатынан бас тартуда, сондықтан
да айыппұлды жаза түрі ретінде сот тәжірибесінде кеңінен пайдалану керек.
2. Әкімшілік және қылмыстық– құқықтық нормалардың келісімін қамтамасыз
ету үшін РФ Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодексінің 3.5 бабынан
азаматтар және лауазымды тұлғалар үшін айыппұлдың мөлшерін дифференциалды
белгілеуге қатысты ережені алып тастау қажет.
3. РФ ҚК – нің 69 бабы 3 бөлігін келесідей редакцияда беру ұсынылады.
“3. Егер де қылмыстардың жиынтығы бойынша жасалынған қылмыстардың
біреуі ауыр немесе аса ауыр қылмыс болып танылса, онда түпкілікті жаза
жазалардың бір бөлігін немесе толықтай сіңіру арқылы тағайындалады. Бұл
жерде түпкілікті жаза жасалынған қылмыстардың ең ауыры үшін көзделінген
жазаның жоғарғы мерзімі немесе мөлшерінің жартысынан аспауы қажет.”
4. РФ Қылмыстық кодексінің 78 бабының санкцияларында айыппұл негізгі
жаза ретінде баламалы түрде тек қана бас бостандығынан айырумен бірге ғана
берілген. Бұл әділеттілік қағидасына қайшы келеді және құқық қолданудың
тиімділігін арттыруға әсер етпейді. Айыппұл тек қана бас бостандығынан
айыру жазасымен баламалы түрде қасастырылатын санкцияларда, жазаның басқа
да түрлері қарастырылып кетсе, нақтырақ айтқанда міндетті жұмыстар, түзеу
жұмыстары, белгілі бір лауазымда иелену немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқынан айыру және тұрақты табысы немесе кірісі жоқ, сондай–ақ
материалды жағдайы төмен адамдарға баламасыз бас бостандығынан айыруда
тағайындауды жоққа шығару мақсатымен қылмыстардың санаттарына байланысты
басқа да жаза түрлері көзделінсе дұрыс болар еді.
5. РФ ҚК– де әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі қылмыстар үшін баптардың
санкциясын құрауда біріңғай жүйе жоқ, ол өз кезегінде ауырлығы шамалы,
орташа ауырлықтағы және ауыр қылмыстар үшін тең дәрежеде айыппұл
тағайындау мүмкіндігіне алып келеді. Бұл мәселе Қылмыстық кодекстің
баптарының санкциясын елеуші түзеуді талап етеді.
Мына қағида бойынша санкцияны құрау қажет: аурлығы төмен қылмыстар үшін
айыппұлдың жоғары шегі ауырлығы жоғары қылмыстың төменгі шегінен аспауы
тиіс.
6. Заңшығарушы баламалы санкциялардағы әртүрлі жазалардың, бірінші
кезекте айыппұл және бас бостандығынан айырудың келісілген мөлшерінің
проблемасын шешу қажет. Бас бостандығынан айырудың жоғары мерзіміне
айыппұлдың жоғары мөлшері сәйкес келуі тиіс және керісінше де солай болуы
қажет. Сондықтан да келейдей шек белгіленуі қажет– 100 мың рублей 1 жыл
бас бостандығынан айыруға тең. Маңызы шамалы қылмыстар үшін айыппұл
мөлшері 200 мың рублей, орташа ауырлықтағы қылмыстарға –500 мың рублей,
ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін –1 млн рублейден аспауы тиісті.
7. Кез келген жазаның тиімділігі оның жазаның мақсаттарын жүзеге
асыруға қалай әсер ететіндігімен анықталады. Бұзылған қоғамдық қатынастарды
қолына келтіру, қоғамға қауіпті қолсұғушылықпен келтірілген шығынның орнын
толтыру, яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру белгілі бір дәрежеде
жазаның айыппұл түрімен қамтамасыз етіледі.
Соталушының түзеу мақсатына жетуі айыппұлдың жаза түрі ретінде
сотталушының мүліктік жағдайына әсер етуімен байланысты. Сотталушының
айыппұл төлеуі белгілі бір деңгейде өзінің мінез–құлқын түзеуге әсер етеді.
Айыппұл қоғамға қарсы жағымсыз мінез–құлық ниеттерін өзгеруге бағыттала
отырып, жаңа қылмыстарды жасамаудан сақтандыруға әсер етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелек маңызы. Диссертация
мазмұнындағы тұжырымдар және ұсыныстар қылмыстық заңнаманы жетілдіру
мақсатында пайдалануы мүмкін және жазаның осы түрін тағайындауды кеңейтуге
бағытталады. Диссертантпен алынған нәтижелер қылмыстық және қылмыстық
атқару құқығы үшін қызығушылық туғызады. Осы зерттеуде Қалаптастырылған
теориялық жалпылаулар және тұжырымдар заңшығарушылық процесте, сот– тергеу
органдарының тәжірибелік қызметінде, соның ішінде ҚР Жоғарғы Соты
Пленумының айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқару мәселелері
бойынша сот тәжірибесі туралы түсіндірмелерін әзірлеуде пайдаланылуы
мүмкін.
Зерттеудің нәтижелері аталған мәселені одан әрі әзірлеу барысында
ғылыми– зерттеу жұмыстарында пайдаланылуы мүмкін. Диссертацияның негізгі
ережелері жоғары және орта кәсіби орындарында, сондай–ақ құқық қорғау
органдарының қызметкерлерін дайындауда және қайта даярлаудағы әртүрлі
кезеңдерде “ Қылмыстық құқық” және “Қылмыстық– атқару құқығы” курстарын
оқытуда оқу процесіне енгізілуі мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс Ростов мемлекеттік
экономикалық университеті “РИНХ” заң факультеті қылымыстық құқық және
криминология кафедрасында дайындалған. Диссертацияның негізгі ережелері
және тұжырымдары кафедра мәжілістерінде талқылынды және халықаралық ғылыми–
тәжірибелік конференциялардағы баяндамаларда және 4 мақалада көрініс
тапты.
Жүргізілген зерттеу нәтижелері Ростов мемлекеттік экономикалық
университеті “РИНХ” оқу процесіне енгізілген.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаттарында және міндеттерінде
анықталған және кіріспеден, он бір бөлімшені біріктіретін үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыс Қазақстан Республикасының ЖАК талаптарына сәйкес орындалған.
Тарау Айыппұл түріндегі жаза заңнамасының даму тарихы
1. XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы қылмыстық
заңнамадағы айыппұл
Жазаның түрлері, саны және мазмұны халықтық және мемлекеттік өмірдің
нақты жағдайлары және құралдарымен күштердің қоры өзгеретіндей көпжақты
өзгереді. Әр кезең, әр мемлекет жазаны өзінше ұйымдастыра отырып, сол
немесе басқа да мақсаттарға ұмтылады, қылмыскерлерді қорқытады, жояды
немесе түзейді, тұрмыстың нақты жағдайларына және құралдарына тұрақты түрде
икемделе отыра оларды залалсыздандырады1.
Дамудың осы кезеңіндегі заң шығарушының міндеттерінің бірі ретінде
жазаланушылық жүйесін тәртіпке келтіру яғни жазалардың қылмыстық
іс–әрекеттерінің ауырлығының сәйкестігін анықтау және жазаларды тағайындау
ісіндегі соттық (пройзволды) ақылмен шектеу. Сонымен бұрынғы заңнамаға
қарағанда 1845 жылғы Уложениенің бір ерекшелігі жазаны қатаң түрде сатылай
отырып жүйеге келтіруге ұмтылыстар жасалынды. Техникалық мағынасы жағынан
жазалардың сатысы деп олардың салыстырмалы ауырлығы бойынша түрлерге және
дәрежеге бөліне отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқан жазалардың барлық
тобын түсінуге болады.
1845 жылғы Уложениеде жазалардың он бір тобы (тиісінше, 12, өйткені
ақшалай жаза жекелеген топты құрады) осы жүйе бойынша 38 дәрежеге бөлінді
(параллельді түрде 47 дәрежеге), олар өз кезегінде өлім жазасынан басталып,
сөгіспен аяқталатын бір (убивающую) прогрессті ұсынылуы тиісті болды.
Ойласытырылған жоспарды қатаң және дәл орындау барысында алынуы мүмкін
барлық қолайлы жағдайларды 1845 жылғы Уложение тудыра алмады. Сазайын
тарттыру жүйесіндегі кейінгі өзгерістер жазалардың сатыларына үлкен
(разлад) енгізді. 1863 жылы денеге жарақат келтіру арқылы жазалаудың
тоқтатылуы және 1884 және1885 жылдары тобы бойынша каторгалық жұмыстардың
айырмашылығын жоятын заңдардың, 10 маусым 1900 жылы жер аударуды тоқтату
туралы заңның қабылдануына байланысты жазалардың сатыларының барлық
техникалық маңызы жойылды.
1917 жылғы Уложение қылмыстық жазалардың үш тобын қарастырды: өлім
жазасы, каторгалық жұмыстар және қонысқа аудару, түзеу жазаларының жеті
тобы: а) түзеу қамау бөлімдері; б) барлық ерекшелікті құқықтар және
басымдарды айыра отырып, түрмеде ұстау; в) бекіністе ұстау; г) бірқатар
құқықтарынан айыра отырып, түрмеде ұстау; д) құқықтарынан айырмай–ақ
түрмеде ұстау; е) қамау; ж) сөгіс, ескерту, әсер ету, ақшалай жаза2.
1845 жылғы қылмыстық және түзеу жазалары туралы Уложениемен бірге, 1863
жылы “Бітімгершілік судьяларымен жүктелетін жазалар туралы” Жарғыда
қолданылды, ол сонымен бірге жазалардың бірқатар түрлерін қолдану
мүмкіндігін көздеді. Жазалардың тобы Уложениенің 1-бабында және оған
ескертуде анықталды. Олар төртеу: а) бір жыл алты айдан аспайтын мерзімге
түрмеде ұстау; б) үш айдан аспайтын мерзімге қамау; в) 300 рублейден
аспайтын сомаға ақшалай жаза; г) сөгіс, ескерту және әсер ету. Жазалардың
жаңа жүйесі 1903 жылғы қылмыстық уложениеде әзірленді.
Қылмыстың Уложениенің сазайын тарттыру жүйесі жазалардың жекелеген
тобының Қылмыстың Уложениенің сазайын тарттыру жүйесі жазалардың жекелеген
тобының дәрежеге бөлінуіне байланысты жазалардың сатысын анықтамады, бірақ
соған қарамастан соттың қарауына жұмсарту тәртібі мен жазаның бір түрінен
басқасына өту мүмкіндігі ұсынылды. 1903 жылғы Уложениенің барлық жазалары
негізгі, қосымша және ауыспалы деп бөлінеді.
Негізгі жазалар (2 бап): 1) өлім жазасы, 2)мерзімсіз каторга және 4
жылдан 15 жылға дейін; 3) қонысқа аудару, 4) түзеу үйлерінде 1 жыл 6 айдан
6 жылға дейін ұстау, 5) 2 аптадан 6 жылға дейін бекіністе ұстау, 6) 2
аптадан 1жылға дейін түрмеде ұстау, 7) 1 күннен 6 айға деін қамауға алу, 8)
ақшалай үстем ақы. Қылмыстық Уложение бойынша қосымша жазалар болады: 1)
әртүрлі топтағы құқықты иеленетіндер ( 25–30 және 33 баптар); 2) таңдау
құқығына және тұрғын жайын ауыстыруға шектеу қою (34–35 баптар); 3) мүлікті
алып қою (36 бап); 4) ақшалай өндіріп алу (33 бап, 2 тармақ); 5) үкімді
жарыққа шығару (33 бап, 3 тармақ); 6) лауазымынан шектету (33 бап, 4
тармақ); 7) үй жұмысында ұстау (32 бап)1.
Бірақ та бұл жүйе өмірде толықтай жүзеге асырылмады, тек қана 1845
жылғы Уложениенің өзгерген жүйесі қолданылды2.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы XX ғасырдың басындағы жазалар
жүйесіндегі заңшығарушы актілерді талдау барысында бұрынғы заңнамаларда,
аталған кезеңнің барлық дерек көздерінде жазаның мынадый түрі, яғни айыппұл
( ақшалай үстемақы) болғандығы анықталып отыр. Айыппұл мүліктік жазалар
қатарына жатқызыла отырып, оған мынадай анықтама берілді. Айыппұл деп
қылмыскердің мүлкін толықтай немесе бір бөлігінен айырады немесе жария
айып ретінде белгілі бір санама төлеуге мәжбүрлейді. Бірінші топтағы
шаралар ретінде мүлікті тәркілеу ( толықтай, бір бөлігін); екінші топтағы
шаралар болып айыппұл ақшалай үстемақы және ақшалай жаза танылады.
Жазалар туралы Уложение бойынша ақшалай айыптар негізінен басты жазалар
ретінде қолданылған, бірақ та олар басқа жазалармен қатар қолданылған
кездері де болған. Мысалы, кедендік қылмыстарды жасау барысында
қолданылған.
1845 жылы Уложениенің жобасы бойынша қазынаға келіп түсетін
айыппұлдарды және қоғамдық сынға алу бұйрықтарына және басқа да жалпы
пайдалы мекемелерге келіп түсетін үстемақыны ажырату ұсынылды, жалпы ереже
бойынша егер де заңда осы затқа байланысты ерекше нұсқау болса өндіріп
алуды бұйрыққа беру ұсынылды1. Бірақ та жұмыс істеп тұрған Уложение осы
айырмашылықты сақтай алмады және өндіріп алынған сомалар ұстау орындарын
жақсартуға жұмсалды. 1885 жылғы баспа Уложениенің редакциясында, арнайы
мақсатсыз сомалар, яғни Уложениеде немесе ерекше заңда көрсетілмесе, ол
қандай жерге немесе ведомстваға берілетіндігі, мемлекеттің қазынашылық
кірісіне айналатындығы айтылып кетті. Өндіріп алудың арнайы мақсаттары да
болды– жекелеген құқықбұзушылар үшін өндіріп алынғандардың бір бөлігі
мәліметті берушіге және ашушыға берілді.
1903 жылғы Уложение бойынша негізгі жазалардың 2 бабы бойынша соңғы
тобы болып ақшалай үстемақылар танылды.
Алғашқы кезде Қылмыстық уложение үстемақыны тек негізгі жаза ретінде
тағайындауды көздеді. Бірақ та қорытындысында Уложениеде мынадай ереже
бекітілді, ақшалай өтетін негізгі жазаларға қарамастан, қосымша жазалар
ретінде де қолданылуы мүмкін деді, мысалы акционерлік қоғамдарда теріс
пайдалану барысында (324 бап), картаны қолдан жасау (342 бап), акцизді
жарғыларды бұзу барысында2. Қосымша сипаттағы жазалар негізгі жазалар–
ақшалай үстемақыға қарағанда “ ақшалай өтетіп алу” деген атақты иеленді. “
Ақшалай өтетіп алу”, ақшалай үстемақы сияқты жаза және жәбірленушіге
төленетін зиян және шығындар үшін сыйақы болып саналмауы мүмкін. Қылмыстық
уложение бойынша ақшалай үстемақы ұстау орынының жұмыстарына жұмсалды (
егер ерекше мақсаттар көзделінбесе (42 бап)3.
Құқық ақшалай айыптарды жұмсау бірлігі ретінде қарастырды, белгілі бір
санкцияға қатысты тәртіппен судьяға айыппұлдың мөлшерін кінәлінің мүлкімен
салыстырып есептеуге немесе баламалы санкцияға қатысты тәртіппен судьяға
айыппұлдың мөлшерін кінәлінің мүлкімен салыстырып есептеуге немесе баламалы
санкцияға қатысты тәртіппен судьяға айыппұл салуға немесе жаза сомасын
анықтамай ақ, тек қана осындай анықтама үшін критерий белгіледі, мысалы
ұрланған заттың бағасы үшін үш есе көп өндіріп алу.
Ақшалай жазалар 1845 жылғы Уложениемен де, бітімгершілік судьяларға
жүктелген Қылмыстық уложениемен де және жазалар туралы Жоғарымен де
тағайындалды.
Қылмыстық уложение ақшалай үстемақының төменгі мөлшерін бекітті. Осы
Уложениенің 24 бабына сәйкес ақшалай үстемақы 50 тиыннан кем емес болуы
тиіс болды және рубльдермен және жарты рубльдермен анықталды1, сол себепті
де 25 тиын немесе 75 тиын үстемақы тағайындауға рұқсат берілмеді. Егер де
ерекше бөлімнің бабының санкциясында үстемақының жоғары мөлшері жүз
рублейден жоғары болып белгіленсе, оның төменгі мөлшері 10 рублейден төмен
болуы қажет болды. Ереже бойынша, заңмен анықталған үстемақы мөлшері 500
рублейден аспады, бірқатар жағдайларда 1,5 мың және тіпті 3 мың рублей
мөлшеріндегі ақшалай пенияны тағайындау мүмкіндігі де қарастырылды2.
Ақшалай өтетіп алу түзеу үйінде, түрмеде немесе қамауға
сотталынғандарға қосымша жаза ретінде қосылды. Оның мөлшері заңда
көрсетілді немесе әр істің ерекше мән–жайлары бойынша анықталды. Егер
заңдарда өзгеше көзделмесе үстемақы сияқты ақшалай өтетіп алу абақты
орындарының керек– жарақтарына жұмсалды.
Қылмыстық уложениеде сотқа айыппұлды тағайындау барысында осы төлеуді
уақытында кейінге қалдыруға немесе алдын ала төлеуге , бірақ та үкімнің
заңды күшіне енгеннен кейін бір жылдан аспауы керек.
Осыған ұқсас ереже бітімгер судьялармен және жер мәселелері
бастықтарымен қаралған іске қатысты да бұрын болған еді. Бірақ та 1903
жылғы Уложениеге қарағанда, бұл ұзарту қандай мерзімге және кіммен
анықталатындығы мәселелері шешімін таппай қалды.
Үстемақыны төлеу үкімнің қаулысынан кейін бірден немесе оның күшіне
енгеннен кейін жүргізілді, бірақ та қаулыдан кейін бір айдан
кешіктірілмейді (Уложениенің 35 бабы), егер үстемақының төлеуі кейінге
қалдырылса немесе алдын ала төленсе, онда ол немесе оның өтелетін бөлігі
кейінге қолдыру немесе алдын ала төлеу күніне дейін енгізілуі тиісті
болды3.
Ақшалай өтетіп алатындардың төмен қабілетсіздігі жағдайында қамауға
алынды және түрмеге жабылды (Қылмсытық және түзеу жазалары туралы
Уложениенің 84, 85 баптары, бітімгершілік судьяларға жүктелген жазалар
туралы жарғының 7,8 баптары). Қамаудағылар және қоғамдық жұмысқа немесе ақы
табуға жіберілгендер өтелетін ақшаның бір бөлігін енгізгенде босатылады4.
Абақтыдағы күннің алғашқы жиырма рублейден өтетіп алу барысында 50 тиын
саналды, одан кейін 20 дан– 50 рублейге дейін– 75 тиын, ал қалған барлық
сома үшін–рубльмен есептелді. Барлық жағдайда ұстау алты жылдан аспауы тиіс
болды, бұл жаза түрмелерде өтелді.
Кейінірек айыппұлды басқа да жазалармен алмастыру жүйесіне бірқатар
өзгерістер енгізілді, 1903 жылғы Қылмыстық уложениеде басқа схема
қабылданды. Мәселен, 25 рублей үстемақы бір аптаға дейін қамаумен
алмастырылды, 25 тен 100 рублейге дейінгі үстемақы– бір аптадан бір айға
дейінгі қамаумен ауыстырылды, 100 ден 500 рублейге дейінгі үстемақы– бір
айға дейінгі қамаумен, 500 ден 1 мың рублейге дейінгі үстемақы– үштен алты
айға дейінгі қамаумен, 1 мың рублейден астам– 6 айдан 1 жылға дейінгі
қамаумен ауыстырылды. 1903 жылғы уложение бұрынғыға қарағанда қамаудың
нақты мөлшерін белгілемейді, тек қана шектерін көрсетеді.
Осыған байланысты түсіндірмелік жазба былай дейді: “ өндіріп алу сомасы
және оны жасау күнінің арасындағы тұрақты дәл өзара қатынасты белгілеу, оны
жұмыс күніне қарапайым немесе екі еселенген негізгі қабылдау дұрыс емес.
Бас бостандығынан айыру жазасының тиімділігін артуы ақшаны өндіріп алудың
ауырлығының өсуі пропорциясына сай келмейді; басқа жағынан бас
бостандығынан айыруды анықтайтын мерзімді ақшалай өтетіп алумен
алмастырғанда, тек қана зиянның көлеміне байланысты емес, сондай–ақ
еріктіліктің қауіптілік дәрежесіне, түрткі болатын қасиеттер және т.б.
ескеріледі, яғни бұған қатысты формальды теңдікті сақтауды айту
әділетсіздік болар еді деді”1.
Кейінен үстемақыны жұмыспен алмастыру алынып тасталды, өйткені
тәжірибеде осы жұмыстарды атқару қиындық тудырды.
Алмастыру жөніндегі ереже ақшалай үстемақыға қатысты болды, бірақ та
ерекше жағдайларда төлем төлеуге және ақшалай өтетіп алуға үкім шығарылған
адамдардың төлем қабілетсіздігі болуына байланысты бас бостандығынан
айырумен алмастырылды. Бірақ та олар қылмыспен келтірілген зиян және
шығынға қатысты анықталған сыйақы үшін өтетіп алуға қолданылмады, өйткені
мұндай жағдайда сотталушылар төлем қабілетсіз борышкерлер туралы жалпы
ереже негізінде түрмеге жабылды, егер де олар қылмыстық іс– әрекетпен
келтірілген зияны үшін қылмыстық жазаға тартылмаса2. Мұндай ережені мынамен
түсіндіруге болады, заңда мына мәселе тікесінен айтылса, зиян және шығын
үшін сыйақы төлеу азаматтық құқықтың мәселесі және де қажетті жағдайларда
ғана қылмыстық құқықпен қарастырылады деді.
X–XIX ғасырлар кезеңінде заңнаманы талдау көрсеткеніндей, сазайын
тарттыру шаралары тарихында мүліктік жазалар қанды кекті алмастырды.
Ақшалай айып төлеу кезеңінде барлық сазайын тарттыру шаралары мемлкет
тарапына, қоғамдық билік өкілдеріне, сондай– ақ жәбірленуші немесе оның
жақындарының пайдасына алынатын мүліктік жазалар кезеңі болды.
Мемлекет тарапынан репрессияның күшейуіне және жаза мақсатының қорқыту
жағына ойысқандығына қарамастан, тарихтың ағымында мүліктік жазалар XVII
ғасырда да, XVIII және XIX ғасырда да сахнадан түспеді. Бұл мынамен
түсіндіріледі, мемлекет билік барлық кезеңдерде қаржы шаруашылығын әлсіз
ұйымдастыруға байланысты ақша қаражаттарын талап етті. Осы үшін ол
қылмыскерден елеуші кіріс көзі ретінде мүлікті алуға ұмтылды. Алайда, осы
кезеңде мүліктік жазалардың ішінде бірнеше орынды айыппұл иеленгенмен, өлім
жазасына және жер аударумен бірге қосымша жазалар ретінде қолданылатын
маңызға ие болды. Сонымен бірге айыппұлды қосымша жаза ретінде сирек
кездесетін жағдайларда кездеседі, өйткені олар маңызы шамалы қылмыстар және
пайдакүнемдік ниеттегі қылмыстарға қолданылды.
1.4 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы.
Қазан төңкерісі ресей мемлекеттігінің және құқықтық жүйесінің бұзылуына
жаңа, Кеңестік мемлекеттің құрылуына алып келді. Кеңес билігімен құрылған
қылмыстық құқық сапалы түрде жаңа құқық ретінде пайда болды және дамыды.
Қылмыстық жаза институтын сипаттай отыра Кеңестік мемлекеттің алғашқы
өмір сүру жылдары ол қарама–қайшылығымен ерекшеленеді, кеңес билігінің
бұрынғы заңнамадан толық бас тартуы, ішкі саяси жағдайдың төтенше күрделі
болуымен, яғни заңдылық қағидасын емес мақсатта жетушілік қағидасын
басшылыққа ала отырып кеңестік білікті ұстап тұру және нығайтуды бірден бір
және негізгі мақсаты етіп алғандығымен болады. Алғашқы жүйеленген
қылмыстық–құқықтық актілірді құрау үшін белгілі бір уақыт қажет болды.
1919 РКФСР қылмыстық құқығының Жетекші бастаулары қабылданғанға дейін
қылмыстық жауаптылық және жаза мәселелері кеңес билігінің әртүрлі
органдарының көптеген, біртұтас емес және бір– біріне қарама– қайшы келетін
заң актілерінде көрініс тапты.
Қылмыстық–құқықтық нормалар өмір сүруінің алғашқы күндерінде –ақ пайда
болды. “Жер туралы” Кеңестердің Екінші Бүкілресейлік сьезінің әйгілі
декретінде бүкіл халыққа тиесілі тәркіленген мүлікті бүлдіргені үшін
жауаптылық туралы айтылды ( жазаның нақты шарасы анықтамасы)” (3 бап)1.
Кейіннен “ Мемлекеттік биліктің құзіретін иеленіп алуға байланысты
барлық әрекетті төңкеріске қарсы іс–әрекет деп тану туралы” БОАК қаулысы
қабылданды, онда “кімнің тарапынан болмасын немесе қандай мекеме
мемлекеттік билік құзіретін өзіне иеленіп алуға ұмтылған барлық әрекеттер
жазаланады деді (бұл жерде де жаза түрі көрсетілмеді)”2.
Кеңес билігінің алғашқы жылдары жазалардың нақты жүйесі болмады,
жазалардың түрлері қызметтің әртүрлі салаларын реттейтін жекелеген
нормативті актілерде жүйесіз пайда болды. Мәселен, 5 қыркүйек 1918 жылғы
СНК–нің “ Қызыл террор туралы” Қаулысында ақ гвардияны ұйымдарға,
арандатуларға және бүлікке қатысты барлық адамдарды ату туралы айтылады”3,
29 қазан 1917 жылғы СНК “Сегіз сағаттық жұмыс күні туралы” Декретінде, осы
заңды бұзған кінәлілер бір жылға дейінгі бас бостандығынан айрыла отырып
сотпен жазаланады4” 8 қараша 1917 жылғы СНК–нің “Хабарландыруға
мемлекеттік монополияны енгізу туралы1” Декретінде жазаның мынадай түрлері,
мүлікті тәркілеу, түрмеде ұстау және т.б. қарастырылған.
Жазалардың жүйеленген тізімі алғаш рет 19 желтоқсан 1917 жылғы НКЮ–дің
“Төңкерістік трибуна туралы, оның құрамы, қарамағына берілетін істер,
жүктелетін жазалар және оның мәжілістерін өткізу тәртібі жайлы” Нұсқауында
пайда болды2. Құжатта жазалардың келесідей түрлері қарастырылды:
1) ақшалай айыппұл;
2) бас бостандығынан айыру;
3) Ресей Республикасының астанасынан, жекелеген жерлерінен немесе шегінен
шеттетіп жіберу;
4) қоғамдық сөгіс жариялау;
5) кінәліні халық жауы деп жариялау;
6) кінәлінің барлық немесе басқа да саяси құқықтарынан айыру;
7) секвестр немесе кінәлінің мүлкін тәркілеу ( жекелеген немесе жалпы);
8) міндетті қоғамдық жұмыстар тағайындау;
Бұл жерде мына мәселеге баса назар аудару қажет, көрсетілген нормативті
актіде жаза жүйелерін көрсету барысында айыппұл көрсетілген.
Айыппұл тек қана жаза жүйесінде ғана алғашқы орындағы маңызға ие болған
жоқ, айыппұл жазаның неғұрлым кең тараған түрі ретінде кеңес билігінің
алғашқы жылдары сотталушыларға қолданылды, бұл төменде бейнеленген
кестелермен дәлелденеді.
Москва қаласы аудандық соттарымен 1918 және 1922 жылдар аралығында
айыппұлды кеңінен қолданылғандығы жөніндегі мәліметтер3 (1 кесте).
1 кесте
Үкім шығарылғандар, %
Жазалар түрі
1918 ж 1919 ж 1920 ж 1921 ж 1922 ж
1 2 3 4 5 6
Бас бостандығынан 20 19 27 30 31
айрылғандар
Шартты сотталғандар 15 18 24 32 16
Мәжбүрлеу жұмыстары 10 10 29 19 20
Айыппұл 48 44 12 5 25
Басқа да шаралар 7 9 8 14 8
1920–1921 жылдары жазалар жүйесінде айыппұлдың үлесінің төмендеуі
мынамен түсіндіріледі, соттар осы кезеңде мәжбүрлеу жұмыстарын және шартты
соттауда көбірек тағайындады. 1922 жылдан бастап соттар қайтадан айыппұлды
көбірек қолдана бастады1.
РКФСР халық соттарының 1919–1922 жылдардағы жұмыстары негізінен
мүліктік жазалар, соның ішінде айыппұл тағайындалғандығын көрсетті2
(2кесте).
2 кесте
Жаза түрлері Үкім шығарылғандар, %
1919 ж 1920 ж 1921 ж 1922 ж
Бас бостандығынан айыру 25,2 20,4 21,8 20,5
Шартты соттау 10,8 13,6 17,2 12,5
Мәжбүрлеу жұмыстары 8,0 23,0 28,0 21,0
Мүліктік жазалар (соның ішінде 40,0 30,0 16,0 28,0
айыппұл)
Қоғамдық жұмыстар 6,0 6,0 6,0 4,0
Басқа да шаралар 10,0 7,0 11,0 14,0
1918 жылғы губерниялық төңкерістік трибуналардың, округтік және
халықтық соттарының репрессия жүргізудегі динамикасы 3 кестеде
бейнеленген3.
3 кесте
Сот органы Жаза шаралары %
Ату жазасы
Әр 100 сотталушыға үкім 1919 1920 1921 1919 ж1920 ж1920 ж1921
шығарылғандар жыл жыл жыл I I II ж I
жарты жарты жарты жарты
жылдығжылдығжылдығжылды
ы ы ы ғы
Ату жазасына - - - 14,0 11,0 7,0 5,0
Бас бостандығынан айрылу 25,2 20,4 21,8 39,7 37,2 38,5 42,9
Шартты түрде бас 10,8 13,6 17,2 10,3 24,8 35,5 35,1
бостандығынан айрылу
Еңбекпен түзеу 8,0 23,0 28,0 8,0 8,0 7,0 6,0
жұмыстарына
Мүліктік жазаларға 46,0 30,0 16,0 8,0 6,0 2,0 1,0
Қоғамдық қысым көрсетуге 6,0 6,0 6,0 8,0 3,0 2,0 4,0
Басқа да шараларға 4,0 7,0 11,0 12,0 10,0 8,0 6,0
Айыппұлды одан әрі заң жүзінде бекіту басқа да нормативті–құқықтық
актілерде көрініс тапты. 3 маусым 1919 жылғы “Қашқындықты түбегейлі жою
шаралары туралы” жұмысшы және шаруа қорғаныс Кеңесінің қаулысына сәйкес
қашқындардың отбасы, оларды жасырғаны үшін кінәлілер (7 тармақ), болыстың,
селоның, деревнияның қашқындарды жасырғаны немесе оларды ұстауға көмек
көрсетілгені үшін ( 8 тармақ) жергілікті айыппұл түріндегі жазаға тартылды.
Толықтай халық тұратын мекендердің жергілікті халқын жауаптылыққа тарту
туралы норманы бекіте отырып бірінші кеңес заңнамасы, ресей империялық
заңнамасы өткен шырғалаңға қайтадан қайтып оралды.
Қылмысты жасау барысында жазаны тағайындау мүмкіндігі, сондай–ақ
мынадай құжаттармен де көзделінді, “ сауда кітаптары туралы” Декрет, жеке
тұтыну және үй қажеттілігіне пайдаланылатын заттармен халықты қамтамасыз
ететін сауда кәсіпорындарын 5 пайыздық салықты төмендету туралы” Декретпен
және т.б–лармен қамтылып кетті1.
Кейінірек кеңестік қылмыстық заңнамадан айыппұл қосымша жаза ретінде
қарастырыла бастады. Аталған институттың ерекше дамуына 7 шілде 1918
жылғы “сауда және өндірістік кәсіпорындардың жекелеген мәмілелерге өту
тәртібі ( ережеі) туралы” СНК– нің Декреті елеулі үлес қосты2. Декретте
кәсіпорындармен мәміле жасаудың белгіленген ережесін бұзғандығы қылмыстық
жауаптылық көзделінді және түрмеде ұстаумен қатар айыппұл түрінде жаза
белгіленді. Алғаш рет қылмыстық құқықтың негізгі ережелері 1919 жылғы
“РКСФР–нің қылмыстық құқық бойынша жетекші бастамаларында жүйеленді және
жалпыланды3.“Жетекші бастамалар” халық соттарының және олардың тәжірибелік
қызметі ретінде құрылды.
“РКСФР–нің қылмыстық құқығының Жетекші бастамаларының” VI тарауында
саны елуге жеткен республика аумағында қолданылатын қылмыстық жазалардың
тізімі берілді.
Бірақ та жаза тағайындаудың кең тізімінде айыппұл түрі көзделмеді. Бұл
тізім үлгі ретінде танылады және соттар 25 бапта көрсетілмеген жазаны
соттарға қылмыстық істерді қарастыру барысында құқық берілді. Айыппұл
туралы нормалар бұрын қабылданған да, сондай–ақ жаңадан қабылданған
декреттерде де көзделді. Сонымен “Жетекші бастамалар” айыппұлды
бекітілгеніне қарамастан, оны қолдану өзінің алғашқы маңызын жоғалтады және
зерттеушілердің атап көрсетуі бойынша4, жазаның аталған түрі соттармен
кеңінен қолданып жалғаса береді.
1922 жылы мамыр айында РКФСР Қылмыстық кодексі қабылданды. Олардың
“1919 жылғы Жетекші бастамалардың” негізгі ережелері қабылданды және
дамытылды. Жаза Қылмыстық кодексте жазалар жүйесіне айыппұл жазаның дербес
түрі ретінде енгізілді. 1922 ж РКФСР Қылмыстық кодексінің 39–бабы бойынша “
айыппұл Қылмыстық Кодекстің жекелеген баптарымен белгіленген шектерде
сотталушыға сотпен жүктелген ақшалай жаза”5.
РКФСР Қылмыстық Кодексінің 39– бабына заңшығарушы айыппұл мөлшерін
көрсетеді, бірақ та Ерекше бөлімнің жекелеген баптарында айыппұлдың белгілі
бір сомасы әлденеше рет көрсетілді. Қылмсытық Кодекстің 39–бабының
ескертуінде, айыппұлды төлеуі үшін сотпен тағайындалған айыппұлды
есептеуде курс бойынша алтын рубльдер кеңестік ақша белгілерімен
ауыстырылып төленеді делінді.
1922 жылғы Қылмыстық Кодексте айыппұлды есептеудің біріңғай жүйесі
болмады, Ерекше бөлімнің баптарының санкцияларындағы оның мөлшері әртүрлі
болып белгіленді: “1000 рублейден төмен емес алтынмен”, “ пайданы өз
бетімен оның пайдаланғаны үшін үш есе мөлшерде айыппұл”, “100 рублейден
төмен емес алтынмен”, сонымен бірге мөлшерін керсетпестен жай ғана айыппұл
туралы айтылып кеткен жағдайларда болды.
Соттаушының төлем төлеуден жалтарғаны жағдайында соттың ұйғарымы
бойынша айыппұл оқшаулаусыз мәжбүрлеу жұмыстарымен алмастырылды.
1922 жылғы РКФСР Қылмыстық Кодексінің 39– бабы айыппұлды қосымша жаза
шарасы ретінде тағайындау мүмкіндігін тікелей көрсетпеді, бірақ та 50
бапта жазаның негізгі шараларына Қылмыстық Кодекстің 32 бабының “д” –“г”
тармақтарында көрсетілген, соның ішінде айыппұлда бар жазаларды, жазаның
негізгі шараларына қосуға болатындығына рұқсат етілді1.
Айыппұлды қосымша жаза ретінде қолдану мүмкіндігі Еремше бөлімнің
жекелеген баптарында да көзделінді. Мәселен, З.А. Тадевосяк мысал ретінде
РКФСР Қылмыстық Кодексінің 135– бабын келтірді, жұмысшылардан және
мемлекеттік қызметкерлерден халық комиссарлары Кеңесі белгіленген сомадан
жоғары пәтер ақыны алу, жұмысшыларды және мемлекеттік қызметшілерді тұрғын
үйден шығарып жібергені үшін соттың үкімімен алты айдан төмен емес
мәжбүрлеу жұмыстарымен айыппұлмен жазаланады делінген2.
Cонымен, айыппұл қылмыстық жаза түрі ретінде Кеңестіс мемлекеттің
алғашқы өмір сүру жылдарында елеулі орынды иеленді және тек қана бас
бостандығынан айырумен ғана бәсекеге түсті, тиісінше сол уақыттың
экономикалық саясатына жауап берді.
А.Я. Эстриннің мәліметінше, әр 100 сотталушының мүліктік жазаларға үкім
шығарылғандарды былайынша келтіреді: 1922 жылдың бірінші жартыжылдығында–
31%; 1922 жылдың екінші жартыжылдығында–33,7%; 1923 жылы–38%; 1924
жылы–49,3% құраған3.
Москва қаласында 1918 жылы барлық сотталынған адамдардың 56,9% айыппұл
жазасына тартты4. Толықтай алғанда 1923 жылы РКФСР барлық сотталушылардың
35,1% айыппұл жазасына тартылған; 1924 ж–49,8%; 1925ж–28,3%; 1926ж–30,4%5.
Сонымен, айыппұлды зерттеу мәселесіне қатысты бірінші кеңестік Қылмыстық
кодекстің маңызын бағалай отыра, 1922 жылғы Қылмыстық Кодексте алғаш рет
кеңестік қылмыстық заңнамада айыппұл жазалар жүйесіне енгізілді, айыппұлды
негізгі де және қосымша да жаза шарасы ретінде қолдану мүмкіндігі
бекітілгендігін айта кету қажет. Ерекше бөлімнің әртүрлі баптарында
айыппұлдың шектері белгіленді. Мұның барлығы бұрынғы заңнамамен салыстыра
қарағанда айыппұлдың салыстырмалы түрде толық регламенттелгендігін
көрсетеді.
Саяси жағдайдың өзгеруіне, Кеңестер Одағының құрылуына, 1924 жылы “КСРО
Одағы және одақтас республикалар қылмыстық заңнамасының жетекші
бастамаларының” қабылдануына байланысты РКФСР жаңа қылмыстық кодексін
қабылдау қажеттілігі туды.
1926 жылы РКФСР жаңа Қылмыстық кодексі қабылданды, ол зерттеліп жатқан
жаза түріне бірқатар өзгерістер енгізді. 1922 жылдан 1926 жылға дейін
жазаны жұмсарту шарасының үдерісі жүрді, және 1926 жылғы Қылмыстық
Кодекс,1922ж Қылмыстық кодекске қарғанда неғұрлым жұмсақтау шараларды
қарастырды1. (5 кесте).
5 кесте
Жаза шарасы 1922-1925жж 1926ж 1926ж
ҚК–те қандай ҚК–тің ҚК–тің
түрде жобасында жобасын-да
қолданыл=ғандығы
1 2 3 4
Ату жазасы немесе бас бостандығынан7,6 3,4 3,4
айыру
6 айдан кем емес, 1 жылдан кем емес33,1 6,9 6,8
мерзімге бас бостандығынан айыру
Белгілі бір мерзімге дейін бас 15,2 51,0 38,4
бостандығынан айыру
Белгілі бір мерзімнен төмен емес 6,2 - -
мерзімге бас бостандығынан айыру,
мәжбүрлеу жұмыстарымен және т.б.
алмастырылуы мүмкін
Белгілі бір мерзімге дейін бас 11,4 19 16,5
бостандығынан айыру, мәжбүрлеу
жұмыстарымен және т.б. алмастырылуы
мүмкін
Мәжбүрлеу жұмыстары немесе айыппұл 19,4 13,3 28,6
немесе тек қана мүліктік жазалар
Әкімшілік немесе тәртіптік жаза 7,1 6,4 6,3
Барлығы 100 100 100
1926 жылғы РКФСР ҚК–нің 42–бабында айыппұл деп–“осы кодекстің жекелеген
баптарымен белгіленген шекте сотпен жүктелетін ақшалай жаза, қосымша жаза
шарасы ретінде қолданылуы барысында соттың қарауына ұсынылады. Барлық
жағдайларда айыппұл сотталушының мүміктік жағдайына байланысты жүктеледі”2.
Сонымен 1922ж ҚК–ке қарағанда айыппұл қосымша жаза шарасы ретінде
қолданылуы мүмкін деген ереже айыппұлдың ұғымын беру барысында жаңа
Қылмыстық Қодекстің Жалпы бөлімінің мазмұнында көрініс тапты. Айыппұл заң
белгілеген қылмыс үшін негізгі жаза айыппұлға қарағанда ауырлау
жағдайлардан басқа кез келген қылмысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Тарау Айыппұл түріндегі жаза заңнамасының даму тарихы
1.1 XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы
қылмыстық заңнамадағы айыппұл
1.2 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы
2 Тарау Қазіргі қылмыстық құқықтағы айыппұл
2.1 Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық
кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы – құқықтық талдау.
2.2 Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы
2.3 Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара
қатынасы
2.4 Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл
3 Тарау Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқару мәселелері
3.1 Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды
тағайындау тәжірибесі
3.2 Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін жауаптылық
3.3 Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Жаңа қылмыстық кодекс бұрынғы заңдармен салыстырғанда санкцияны айыппұл
түріндегі қылмыстық- құқықтық нормалардың санын едәуір арттыруды көздеді.
Бірақ та, 1997 жылғы ҚР Қылмыстық кодексінде айыппұл жазаның басқа да
түрлерімен бірге баламалы түрде кеңінен қарастырылғанмен, сот тәжірибесі
көрсеткеніндей жалпылай алғанда жазаның осы шарасын қолдану жағдайлары көп
емес. Мәселен, Ресейде 1997 жылы 79,8 мың адам (барлық сотталушылардың
7,9%) жазаның айыппұл түріне сотталған, 2001 жылы-73,2 мың адам (5,9% ) ол
2002 жылы – 52,4 мың (61%) жазаның осы түрімен соттылыққа тартылған1.
Соттар сотталушыға қасымша жаза түрі ретінде айыппұлды мүлдем
тағайындамайды десе де болады. Сонымен, 1997 жылғы Қылмыстық кодекс жаза
шарасының бас бостандығынан айыру түріндегі неғұрлым баламалы түрін
көздегенмен, сот тәжірибесі бұрынғыдай бас бостандығынан айыруға басымдық
бере отырып, бас бостандығын айырумен байланысты емес жазаны кеңірек
қолдануға байланысты қалыптасқан тарихи тенденцияны ескермеуде.
Мұндай жағдай қылмыстылықпен күресудің қазіргі қажеттілігіне сәйкес
келеді деп айта алмаймыз. Тәжірибе керсеткеніндей түзеу мекемелеріне
орналастыру қауіп болғанымен, қылмыстылықты тежейтін фактор болатыны
даусыз, бірақ та мұндай тежеудің тиімділігі онша әсер етпеуде.
Жазаны колонияда немесе түрмеде өтеу қылмыс жасаған адамдарға да,
сондай–ақ толықтай алғанда бүкіл қоғамға да әер етеді. Аталған мекеме
қалаптасқан қылмыстық әдеттерді одан әрі жетілдіре түсетін өзіндік “мектеп”
болып танылады, осы мекемеден босап шыққаннан кейін оңалту және бейімдеу
жүйесінің болмауы олардың қоғамға қайта оралуына жәрдемдеспейді.
Шет елдік мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ- тың , Финляндияның және
Германияның тәжірибесі көрсеткеніндей, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны тағайындау барысында ең жақсы деген жағдайдың өзінде аздаған
тиімділік болуда, ол оған өз кезегінде неғұрлым ірі мөлшерде материалды
және материалды емес құралдар жұмсалады.
Криминалогтардың зерттеулері көрсеткеніндей , қамауға алынғандардың
санының артуы, өлім жазасын қолдану тәжірибесі, санкцияны қолдану саясатын
елеулі қатайту қылмыстылықтың деңгейін төмендетпек тұрмақ, оны белгілі бір
шектерде ұстап та тұра алмауда2.
Аталған мәселеге байланысты Ресей билік өкілдерінің алаңдаушылығы РФ
Президентінің 18 сәуір 2002 жылғы Федеральды Кеңеске Жолдауында көрініс
тапты. Онда мына мәселелерге баса назар аударылды, маңызы шамалы және
орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін ауыр қылмыстармен бірдей санкциялар
қарастырылған, бұл қылмыстылықтың азайуына әсер етпейді, тек қана
адамдардың қатігездене түсуіне алап келеді, алайда жұмыс істеп тұрған
заңнама бойынша бас бостандығынан айырудың орнына айыппұл және басқа да
ізгілікті жаза шараларын қолдану мүмкіндігі қарастырылған. Бас
бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды қолдану кең тұрғыдағы сот
тәжірибесі болуы тиіс1.
Ресейдегі криминологиялық жағдай әлі күнге дейін қиын жағдайда,
жасалынып жатқан қылмыстардың саны жылдан жылға артуда, қылмыстылық
неғұрлым қауіпті және кәсіби болуда, елде сыбайлас жемқорлық және
ұйымдасқан қылмыстылық өрістеуде. Бірақ бұл фактілерден бас бостандығынан
аыру түріндегі жазаны тағайындау белгілі бір деңгейде елдегі жағдайды
жақсартады деп түсінбеу керек. Статистикалық мәліметтер көрсеткеніндей,
анықталған қылмыскерлердің көпшілігі (49,4%) бұрын сотты болмаған, яғни
қылмыстының жаңа қылмыстарды туындата отырып, жаңадан адамдарды оларды
жасауға тартуда2.
Осы жағымсыз нәрселерді болдырмау үшін қылмыстық саясат өзгеруі тиіс.
Колонияларда және түрмелерде ауыр және аса ауыр қылмыстар жасап сотталған
адамдар және соттылығы алынбаған немесе соттылығы жойылмаған адамдар ғана
отыруы керек. Қалған санаттағы қылмыстарды жасаған адамдарға бас
бостандығынан айырумен байланысты емес басқа да жаза түрі тағайындалуы
қажет, соның ішінде айыппұлды қолдануды кеңейту есебінен жүргізілуі тиіс.
Айыппұл түріндегі жазаны кеңінен қолдану жазаның неғұрлым қатал түрлерін
қолдануды азайту барысында сазайын тарттыру құралдарын үнемдеуді қамтамасыз
етеді. Бұл жерде мынаны айта кету қажет, сотталушыларды түзеу мекемесінде
ұстау қымбатқа түседі. Айыппұлды тағайындау барысында мемлекет аталған
қаржыны үнемдейді және бюджетке қосымша миллиардтаған теңгелерді түсіреді.
Айыппұлды дұрыс қолдана білу сотталушыға елеулі әсер ете отырып,
қылмыстардың рецидивін едәуір азайтады. Мәселен, бас бостандығын айырумен
байланысты емес жазаларға сотталған тұлғалардың ішіндегі рецидив, 1,5 %
құрады, ол 2001 жылы бұл көрсеткіш 0,7% төмендеді. Бас бостандығынан айыру
түріндегі жазасын өтеп жатқандардың ішінде рецидив өзгеріссіз қалуда және
көптеген жылдар бойы орташа алғанда 35% құрауда3.
Қазіргі жағдайларда қылмыстық саясаттың маңызды бағыттарының бірі-
қылмыстық репресияны үнемдеуде, айыппұл жазаның неғұрлым тиімді түрлерінің
бірі болып табылады. Сотталушыға мүліктік әсер ету арқылы, жаза
мақсаттарына жетуді қамтамасыз етеді- яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру, сотталушыны түзеу және жаңа қылмыстарды жасаудан сақтандыру.
Бүгінгі таңда заңшығарушы тарапынан айыппұлды неғұрлым кеңінен
тағайындау үшін жағдайлар жасалынған және қазіргі қажеттіліктер ескерілген.
“Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексіне өзгерістермен толықтырулар
енгізу туралы”1 Заңында айыппұл түріндегі жазаны қарастыратын санкциялардың
мөлшері едәуір арттырылған (241 ден 324 ке дейін), нақтырақ айтқанда,
меншікке қарсы қылмыстар- 489% ден 88,2% экономика қызметі саласындағы
қылмыстар үшін –58,9% ден 93,3% дейін, экологиялық қылмыстар үшін- 61,1%
ден 75% дейін және т.б., сондықтан да қазіргі кезде қылмыстық репресияны
үнемдеу идеясын жүзеге асырудың негізгі субъектісі болып құқық қолданушы
танылуы тиіс, оның қызметі айыппұлды негізгі де қосымша жаза ретінде
тағайындауды кеңейту бағытында бағытталуы қажет.
Барлық жоғарыда айтылғандар бас бостандығынан айырылып
сотталынғандардың саны бойынша жетекші елдердің қатарынан көрініп жатқан
қазіргі Қазақстанның құқық қолданушы тәжірибесі үшін осы жұмыстың ерекше
өзекті екендігін көрсетуде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Айыппұл түріндегі жазаны қарастырумен
байланысты белгілі бір теориялы мәселелерді зерттеуге, өзінің еңбектерін
мынадай ғалымдар орнады: Ю.Г. Алексеев, Л.Е.Владирмов, В.А.Власов Д.И.
Гольперин, А.А. Гельцензон, Г.А. Гружегева, Д.А. Дриль, В.В. Есипов, М.М.
Исаев, В.М. Лебедев, Н.Д. Мартисевич, В.Н. Патраиев, П.С. Ромашкин, Д.И.
Сомчина, В.И. Сергеевич, К.А. Соффененко, М.Н. Стоговский, Н.С. Тоганцев,
З.А. Тадевосян, Бойницкий, И. М. Цокуцев, М. Д. Шоргородений, Г.Н. Швенков,
А.Я. Эстерин.
Жазаның осы түрін зерттеуге арналған іргелі еңбектер өткен ғасырдың 70–
ші жылдарының алғымен 80– ші жылдардың басында жүргізілген, одан кейін
айппұл түріндегі жазаны зерттеу мәселесіне жеткілікті көңіл аударылмады.
Қылмыстық және Қылмыстық– атқару кодекстеріне2 енгізілген өзгерістер
айыппұл түріндегі жазаны реттейтін нормаларды, айыппұлды есептеу тәртібін,
оның мөлшерін, орындау және өрескел жалтарған жағдайда алмастыру тәртібін
елеулі қозғады. Сонымен айыппұл түріндегі жазаны тағайыдау және атқарудың
көптеген проблемалары қазіргі кезде арнайы зерттеуді қажет етеді, аталған
тақырыпты зерттеудің қажеттілігімен осымен түсіндіруге болады.
Зерттеудің мақсаты. Аталған жұмыстың ғылыми мақсаты болып айыппұл
түріндегі жазаны кешенді теориясының зерттеу және оны қолданудың
тиімділігін талдау. Қолданбалы мақсаты ретінде– зерттеліп жатқан жаза түрін
неғұрлым кеңінен тағайындауды қамтамасыз ету үшін қылмыстық заңдарды
жетілдіруге бағытталған нақты ұсыныстарды әзірлеу.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсаттарды жүзеге асыру
келесідей міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
● айыппұл түріндегі жазаның пайда болуының тарихи шарттарын және дамуын
қарастыру;
● қылмыстық жаза әкімшілік айыппұлдың арасында салыстырмалы–құқықтық
зерттеуді жүргізу;
● айыппұл түріндегі жазаны көздейтін қылмыстық–құқықтық нормаларды
талдау және оны қолдану тәжірибесі;
● айыппұлды қылмыстық жаза түрі ретінде қолдану тиімділігін бағалау;
● айыппұл түріндегі жазаны көздейтін баптардың санкциялардың құрастыру
тәртібін жетілдіруге байланысты ұсыныстар әзірлеу.
Диссертациялық зерттеудің обьектісі және пәні. Диссертациялық
зерттеудің объектісі болып айыппұл түріндегі жазаны тағайындаумен
байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастар танылады.
Зерттеудің пәні болып РФ ҚК–нің 46,88 баптарындағы айып түріндегі
жазаны көздейтін қылмыстық–құқықтық нормалар, қылмыстық–атқару заңдарының
нормалары (РФ ҚАК 31,32 баптары), сондай– ақ қазіргі және бұрынғы заңдардың
басқа да нормалары, шет елдердің қылмыстық заңдарының нормалары; сот–тергеу
тәжірибесі, айыппұлға сотталынған адамдардың саны жөніндегі статистикалық
мәліметтер, айыппұл түріндегі жазаны тағайындауды кеңейту қажеттілігі
туралы автормен жүргізілген сауалнама нәтижелері.
Зертеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік негізі болып
теорияның және тәжірибенің өзара байланысына негізделген, өзара тәуелді
құбылыстардың тарихи дамуын ескере отыра зерттелінетін танымның
тарихи–диолектикалық тәсілі танылады. Диссертацияда зерттеудің жалпы ғылыми
тәсілдері: салыстырмалы талдау, гипотезалар, талдау және синтез
қолданылған.
Зерттеудің нормативтік базасы болып Ресей федерациясының Конституциясы,
Ресей Федерациясының қылмыстық, қылмыстық– атқару, қылмыстық–іс жүргізу
заңдары, “Атқару өндірісі туралы”, “Сот приставторы туралы” заңдар, осы
жұмыстың тақырыбымен байланысты құқықтық сипаттағы басқа да құқықтық
нормалар және құжаттар. Айыппұл туралы заңдардың даму тарихын зерттеу
барысында революцияға дейінгі нормативтік актілер, сондай–ақ Кеңестік
мемлекеттің қылмыстық кодекстері және басқа да актілері пайданылады. Шет
елдік заңнаманы қарастыру барысында Германияның, Францияның,
Нидерландияның, Жапонияның және т.б– ларының Қылмыстық кодекстері
қолданылды. Жұмыстың эмписерикалық базасын РКСФР Жоғарғы Сот және РФ
Жоғарғы Сотының жарияланған тәжірибелік материалдары құрайды. РФ Жоғарғы
сот жолындағы сот департаменті басқармасының Ростов облысы бойынша 2000
және 2003 жылдар аралығында негізгі және қосымша жаза ретінде айыппұлға
сотталынғандардың саны және осындай қаралған қылмыстық істердің саны
туралы мәліметтер зерттелінді. Бас бостандығынан айыруға және жазаның басқа
да түрлеріне сотталынған адамдардың саны жөніндегі ресми статистикалық
мәліметтер зерттелінді. Жаза ретінде айыппұл тағайындалған қылмыстық істер
қаралды.
Зерттеу барысында 100 тәжірибелік қызметкерлерге сауалнама жүргізілді,
осының негізінде белгілі бір тұжырымдармен тәжірибелік ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс 1997 жылғы Қылмыстық
кодекстің колданылған кезеңінен бастап жазаның айыппұл түріндегі алғашқы
монографиялық зерттеулерінің бірі. Кешенді зерттеулер негізінде айыппұл
түріндегі жазаны негізгі де және қосымша жаза ретінде де қолданылу
тиімділігіне талдау жүргізілген. Диссертацияда қылмыстық заңнаманы дамытуға
байланысты нақты ұсыныстар қалыптастырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. X ғасырда жазаның мүліктік түрлеріне өтуі мемлекеттің қанды кекті, кек
алуды болдырмау мақсатымен байланыстырылады. Нәтижесінде жеке кек алу
мемлекеттік жазалауға айналды, ол ақшалай жазалау ұзақ уақыт бойы
неғұрлым кең тараған жазаға айналды.
Кеңестер білігінің алғашқы жылдары, жаңа экономикалық реформаны жүргізу
кезеңінде, жаза саласындағы саясат қолданылатын шараларды жұмсарту жағына
бағытталды, бірақ та саяси курстың ауысуы және жауларды аяусыз жаныштау
мақсатының орнауы қылмыс жасаған адамдарға қатысты репрессияны кеңінен
қолдануға алып келе отырып, айыппұл түріндегі жазаны қолданбай, бас
бостандығынан айыру және өлім жазасы жиі тағайындала бастады.
Қазіргі Қазақстандағы демократияның дамуы жағдайында заңшығарушымен
кеңестік қылмыстық заңнаманың репрессивті сипатынан бас тартуда, сондықтан
да айыппұлды жаза түрі ретінде сот тәжірибесінде кеңінен пайдалану керек.
2. Әкімшілік және қылмыстық– құқықтық нормалардың келісімін қамтамасыз
ету үшін РФ Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодексінің 3.5 бабынан
азаматтар және лауазымды тұлғалар үшін айыппұлдың мөлшерін дифференциалды
белгілеуге қатысты ережені алып тастау қажет.
3. РФ ҚК – нің 69 бабы 3 бөлігін келесідей редакцияда беру ұсынылады.
“3. Егер де қылмыстардың жиынтығы бойынша жасалынған қылмыстардың
біреуі ауыр немесе аса ауыр қылмыс болып танылса, онда түпкілікті жаза
жазалардың бір бөлігін немесе толықтай сіңіру арқылы тағайындалады. Бұл
жерде түпкілікті жаза жасалынған қылмыстардың ең ауыры үшін көзделінген
жазаның жоғарғы мерзімі немесе мөлшерінің жартысынан аспауы қажет.”
4. РФ Қылмыстық кодексінің 78 бабының санкцияларында айыппұл негізгі
жаза ретінде баламалы түрде тек қана бас бостандығынан айырумен бірге ғана
берілген. Бұл әділеттілік қағидасына қайшы келеді және құқық қолданудың
тиімділігін арттыруға әсер етпейді. Айыппұл тек қана бас бостандығынан
айыру жазасымен баламалы түрде қасастырылатын санкцияларда, жазаның басқа
да түрлері қарастырылып кетсе, нақтырақ айтқанда міндетті жұмыстар, түзеу
жұмыстары, белгілі бір лауазымда иелену немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқынан айыру және тұрақты табысы немесе кірісі жоқ, сондай–ақ
материалды жағдайы төмен адамдарға баламасыз бас бостандығынан айыруда
тағайындауды жоққа шығару мақсатымен қылмыстардың санаттарына байланысты
басқа да жаза түрлері көзделінсе дұрыс болар еді.
5. РФ ҚК– де әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі қылмыстар үшін баптардың
санкциясын құрауда біріңғай жүйе жоқ, ол өз кезегінде ауырлығы шамалы,
орташа ауырлықтағы және ауыр қылмыстар үшін тең дәрежеде айыппұл
тағайындау мүмкіндігіне алып келеді. Бұл мәселе Қылмыстық кодекстің
баптарының санкциясын елеуші түзеуді талап етеді.
Мына қағида бойынша санкцияны құрау қажет: аурлығы төмен қылмыстар үшін
айыппұлдың жоғары шегі ауырлығы жоғары қылмыстың төменгі шегінен аспауы
тиіс.
6. Заңшығарушы баламалы санкциялардағы әртүрлі жазалардың, бірінші
кезекте айыппұл және бас бостандығынан айырудың келісілген мөлшерінің
проблемасын шешу қажет. Бас бостандығынан айырудың жоғары мерзіміне
айыппұлдың жоғары мөлшері сәйкес келуі тиіс және керісінше де солай болуы
қажет. Сондықтан да келейдей шек белгіленуі қажет– 100 мың рублей 1 жыл
бас бостандығынан айыруға тең. Маңызы шамалы қылмыстар үшін айыппұл
мөлшері 200 мың рублей, орташа ауырлықтағы қылмыстарға –500 мың рублей,
ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін –1 млн рублейден аспауы тиісті.
7. Кез келген жазаның тиімділігі оның жазаның мақсаттарын жүзеге
асыруға қалай әсер ететіндігімен анықталады. Бұзылған қоғамдық қатынастарды
қолына келтіру, қоғамға қауіпті қолсұғушылықпен келтірілген шығынның орнын
толтыру, яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру белгілі бір дәрежеде
жазаның айыппұл түрімен қамтамасыз етіледі.
Соталушының түзеу мақсатына жетуі айыппұлдың жаза түрі ретінде
сотталушының мүліктік жағдайына әсер етуімен байланысты. Сотталушының
айыппұл төлеуі белгілі бір деңгейде өзінің мінез–құлқын түзеуге әсер етеді.
Айыппұл қоғамға қарсы жағымсыз мінез–құлық ниеттерін өзгеруге бағыттала
отырып, жаңа қылмыстарды жасамаудан сақтандыруға әсер етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелек маңызы. Диссертация
мазмұнындағы тұжырымдар және ұсыныстар қылмыстық заңнаманы жетілдіру
мақсатында пайдалануы мүмкін және жазаның осы түрін тағайындауды кеңейтуге
бағытталады. Диссертантпен алынған нәтижелер қылмыстық және қылмыстық
атқару құқығы үшін қызығушылық туғызады. Осы зерттеуде Қалаптастырылған
теориялық жалпылаулар және тұжырымдар заңшығарушылық процесте, сот– тергеу
органдарының тәжірибелік қызметінде, соның ішінде ҚР Жоғарғы Соты
Пленумының айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқару мәселелері
бойынша сот тәжірибесі туралы түсіндірмелерін әзірлеуде пайдаланылуы
мүмкін.
Зерттеудің нәтижелері аталған мәселені одан әрі әзірлеу барысында
ғылыми– зерттеу жұмыстарында пайдаланылуы мүмкін. Диссертацияның негізгі
ережелері жоғары және орта кәсіби орындарында, сондай–ақ құқық қорғау
органдарының қызметкерлерін дайындауда және қайта даярлаудағы әртүрлі
кезеңдерде “ Қылмыстық құқық” және “Қылмыстық– атқару құқығы” курстарын
оқытуда оқу процесіне енгізілуі мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс Ростов мемлекеттік
экономикалық университеті “РИНХ” заң факультеті қылымыстық құқық және
криминология кафедрасында дайындалған. Диссертацияның негізгі ережелері
және тұжырымдары кафедра мәжілістерінде талқылынды және халықаралық ғылыми–
тәжірибелік конференциялардағы баяндамаларда және 4 мақалада көрініс
тапты.
Жүргізілген зерттеу нәтижелері Ростов мемлекеттік экономикалық
университеті “РИНХ” оқу процесіне енгізілген.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаттарында және міндеттерінде
анықталған және кіріспеден, он бір бөлімшені біріктіретін үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыс Қазақстан Республикасының ЖАК талаптарына сәйкес орындалған.
Тарау Айыппұл түріндегі жаза заңнамасының даму тарихы
1. XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы қылмыстық
заңнамадағы айыппұл
Жазаның түрлері, саны және мазмұны халықтық және мемлекеттік өмірдің
нақты жағдайлары және құралдарымен күштердің қоры өзгеретіндей көпжақты
өзгереді. Әр кезең, әр мемлекет жазаны өзінше ұйымдастыра отырып, сол
немесе басқа да мақсаттарға ұмтылады, қылмыскерлерді қорқытады, жояды
немесе түзейді, тұрмыстың нақты жағдайларына және құралдарына тұрақты түрде
икемделе отыра оларды залалсыздандырады1.
Дамудың осы кезеңіндегі заң шығарушының міндеттерінің бірі ретінде
жазаланушылық жүйесін тәртіпке келтіру яғни жазалардың қылмыстық
іс–әрекеттерінің ауырлығының сәйкестігін анықтау және жазаларды тағайындау
ісіндегі соттық (пройзволды) ақылмен шектеу. Сонымен бұрынғы заңнамаға
қарағанда 1845 жылғы Уложениенің бір ерекшелігі жазаны қатаң түрде сатылай
отырып жүйеге келтіруге ұмтылыстар жасалынды. Техникалық мағынасы жағынан
жазалардың сатысы деп олардың салыстырмалы ауырлығы бойынша түрлерге және
дәрежеге бөліне отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқан жазалардың барлық
тобын түсінуге болады.
1845 жылғы Уложениеде жазалардың он бір тобы (тиісінше, 12, өйткені
ақшалай жаза жекелеген топты құрады) осы жүйе бойынша 38 дәрежеге бөлінді
(параллельді түрде 47 дәрежеге), олар өз кезегінде өлім жазасынан басталып,
сөгіспен аяқталатын бір (убивающую) прогрессті ұсынылуы тиісті болды.
Ойласытырылған жоспарды қатаң және дәл орындау барысында алынуы мүмкін
барлық қолайлы жағдайларды 1845 жылғы Уложение тудыра алмады. Сазайын
тарттыру жүйесіндегі кейінгі өзгерістер жазалардың сатыларына үлкен
(разлад) енгізді. 1863 жылы денеге жарақат келтіру арқылы жазалаудың
тоқтатылуы және 1884 және1885 жылдары тобы бойынша каторгалық жұмыстардың
айырмашылығын жоятын заңдардың, 10 маусым 1900 жылы жер аударуды тоқтату
туралы заңның қабылдануына байланысты жазалардың сатыларының барлық
техникалық маңызы жойылды.
1917 жылғы Уложение қылмыстық жазалардың үш тобын қарастырды: өлім
жазасы, каторгалық жұмыстар және қонысқа аудару, түзеу жазаларының жеті
тобы: а) түзеу қамау бөлімдері; б) барлық ерекшелікті құқықтар және
басымдарды айыра отырып, түрмеде ұстау; в) бекіністе ұстау; г) бірқатар
құқықтарынан айыра отырып, түрмеде ұстау; д) құқықтарынан айырмай–ақ
түрмеде ұстау; е) қамау; ж) сөгіс, ескерту, әсер ету, ақшалай жаза2.
1845 жылғы қылмыстық және түзеу жазалары туралы Уложениемен бірге, 1863
жылы “Бітімгершілік судьяларымен жүктелетін жазалар туралы” Жарғыда
қолданылды, ол сонымен бірге жазалардың бірқатар түрлерін қолдану
мүмкіндігін көздеді. Жазалардың тобы Уложениенің 1-бабында және оған
ескертуде анықталды. Олар төртеу: а) бір жыл алты айдан аспайтын мерзімге
түрмеде ұстау; б) үш айдан аспайтын мерзімге қамау; в) 300 рублейден
аспайтын сомаға ақшалай жаза; г) сөгіс, ескерту және әсер ету. Жазалардың
жаңа жүйесі 1903 жылғы қылмыстық уложениеде әзірленді.
Қылмыстың Уложениенің сазайын тарттыру жүйесі жазалардың жекелеген
тобының Қылмыстың Уложениенің сазайын тарттыру жүйесі жазалардың жекелеген
тобының дәрежеге бөлінуіне байланысты жазалардың сатысын анықтамады, бірақ
соған қарамастан соттың қарауына жұмсарту тәртібі мен жазаның бір түрінен
басқасына өту мүмкіндігі ұсынылды. 1903 жылғы Уложениенің барлық жазалары
негізгі, қосымша және ауыспалы деп бөлінеді.
Негізгі жазалар (2 бап): 1) өлім жазасы, 2)мерзімсіз каторга және 4
жылдан 15 жылға дейін; 3) қонысқа аудару, 4) түзеу үйлерінде 1 жыл 6 айдан
6 жылға дейін ұстау, 5) 2 аптадан 6 жылға дейін бекіністе ұстау, 6) 2
аптадан 1жылға дейін түрмеде ұстау, 7) 1 күннен 6 айға деін қамауға алу, 8)
ақшалай үстем ақы. Қылмыстық Уложение бойынша қосымша жазалар болады: 1)
әртүрлі топтағы құқықты иеленетіндер ( 25–30 және 33 баптар); 2) таңдау
құқығына және тұрғын жайын ауыстыруға шектеу қою (34–35 баптар); 3) мүлікті
алып қою (36 бап); 4) ақшалай өндіріп алу (33 бап, 2 тармақ); 5) үкімді
жарыққа шығару (33 бап, 3 тармақ); 6) лауазымынан шектету (33 бап, 4
тармақ); 7) үй жұмысында ұстау (32 бап)1.
Бірақ та бұл жүйе өмірде толықтай жүзеге асырылмады, тек қана 1845
жылғы Уложениенің өзгерген жүйесі қолданылды2.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы XX ғасырдың басындағы жазалар
жүйесіндегі заңшығарушы актілерді талдау барысында бұрынғы заңнамаларда,
аталған кезеңнің барлық дерек көздерінде жазаның мынадый түрі, яғни айыппұл
( ақшалай үстемақы) болғандығы анықталып отыр. Айыппұл мүліктік жазалар
қатарына жатқызыла отырып, оған мынадай анықтама берілді. Айыппұл деп
қылмыскердің мүлкін толықтай немесе бір бөлігінен айырады немесе жария
айып ретінде белгілі бір санама төлеуге мәжбүрлейді. Бірінші топтағы
шаралар ретінде мүлікті тәркілеу ( толықтай, бір бөлігін); екінші топтағы
шаралар болып айыппұл ақшалай үстемақы және ақшалай жаза танылады.
Жазалар туралы Уложение бойынша ақшалай айыптар негізінен басты жазалар
ретінде қолданылған, бірақ та олар басқа жазалармен қатар қолданылған
кездері де болған. Мысалы, кедендік қылмыстарды жасау барысында
қолданылған.
1845 жылы Уложениенің жобасы бойынша қазынаға келіп түсетін
айыппұлдарды және қоғамдық сынға алу бұйрықтарына және басқа да жалпы
пайдалы мекемелерге келіп түсетін үстемақыны ажырату ұсынылды, жалпы ереже
бойынша егер де заңда осы затқа байланысты ерекше нұсқау болса өндіріп
алуды бұйрыққа беру ұсынылды1. Бірақ та жұмыс істеп тұрған Уложение осы
айырмашылықты сақтай алмады және өндіріп алынған сомалар ұстау орындарын
жақсартуға жұмсалды. 1885 жылғы баспа Уложениенің редакциясында, арнайы
мақсатсыз сомалар, яғни Уложениеде немесе ерекше заңда көрсетілмесе, ол
қандай жерге немесе ведомстваға берілетіндігі, мемлекеттің қазынашылық
кірісіне айналатындығы айтылып кетті. Өндіріп алудың арнайы мақсаттары да
болды– жекелеген құқықбұзушылар үшін өндіріп алынғандардың бір бөлігі
мәліметті берушіге және ашушыға берілді.
1903 жылғы Уложение бойынша негізгі жазалардың 2 бабы бойынша соңғы
тобы болып ақшалай үстемақылар танылды.
Алғашқы кезде Қылмыстық уложение үстемақыны тек негізгі жаза ретінде
тағайындауды көздеді. Бірақ та қорытындысында Уложениеде мынадай ереже
бекітілді, ақшалай өтетін негізгі жазаларға қарамастан, қосымша жазалар
ретінде де қолданылуы мүмкін деді, мысалы акционерлік қоғамдарда теріс
пайдалану барысында (324 бап), картаны қолдан жасау (342 бап), акцизді
жарғыларды бұзу барысында2. Қосымша сипаттағы жазалар негізгі жазалар–
ақшалай үстемақыға қарағанда “ ақшалай өтетіп алу” деген атақты иеленді. “
Ақшалай өтетіп алу”, ақшалай үстемақы сияқты жаза және жәбірленушіге
төленетін зиян және шығындар үшін сыйақы болып саналмауы мүмкін. Қылмыстық
уложение бойынша ақшалай үстемақы ұстау орынының жұмыстарына жұмсалды (
егер ерекше мақсаттар көзделінбесе (42 бап)3.
Құқық ақшалай айыптарды жұмсау бірлігі ретінде қарастырды, белгілі бір
санкцияға қатысты тәртіппен судьяға айыппұлдың мөлшерін кінәлінің мүлкімен
салыстырып есептеуге немесе баламалы санкцияға қатысты тәртіппен судьяға
айыппұлдың мөлшерін кінәлінің мүлкімен салыстырып есептеуге немесе баламалы
санкцияға қатысты тәртіппен судьяға айыппұл салуға немесе жаза сомасын
анықтамай ақ, тек қана осындай анықтама үшін критерий белгіледі, мысалы
ұрланған заттың бағасы үшін үш есе көп өндіріп алу.
Ақшалай жазалар 1845 жылғы Уложениемен де, бітімгершілік судьяларға
жүктелген Қылмыстық уложениемен де және жазалар туралы Жоғарымен де
тағайындалды.
Қылмыстық уложение ақшалай үстемақының төменгі мөлшерін бекітті. Осы
Уложениенің 24 бабына сәйкес ақшалай үстемақы 50 тиыннан кем емес болуы
тиіс болды және рубльдермен және жарты рубльдермен анықталды1, сол себепті
де 25 тиын немесе 75 тиын үстемақы тағайындауға рұқсат берілмеді. Егер де
ерекше бөлімнің бабының санкциясында үстемақының жоғары мөлшері жүз
рублейден жоғары болып белгіленсе, оның төменгі мөлшері 10 рублейден төмен
болуы қажет болды. Ереже бойынша, заңмен анықталған үстемақы мөлшері 500
рублейден аспады, бірқатар жағдайларда 1,5 мың және тіпті 3 мың рублей
мөлшеріндегі ақшалай пенияны тағайындау мүмкіндігі де қарастырылды2.
Ақшалай өтетіп алу түзеу үйінде, түрмеде немесе қамауға
сотталынғандарға қосымша жаза ретінде қосылды. Оның мөлшері заңда
көрсетілді немесе әр істің ерекше мән–жайлары бойынша анықталды. Егер
заңдарда өзгеше көзделмесе үстемақы сияқты ақшалай өтетіп алу абақты
орындарының керек– жарақтарына жұмсалды.
Қылмыстық уложениеде сотқа айыппұлды тағайындау барысында осы төлеуді
уақытында кейінге қалдыруға немесе алдын ала төлеуге , бірақ та үкімнің
заңды күшіне енгеннен кейін бір жылдан аспауы керек.
Осыған ұқсас ереже бітімгер судьялармен және жер мәселелері
бастықтарымен қаралған іске қатысты да бұрын болған еді. Бірақ та 1903
жылғы Уложениеге қарағанда, бұл ұзарту қандай мерзімге және кіммен
анықталатындығы мәселелері шешімін таппай қалды.
Үстемақыны төлеу үкімнің қаулысынан кейін бірден немесе оның күшіне
енгеннен кейін жүргізілді, бірақ та қаулыдан кейін бір айдан
кешіктірілмейді (Уложениенің 35 бабы), егер үстемақының төлеуі кейінге
қалдырылса немесе алдын ала төленсе, онда ол немесе оның өтелетін бөлігі
кейінге қолдыру немесе алдын ала төлеу күніне дейін енгізілуі тиісті
болды3.
Ақшалай өтетіп алатындардың төмен қабілетсіздігі жағдайында қамауға
алынды және түрмеге жабылды (Қылмсытық және түзеу жазалары туралы
Уложениенің 84, 85 баптары, бітімгершілік судьяларға жүктелген жазалар
туралы жарғының 7,8 баптары). Қамаудағылар және қоғамдық жұмысқа немесе ақы
табуға жіберілгендер өтелетін ақшаның бір бөлігін енгізгенде босатылады4.
Абақтыдағы күннің алғашқы жиырма рублейден өтетіп алу барысында 50 тиын
саналды, одан кейін 20 дан– 50 рублейге дейін– 75 тиын, ал қалған барлық
сома үшін–рубльмен есептелді. Барлық жағдайда ұстау алты жылдан аспауы тиіс
болды, бұл жаза түрмелерде өтелді.
Кейінірек айыппұлды басқа да жазалармен алмастыру жүйесіне бірқатар
өзгерістер енгізілді, 1903 жылғы Қылмыстық уложениеде басқа схема
қабылданды. Мәселен, 25 рублей үстемақы бір аптаға дейін қамаумен
алмастырылды, 25 тен 100 рублейге дейінгі үстемақы– бір аптадан бір айға
дейінгі қамаумен ауыстырылды, 100 ден 500 рублейге дейінгі үстемақы– бір
айға дейінгі қамаумен, 500 ден 1 мың рублейге дейінгі үстемақы– үштен алты
айға дейінгі қамаумен, 1 мың рублейден астам– 6 айдан 1 жылға дейінгі
қамаумен ауыстырылды. 1903 жылғы уложение бұрынғыға қарағанда қамаудың
нақты мөлшерін белгілемейді, тек қана шектерін көрсетеді.
Осыған байланысты түсіндірмелік жазба былай дейді: “ өндіріп алу сомасы
және оны жасау күнінің арасындағы тұрақты дәл өзара қатынасты белгілеу, оны
жұмыс күніне қарапайым немесе екі еселенген негізгі қабылдау дұрыс емес.
Бас бостандығынан айыру жазасының тиімділігін артуы ақшаны өндіріп алудың
ауырлығының өсуі пропорциясына сай келмейді; басқа жағынан бас
бостандығынан айыруды анықтайтын мерзімді ақшалай өтетіп алумен
алмастырғанда, тек қана зиянның көлеміне байланысты емес, сондай–ақ
еріктіліктің қауіптілік дәрежесіне, түрткі болатын қасиеттер және т.б.
ескеріледі, яғни бұған қатысты формальды теңдікті сақтауды айту
әділетсіздік болар еді деді”1.
Кейінен үстемақыны жұмыспен алмастыру алынып тасталды, өйткені
тәжірибеде осы жұмыстарды атқару қиындық тудырды.
Алмастыру жөніндегі ереже ақшалай үстемақыға қатысты болды, бірақ та
ерекше жағдайларда төлем төлеуге және ақшалай өтетіп алуға үкім шығарылған
адамдардың төлем қабілетсіздігі болуына байланысты бас бостандығынан
айырумен алмастырылды. Бірақ та олар қылмыспен келтірілген зиян және
шығынға қатысты анықталған сыйақы үшін өтетіп алуға қолданылмады, өйткені
мұндай жағдайда сотталушылар төлем қабілетсіз борышкерлер туралы жалпы
ереже негізінде түрмеге жабылды, егер де олар қылмыстық іс– әрекетпен
келтірілген зияны үшін қылмыстық жазаға тартылмаса2. Мұндай ережені мынамен
түсіндіруге болады, заңда мына мәселе тікесінен айтылса, зиян және шығын
үшін сыйақы төлеу азаматтық құқықтың мәселесі және де қажетті жағдайларда
ғана қылмыстық құқықпен қарастырылады деді.
X–XIX ғасырлар кезеңінде заңнаманы талдау көрсеткеніндей, сазайын
тарттыру шаралары тарихында мүліктік жазалар қанды кекті алмастырды.
Ақшалай айып төлеу кезеңінде барлық сазайын тарттыру шаралары мемлкет
тарапына, қоғамдық билік өкілдеріне, сондай– ақ жәбірленуші немесе оның
жақындарының пайдасына алынатын мүліктік жазалар кезеңі болды.
Мемлекет тарапынан репрессияның күшейуіне және жаза мақсатының қорқыту
жағына ойысқандығына қарамастан, тарихтың ағымында мүліктік жазалар XVII
ғасырда да, XVIII және XIX ғасырда да сахнадан түспеді. Бұл мынамен
түсіндіріледі, мемлекет билік барлық кезеңдерде қаржы шаруашылығын әлсіз
ұйымдастыруға байланысты ақша қаражаттарын талап етті. Осы үшін ол
қылмыскерден елеуші кіріс көзі ретінде мүлікті алуға ұмтылды. Алайда, осы
кезеңде мүліктік жазалардың ішінде бірнеше орынды айыппұл иеленгенмен, өлім
жазасына және жер аударумен бірге қосымша жазалар ретінде қолданылатын
маңызға ие болды. Сонымен бірге айыппұлды қосымша жаза ретінде сирек
кездесетін жағдайларда кездеседі, өйткені олар маңызы шамалы қылмыстар және
пайдакүнемдік ниеттегі қылмыстарға қолданылды.
1.4 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы.
Қазан төңкерісі ресей мемлекеттігінің және құқықтық жүйесінің бұзылуына
жаңа, Кеңестік мемлекеттің құрылуына алып келді. Кеңес билігімен құрылған
қылмыстық құқық сапалы түрде жаңа құқық ретінде пайда болды және дамыды.
Қылмыстық жаза институтын сипаттай отыра Кеңестік мемлекеттің алғашқы
өмір сүру жылдары ол қарама–қайшылығымен ерекшеленеді, кеңес билігінің
бұрынғы заңнамадан толық бас тартуы, ішкі саяси жағдайдың төтенше күрделі
болуымен, яғни заңдылық қағидасын емес мақсатта жетушілік қағидасын
басшылыққа ала отырып кеңестік білікті ұстап тұру және нығайтуды бірден бір
және негізгі мақсаты етіп алғандығымен болады. Алғашқы жүйеленген
қылмыстық–құқықтық актілірді құрау үшін белгілі бір уақыт қажет болды.
1919 РКФСР қылмыстық құқығының Жетекші бастаулары қабылданғанға дейін
қылмыстық жауаптылық және жаза мәселелері кеңес билігінің әртүрлі
органдарының көптеген, біртұтас емес және бір– біріне қарама– қайшы келетін
заң актілерінде көрініс тапты.
Қылмыстық–құқықтық нормалар өмір сүруінің алғашқы күндерінде –ақ пайда
болды. “Жер туралы” Кеңестердің Екінші Бүкілресейлік сьезінің әйгілі
декретінде бүкіл халыққа тиесілі тәркіленген мүлікті бүлдіргені үшін
жауаптылық туралы айтылды ( жазаның нақты шарасы анықтамасы)” (3 бап)1.
Кейіннен “ Мемлекеттік биліктің құзіретін иеленіп алуға байланысты
барлық әрекетті төңкеріске қарсы іс–әрекет деп тану туралы” БОАК қаулысы
қабылданды, онда “кімнің тарапынан болмасын немесе қандай мекеме
мемлекеттік билік құзіретін өзіне иеленіп алуға ұмтылған барлық әрекеттер
жазаланады деді (бұл жерде де жаза түрі көрсетілмеді)”2.
Кеңес билігінің алғашқы жылдары жазалардың нақты жүйесі болмады,
жазалардың түрлері қызметтің әртүрлі салаларын реттейтін жекелеген
нормативті актілерде жүйесіз пайда болды. Мәселен, 5 қыркүйек 1918 жылғы
СНК–нің “ Қызыл террор туралы” Қаулысында ақ гвардияны ұйымдарға,
арандатуларға және бүлікке қатысты барлық адамдарды ату туралы айтылады”3,
29 қазан 1917 жылғы СНК “Сегіз сағаттық жұмыс күні туралы” Декретінде, осы
заңды бұзған кінәлілер бір жылға дейінгі бас бостандығынан айрыла отырып
сотпен жазаланады4” 8 қараша 1917 жылғы СНК–нің “Хабарландыруға
мемлекеттік монополияны енгізу туралы1” Декретінде жазаның мынадай түрлері,
мүлікті тәркілеу, түрмеде ұстау және т.б. қарастырылған.
Жазалардың жүйеленген тізімі алғаш рет 19 желтоқсан 1917 жылғы НКЮ–дің
“Төңкерістік трибуна туралы, оның құрамы, қарамағына берілетін істер,
жүктелетін жазалар және оның мәжілістерін өткізу тәртібі жайлы” Нұсқауында
пайда болды2. Құжатта жазалардың келесідей түрлері қарастырылды:
1) ақшалай айыппұл;
2) бас бостандығынан айыру;
3) Ресей Республикасының астанасынан, жекелеген жерлерінен немесе шегінен
шеттетіп жіберу;
4) қоғамдық сөгіс жариялау;
5) кінәліні халық жауы деп жариялау;
6) кінәлінің барлық немесе басқа да саяси құқықтарынан айыру;
7) секвестр немесе кінәлінің мүлкін тәркілеу ( жекелеген немесе жалпы);
8) міндетті қоғамдық жұмыстар тағайындау;
Бұл жерде мына мәселеге баса назар аудару қажет, көрсетілген нормативті
актіде жаза жүйелерін көрсету барысында айыппұл көрсетілген.
Айыппұл тек қана жаза жүйесінде ғана алғашқы орындағы маңызға ие болған
жоқ, айыппұл жазаның неғұрлым кең тараған түрі ретінде кеңес билігінің
алғашқы жылдары сотталушыларға қолданылды, бұл төменде бейнеленген
кестелермен дәлелденеді.
Москва қаласы аудандық соттарымен 1918 және 1922 жылдар аралығында
айыппұлды кеңінен қолданылғандығы жөніндегі мәліметтер3 (1 кесте).
1 кесте
Үкім шығарылғандар, %
Жазалар түрі
1918 ж 1919 ж 1920 ж 1921 ж 1922 ж
1 2 3 4 5 6
Бас бостандығынан 20 19 27 30 31
айрылғандар
Шартты сотталғандар 15 18 24 32 16
Мәжбүрлеу жұмыстары 10 10 29 19 20
Айыппұл 48 44 12 5 25
Басқа да шаралар 7 9 8 14 8
1920–1921 жылдары жазалар жүйесінде айыппұлдың үлесінің төмендеуі
мынамен түсіндіріледі, соттар осы кезеңде мәжбүрлеу жұмыстарын және шартты
соттауда көбірек тағайындады. 1922 жылдан бастап соттар қайтадан айыппұлды
көбірек қолдана бастады1.
РКФСР халық соттарының 1919–1922 жылдардағы жұмыстары негізінен
мүліктік жазалар, соның ішінде айыппұл тағайындалғандығын көрсетті2
(2кесте).
2 кесте
Жаза түрлері Үкім шығарылғандар, %
1919 ж 1920 ж 1921 ж 1922 ж
Бас бостандығынан айыру 25,2 20,4 21,8 20,5
Шартты соттау 10,8 13,6 17,2 12,5
Мәжбүрлеу жұмыстары 8,0 23,0 28,0 21,0
Мүліктік жазалар (соның ішінде 40,0 30,0 16,0 28,0
айыппұл)
Қоғамдық жұмыстар 6,0 6,0 6,0 4,0
Басқа да шаралар 10,0 7,0 11,0 14,0
1918 жылғы губерниялық төңкерістік трибуналардың, округтік және
халықтық соттарының репрессия жүргізудегі динамикасы 3 кестеде
бейнеленген3.
3 кесте
Сот органы Жаза шаралары %
Ату жазасы
Әр 100 сотталушыға үкім 1919 1920 1921 1919 ж1920 ж1920 ж1921
шығарылғандар жыл жыл жыл I I II ж I
жарты жарты жарты жарты
жылдығжылдығжылдығжылды
ы ы ы ғы
Ату жазасына - - - 14,0 11,0 7,0 5,0
Бас бостандығынан айрылу 25,2 20,4 21,8 39,7 37,2 38,5 42,9
Шартты түрде бас 10,8 13,6 17,2 10,3 24,8 35,5 35,1
бостандығынан айрылу
Еңбекпен түзеу 8,0 23,0 28,0 8,0 8,0 7,0 6,0
жұмыстарына
Мүліктік жазаларға 46,0 30,0 16,0 8,0 6,0 2,0 1,0
Қоғамдық қысым көрсетуге 6,0 6,0 6,0 8,0 3,0 2,0 4,0
Басқа да шараларға 4,0 7,0 11,0 12,0 10,0 8,0 6,0
Айыппұлды одан әрі заң жүзінде бекіту басқа да нормативті–құқықтық
актілерде көрініс тапты. 3 маусым 1919 жылғы “Қашқындықты түбегейлі жою
шаралары туралы” жұмысшы және шаруа қорғаныс Кеңесінің қаулысына сәйкес
қашқындардың отбасы, оларды жасырғаны үшін кінәлілер (7 тармақ), болыстың,
селоның, деревнияның қашқындарды жасырғаны немесе оларды ұстауға көмек
көрсетілгені үшін ( 8 тармақ) жергілікті айыппұл түріндегі жазаға тартылды.
Толықтай халық тұратын мекендердің жергілікті халқын жауаптылыққа тарту
туралы норманы бекіте отырып бірінші кеңес заңнамасы, ресей империялық
заңнамасы өткен шырғалаңға қайтадан қайтып оралды.
Қылмысты жасау барысында жазаны тағайындау мүмкіндігі, сондай–ақ
мынадай құжаттармен де көзделінді, “ сауда кітаптары туралы” Декрет, жеке
тұтыну және үй қажеттілігіне пайдаланылатын заттармен халықты қамтамасыз
ететін сауда кәсіпорындарын 5 пайыздық салықты төмендету туралы” Декретпен
және т.б–лармен қамтылып кетті1.
Кейінірек кеңестік қылмыстық заңнамадан айыппұл қосымша жаза ретінде
қарастырыла бастады. Аталған институттың ерекше дамуына 7 шілде 1918
жылғы “сауда және өндірістік кәсіпорындардың жекелеген мәмілелерге өту
тәртібі ( ережеі) туралы” СНК– нің Декреті елеулі үлес қосты2. Декретте
кәсіпорындармен мәміле жасаудың белгіленген ережесін бұзғандығы қылмыстық
жауаптылық көзделінді және түрмеде ұстаумен қатар айыппұл түрінде жаза
белгіленді. Алғаш рет қылмыстық құқықтың негізгі ережелері 1919 жылғы
“РКСФР–нің қылмыстық құқық бойынша жетекші бастамаларында жүйеленді және
жалпыланды3.“Жетекші бастамалар” халық соттарының және олардың тәжірибелік
қызметі ретінде құрылды.
“РКСФР–нің қылмыстық құқығының Жетекші бастамаларының” VI тарауында
саны елуге жеткен республика аумағында қолданылатын қылмыстық жазалардың
тізімі берілді.
Бірақ та жаза тағайындаудың кең тізімінде айыппұл түрі көзделмеді. Бұл
тізім үлгі ретінде танылады және соттар 25 бапта көрсетілмеген жазаны
соттарға қылмыстық істерді қарастыру барысында құқық берілді. Айыппұл
туралы нормалар бұрын қабылданған да, сондай–ақ жаңадан қабылданған
декреттерде де көзделді. Сонымен “Жетекші бастамалар” айыппұлды
бекітілгеніне қарамастан, оны қолдану өзінің алғашқы маңызын жоғалтады және
зерттеушілердің атап көрсетуі бойынша4, жазаның аталған түрі соттармен
кеңінен қолданып жалғаса береді.
1922 жылы мамыр айында РКФСР Қылмыстық кодексі қабылданды. Олардың
“1919 жылғы Жетекші бастамалардың” негізгі ережелері қабылданды және
дамытылды. Жаза Қылмыстық кодексте жазалар жүйесіне айыппұл жазаның дербес
түрі ретінде енгізілді. 1922 ж РКФСР Қылмыстық кодексінің 39–бабы бойынша “
айыппұл Қылмыстық Кодекстің жекелеген баптарымен белгіленген шектерде
сотталушыға сотпен жүктелген ақшалай жаза”5.
РКФСР Қылмыстық Кодексінің 39– бабына заңшығарушы айыппұл мөлшерін
көрсетеді, бірақ та Ерекше бөлімнің жекелеген баптарында айыппұлдың белгілі
бір сомасы әлденеше рет көрсетілді. Қылмсытық Кодекстің 39–бабының
ескертуінде, айыппұлды төлеуі үшін сотпен тағайындалған айыппұлды
есептеуде курс бойынша алтын рубльдер кеңестік ақша белгілерімен
ауыстырылып төленеді делінді.
1922 жылғы Қылмыстық Кодексте айыппұлды есептеудің біріңғай жүйесі
болмады, Ерекше бөлімнің баптарының санкцияларындағы оның мөлшері әртүрлі
болып белгіленді: “1000 рублейден төмен емес алтынмен”, “ пайданы өз
бетімен оның пайдаланғаны үшін үш есе мөлшерде айыппұл”, “100 рублейден
төмен емес алтынмен”, сонымен бірге мөлшерін керсетпестен жай ғана айыппұл
туралы айтылып кеткен жағдайларда болды.
Соттаушының төлем төлеуден жалтарғаны жағдайында соттың ұйғарымы
бойынша айыппұл оқшаулаусыз мәжбүрлеу жұмыстарымен алмастырылды.
1922 жылғы РКФСР Қылмыстық Кодексінің 39– бабы айыппұлды қосымша жаза
шарасы ретінде тағайындау мүмкіндігін тікелей көрсетпеді, бірақ та 50
бапта жазаның негізгі шараларына Қылмыстық Кодекстің 32 бабының “д” –“г”
тармақтарында көрсетілген, соның ішінде айыппұлда бар жазаларды, жазаның
негізгі шараларына қосуға болатындығына рұқсат етілді1.
Айыппұлды қосымша жаза ретінде қолдану мүмкіндігі Еремше бөлімнің
жекелеген баптарында да көзделінді. Мәселен, З.А. Тадевосяк мысал ретінде
РКФСР Қылмыстық Кодексінің 135– бабын келтірді, жұмысшылардан және
мемлекеттік қызметкерлерден халық комиссарлары Кеңесі белгіленген сомадан
жоғары пәтер ақыны алу, жұмысшыларды және мемлекеттік қызметшілерді тұрғын
үйден шығарып жібергені үшін соттың үкімімен алты айдан төмен емес
мәжбүрлеу жұмыстарымен айыппұлмен жазаланады делінген2.
Cонымен, айыппұл қылмыстық жаза түрі ретінде Кеңестіс мемлекеттің
алғашқы өмір сүру жылдарында елеулі орынды иеленді және тек қана бас
бостандығынан айырумен ғана бәсекеге түсті, тиісінше сол уақыттың
экономикалық саясатына жауап берді.
А.Я. Эстриннің мәліметінше, әр 100 сотталушының мүліктік жазаларға үкім
шығарылғандарды былайынша келтіреді: 1922 жылдың бірінші жартыжылдығында–
31%; 1922 жылдың екінші жартыжылдығында–33,7%; 1923 жылы–38%; 1924
жылы–49,3% құраған3.
Москва қаласында 1918 жылы барлық сотталынған адамдардың 56,9% айыппұл
жазасына тартты4. Толықтай алғанда 1923 жылы РКФСР барлық сотталушылардың
35,1% айыппұл жазасына тартылған; 1924 ж–49,8%; 1925ж–28,3%; 1926ж–30,4%5.
Сонымен, айыппұлды зерттеу мәселесіне қатысты бірінші кеңестік Қылмыстық
кодекстің маңызын бағалай отыра, 1922 жылғы Қылмыстық Кодексте алғаш рет
кеңестік қылмыстық заңнамада айыппұл жазалар жүйесіне енгізілді, айыппұлды
негізгі де және қосымша да жаза шарасы ретінде қолдану мүмкіндігі
бекітілгендігін айта кету қажет. Ерекше бөлімнің әртүрлі баптарында
айыппұлдың шектері белгіленді. Мұның барлығы бұрынғы заңнамамен салыстыра
қарағанда айыппұлдың салыстырмалы түрде толық регламенттелгендігін
көрсетеді.
Саяси жағдайдың өзгеруіне, Кеңестер Одағының құрылуына, 1924 жылы “КСРО
Одағы және одақтас республикалар қылмыстық заңнамасының жетекші
бастамаларының” қабылдануына байланысты РКФСР жаңа қылмыстық кодексін
қабылдау қажеттілігі туды.
1926 жылы РКФСР жаңа Қылмыстық кодексі қабылданды, ол зерттеліп жатқан
жаза түріне бірқатар өзгерістер енгізді. 1922 жылдан 1926 жылға дейін
жазаны жұмсарту шарасының үдерісі жүрді, және 1926 жылғы Қылмыстық
Кодекс,1922ж Қылмыстық кодекске қарғанда неғұрлым жұмсақтау шараларды
қарастырды1. (5 кесте).
5 кесте
Жаза шарасы 1922-1925жж 1926ж 1926ж
ҚК–те қандай ҚК–тің ҚК–тің
түрде жобасында жобасын-да
қолданыл=ғандығы
1 2 3 4
Ату жазасы немесе бас бостандығынан7,6 3,4 3,4
айыру
6 айдан кем емес, 1 жылдан кем емес33,1 6,9 6,8
мерзімге бас бостандығынан айыру
Белгілі бір мерзімге дейін бас 15,2 51,0 38,4
бостандығынан айыру
Белгілі бір мерзімнен төмен емес 6,2 - -
мерзімге бас бостандығынан айыру,
мәжбүрлеу жұмыстарымен және т.б.
алмастырылуы мүмкін
Белгілі бір мерзімге дейін бас 11,4 19 16,5
бостандығынан айыру, мәжбүрлеу
жұмыстарымен және т.б. алмастырылуы
мүмкін
Мәжбүрлеу жұмыстары немесе айыппұл 19,4 13,3 28,6
немесе тек қана мүліктік жазалар
Әкімшілік немесе тәртіптік жаза 7,1 6,4 6,3
Барлығы 100 100 100
1926 жылғы РКФСР ҚК–нің 42–бабында айыппұл деп–“осы кодекстің жекелеген
баптарымен белгіленген шекте сотпен жүктелетін ақшалай жаза, қосымша жаза
шарасы ретінде қолданылуы барысында соттың қарауына ұсынылады. Барлық
жағдайларда айыппұл сотталушының мүміктік жағдайына байланысты жүктеледі”2.
Сонымен 1922ж ҚК–ке қарағанда айыппұл қосымша жаза шарасы ретінде
қолданылуы мүмкін деген ереже айыппұлдың ұғымын беру барысында жаңа
Қылмыстық Қодекстің Жалпы бөлімінің мазмұнында көрініс тапты. Айыппұл заң
белгілеген қылмыс үшін негізгі жаза айыппұлға қарағанда ауырлау
жағдайлардан басқа кез келген қылмысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz