Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу
КІРІСПЕ
І Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi
1.1 Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының негізгі жолдары
1.2 Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы
1.3 Ортақ меншік құқығының ұғымы мен түрлерi
ІІ
Қазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
2.1 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері
2.2 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі
2.3 Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері, жекешелендірудің кезендері
ІІІ Меншік құқығын қорғау және оны иелену
3.1 Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы
3.2 Меншік құқығын қорғаудың заттай құқықтық әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН
НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ
І Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi
1.1 Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының негізгі жолдары
1.2 Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы
1.3 Ортақ меншік құқығының ұғымы мен түрлерi
ІІ
Қазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
2.1 Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері
2.2 Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі
2.3 Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері, жекешелендірудің кезендері
ІІІ Меншік құқығын қорғау және оны иелену
3.1 Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы
3.2 Меншік құқығын қорғаудың заттай құқықтық әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН
НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ
Меншiк қай қоғамның да сан қырлы өзектi мәселесi болып келдi. Сондықтан да меншiк құқығын құқық институты ретiнде қараған кезде оны меншiктен шығатын экономикалық категория деп түсiнуi керек.
Меншiк дегенiмiздiң өзi – затты иелену, меншiктену екен, оның өзi заттың пайдалы қасиеттерiне орай жүзеге асады, демек, оны меншiктенген соң өндiрiс барысында пайдаланып, оған билiк етiледi. Меншік құқығы материалдық игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық институтын құрайды.
Меншік құқығы институты қоғамда негізгі үш функцияны орындайды:
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгісі бір тұлғаларға тиістілігін белгілейді. Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті мүлікке ие болу, пайдалану, билік ету құқықтарын бекітеді. Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының субъективтік мазмұны - өкілеттелінген тұлғаның мүмкіндігі болып табылады. Субъективтік меншік құқығы меншік иесіне өз еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға, кепілдікке беруге құқығы бар.
Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу, пайдалану және билік ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде қамтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл алу тағы басқа өзге де нысандарда болуы мүмкін. Бұл құқықтар тек мүлікке ие болған жағдайда ғана жүзеге асады. Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заң мен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық айтылған құқықтардың ішінде негізгісі болып оның бар болуы меншік иесін басқа титулдық иеліктерден ерекшелендіреді. Меншік иесінің үш құқығы, заңның тарихи дамуынан туындап отырған заңды құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің құқықтарында ғана емес, сондай-ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мұнда жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің құқығынан шектеулі болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығы жалдап алушыға мүлікке қожалық етуге мүмкіндік беруінде.
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды. Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруашылығында өз еркінше пайдалану
мүмкіндігі болмаған. Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне тиістілі мұлікке ие болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы заңдарда меншік құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі уақытта меншік иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс- әрекетте пайдалана алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі заңдылық ерекшелігін қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін, мазмұнының кеңдігін көрсетеді.
Меншiк дегенiмiздiң өзi – затты иелену, меншiктену екен, оның өзi заттың пайдалы қасиеттерiне орай жүзеге асады, демек, оны меншiктенген соң өндiрiс барысында пайдаланып, оған билiк етiледi. Меншік құқығы материалдық игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық институтын құрайды.
Меншік құқығы институты қоғамда негізгі үш функцияны орындайды:
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгісі бір тұлғаларға тиістілігін белгілейді. Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік иесінің өзіне тиісті мүлікке ие болу, пайдалану, билік ету құқықтарын бекітеді. Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын қорғайтын құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының субъективтік мазмұны - өкілеттелінген тұлғаның мүмкіндігі болып табылады. Субъективтік меншік құқығы меншік иесіне өз еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға, кепілдікке беруге құқығы бар.
Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу, пайдалану және билік ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде қамтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл алу тағы басқа өзге де нысандарда болуы мүмкін. Бұл құқықтар тек мүлікке ие болған жағдайда ғана жүзеге асады. Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заң мен қамтамасыз етілуі. Бұл құқық айтылған құқықтардың ішінде негізгісі болып оның бар болуы меншік иесін басқа титулдық иеліктерден ерекшелендіреді. Меншік иесінің үш құқығы, заңның тарихи дамуынан туындап отырған заңды құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің құқықтарында ғана емес, сондай-ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мұнда жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің құқығынан шектеулі болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығы жалдап алушыға мүлікке қожалық етуге мүмкіндік беруінде.
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды. Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруашылығында өз еркінше пайдалану
мүмкіндігі болмаған. Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне тиістілі мұлікке ие болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы заңдарда меншік құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі уақытта меншік иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс- әрекетте пайдалана алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі заңдылық ерекшелігін қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін, мазмұнының кеңдігін көрсетеді.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi. Жалпы бөлiм. 1994 жылы 27 желтоқсан. №408-1-Алматы: Юрист,-2006 ж.
2. Суханов Е.А. Лекции оправе собственности. М.: Юридическая литература. 1991.-465с.
3. Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. //Журнал «Ақиқат». 1993.-76 б.
4. Райханов Н. Қазақстанның экономикалық жолы. //Егеменді Қазақстан. 1993.- 97б.
5. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности. Алматы: Казахстан, 1994. -127 с.
6. Диденко А.Г. Гражданский кодекс РК – толкование и комментирование. Общая часть. Алматы: Юрист. 1996. -131с.
7. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 100-бет.
8. Сулейменов М.К. Комментарий к Закону РК “О праве собственности”, Бизнес и права в Казахстане. Алматы: «Жеті Жарғы». 1993.-13с.
9. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. І-том. Алматы: «Жеті жарғы». 2001.-25б.
10. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. «Азаматтық құқық» Жалпы бөлім. КазГЗУ, 2000.-47б.
11. Қазақстан Республикасы «Жекешелендіру туралы» Заңы 09 желтоқсан 1995 жыл. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.12.1995
12. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту 1996-1998 жылдарға арналған бағдарламасы 1996 жыл ақпан. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.02.1996.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз -Алматы: «Жеты Жарғы»,-2007ж.
14. Ерали Ә, Жер меншiгiнiң құқықтық негiздерi. – Алматы: Юрист. 1996.-18б.
15. Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992.-15б.
16. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право. – Москва. 1997-32с.
17. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С. Гражданское право РК – Т.2. Алматы: «Жеті жарғы». 1998.- 438б.
18. Төлеуғалиев Ғ. “ҚР Азаматтық құқығы”. Алматы: «Жеті Жарғы» 1-том, 2001.-278б.
19. Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылым – Алматы: «Жеті Жарғы» 2003.-103б.
20. Толстой Ю. Н. Социалистическая собственность и оперативное управление.
21. Стамкулов Ә.С. Бектурғанов.Ә. «Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi» //Ақиқат журналы №6 1995.
22. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім. І том. Алматы: Заң әдебиеті, 2003.-35б.
2. Суханов Е.А. Лекции оправе собственности. М.: Юридическая литература. 1991.-465с.
3. Молдабеков Ж. Тәуелсіздік тірегі неде. //Журнал «Ақиқат». 1993.-76 б.
4. Райханов Н. Қазақстанның экономикалық жолы. //Егеменді Қазақстан. 1993.- 97б.
5. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности. Алматы: Казахстан, 1994. -127 с.
6. Диденко А.Г. Гражданский кодекс РК – толкование и комментирование. Общая часть. Алматы: Юрист. 1996. -131с.
7. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 1975, 100-бет.
8. Сулейменов М.К. Комментарий к Закону РК “О праве собственности”, Бизнес и права в Казахстане. Алматы: «Жеті Жарғы». 1993.-13с.
9. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. І-том. Алматы: «Жеті жарғы». 2001.-25б.
10. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. «Азаматтық құқық» Жалпы бөлім. КазГЗУ, 2000.-47б.
11. Қазақстан Республикасы «Жекешелендіру туралы» Заңы 09 желтоқсан 1995 жыл. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.12.1995
12. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншікті жекешелендіру мен құрылымын өзгерту 1996-1998 жылдарға арналған бағдарламасы 1996 жыл ақпан. // Егемен Қазақстан № 89-1; 12.02.1996.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жыл 30 тамыз -Алматы: «Жеты Жарғы»,-2007ж.
14. Ерали Ә, Жер меншiгiнiң құқықтық негiздерi. – Алматы: Юрист. 1996.-18б.
15. Витрянский В.В., Суханов Е.А. Защита права собственности. В книге «Защита права собственности». – М., 1992.-15б.
16. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право. – Москва. 1997-32с.
17. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С. Гражданское право РК – Т.2. Алматы: «Жеті жарғы». 1998.- 438б.
18. Төлеуғалиев Ғ. “ҚР Азаматтық құқығы”. Алматы: «Жеті Жарғы» 1-том, 2001.-278б.
19. Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. 1 том. 2-басылым – Алматы: «Жеті Жарғы» 2003.-103б.
20. Толстой Ю. Н. Социалистическая собственность и оперативное управление.
21. Стамкулов Ә.С. Бектурғанов.Ә. «Жерге меншiк құқығының кейбiр мәселелерi» //Ақиқат журналы №6 1995.
22. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім. І том. Алматы: Заң әдебиеті, 2003.-35б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТI
АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу
Орындаған 4 курс студенті __________________
Ғылыми жетекші __________________
аға оқытушы
Норма бақылаушы __________________
рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.к., доцент
АЛМАТЫ, 2009
КІРІСПЕ 3
І Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi
1.1Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының
негізгі жолдары 5
1.2Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы 15
1.3Ортақ меншік құқығының ұғымы мен түрлерi 24
ІІ Қазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
2.1Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 29
2.2Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі 36
2.3Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы
және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері,
жекешелендірудің кезендері 41
ІІІМеншік құқығын қорғау және оны иелену
3.1Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы 51
3.2Меншік құқығын қорғаудың заттай құқықтық әдістері 59
ҚОРЫТЫНДЫ 70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН
НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ 71
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Меншiк қай қоғамның да сан қырлы өзектi мәселесi болып келдi. Сондықтан
да меншiк құқығын құқық институты ретiнде қараған кезде оны меншiктен
шығатын экономикалық категория деп түсiнуi керек.
Меншiк дегенiмiздiң өзi – затты иелену, меншiктену екен, оның өзi
заттың пайдалы қасиеттерiне орай жүзеге асады, демек, оны меншiктенген соң
өндiрiс барысында пайдаланып, оған билiк етiледi. Меншік құқығы материалдық
игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы
құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын
құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық институтын құрайды.
Меншік құқығы институты қоғамда негізгі үш функцияны орындайды:
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгісі бір тұлғаларға
тиістілігін белгілейді. Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік
иесінің өзіне тиісті мүлікке ие болу, пайдалану, билік ету құқықтарын
бекітеді. Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын
қорғайтын құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының субъективтік мазмұны - өкілеттелінген тұлғаның
мүмкіндігі болып табылады. Субъективтік меншік құқығы меншік иесіне өз
еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет
үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға,
кепілдікке беруге құқығы бар.
Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу, пайдалану және билік
ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде
қамтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда,
кіріс, өсім, жеміс, төл алу тағы басқа өзге де нысандарда болуы мүмкін.
Бұл құқықтар тек мүлікке ие болған жағдайда ғана жүзеге асады. Билік ету
құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заң мен
қамтамасыз етілуі. Бұл құқық айтылған құқықтардың ішінде негізгісі болып
оның бар болуы меншік иесін басқа титулдық иеліктерден ерекшелендіреді.
Меншік иесінің үш құқығы, заңның тарихи дамуынан туындап отырған заңды
құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің
құқықтарында ғана емес, сондай-ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мұнда
жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің құқығынан шектеулі
болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығы жалдап алушыға мүлікке
қожалық етуге мүмкіндік беруінде.
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген
тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды.
Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы
сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында
өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруашылығында өз еркінше пайдалану
мүмкіндігі болмаған. Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне
тиістілі мұлікке ие болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы
заңдарда меншік құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі
уақытта меншік иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс-
әрекетте пайдалана алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі
заңдылық ерекшелігін қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін, мазмұнының
кеңдігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективті меншік құқығы бұл меншік
иесінің өз мүлкіне өз еркінше ие болу , пайдалану және билік ету,
заңда тиым салынбаған басқа да іс -әрекеттер жасау құқықтарын
пайдаланып,яғни өз мүлкіне толық қожалық ету деп түсінуге болады.
Дипломдық бітіру жұмысы ІІІ тараудан, әр тарау бірнеше тармақтардан
тұрады. Кіріспе бөлімде меншік белгілері, функциялары көрсетіледі. I.
Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi деген
бірінші тарауда Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда
болуының негізгі жолдары және Мемлекеттік меншiк құқығының объектiлерi және
оның мазмұны қарастырылады. II. Азаматтардың жеке меншік құқығы деген
негізгі тарауда Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге
асырылуы және Ортақ меншік құқығының ұғымымен түрлерi анықталса, III.
Меншік құқығын қорғау және оны иелену атты тарауда Меншік құқығын қорғаудың
азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы мен Меншік құқығын қорғаудың заттай
құқықтық әдістері ашылады.
I АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША МЕНШIК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРI
1.1 Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының
негізгі жолдары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында: Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады, - деп жазылған.
Азаматтық кодекс меншiктiң екi нысанда – жеке және мемлекеттiк
екендiгiн тәртiптейдi. [1] Сонымен, меншiкке субъектiлер: мемлекет,
әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Азаматтық кодексiне сәйкес мемлекеттік меншік республикалық және
коммуналдық меншік түрінде көрінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына
сәйкес мемелекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен тұрады.
Респуликалық бюджет қаражаты, алтын, валюта қоры мен алмас қоры, тек
қана мемлекеттік меншік объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қазынасын құрайды.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Мемлекеттік меншіктегі мемлекеттік заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу
немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін.
Ал, жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі басқа да
табиғи ресірстар тек қана мемлекеттік республикалық меншікте болады.
Мемлекеттік меншік – экономикалық категория ретінде мүліктің халыққа
тиістілігін білдіреді. Осы көзқарастан мемлекеттік меншік құқығы объективті
мазмұны, ол, материалдық игіліктердің халыққа тиістілігін бекітуші және
қорғаушы құқық нормаларының жинағы.
Сонымен бірге мемлекеттік мүлікке ие болу, пайдалану және жойылу
жолдары.
Мемлекеттік меншік құқығының субъективті мазмұны – меншік иесінің заңда
көрсетілген құқықтарынан тұрады да, осы тұрғыда басқа меншік иелену
құқықтарынан ерекшеленбейді. Мұнда мемлекеттік меншік қатынастары меншіктің
басқа түрлері меншік қатынастарынан ерекшеленеді.
Оның көріністері:
Біріншіден, мемлекеттік меншікке кез-келген мүлік жатуы мүмкін, сонымен
қатар айналымнан алынған немес айналымға шектелінген мүлік.
Екіншіден, мүлікті өз меншігіне алу жолдарын тек қана соны қолдануы
мүмкін (мысалы, алымдарды және салықтарды жинау).
Үшіншіден, саяси егеменді мемлекет ретінде құқықтық актілерді шығару
жолдары арқылы меншік иесінің құқықтарын және оны іске асыру жолдарын
белгілейді.
Мемлекеттік меншік құқығында кез-келген мүліктің болуы және заңда
көрсетілген жолдары мен алуға және белгіленген шектерде пайдалануға құқығы
бар.
Мемлекеттік меншіктің ерекше сипаты, мемлекеттің – саяси егемендігінің
белгісі. Сондықтан, құқықтың басқа субъектілерімен бір деңгейде болуы
мүмкін.
Меншік туралы заң мазмұны бойынша өкілетті органдар халық атынан
мемлекеттік меншік құқығының субъектісі болып табылады да, олар тек қана
мемлекеттік мүлікті басқарады және билік етеді. Бұл мемлекеттік органдар
мемлекеттік мүлікті шаруашылықта пайдалну үшін және азаматтық айналымда
мемлекет атынан іс жүргізетін арнайы құрылған мемлекеттік органдар.
Негізінен қазына институттары қайтадан құрылып мемлекет шаруашылығын
жүргізіп азаматтық құқық қатынастарында мемлекеттің толық праволы өкілі
болып отыр.
Қазына немесе мемлекеттік мүлік ведомстволары құқық қатнастарының
субъектісі бола отырып, басқа меншік иелерімен бір деңгейде тұрады. [2]
Сондықтан, мемлекеттің товар айналымына қатысуы басқа меншік иелерімен бір
деңгейде тұрады да теңдік принципі бұзылмайды. Бұл органдарға мемлекеттік
игілікті басқару жөніндегі комитеттер жатады. Ал, мемлекеттік мүлік
жөніндегі қорлар коммерциялық заңды тұлғалар үлестерін иемденіп солардың
құрылтайшылары және қатысушылары болып табылады. [3]
Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі комитет жекешелендіруге жататын
объектілерді белгілейді, ал мемлекеттік мүлік қорлары оларды сатушылар
ретінде көрінеді, ал сатылмай қалған акцияларды иемденіп акционерлер
жиналысында акционерінің міндетін атқарады. Сонымен бірге акциясының
бағасының төмендеу нәтижесінен шыққан шығындарды өтейді.
Кейбір жағдайларға мемлкеттің мүддесін меншік иесі ретінде қаржы
министерствосының органдары қаржы бөлімдері, басқармалары, немесе
мемлекеттің басқару органдарын арнайы міндеттелген органдары құрайды.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілері шектелмеген – себебі,
мемлекеттің меншігінде кез –келген мүліктік болуы мүмкін. Бұл жағдай
мемлекеттік меншіктің, меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан,
мемлекеттік меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан, мемлекеттік
құқығының объектілері әр түрлі.
Солардың ішінде негізгі объектілер болып – мемлекеттік өкімет
органдарының және мемлекеттік басқару органдарының мүліктері, бюджет
қаражаттары, кәсіпорын, халық шаруашылық комплекстері және басқа да
әлеуметтік мәдени саласының объектілері, мемлекеттік банкілер, сақтандыру
қорлары, мәдени тарихи байлықтар және басқа да мемлекеттік міндеттерін
атқаруға керек мүліктер жатады.
Мемлекеттің белгілі бір мүлікті өз меншігіне алуының заңдылық негізі
әртүрлі.
Шартты түрде оларды екі топқа бөлуге болады.
Біріншіден: Жалпы азаматтық тәсіл – меншік иесі тек мемлекет қана
емес, кез-келген басқа азаматтық правоның субъектілері болуы мүмкін, яғни
меншік құқығын әр түрлі келісімдер және мекемелер негізінде иемдеу.
Екіншіден: Тек қана мемлекет белгілі бір меншіктің иесі бола алады.
Мысалы: мемлекетке азаматтардың өсиеттеген мүліктері – яғни, жәй жалпы
азаматтық меншік құқығына ие болу жолы иесіз қалған мүлікті мемлекеттік
меншікке өтуі.
Үшіншіден: Меншік құқығына ие болу негіздерінің маңыздылығының бірі
алым-салықтар және міндетті төлемдер болып табылады.
Кейбір меншік иелерінен мүлкін жалпы мемлекеттің қажетін өтеуге алу
және салық өндіру барлық мемлекеттерде ұлттық меншікті жасау үшін
жүргізіледі. Сонымен бірге салықтар мемлекеттің нарықтық экономика реттеу
тәсілі болып табылады.
Тарихта мемлекеттік меншік құқығы бізде национализациялау негізінде
пайда болған, яғни арнайы заңдар негізінде жеке меншікті мемлекеттік
меншікке айналдыру.
Жеке меншік мемлекеттің меншігіне төлемсіз экспропарция негізінде
(тартып алу) немесе бұрынғы меншік иелеріне белгілі бір төлем арқылы
айналдырған.
Елімізде Совет өкіметінің құрылуы кезінде негізінен жеке меншік
иелігінен мемлекеттің меншігіне қайтарылусыз алу формасы қолданылған.
Себебі, бұл форма революциялық кезеңнің әлеуметтік экономикалық талабы
болды. Қазіргі уақытта меншік құқығын мемлекеттің шешімімен жоғалтып алу
тек қана заңда көрсетілген жағдайларда меншік иесіне тартқан зиянын толық
қайтару арқылы жүргізіледі.
Жеке меншікті мемлекет меншігіне айналдыру (национализация)
реквизациялаудан және конфискациялау, конфискациямен ерекшеленеді. [4]
Реквизация және конфискациялау бұл да мемлекеттің меншігіне кейбір
меншік иелерінің мүлкін алу жолдарының бірі.
Реквизациялау – дүлей апаттар, авариялар жұқпалы аурулар, індеттер және
төтенше сипаттағы өзге де жағдайлар болған ретте мүлік қоғам мүддесі үшін
мемлекеттік өкімет және басқару органдарының шешімі бойынша заң
құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайларда меншік иесінен оған
мүліктің құны төлене отырып алып қойылуы мүмкін (реквизиция).
Меншік иесіне реквизицияланған мүліктің құны өтелген бағаны оның сот
тәртібімен даулауына болады.
Мүлкі реквизицияланған адам реквизиция жүргізуге байланысты жағдайлар
тоқтатылған кезде сақталған мүлікті қайтарып беруді сот арқылы талап етуге
құқылы. Конфискациялау – заң құжаттарында көзделген реттерде мүлік меншік
иесінен жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін санкция
түрінде сот тәртібімен тегін алынуы мүмкін.
Мемлекеттің меншігінен иесіз қалған мүлік, зат өтеді.
Иесіз зат меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз зат не меншік
иесі оның меншік құқынан бас тартқан зат иесіз болып табылады.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті атқарушы
органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуде жүзеге
асыратын есепке алады. Коммуналдық меншікті басқаруға Уәкілдік берілген
орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен бастап бір жыл
өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану туралы талап
қойып сотқа жүгіне алады. Коммуналдық меншікке түскені сот шешімі бойынша
танылмаған иесіз қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің
иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену
көнелігіне сәйкес меншікке алынуы мүмкін.
Иесіз заттарды арнайы жағдайлары болып олжаның, көмбенің, қараусыз
жануарлар табылуы есептелінеді.
Жоғалған затты тауып алушы туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың
меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың
біреуіне дереу хабарлауға және табылған затты оған қайтаруға міндетті.
Егер табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі немесе оның тұрған
жері белгісіз болса затты тауып алушы олжа туралы милияцияға немесе
жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті.
Егер олжа туралы милицияға немесе жергілікті атқару органына
мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуға заңды
құқығы бар адам анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан
адамға немесе милицияға не жергілікті атқару органына мәлімдемесе затты
тауып алушы оған меншік құқығын алады. Егер затты тауып алушы тапқан затын
меншігіне алудан бас тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді. Қараусыз немесе
қаңғып жүрген малды және басқа да үй жануарларын немесе қолға үйретілген
жануарларды ұстап алған адам оларды меншік иесіне қайтаруға, ұстап алған
адам егер оның өзі немесе туған жері белгісіз болса, осындай жануарларды
ұстаған кезден бастап үш күннен кешіктірмей табылған жануарлар (органына
мәлім) туралы милицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге
міндетті, олар меншік иесін іздестіру шараларын қолданады.
Жануарлардың меншік иесін іздестіру кезінде жануарларды ұстаушы адам
оларды өзінің бағуында және пайдалануында қалдыруы, не – ол бағу мен
пайдалану үшін қажетті жағдайы бар басқа адамға тапсыруы мүмкін. Жануарды
ұстап алған адамның өтініші бойынша оларды бағу мен пайдалану үшін қажетті
жағдайы бар адамды іздеп табуды және оларға жануарларды беруді жергілікті
атқару органы жүзеге асырады.
Егер жұмыс малы мен ірі қараны ұстап алғаны туралы мәлімдеген кезден
бастап алты ай ішінде және басқа үй жануарлары жөнінде – екі ай ішінде
олардың меншік құқығы жануарларды баққан және пайдаланған адамға көшеді.
Бұл адам бағуында болған жануарларды меншігіне алудан бас тартқан
жағдайда олар коммуналдық меншікке түседі және тиісті жергілікті атқару
органы белгілейтін тәртіп бойынша пайдаланады.
Көмбе, яғни жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік
иесін анықтау мүмкін болмайтын немесе заңдарға сәйкес оларды құқығынан
(немесе заңдарға) айырылған ақша немесе өзге де бағалы заттар.
Тарих және мәдениет ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе
табылған ретте олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуге тиіс. Бұл
орайда ондай көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын
мүлікті меншіктеуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құқының елу
процентін немесе сый-ақы алуға құқылы. Мемлекет меншігіне мемлекетке
өсиеттелген және мұрагерсіз қалған мүлік өтеді. Мемлекеттік меншіктің пайда
болу жолдарының бірі бағалы қағаздарды (облигация), вексел, чек, банк
сертификаты, коносомент, акция шығару. Заттай-ақшалай ұтыс лотореяларды
шығарып ойнату, аукциондарды өткізу болып табылады.
Мемлекеттiк меншiк құқығын объективтiк мағынада Қазақстан Республикасы
атынан мемлекетке жататын материалдық игiлiктердi бекiтетiн және қорғайтын
құқықтық нормалардың жиынтығы деп түсiну керек және де ол мемлекеттiк
мүлiктi иеленуге, пайдалануға және билiк етуге байланысты тәртiп жүйесiн
бекiтедi.
Мемлекеттiк меншiк объектiлерiне мыналар жатады: 1) қозғалмалы және
қозғалмайтын заттар; 2) ақша, шетелдiк валюта; 3) бағалы қағаздар; 4)
мiндеттемелiк және басқалай заттық құқықтар мен мiндеттер. Күрделі меншiк
иелері – мемлекет жалпылай қоғамдық ұйымдар, басқа да меншік иелері
өздеріне тиісті мүліктер негізінде шаруашылық жүргізу үшін жеке құқықты
(мүлікті) тұлғалар құрады. Шаруашылық жүргізу құқығы мүлікті мемлекеттен
меншік иесі ретінде алған және бұл мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқықтарын заң құжаттарынан белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекет заттық құқығы болып табылады.
Иелену құқығы дегеніміз мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң
жүзінде қамтамасыз ету.
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.
Шаруашылық жүргізу құқығының объектісі, егер заңдарда өзгеше
көрсетілмесе кез-келген мүлік бола алады.
Мүлікті құрылып үлгерген мемлекеттік кәсіпорынға бекіту меншік иесі
шешім қабылдаған мүлікке қатысы шаруашылық жүргізу құқығы, егер заңдарда
немесе меншік иесінің шешімінде өзгеше белгіленбесе, бұл кәсіпорында
мүлікті кәсіпорынның дербес балансына бекіткен кезде пайда болады.
Шаруашылық жүргізудегі мүлікті пайдаланудың жемістері, өнімі, кірісі,
сондай-ақ, кәсіпорын шарттар немесе өзге де негіздер бойынша алған мүлік
меншік құқығын алуға арналған заңдарда белгіленген тәртіп бойынша
кәсіпорынның шаруашылық жүргізілуіне келіп түседі.
Мүлікті шаруашылық жүргізу құқығы меншік құқығын тоқтатуға арналған
заңдарда көзделген негіздер мен тәртіп бойынша, сондай-ақ меншік иесінің
шешімімен кәсіпорыннан мүлік заңды жолмен қайтарылып алынған реттерде
тоқтатылады.
Шаруашылық жүргізудегі мүліктің меншік иесі заң құжаттарына сәйкес
кәсіпорын құру, оның қызметінің мәні мен мақсаттарына белгілеу, оны қайта
құру мен тарату мәселелерін шешеді, кәсіпорынға тиесілі мүліктің өз
мақсатында пайдалануы мен сақталуына бақылау жасауды жүзеге асырады.
Меншік иесі өзі құрған кәсіпорынның шаруашылық жүргізуіндегі мүлікті
пайдалануынан келтірілген пайданың бір бөлігін алуға құқылы.3
Қызметін шаруашылық жүргізу құқығында жүзеге асыратын мемлекеттік
кәсіпорынның меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік органының
келісімінсіз кәсіпорын кәсіпкерлік қызметтің мына түрлерін жасауға:
Біріншіден: Өзіне тиесілі үйлерді, құрылыстарды, жабдықты және
кәсіпорынның басқа да негізгі қорларын өзге адамдарға сатуға және беруге,
айырбастауға, ұзақ мерзімді (үш жылдан астам) жылға беруге, уақытша тегін
пайдалануға беруге;
Екіншіден: Филиалдар және елшілес кәсіпорындар құруға және жеке
кәсіпкерлермен бірге кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға, оларға
өзінің өндірістік және ақша капиталын салуға; [5]
Үшіншіден: Жеке кәсіпкерлерге қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бекіткен процент ставкасынан төмен процентпен
төлтіп алуға құқығы жоқ.
Оралымды басқару құқығы меншік иесінің қаражаты есебінен
қаржыландыратын мекеменің, меншік иесінің тірлік алған және өз қызметінің
мақсатына, меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң
құқықтарымен белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығын жүзеге асыратын қазыналық кәсіпорындардың заттық құқығы
болып табылады.
Оралымдағы басқарудағы мүлікті меншіктеуші заң құжаттарына сәйкес
мекеме немесе қазыналық кәсіпорын құру, оның қызметінің мәні мен
мақсаттарын белгілеу мәселелерін шешеді, мекеменің немесе қазыналық
кәсіпорынның заң жүзіндегі тағдырын, оның қызметінің мазмұнын белгілеуге
құқығы бар.
Меншік иесі мекеменің немесе қазыналық кәсіпорынның меншік иесі берген
мүлкті тиімді пайдалануы мен сақтауына бақылау жасауды жүзеге асырады.
Мекемені бірнеше меншік иесі құрған жағдайда, олардың арасындағы
қатынастар мен меншік иелерінің өз мүлкіне билік жүргізу құқықтары құрылтай
шартымен немесе сол сияқты келісіммен бекітіледі.
Мекеменің өзіне бекітіліп берілген мүлікті және оған смета бойынша
белгіленген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен иеліктен
айыруға немесе өзгеше әдістер оған билік етуге құқығы жоқ. Егер құрылтай
құжаттарына сәйкес мекемеге берілген, ондай қызметтен алынған табыстар және
сол табыстардың есебінен сатып алынған мүлік мекеменің дербес билігіне
беріледі және жеке баланста ескеріледі.
Қазыналық кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті сол мүліктің
меншік иесінің келісуімен ғана иеліктен айыруға немесе оған өзгеше әдіспен
билік етуге құқылы.
Қазыналық кәсіпорын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, өзі өндірген
өнімді дербес сатады. Қазыналық кәсіпорынның табыстарын бөлу тәртібін оның
мүлік меншіктеуші белгілейді.
Толық шаруашылық жүргізу құқығы – бұл мемлекеттік кәсіпорынның өз
алдына мүлікке ие болу, пайдалану және билік ету құқы,ы. Мемлекеттік
мүлікті басқаруға өкілеттілігі бар кәсіпорын өзіне билік етуге берілген
мүлікте үш бағытта басқарады.
Біріншіден: жаңа кәсіпорындарды құру, оның бағыттарын,
мақсаттарын белгілеу.
Екіншіден: Кәсіпорынның қайта құру немесе тарату.
Үшіншіден: Кәсіпорынға тиесілі мүліктің өз мақсатында
пайдалануы мен сақталуына бақылау жасау.
Толық шаруашылық жүргізу құқығының субъекті тек қана өндірістік
кәсіпорын болуы мүмкін. Бұл салада меншіктің кез-келген формасына
негізделген кәсіпорын немесе еншілес кәсіпорын болуы мүмкін. Толық
шаруашылық жүргізу құқығының объектісі болып, алдымен өндіріс кәсіпорын,
сосын оның мүліктік комплексі болып саналады. Кәсіпорынның мүлкі негізгі
қорлардан, айналмалы құралдардан тұрады, басқа да оның балансында тұратын
бағалы заттардан тұрады. Олардың жинағы оның жарғылық қоры болып табылады.
Кәсіпорын толық шаруашылық жүргізу құқығының субъектісі ретінде мүлікке
ие болады, пайдаланады және билік етеді. Ие болу құқығын жүргізе отырып, ең
алдымен өз балансында тұрған материалдық бағалы заттарды, негізгі
құралдарды, товарды материалдық бағалы заттарды, ақшалай заттарды және
басқа да заттарды ескереді. Ол үшін үнемі бухгалтерлік инвентаризация
жүргізіліп отырады.
Пайдалану құқығы белгілі шаруашылық және әлеуметтік мақсаттар үшін өз
қажеттілігін өтеу үшін қолданылады. Ол үшін кәсіпорын іс-әрекетін
кәсіпорынның өніміне деген сұранысқа сай жоспарлайды.
Билік ету құқығы мүлікпен жасалған әр түрлі мәмілелер формасында
қолданады. Мысалы: шығарған тауарды, тұтынушылар мен жасалынған келісімдер
негізінде еркін сату. Сондай-ақ, кірістік салықтарды төлеп болған соң
қалған бөлігі кәсіпорынның билігіне түседі де, оны не үшін пайдалану керек
екенін кәсіпорын өзі шешеді. Сөйтіп, кәсіпорын қандай қорларды қандай
мөлшерде құру керек екенін және қандай мақсаттар үшін жасау керек екенін
өзі шешеді. Негізгі және айналмалы құралдарды кімге сату керек екенін,
беруін, алмастыруын, сыйға тартуын өзі белгілейді.
Мүлікке билік ету құқықтарының негізгілерінің бірі – мүлік жарамсыз
болған жағдайда немесе моральдық ескірген кезде не жоғалған ретте, оны
(мүлікті) өз балансынан шығарып тастауға құқығы бар.
Кәсіпорын өз алдына материалдық бағалы заттарды, егер олар заңға немесе
уставында көрсетілген болса, балансынан шығарып тастай алады.
Толық шаруашылық жүргізу құқықтарымен бірге оның субъектілерінің толық
мүліктік жауапкершілігі бар.
Біріншіден: Құрылтайшы – (меншік иесі) өзі құрған құқықтар тұлға
(кәсіпорын) үшін жауап бермейді.
Екіншіден: Несие берушілер кәсіпорынның мүлкі есебінен шығындарын
өтеуге құқығы бар.
Мемлекеттің немесе басқа да кәсіпорындардың мүлігінде жұмысшылардың
жинағы (табыстары) болуы мүмкін. Бірақ, бұл үлестік меншік болып
табылмайды. Өз үлесін тек қана ақшалай эквивалентте кәсіпорындарынан кетер
кезде алады.
Мүлікке өз алдына билік ету құқығы. Ол заңның белгісі шегінде
мемлекеттік немесе басқа мүліктің белгілі бір түрлеріне еркін ие болады,
пайдаланады, билік етеді.
Сөйтіп мемлекет мүлкі есебінен алынған кіріс осы ұйымда меншігінің
объектісі болмаса да, олардың өз алдында құқықтық реттеу тәртібі болуы
керек, ол тәртіп алынған пайданы (кірісті) кең пайдалануға мүмкіншілік
беруі керек.
Бұл құқықтық субъектілер - құқықтық тұлға болады.Мысалы, мекемелер, іс-
әрекеті ұқсас қоғамдық ұйымдар мекемелер, сондай-ақ ғылыми оқу орындары,
ақылы қызмет көрсететін мәдени ағарту ұйымдары.
Ендеше, айтылып жатқан құқықтың объектісі болып, мекемелердің
мүліктерінің белгілі бір түрлері ғана, өзінше шаруашылық іс-әрекетпен
табылған пайдасы табылады.
Өздігінше билік ету құқығы өзіне ішіне үштік құқығын алып, бөтен
мүлікпен шаруашылық ету қатынастарын реттейді.
Оралымды басқару құқығы негізгі және меншік иесінің қаражаты есебінен
қаржыландыратын мекеменің меншік иесінен мүлік алған және өз қызметінің
мақсатында, меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына сәйкес
заң құжаттарымен белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығын жүзегеасыратын қазыналық кәсіпорындардың заттық құқығы
болып табылады. [2]
Оралымды басқару құқығы негізгі және айналымды құралдар болып
табылады. Сонымен қатар бұл құқықтың объектілеріне мекемелерге бюджеттен
бөлінген ақшалай заттар жатады. Ақшалай зат, жоғары тұрған органдар немесе
меншік иесі бекітіп берген сметамен қатаң түрде жұмсалады.
Сметада көрсетілген құралдарға мекеме материалдары және айналымды
құралдарды сатып алады, ол негізгі құралдар, бюджеттен ерекше бөлінген
ассигнованияларға алынады.
Бюджеттен ассигнования әдейі осы мақсаттар үшін бөлінеді. Мекеме өзіне
бекітіліп берілген мүлікті басқа біреуге сатуға (отчуждать) құқығы жоқ.
Осы деңгейден оралымды басқару құқығының шегі көрініп тұр. Бұл құқықтың
субъектісі өзіне бекітіліп берілген үштік (триада) өкілеттігін өз еркінше
қолдана алмай, тек қана заңда шектелген шеңберде ғанақолдана алады. Бұл
өкілеттілік,
Біріншіден – құқықтылық тұлғаның жарғысында көрсетілген іс-әрекеттің
мақсаттарымен;
Екіншіден – меншік иесінің тапсырмаларымен (оның негізгі формасы –
шығын сметасын бекіту);
Үшіншіден, мекеменің белгілі бір қатаң түрде құрылатын және жұмсалатын
мүлігін немесе мүліктің қорларын құрумен анықталады.
Мекеменің кірісі заттай құқықтың ерекше объектісі болып табылады.
Мекеме өзінде бар мүлікке әр түрлі екі заттай құқығы бар:
Біріншіден, оралымды басқару құқығы.
Екіншіден, өз алдына иелік ету құқығы.
Заңда көрсетілген кейбір жағдайларға меншік иесінің мүлкін пайдалану
шектелуі мүмкін. Мысалы: сервитуттық құқықтар. Заттай құқықтың шектелуінің
себебі, затқа деген ие болу, пайдалану, билік ету объектілігі толық
пайдаланбайды да, тек қана олардың кейбіреуіне ғана өкілеттілігінен болады
(немесе өкілеттілігінің өзі шектеледі).
Бұл құқықтың шектелуі заңда көрсетіледі, немесе меншік иесінің еркімен
белгіленеді.
Республикалық бюджет ұғымын бюджет жүйесі туралы заң анықтайды.
Республикалық бюджет дегеніміз – мемлекеттің заңмен немесе жергілікті
өкілдік органдардың шешімдерімен бекітілетін, мемлекеттің өз функцияларын
жүзеге асыруына арналған және салықтар, алымдар, басқа міндетті төлемдер,
капиталдармен жасалған операциялар түсімімен, салық емес және заң
құжаттарында көзделген өзге түсімдерден құралған орталықтандырылған ақша
қоры.
Қазақстан Ұлттық Банкының алтын-валюта қоры қазақстан теңгесінің ішкі
және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жасалады және пайдаланылады,
ол: тазартылған алтыннан; Қазақстан Республикасындағы және шет елдердегі
Қазақстан Ұлттық Банкы есебіндегі банкнот түріндегі шетел валюталарынан,
мәнеттерлен және қаражат қалдықтарынан; шет елдердің үкіметтері немесе
халықаралық қаржы ұйымдары шығарған және кепілдік берген бағалы
қағаздардан; өтімпаздығы және сақталуы қамтамасыз етілген, шетел
валютасында ірілендірілген басқа сыртқы активтерден тұрады.
Ұлттық Банк алтын-валюта активтерінің құрылымы мен оларды орналастыру
тәртібін анықтайды. Алтын-валюта активтерін Қазақстан Республикасы
резиденттері мен резидент еместерінің несие (қарыз) беру және кепілдіктер
беру немесе басқа міндеттемелер формасында пайдалануына, Ұлттық Банк туралы
Заңда көзделген жағдайлардан басқа реттерде, жол берілмейді. Алтын-валют
активтерінің құрылымын ұлғайтуды және өзгертуді Ұлттық Банк жүргізеді.
Қазақстан Республикасының коммуналдық меншігі жергілікті қазынадан
және заң актілеріне сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіп берілген
мүліктен тұрады. Жергілікті бюджеттің қаражаты және мемлекеттік заңды
тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті
қазынаны құрайды.
Мемлекет қатысқан мәміленің объектісі – қазына мүлкі, тек ғана
мемлекет меншігінде болатын объектілер және оның мүліктік құқықтарымен
байланысты мүліктік емес құқықтары, сондай-ақ жекешелендіру кещінде
мемлекет өзі немесе құқық берілген мемлекеттік орган арқылы кәсіпорынды
түгелдей, акциялардың мемлекеттік пакетін немесе таратылған кәсіпорын
мүлкін сатушы болады.
Қазақстан заңнамасы айрықша меншік ұғымын сақтауда. Мысалы,
Конституцияның 6-бабының 3-тармағына сәйкес жер және оның қойнауы, су
көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
мемлекет меншігінде болады. АК-ның 193 бабы оны сөзбе-сөз қайталайды. Бұл
баптың мазмұнына үңілсек, табиғи ресурстар, жалпы ереже бойынша, азаматтар
мен заңды тұлғалардың меншігіне берілуі мүмкін емес. Бірақ, айрықша
мемлекеттік меншік, әдетте, бұл нысандарды жеке адамдарға басқа құқықтық
негіздерде беруді жоққа шығармайды.
Конституцияның 6-бабының 3-тармағы жердің заңда белгіленген
негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болуы мүмкін екендігін
бекітті. Ондай заң Жер кодексі болып табылады. Жер кодексінің 23-бабына
сәйкес азаматтардың жеке меншігінде шаруа (фермер) қожалығын, жеке қосалқы
шаруашылық жүргізу, ағаш отырғызу, бау-бақша, тұрғын-үй және саяжай тұрғызу
үшін жерлер, сондай-ақ құрылыс салу үшін берілген (берілетін) немесе
өндірістік және өндірістік емес, оның ішіне тұрғын үйлер, олардың кешендері
тұрғызылып қойған жерлер, ол ғимараттарға (құрылыстарға) қызмет көрсету
үшін қажетті жерлер болады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке меншігінде тауарлық ауыл
шаруашылығы өндірісін жүргізу, ағаш отырғызу үшін берілген (берілетін)
жерлер, сондай-ақ құрылыс салу үшін берілген немесе өндірістік және
өнідірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер, олардың кешендері тұрғызылып
қойған жерлер, ғимараттарға қызмет көрсету үшін қажетті жерлер болуы
мүмкін.
Мынадай жер учаскелерінің жеке меншікте болуы мүмкін емес:
1) қорғаныс және мемлекеттік қауіпсіздік, қорғаныс өнеркәсібі үшін
қажетті; Мемлекеттік шекараны күзету және қорғау үшін инженерлік-техникалық
құрылыстар, коммуникациялар тұрғызылған; кеден орналасқан.
2) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар.
3) орман және су қорлары.
4) магистралдық темір жол тараптары мен ортақ пайдаланылатын
автомобиль жолдары орналасқан.
5) елді мекендердегі ортақ пайдаланылатын аумақтар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 3-тармағына сәйкес
жер қойнауы, оның ішінде пайдалы қазбалар, мемлекет меншігінде болады.
Оларды барлап өндіру құқығы кәсіпкерге-жер қойнауын пайдаланушыға берілуі
мүмкін. Жер қойнауын пайдалануышының пайдалы қазбаларға меншік құқығы
барланған пайдалы қазбалар минералдық шикізатқа немесе техногендік
минералдық түзілімдерге айналған кезден бастап туындайды.
1.2 Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы
Қазақстан Республика Конституциясының 26-бабы мен Азаматтық кодекстiң
191-бабына сәйкес азаматтардың меншiк құқығы азаматтардың жеке меншiгi
түрiнде көрiнедi. Жеке меншiк – жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардың
меншiгi.
Азаматтардың меншiк құқығының пайда болу жағдайына байланысты иеленудiң
– жеке және ұжымдық түрлерi болады. Ал оның жеке түрi екi жолмен жүзеге
асады: а) пайда түсiрудi көздемей және рухани қажеттiлiктi қанағаттандыру
үшiн болатын экономикалық қызметтiң меншiк түрi; ә) пайда түсiруге
бағытталған жеке меншiк. Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес
заңды тұлғалармен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді.
Қоғамдық меншік, соның ішінде діни бірлестіктер меншігі жеке меншіктің
ерекше түрі болып көрінеді.
Заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола
алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез-келген мүлік жеке меншікте
болуы мүмкін.
Жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді.
Азаматтардың меншік құқығы - өз алдына құқықтық институт болып
материалдық игіліктің бір адамға тән екендігін бекітеді. [2]
Нарықтық экономика жағдайында жеке даралық және коллективтік
кәсіпкерліктің өсуі уақытында азаматтардың тұтыну объектілеріне меншіктің
құқығы азаматтар құқығының негізгі құқықтық институты болып қалады да
азаматтардың негізгі тобына материалдық игіліктің тиістілігін белгілейді.
Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес Қазақстан азаматтары меншігінде
– жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлерғ саяжай, бақша үйлері, гараждар,
үй шаруашылық заттары, акциялар, облигациялар, басқа да бағалы қағаздар
жалпы информация құралдары, кәсіпорын, өндірістің сауда-саттық, басқа да
кәсіпқойлық саласындағы мүліктік комплекстер, ғимараттар, құрылыстар, көлік
құралдары, басқада өндіріс құралдары, өндіріс тұтыну әлеуметтік мәдени
мүліктері жатады. Кейбір мүліктер заңда тура көрсетілген жағдайда
мемлекеттің қоғамның қауіпсіздігі мақсатында азаматтардың меншігінде
болмауы мүмкін.
Кез-келген азамат өзіне тиісті мүлік кәсіпкерлікпен айналысу үшін және
заңмен шектетелмеген іс-әрекет жасауға пайдалана алады. Сондықтан өз мүлкін
қолданып өз еңбегінен тыс пайда кқру терминінің мазмұны мен күші табылды.
Өз мүлкі негізінде кез-келген заңмен шектелмеген мәмілелерге отырып, пайда
көруге болады. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген заңдар азаматтардың
меншік құқығының объектілерін кеңейтті. Заңда тиым салынбаған малдар арқылы
мүліктің саны мен бағасын көбейтем десе де тиым салынбайды.
Мысалы: азаматтардың меншігінде болған үйлердің, саяжайдың, басқа да
құрылыстарға көмектің, малдың тағы басқа саны шектелінбейді. Азаматтардың
меншік құқығының пайда болуы негіздерінің ерекше түрлерінің бірі. Тұтыну
кооперативтеріне пайдалануға берілген пәтер, саяжай, гараж және басқа да
құрылыстарға пайын толық төлеп өз меншігіне айналдыру. Бұл жағдай
кооперативтік меншік құқығының күшін жойып объекті азаматтардың меншік
құқығына айналдырады. Осының бәрі азаматтардың меншік құқығының
объектілерінің шеңберін көбейтеді. Оның бір куәсі – азаматтардың меншік
құқығына бағалы қағаздардың пайда болуы (акциялар, облигациялар, жинақ
сертификаттар, т.б.). сонымен қатар, тек қана кәсіпқой кәсіпкерлердің ғана
емес, көп азаматтардың коммерциялық қатынастарда мүмкіндіктерін кеңейтті.
Азаматтардың меншіктерінің пайда болуы жолдарының бірі- өндіріс
кәсіпорындарына және салымдарын салу нәтижесінде көрген пайдалары.
Бұл жолды жан-жақты заңды түрде қолдау керек. Жеке кәсіпқойлардың
меншік құқығы азаматтардың және олардың семьяларының шаруашылық жүргізу
үшін оларға заңмен бекітіліп берілген материалдық игіліктер жіне әр-түрлі
өндіріс құралдары болып табылады.
Бұл қатынастардың ерекшелік және олардың коммерциялық, өндірістік
негізгі тұтынушылық және өндірістік қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайда
көру болып есептеледі. Заңда көрсетілген шарттар негізінде дұмысты жөндеуге
рұхсат етіледі. Бұл жағдай кәсіпқойлар меншігін және оның құқықтық
тәртібінің жеке меншік қатнастарынан ерекшеленеді. Сонымен бірге, бұл жерде
қатынастардың еңбектік түрі сақталады да, меншік иесінің өндірісте қатысуын
қажет етді. Меншік құқығының субъектілері ретінде азаматтар, олардың жан
ұясының мүшелері, басқа да еңбек шаруашылығын бірге жүргізген адамдар бола
алады. Мысалы, шаруашылық серіктестіктерде оның қатысущылары құқықтық тұлға
құқығы бар ұйым құрмай-ақ шаруашылық іс-әрекетін өз еңбегімен жүргізеді.
Жеке кәсіпорынның меншік құқығының объектісі болып тұтыну қажеттілігін
қанағаттандыратын өндіріс құралдары, өндіріс-шаруашылық комплекстері (жеке,
несие, жанұя, кәсіпорын) шаруашылық құрылыстар, машиналар, құрал –
жабдықтар, көлік құралдар, материалдар, өндіріс тауарлары, алынған
кірістер, тұрғын үйлер тағы басқа мүліктері табылады.
Кәсіпқойлық - өз атынан, өз тәуекеліне және өзінің жеке мүлкімен жауап
беретін, азаматтардың пайда көруге бағытталған іс - әрекеті.
Кәсіпкерлердің бұл ерекше белгісі, оның басқа еңбек іс-әрекеттерінен
ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік немесе басқа ұйымдардағы жолдау еңбегі.
Оның коммерциялық мінездемесі оның әс- әрекетін, азаматтардың басқа
қоғамдық саяси, мейірімділік, әлеуметтік, мәдени іс - әрекетпен шектейді.
Азаматтардың жеке және ұжымдық кәсіпкерлігі құқықтық тұлғаны құрмай-ақ
болуы мүмкін. Сондай-ақ жолдау еңбегін қолдануы да, қолданбауы да мүмкін.
Жолдау еңбегін тұрақты қолданған кезде бұл іс-әрекетті құқықтық тұлға жасау
арқылы істеуге тура келеді.
Кәсіпкерлікпен әрекет қабілеттілігі бар кез –келген азамат, шет елге
азаматтығы жоқ тұлға айналысуға құқығы бар.
Кәсіпкерліктің ерекше формасы түрінде кәсіпорн басқарушысының меншік
иесімен, немесе меншік иесінің өкілет берген органымен ерекше келісім
бойынша жүргілілетін әс-әрекетін жатқызуға болады.
Құқықтық тұлға құрмай кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар, жеке
кәсіпкерлер ретінде мемлекеттік тіркеуге жатады. Заң бойынша қазіргі
уақытта кәсіпкерлік іс-әрекет мемлекеттің қолдануына ие болып мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың олардың іс-әрекетіне заңсыз араласуын
сотта дауласуға болады.
Азамат кәсіпкер ретінде өз меншігіне мемлекет және басқа органдардың
мүлкін алуға, өз мүлкімен басқа шаруашылық субъектілерінің іс-әрекетіне
араласуына, банкте есеп-шотын ашуға, заңда белгіленген тәртіп бойынша
сыртқы экономикалық қатынастарға араласуға, валюталық операциялар жасауға,
түскен пайға еркін билік етуге, өлшемі шектелмеген кіріс алуға құқығы бар.
[6]
Сонымен бірге кәсіпкерлерге заң актілерінде бір қатар міндеттер
қаралған.
Жеке кәсіпкен өз міндеттемелеріне өз мүлкіне жауап береді.
Кәсіпкерді шамасы жоқ деп танығанда, сонымен бірге кәсіпкердің заң
талабын бірнеше рет бұзған жағдайда кәсіпкердің іс-әрекеті сот шешімімен
қысқартылады.
Еңбек қожалығы жанұялық, немесе басқа топтық өндірістің және иемденудің
ұйымдастырылған – құқықтық формасы болып табылады да қосалқы жолдау еңбегін
пайдалануға болады.
Шаруа қожалығы, азаматтардың еңбек қожалғының ерекше түрі болып
табылады. Олардың жалпы белгілері – іс-әрекеттің еңбектік түрі, сонымен
заңдарда белгіленген жағдайларда жолдау еңбегін қолдану, өндірістің тауарлы
бағыты, оны ұйымдастырудың жанұялық формасы болып табылады.
Шаруашылық қожалықтың ең бір ерекшелігінің бірі – қожалықты мемлекеттен
алған жерде жүргізу.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі бойынша шаруа қожалығының
мүлкі, олардың арасындағы шартты өзгеше белгіленбегендіктен, бірлескен
меншік құқығында оның мүшелеріне тиесілі болады.
Шаруа қожалығы мүшелігінің бірлескен меншігінде оның мүшелерінің ортақ
қаражатына шаруашылық үшін сатып алыған жер учаскесіндегі екпелер,
шаруашылық және өзгеше қора қопсы құрылыстары, мероприятиялық және басқа да
құрылыстар өнім беретін малмен күщ көлігі, құс, ауыл шаруашылық және өзге
техникамен жабдқтар, көлік құралдары, құрал-сайман және басқа мүлік болады.
Шаруа қожалығының қызметі нәтижесінде алынған жемістер, өнім және табыс
шаруа қожалығы мүшелеінің ортақ мүлкі болып табылады және олардың
арасындағы келісім бойынша пайдаланады.
Жарлық қоры құрылтайшылардың үлесіне бөлінген көммерциялық ұйым
шаруашылық серіктестік деп танылады. Өз алдына құқықтық тұлға болып
құрылтайшылардың есебінен құрылған, сондай-ақ шаруашылық серіктестік өз
қызметі нәтжесінде өндірген және алған меншік құқығы бойынша тиесілі
болады.
Шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, акционерлік қоғам нысандарында құрылуы мүмкін.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары
серіктестіктердің міндеттемелері бойынша өзіне тиісті барлық мүлкімен артық
жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп танылады. Азамат
бір ғана толық серіктестіктің қатысушысы бола алады. Құрылтай құжаттары
болып табылады, ал жарғы бір адам құрған шаруашылық серіктестік құрылтай
құжаты болып табылады.
Шаруашылық серіктестіктің, акционерлік қоғамнан басқа түрі акция
шығаруға құқылы емес.
Ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқық, соның ішінде
интеллектуалдық меншік және өзге де мүлік шауашылық серіктестіктің жарғылық
қорына салынатын салым бола алады. Шаруашылық серіктестікке қатысушының
салымын ақшалай бағалауды шаруашылық серіктестікке қатысушылар арасындағы
келісім бойынша жүргізілуге тиіс. Барлық қатысушының шаруашылық
серіктестік мүлкіндегі үлестері, егер құрылтай құжаттарында өзгеше
көзделмесе олардың жарғылық қорға салған салымдарына тең болады.
Толық серіктестіктің жарғылық қорының мөлшерін оның құрылтайшылары
белгілейді, бірақ ол заң құқықтарында белгіленген ең мөлшерден кем болмауы
керек, жарғылық қорын азайтуға оның барлық несие берушілеріне
хабарланғаннан кейін жол беріледі. Бұл ретте соңғылары тиісті
міндеттемелерді мерзімінен бұрын тоқтатуды немесе орындауды және залалдың
орнын толтыруды талап етуге құқылы. Толық серіктестікке қатысушысының өз
үлесін оның басқа қатысушыларына немесе үшінші жақтарға қалған барлық
қатысушылардың келісімімен ғана беруге болады. Үлес үшінші жаққа берілгенде
сонымен бірге толық серіктестіктен шыққан қатысушыға тиесілі құқықтарымен
міндеттердің бүкіл жиынтығы соған ауысады, ал қатысушы қайтыс болған ретте
қалған барлық қатысушылардың келісуімен құқықты мираскер серіктестікке кіре
алады. Құқықты мираскер қатысуының толық серіктестіктің үшінші жақтар
алдындағы бүкіл серіктестік қызметі кезінде пайда болған борыштары бойынша
жауапты болады.
Құқықты мираскер толық серіктестікке кіруден бас тартқан немесе құқықты
мирасқорды қабылдаудан серіктестік бас тартқан жағдайда оған қатысушы
қайтыс болған күні белгіленген серіктестік мүлкіндегі үлестің құқықты
мирасқорлық негізінде өзіне тиесілі күні төленеді. Бұл реттерде тиісінше
құрылтай құжаттарында көзделген мерзімде құрылтай шартында аталған
серіктестік мүлкінің мөлшерінде азайтылады, бірақ ол үш айдан
кешіктірілмеуге тиіс.
Егер толық серіктестік таратылған жағдайда оның барлық борыштарын өтеу
үшін нақтылы мүлкі жетпейтін болса, серіктестік үшін жетіспейтін бөлігі
жөнінен оған қатысушылар ортақ жауапкершілікті өздерінің заң құжаттарына
сәйкес ақы өндіріп алынатын барлық мүлкімен өз мойнына алады.
Толық серіктестіктің қатысушысы серіктестіктің борышы бойынша егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, оған өзі кіргеннен кейін немесе кіргенге
дейін пайда болғанына қарамастан жауап береді.
Ал серіктестік мүлкіндегі өз үлесінен астам бөлігіндегі толық
серіктестіктің борыштарын өтеген қатысушы өзінің алдында серіктестік
мүлкіндегі өз үлесінің мөлшеріне тең үлестік жауапкершілікті мойнына алатын
өзге де қатысушыларға тиісті бөлігінде кері талап қоюға құқылы. [7]
Сонымен қатар толық серіктестіктен өз қалауымен шыққан немесе
серіктестіктен соттың шешімі бойынша шығарылған қатысушы, сондай-ақ қайтыс
болған қатысушының серіктестікке кіруден бас тартқан құқықты мирасқоры
(мұрагері) серіктестіктен өздері шыққан кезге дейін пайда болған
серіктестіктен міндеттемелері бойынша серіктестіктің өздері серіктестіктен
шыққан жыл ішіндегі серіктестіктің туралы есеп бекітілген күннен бастап екі
жыл бойы жауап береді. Бір қатысуға немесе үшінші жаққа өз үлесін беру
арқылы, серіктестік мүлкіндегі өз үлесінен несие беруші (немесе берушілер)
ақы өндіріп алу арқылы шыққан қатысушы, сондай-ақ қайтыс болған
қатысушының серіктестікке қабылдаудан қалған қатысушылар бас тартқан
құқықты мирасқоры (мұрагері) серіктестік міндеттемелері бойынша жауап
бермейді.
Ал, толық серіктестік тоқтатылғаннан кейін қайтушылар серіктестік
тоқтатылған күннен бастап екі жыл бойы ол тоқтатылған кезге дейін пайда
болған серіктестік міндеттемелері бойынша жауапты болады.
Толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТI
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТI
АЗАМАТТЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Азаматтық құқықтағы меншік құқықтарын құқықтық реттеу
Орындаған 4 курс студенті __________________
Ғылыми жетекші __________________
аға оқытушы
Норма бақылаушы __________________
рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.к., доцент
АЛМАТЫ, 2009
КІРІСПЕ 3
І Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi
1.1Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының
негізгі жолдары 5
1.2Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы 15
1.3Ортақ меншік құқығының ұғымы мен түрлерi 24
ІІ Қазақстан республикасында меншіктің әр түрлі формаларының қалыптасуы
2.1Меншік формалары және оларды өзгерту әдістері 29
2.2Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің қазақстандық үлгісі 36
2.3Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы
және мемлекет иелігінен алу процесінің ерекшеліктері,
жекешелендірудің кезендері 41
ІІІМеншік құқығын қорғау және оны иелену
3.1Меншік құқығын қорғаудың азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы 51
3.2Меншік құқығын қорғаудың заттай құқықтық әдістері 59
ҚОРЫТЫНДЫ 70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН
НОРМАТИВТІК АКТІЛЕР ТІЗІМІ 71
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Меншiк қай қоғамның да сан қырлы өзектi мәселесi болып келдi. Сондықтан
да меншiк құқығын құқық институты ретiнде қараған кезде оны меншiктен
шығатын экономикалық категория деп түсiнуi керек.
Меншiк дегенiмiздiң өзi – затты иелену, меншiктену екен, оның өзi
заттың пайдалы қасиеттерiне орай жүзеге асады, демек, оны меншiктенген соң
өндiрiс барысында пайдаланып, оған билiк етiледi. Меншік құқығы материалдық
игіліктердің нақтылы тұлғаға тиістілігін бекітуші, реттеуші, қорғаушы
құқықтық нормаларды қамтиды. Бәрін біріктіре алғанда олар меншік құқығын
құрайды, яғни, ол бірыңғай тұтас құқық институтын құрайды.
Меншік құқығы институты қоғамда негізгі үш функцияны орындайды:
Біріншіден, меншік құқығының нормалары мүліктің белгісі бір тұлғаларға
тиістілігін белгілейді. Екіншіден, меншік құқығының нормалары меншік
иесінің өзіне тиісті мүлікке ие болу, пайдалану, билік ету құқықтарын
бекітеді. Үшіншіден, олар меншік иесінің мүдделерін және құқықтарын
қорғайтын құқықтық құралдарды қарастырады.
Меншік құқығының субъективтік мазмұны - өкілеттелінген тұлғаның
мүмкіндігі болып табылады. Субъективтік меншік құқығы меншік иесіне өз
еркінше мүлкін кәсіпкерлік немесе заңмен тыйым салынбаған басқа іс - әрекет
үшін пайдалану және билік ету құқығын басқа тұлғаға өкілеттеуге, сатуға,
кепілдікке беруге құқығы бар.
Меншік құқығы меншік иесіне мүлікке деген ие болу, пайдалану және билік
ету құқығын реттеп отырады.
Иелену құқығы дегеніміз - мүлікті іс жүзінде иеленуді заң жүзінде
қамтамасыз ету, өз шаруашылығында ұстау.
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда,
кіріс, өсім, жеміс, төл алу тағы басқа өзге де нысандарда болуы мүмкін.
Бұл құқықтар тек мүлікке ие болған жағдайда ғана жүзеге асады. Билік ету
құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заң мен
қамтамасыз етілуі. Бұл құқық айтылған құқықтардың ішінде негізгісі болып
оның бар болуы меншік иесін басқа титулдық иеліктерден ерекшелендіреді.
Меншік иесінің үш құқығы, заңның тарихи дамуынан туындап отырған заңды
құрылымы болып табылады.
Демек, меншік құқығының заңды ерекшелігі тек меншік иесінің
құқықтарында ғана емес, сондай-ақ олардың өзгешелігінде болып отыр. Мұнда
жалдап алушының мүлікке деген құқығы меншік иесінің құқығынан шектеулі
болып отырғандықтан емес, меншік иесінің құқығы жалдап алушыға мүлікке
қожалық етуге мүмкіндік беруінде.
Басқа заңдық мүлік иесінің құқықтар меншік иесі өкілеттілігін берген
тұлғаның еркімен ғана емес, әдетте меншік иесінің еркімен пайда болды.
Меншік құқығының осы үш құқығының (триада) дерексіз ұғымы ұзақ уақыт осы
сияқты субъектілерді меншік иесі деп немқұрайды санап келгенде, ал шынында
өздеріне тиістілі мүлікті өз шаруашылығында өз еркінше пайдалану
мүмкіндігі болмаған. Сондықтан, жаңа заң меншік иесіне өз еркінше өзіне
тиістілі мұлікке ие болу, пайдалану, билік етуін белгілеп берді. Бұрынғы
заңдарда меншік құқықтарын пайдалану шектері белгіленген болса қазіргі
уақытта меншік иесі өз мүлкін заңмен тиым салынбаған кез келген іс-
әрекетте пайдалана алады. Осының бәрі қаралып жатқан құқықтық негізгі
заңдылық ерекшелігін қалаушы меншік құқығының тәуелсіздігін, мазмұнының
кеңдігін көрсетеді.
Осындай заңдылықты еске алып, субьективті меншік құқығы бұл меншік
иесінің өз мүлкіне өз еркінше ие болу , пайдалану және билік ету,
заңда тиым салынбаған басқа да іс -әрекеттер жасау құқықтарын
пайдаланып,яғни өз мүлкіне толық қожалық ету деп түсінуге болады.
Дипломдық бітіру жұмысы ІІІ тараудан, әр тарау бірнеше тармақтардан
тұрады. Кіріспе бөлімде меншік белгілері, функциялары көрсетіледі. I.
Азаматтық құқық бойынша меншiк құқығының нысандары мен түрлерi деген
бірінші тарауда Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда
болуының негізгі жолдары және Мемлекеттік меншiк құқығының объектiлерi және
оның мазмұны қарастырылады. II. Азаматтардың жеке меншік құқығы деген
негізгі тарауда Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге
асырылуы және Ортақ меншік құқығының ұғымымен түрлерi анықталса, III.
Меншік құқығын қорғау және оны иелену атты тарауда Меншік құқығын қорғаудың
азаматтық құқықтық әдістерінің ұғымы мен Меншік құқығын қорғаудың заттай
құқықтық әдістері ашылады.
I АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚ БОЙЫНША МЕНШIК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ НЫСАНДАРЫ МЕН ТҮРЛЕРI
1.1 Мемлекеттік меншік құқығының ұғымы және оның пайда болуының
негізгі жолдары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабында: Қазақстан
Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей
қорғалады, - деп жазылған.
Азаматтық кодекс меншiктiң екi нысанда – жеке және мемлекеттiк
екендiгiн тәртiптейдi. [1] Сонымен, меншiкке субъектiлер: мемлекет,
әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Азаматтық кодексiне сәйкес мемлекеттік меншік республикалық және
коммуналдық меншік түрінде көрінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына
сәйкес мемелекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен тұрады.
Респуликалық бюджет қаражаты, алтын, валюта қоры мен алмас қоры, тек
қана мемлекеттік меншік объектілері және мемлекеттік заңды тұлғаларға
бекітіліп берілмеген өзге де мемлекеттік мүлік Қазақстан Республикасының
мемлекеттік қазынасын құрайды.
Коммуналдық меншік жергілікті қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен тұрады.
Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітіліп
берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті қазынаны құрайды.
Мемлекеттік меншіктегі мемлекеттік заңды тұлғаларға шаруашылық жүргізу
немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін.
Ал, жер, оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі басқа да
табиғи ресірстар тек қана мемлекеттік республикалық меншікте болады.
Мемлекеттік меншік – экономикалық категория ретінде мүліктің халыққа
тиістілігін білдіреді. Осы көзқарастан мемлекеттік меншік құқығы объективті
мазмұны, ол, материалдық игіліктердің халыққа тиістілігін бекітуші және
қорғаушы құқық нормаларының жинағы.
Сонымен бірге мемлекеттік мүлікке ие болу, пайдалану және жойылу
жолдары.
Мемлекеттік меншік құқығының субъективті мазмұны – меншік иесінің заңда
көрсетілген құқықтарынан тұрады да, осы тұрғыда басқа меншік иелену
құқықтарынан ерекшеленбейді. Мұнда мемлекеттік меншік қатынастары меншіктің
басқа түрлері меншік қатынастарынан ерекшеленеді.
Оның көріністері:
Біріншіден, мемлекеттік меншікке кез-келген мүлік жатуы мүмкін, сонымен
қатар айналымнан алынған немес айналымға шектелінген мүлік.
Екіншіден, мүлікті өз меншігіне алу жолдарын тек қана соны қолдануы
мүмкін (мысалы, алымдарды және салықтарды жинау).
Үшіншіден, саяси егеменді мемлекет ретінде құқықтық актілерді шығару
жолдары арқылы меншік иесінің құқықтарын және оны іске асыру жолдарын
белгілейді.
Мемлекеттік меншік құқығында кез-келген мүліктің болуы және заңда
көрсетілген жолдары мен алуға және белгіленген шектерде пайдалануға құқығы
бар.
Мемлекеттік меншіктің ерекше сипаты, мемлекеттің – саяси егемендігінің
белгісі. Сондықтан, құқықтың басқа субъектілерімен бір деңгейде болуы
мүмкін.
Меншік туралы заң мазмұны бойынша өкілетті органдар халық атынан
мемлекеттік меншік құқығының субъектісі болып табылады да, олар тек қана
мемлекеттік мүлікті басқарады және билік етеді. Бұл мемлекеттік органдар
мемлекеттік мүлікті шаруашылықта пайдалну үшін және азаматтық айналымда
мемлекет атынан іс жүргізетін арнайы құрылған мемлекеттік органдар.
Негізінен қазына институттары қайтадан құрылып мемлекет шаруашылығын
жүргізіп азаматтық құқық қатынастарында мемлекеттің толық праволы өкілі
болып отыр.
Қазына немесе мемлекеттік мүлік ведомстволары құқық қатнастарының
субъектісі бола отырып, басқа меншік иелерімен бір деңгейде тұрады. [2]
Сондықтан, мемлекеттің товар айналымына қатысуы басқа меншік иелерімен бір
деңгейде тұрады да теңдік принципі бұзылмайды. Бұл органдарға мемлекеттік
игілікті басқару жөніндегі комитеттер жатады. Ал, мемлекеттік мүлік
жөніндегі қорлар коммерциялық заңды тұлғалар үлестерін иемденіп солардың
құрылтайшылары және қатысушылары болып табылады. [3]
Мемлекеттік мүлікті басқару жөніндегі комитет жекешелендіруге жататын
объектілерді белгілейді, ал мемлекеттік мүлік қорлары оларды сатушылар
ретінде көрінеді, ал сатылмай қалған акцияларды иемденіп акционерлер
жиналысында акционерінің міндетін атқарады. Сонымен бірге акциясының
бағасының төмендеу нәтижесінен шыққан шығындарды өтейді.
Кейбір жағдайларға мемлкеттің мүддесін меншік иесі ретінде қаржы
министерствосының органдары қаржы бөлімдері, басқармалары, немесе
мемлекеттің басқару органдарын арнайы міндеттелген органдары құрайды.
Мемлекеттік меншік құқығының объектілері шектелмеген – себебі,
мемлекеттің меншігінде кез –келген мүліктік болуы мүмкін. Бұл жағдай
мемлекеттік меншіктің, меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан,
мемлекеттік меншік құқығының ерекшелігінің салдары, сондықтан, мемлекеттік
құқығының объектілері әр түрлі.
Солардың ішінде негізгі объектілер болып – мемлекеттік өкімет
органдарының және мемлекеттік басқару органдарының мүліктері, бюджет
қаражаттары, кәсіпорын, халық шаруашылық комплекстері және басқа да
әлеуметтік мәдени саласының объектілері, мемлекеттік банкілер, сақтандыру
қорлары, мәдени тарихи байлықтар және басқа да мемлекеттік міндеттерін
атқаруға керек мүліктер жатады.
Мемлекеттің белгілі бір мүлікті өз меншігіне алуының заңдылық негізі
әртүрлі.
Шартты түрде оларды екі топқа бөлуге болады.
Біріншіден: Жалпы азаматтық тәсіл – меншік иесі тек мемлекет қана
емес, кез-келген басқа азаматтық правоның субъектілері болуы мүмкін, яғни
меншік құқығын әр түрлі келісімдер және мекемелер негізінде иемдеу.
Екіншіден: Тек қана мемлекет белгілі бір меншіктің иесі бола алады.
Мысалы: мемлекетке азаматтардың өсиеттеген мүліктері – яғни, жәй жалпы
азаматтық меншік құқығына ие болу жолы иесіз қалған мүлікті мемлекеттік
меншікке өтуі.
Үшіншіден: Меншік құқығына ие болу негіздерінің маңыздылығының бірі
алым-салықтар және міндетті төлемдер болып табылады.
Кейбір меншік иелерінен мүлкін жалпы мемлекеттің қажетін өтеуге алу
және салық өндіру барлық мемлекеттерде ұлттық меншікті жасау үшін
жүргізіледі. Сонымен бірге салықтар мемлекеттің нарықтық экономика реттеу
тәсілі болып табылады.
Тарихта мемлекеттік меншік құқығы бізде национализациялау негізінде
пайда болған, яғни арнайы заңдар негізінде жеке меншікті мемлекеттік
меншікке айналдыру.
Жеке меншік мемлекеттің меншігіне төлемсіз экспропарция негізінде
(тартып алу) немесе бұрынғы меншік иелеріне белгілі бір төлем арқылы
айналдырған.
Елімізде Совет өкіметінің құрылуы кезінде негізінен жеке меншік
иелігінен мемлекеттің меншігіне қайтарылусыз алу формасы қолданылған.
Себебі, бұл форма революциялық кезеңнің әлеуметтік экономикалық талабы
болды. Қазіргі уақытта меншік құқығын мемлекеттің шешімімен жоғалтып алу
тек қана заңда көрсетілген жағдайларда меншік иесіне тартқан зиянын толық
қайтару арқылы жүргізіледі.
Жеке меншікті мемлекет меншігіне айналдыру (национализация)
реквизациялаудан және конфискациялау, конфискациямен ерекшеленеді. [4]
Реквизация және конфискациялау бұл да мемлекеттің меншігіне кейбір
меншік иелерінің мүлкін алу жолдарының бірі.
Реквизациялау – дүлей апаттар, авариялар жұқпалы аурулар, індеттер және
төтенше сипаттағы өзге де жағдайлар болған ретте мүлік қоғам мүддесі үшін
мемлекеттік өкімет және басқару органдарының шешімі бойынша заң
құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайларда меншік иесінен оған
мүліктің құны төлене отырып алып қойылуы мүмкін (реквизиция).
Меншік иесіне реквизицияланған мүліктің құны өтелген бағаны оның сот
тәртібімен даулауына болады.
Мүлкі реквизицияланған адам реквизиция жүргізуге байланысты жағдайлар
тоқтатылған кезде сақталған мүлікті қайтарып беруді сот арқылы талап етуге
құқылы. Конфискациялау – заң құжаттарында көзделген реттерде мүлік меншік
иесінен жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін санкция
түрінде сот тәртібімен тегін алынуы мүмкін.
Мемлекеттің меншігінен иесіз қалған мүлік, зат өтеді.
Иесіз зат меншік иесі жоқ немесе меншік иесі белгісіз зат не меншік
иесі оның меншік құқынан бас тартқан зат иесіз болып табылады.
Иесіз қозғалмайтын заттарды олар табылған аумақтағы жергілікті атқарушы
органның мәлімдеуі бойынша қозғалмайтын мүлікті мемлекеттік тіркеуде жүзеге
асыратын есепке алады. Коммуналдық меншікті басқаруға Уәкілдік берілген
орган иесіз қозғалмайтын заттарды есепке алған күннен бастап бір жыл
өткеннен кейін бұл затты коммуналдық меншікке түсті деп тану туралы талап
қойып сотқа жүгіне алады. Коммуналдық меншікке түскені сот шешімі бойынша
танылмаған иесіз қозғалмайтын зат оны тастап кеткен меншік иесінің
иеленуіне, пайдалануына және билік етуіне қайта қабылдануы, не иелену
көнелігіне сәйкес меншікке алынуы мүмкін.
Иесіз заттарды арнайы жағдайлары болып олжаның, көмбенің, қараусыз
жануарлар табылуы есептелінеді.
Жоғалған затты тауып алушы туралы оны жоғалтқан адамға немесе заттың
меншік иесіне немесе оны алуға құқығы бар өзіне белгілі басқа адамдардың
біреуіне дереу хабарлауға және табылған затты оған қайтаруға міндетті.
Егер табылған затты алуға құқығы бар адамның өзі немесе оның тұрған
жері белгісіз болса затты тауып алушы олжа туралы милияцияға немесе
жергілікті атқару органына мәлімдеуге міндетті.
Егер олжа туралы милицияға немесе жергілікті атқару органына
мәлімденген кезден бастап алты ай өткенше жоғалған затты алуға заңды
құқығы бар адам анықталмаса және затқа өзінің құқығы туралы оны тапқан
адамға немесе милицияға не жергілікті атқару органына мәлімдемесе затты
тауып алушы оған меншік құқығын алады. Егер затты тауып алушы тапқан затын
меншігіне алудан бас тартса, ол коммуналдық меншікке өтеді. Қараусыз немесе
қаңғып жүрген малды және басқа да үй жануарларын немесе қолға үйретілген
жануарларды ұстап алған адам оларды меншік иесіне қайтаруға, ұстап алған
адам егер оның өзі немесе туған жері белгісіз болса, осындай жануарларды
ұстаған кезден бастап үш күннен кешіктірмей табылған жануарлар (органына
мәлім) туралы милицияға немесе жергілікті атқару органына мәлімдеуге
міндетті, олар меншік иесін іздестіру шараларын қолданады.
Жануарлардың меншік иесін іздестіру кезінде жануарларды ұстаушы адам
оларды өзінің бағуында және пайдалануында қалдыруы, не – ол бағу мен
пайдалану үшін қажетті жағдайы бар басқа адамға тапсыруы мүмкін. Жануарды
ұстап алған адамның өтініші бойынша оларды бағу мен пайдалану үшін қажетті
жағдайы бар адамды іздеп табуды және оларға жануарларды беруді жергілікті
атқару органы жүзеге асырады.
Егер жұмыс малы мен ірі қараны ұстап алғаны туралы мәлімдеген кезден
бастап алты ай ішінде және басқа үй жануарлары жөнінде – екі ай ішінде
олардың меншік құқығы жануарларды баққан және пайдаланған адамға көшеді.
Бұл адам бағуында болған жануарларды меншігіне алудан бас тартқан
жағдайда олар коммуналдық меншікке түседі және тиісті жергілікті атқару
органы белгілейтін тәртіп бойынша пайдаланады.
Көмбе, яғни жерге көмілген немесе басқа әдіспен жасырылған, меншік
иесін анықтау мүмкін болмайтын немесе заңдарға сәйкес оларды құқығынан
(немесе заңдарға) айырылған ақша немесе өзге де бағалы заттар.
Тарих және мәдениет ескерткіштеріне жататын заттардан тұратын көмбе
табылған ретте олар Қазақстан Республикасының меншігіне берілуге тиіс. Бұл
орайда ондай көмбе табылған жер учаскесін пайдаланушы немесе қозғалмайтын
мүлікті меншіктеуші және көмбені тапқан адам осы көмбе құқының елу
процентін немесе сый-ақы алуға құқылы. Мемлекет меншігіне мемлекетке
өсиеттелген және мұрагерсіз қалған мүлік өтеді. Мемлекеттік меншіктің пайда
болу жолдарының бірі бағалы қағаздарды (облигация), вексел, чек, банк
сертификаты, коносомент, акция шығару. Заттай-ақшалай ұтыс лотореяларды
шығарып ойнату, аукциондарды өткізу болып табылады.
Мемлекеттiк меншiк құқығын объективтiк мағынада Қазақстан Республикасы
атынан мемлекетке жататын материалдық игiлiктердi бекiтетiн және қорғайтын
құқықтық нормалардың жиынтығы деп түсiну керек және де ол мемлекеттiк
мүлiктi иеленуге, пайдалануға және билiк етуге байланысты тәртiп жүйесiн
бекiтедi.
Мемлекеттiк меншiк объектiлерiне мыналар жатады: 1) қозғалмалы және
қозғалмайтын заттар; 2) ақша, шетелдiк валюта; 3) бағалы қағаздар; 4)
мiндеттемелiк және басқалай заттық құқықтар мен мiндеттер. Күрделі меншiк
иелері – мемлекет жалпылай қоғамдық ұйымдар, басқа да меншік иелері
өздеріне тиісті мүліктер негізінде шаруашылық жүргізу үшін жеке құқықты
(мүлікті) тұлғалар құрады. Шаруашылық жүргізу құқығы мүлікті мемлекеттен
меншік иесі ретінде алған және бұл мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқықтарын заң құжаттарынан белгіленген шекте жүзеге асыратын
мемлекет заттық құқығы болып табылады.
Иелену құқығы дегеніміз мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заң
жүзінде қамтамасыз ету.
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі.
Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін.
Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі.
Шаруашылық жүргізу құқығының объектісі, егер заңдарда өзгеше
көрсетілмесе кез-келген мүлік бола алады.
Мүлікті құрылып үлгерген мемлекеттік кәсіпорынға бекіту меншік иесі
шешім қабылдаған мүлікке қатысы шаруашылық жүргізу құқығы, егер заңдарда
немесе меншік иесінің шешімінде өзгеше белгіленбесе, бұл кәсіпорында
мүлікті кәсіпорынның дербес балансына бекіткен кезде пайда болады.
Шаруашылық жүргізудегі мүлікті пайдаланудың жемістері, өнімі, кірісі,
сондай-ақ, кәсіпорын шарттар немесе өзге де негіздер бойынша алған мүлік
меншік құқығын алуға арналған заңдарда белгіленген тәртіп бойынша
кәсіпорынның шаруашылық жүргізілуіне келіп түседі.
Мүлікті шаруашылық жүргізу құқығы меншік құқығын тоқтатуға арналған
заңдарда көзделген негіздер мен тәртіп бойынша, сондай-ақ меншік иесінің
шешімімен кәсіпорыннан мүлік заңды жолмен қайтарылып алынған реттерде
тоқтатылады.
Шаруашылық жүргізудегі мүліктің меншік иесі заң құжаттарына сәйкес
кәсіпорын құру, оның қызметінің мәні мен мақсаттарына белгілеу, оны қайта
құру мен тарату мәселелерін шешеді, кәсіпорынға тиесілі мүліктің өз
мақсатында пайдалануы мен сақталуына бақылау жасауды жүзеге асырады.
Меншік иесі өзі құрған кәсіпорынның шаруашылық жүргізуіндегі мүлікті
пайдалануынан келтірілген пайданың бір бөлігін алуға құқылы.3
Қызметін шаруашылық жүргізу құқығында жүзеге асыратын мемлекеттік
кәсіпорынның меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген мемлекеттік органының
келісімінсіз кәсіпорын кәсіпкерлік қызметтің мына түрлерін жасауға:
Біріншіден: Өзіне тиесілі үйлерді, құрылыстарды, жабдықты және
кәсіпорынның басқа да негізгі қорларын өзге адамдарға сатуға және беруге,
айырбастауға, ұзақ мерзімді (үш жылдан астам) жылға беруге, уақытша тегін
пайдалануға беруге;
Екіншіден: Филиалдар және елшілес кәсіпорындар құруға және жеке
кәсіпкерлермен бірге кәсіпорындар мен бірлескен өндірістер құруға, оларға
өзінің өндірістік және ақша капиталын салуға; [5]
Үшіншіден: Жеке кәсіпкерлерге қарыз беріп, олар бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі бекіткен процент ставкасынан төмен процентпен
төлтіп алуға құқығы жоқ.
Оралымды басқару құқығы меншік иесінің қаражаты есебінен
қаржыландыратын мекеменің, меншік иесінің тірлік алған және өз қызметінің
мақсатына, меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына сәйкес заң
құқықтарымен белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығын жүзеге асыратын қазыналық кәсіпорындардың заттық құқығы
болып табылады.
Оралымдағы басқарудағы мүлікті меншіктеуші заң құжаттарына сәйкес
мекеме немесе қазыналық кәсіпорын құру, оның қызметінің мәні мен
мақсаттарын белгілеу мәселелерін шешеді, мекеменің немесе қазыналық
кәсіпорынның заң жүзіндегі тағдырын, оның қызметінің мазмұнын белгілеуге
құқығы бар.
Меншік иесі мекеменің немесе қазыналық кәсіпорынның меншік иесі берген
мүлкті тиімді пайдалануы мен сақтауына бақылау жасауды жүзеге асырады.
Мекемені бірнеше меншік иесі құрған жағдайда, олардың арасындағы
қатынастар мен меншік иелерінің өз мүлкіне билік жүргізу құқықтары құрылтай
шартымен немесе сол сияқты келісіммен бекітіледі.
Мекеменің өзіне бекітіліп берілген мүлікті және оған смета бойынша
белгіленген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен иеліктен
айыруға немесе өзгеше әдістер оған билік етуге құқығы жоқ. Егер құрылтай
құжаттарына сәйкес мекемеге берілген, ондай қызметтен алынған табыстар және
сол табыстардың есебінен сатып алынған мүлік мекеменің дербес билігіне
беріледі және жеке баланста ескеріледі.
Қазыналық кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікті сол мүліктің
меншік иесінің келісуімен ғана иеліктен айыруға немесе оған өзгеше әдіспен
билік етуге құқылы.
Қазыналық кәсіпорын, егер заңдарда өзгеше көзделмесе, өзі өндірген
өнімді дербес сатады. Қазыналық кәсіпорынның табыстарын бөлу тәртібін оның
мүлік меншіктеуші белгілейді.
Толық шаруашылық жүргізу құқығы – бұл мемлекеттік кәсіпорынның өз
алдына мүлікке ие болу, пайдалану және билік ету құқы,ы. Мемлекеттік
мүлікті басқаруға өкілеттілігі бар кәсіпорын өзіне билік етуге берілген
мүлікте үш бағытта басқарады.
Біріншіден: жаңа кәсіпорындарды құру, оның бағыттарын,
мақсаттарын белгілеу.
Екіншіден: Кәсіпорынның қайта құру немесе тарату.
Үшіншіден: Кәсіпорынға тиесілі мүліктің өз мақсатында
пайдалануы мен сақталуына бақылау жасау.
Толық шаруашылық жүргізу құқығының субъекті тек қана өндірістік
кәсіпорын болуы мүмкін. Бұл салада меншіктің кез-келген формасына
негізделген кәсіпорын немесе еншілес кәсіпорын болуы мүмкін. Толық
шаруашылық жүргізу құқығының объектісі болып, алдымен өндіріс кәсіпорын,
сосын оның мүліктік комплексі болып саналады. Кәсіпорынның мүлкі негізгі
қорлардан, айналмалы құралдардан тұрады, басқа да оның балансында тұратын
бағалы заттардан тұрады. Олардың жинағы оның жарғылық қоры болып табылады.
Кәсіпорын толық шаруашылық жүргізу құқығының субъектісі ретінде мүлікке
ие болады, пайдаланады және билік етеді. Ие болу құқығын жүргізе отырып, ең
алдымен өз балансында тұрған материалдық бағалы заттарды, негізгі
құралдарды, товарды материалдық бағалы заттарды, ақшалай заттарды және
басқа да заттарды ескереді. Ол үшін үнемі бухгалтерлік инвентаризация
жүргізіліп отырады.
Пайдалану құқығы белгілі шаруашылық және әлеуметтік мақсаттар үшін өз
қажеттілігін өтеу үшін қолданылады. Ол үшін кәсіпорын іс-әрекетін
кәсіпорынның өніміне деген сұранысқа сай жоспарлайды.
Билік ету құқығы мүлікпен жасалған әр түрлі мәмілелер формасында
қолданады. Мысалы: шығарған тауарды, тұтынушылар мен жасалынған келісімдер
негізінде еркін сату. Сондай-ақ, кірістік салықтарды төлеп болған соң
қалған бөлігі кәсіпорынның билігіне түседі де, оны не үшін пайдалану керек
екенін кәсіпорын өзі шешеді. Сөйтіп, кәсіпорын қандай қорларды қандай
мөлшерде құру керек екенін және қандай мақсаттар үшін жасау керек екенін
өзі шешеді. Негізгі және айналмалы құралдарды кімге сату керек екенін,
беруін, алмастыруын, сыйға тартуын өзі белгілейді.
Мүлікке билік ету құқықтарының негізгілерінің бірі – мүлік жарамсыз
болған жағдайда немесе моральдық ескірген кезде не жоғалған ретте, оны
(мүлікті) өз балансынан шығарып тастауға құқығы бар.
Кәсіпорын өз алдына материалдық бағалы заттарды, егер олар заңға немесе
уставында көрсетілген болса, балансынан шығарып тастай алады.
Толық шаруашылық жүргізу құқықтарымен бірге оның субъектілерінің толық
мүліктік жауапкершілігі бар.
Біріншіден: Құрылтайшы – (меншік иесі) өзі құрған құқықтар тұлға
(кәсіпорын) үшін жауап бермейді.
Екіншіден: Несие берушілер кәсіпорынның мүлкі есебінен шығындарын
өтеуге құқығы бар.
Мемлекеттің немесе басқа да кәсіпорындардың мүлігінде жұмысшылардың
жинағы (табыстары) болуы мүмкін. Бірақ, бұл үлестік меншік болып
табылмайды. Өз үлесін тек қана ақшалай эквивалентте кәсіпорындарынан кетер
кезде алады.
Мүлікке өз алдына билік ету құқығы. Ол заңның белгісі шегінде
мемлекеттік немесе басқа мүліктің белгілі бір түрлеріне еркін ие болады,
пайдаланады, билік етеді.
Сөйтіп мемлекет мүлкі есебінен алынған кіріс осы ұйымда меншігінің
объектісі болмаса да, олардың өз алдында құқықтық реттеу тәртібі болуы
керек, ол тәртіп алынған пайданы (кірісті) кең пайдалануға мүмкіншілік
беруі керек.
Бұл құқықтық субъектілер - құқықтық тұлға болады.Мысалы, мекемелер, іс-
әрекеті ұқсас қоғамдық ұйымдар мекемелер, сондай-ақ ғылыми оқу орындары,
ақылы қызмет көрсететін мәдени ағарту ұйымдары.
Ендеше, айтылып жатқан құқықтың объектісі болып, мекемелердің
мүліктерінің белгілі бір түрлері ғана, өзінше шаруашылық іс-әрекетпен
табылған пайдасы табылады.
Өздігінше билік ету құқығы өзіне ішіне үштік құқығын алып, бөтен
мүлікпен шаруашылық ету қатынастарын реттейді.
Оралымды басқару құқығы негізгі және меншік иесінің қаражаты есебінен
қаржыландыратын мекеменің меншік иесінен мүлік алған және өз қызметінің
мақсатында, меншік иесінің тапсырмаларына және мүліктің мақсатына сәйкес
заң құжаттарымен белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығын жүзегеасыратын қазыналық кәсіпорындардың заттық құқығы
болып табылады. [2]
Оралымды басқару құқығы негізгі және айналымды құралдар болып
табылады. Сонымен қатар бұл құқықтың объектілеріне мекемелерге бюджеттен
бөлінген ақшалай заттар жатады. Ақшалай зат, жоғары тұрған органдар немесе
меншік иесі бекітіп берген сметамен қатаң түрде жұмсалады.
Сметада көрсетілген құралдарға мекеме материалдары және айналымды
құралдарды сатып алады, ол негізгі құралдар, бюджеттен ерекше бөлінген
ассигнованияларға алынады.
Бюджеттен ассигнования әдейі осы мақсаттар үшін бөлінеді. Мекеме өзіне
бекітіліп берілген мүлікті басқа біреуге сатуға (отчуждать) құқығы жоқ.
Осы деңгейден оралымды басқару құқығының шегі көрініп тұр. Бұл құқықтың
субъектісі өзіне бекітіліп берілген үштік (триада) өкілеттігін өз еркінше
қолдана алмай, тек қана заңда шектелген шеңберде ғанақолдана алады. Бұл
өкілеттілік,
Біріншіден – құқықтылық тұлғаның жарғысында көрсетілген іс-әрекеттің
мақсаттарымен;
Екіншіден – меншік иесінің тапсырмаларымен (оның негізгі формасы –
шығын сметасын бекіту);
Үшіншіден, мекеменің белгілі бір қатаң түрде құрылатын және жұмсалатын
мүлігін немесе мүліктің қорларын құрумен анықталады.
Мекеменің кірісі заттай құқықтың ерекше объектісі болып табылады.
Мекеме өзінде бар мүлікке әр түрлі екі заттай құқығы бар:
Біріншіден, оралымды басқару құқығы.
Екіншіден, өз алдына иелік ету құқығы.
Заңда көрсетілген кейбір жағдайларға меншік иесінің мүлкін пайдалану
шектелуі мүмкін. Мысалы: сервитуттық құқықтар. Заттай құқықтың шектелуінің
себебі, затқа деген ие болу, пайдалану, билік ету объектілігі толық
пайдаланбайды да, тек қана олардың кейбіреуіне ғана өкілеттілігінен болады
(немесе өкілеттілігінің өзі шектеледі).
Бұл құқықтың шектелуі заңда көрсетіледі, немесе меншік иесінің еркімен
белгіленеді.
Республикалық бюджет ұғымын бюджет жүйесі туралы заң анықтайды.
Республикалық бюджет дегеніміз – мемлекеттің заңмен немесе жергілікті
өкілдік органдардың шешімдерімен бекітілетін, мемлекеттің өз функцияларын
жүзеге асыруына арналған және салықтар, алымдар, басқа міндетті төлемдер,
капиталдармен жасалған операциялар түсімімен, салық емес және заң
құжаттарында көзделген өзге түсімдерден құралған орталықтандырылған ақша
қоры.
Қазақстан Ұлттық Банкының алтын-валюта қоры қазақстан теңгесінің ішкі
және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жасалады және пайдаланылады,
ол: тазартылған алтыннан; Қазақстан Республикасындағы және шет елдердегі
Қазақстан Ұлттық Банкы есебіндегі банкнот түріндегі шетел валюталарынан,
мәнеттерлен және қаражат қалдықтарынан; шет елдердің үкіметтері немесе
халықаралық қаржы ұйымдары шығарған және кепілдік берген бағалы
қағаздардан; өтімпаздығы және сақталуы қамтамасыз етілген, шетел
валютасында ірілендірілген басқа сыртқы активтерден тұрады.
Ұлттық Банк алтын-валюта активтерінің құрылымы мен оларды орналастыру
тәртібін анықтайды. Алтын-валюта активтерін Қазақстан Республикасы
резиденттері мен резидент еместерінің несие (қарыз) беру және кепілдіктер
беру немесе басқа міндеттемелер формасында пайдалануына, Ұлттық Банк туралы
Заңда көзделген жағдайлардан басқа реттерде, жол берілмейді. Алтын-валют
активтерінің құрылымын ұлғайтуды және өзгертуді Ұлттық Банк жүргізеді.
Қазақстан Республикасының коммуналдық меншігі жергілікті қазынадан
және заң актілеріне сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіп берілген
мүліктен тұрады. Жергілікті бюджеттің қаражаты және мемлекеттік заңды
тұлғаларға бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті
қазынаны құрайды.
Мемлекет қатысқан мәміленің объектісі – қазына мүлкі, тек ғана
мемлекет меншігінде болатын объектілер және оның мүліктік құқықтарымен
байланысты мүліктік емес құқықтары, сондай-ақ жекешелендіру кещінде
мемлекет өзі немесе құқық берілген мемлекеттік орган арқылы кәсіпорынды
түгелдей, акциялардың мемлекеттік пакетін немесе таратылған кәсіпорын
мүлкін сатушы болады.
Қазақстан заңнамасы айрықша меншік ұғымын сақтауда. Мысалы,
Конституцияның 6-бабының 3-тармағына сәйкес жер және оның қойнауы, су
көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
мемлекет меншігінде болады. АК-ның 193 бабы оны сөзбе-сөз қайталайды. Бұл
баптың мазмұнына үңілсек, табиғи ресурстар, жалпы ереже бойынша, азаматтар
мен заңды тұлғалардың меншігіне берілуі мүмкін емес. Бірақ, айрықша
мемлекеттік меншік, әдетте, бұл нысандарды жеке адамдарға басқа құқықтық
негіздерде беруді жоққа шығармайды.
Конституцияның 6-бабының 3-тармағы жердің заңда белгіленген
негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте болуы мүмкін екендігін
бекітті. Ондай заң Жер кодексі болып табылады. Жер кодексінің 23-бабына
сәйкес азаматтардың жеке меншігінде шаруа (фермер) қожалығын, жеке қосалқы
шаруашылық жүргізу, ағаш отырғызу, бау-бақша, тұрғын-үй және саяжай тұрғызу
үшін жерлер, сондай-ақ құрылыс салу үшін берілген (берілетін) немесе
өндірістік және өндірістік емес, оның ішіне тұрғын үйлер, олардың кешендері
тұрғызылып қойған жерлер, ол ғимараттарға (құрылыстарға) қызмет көрсету
үшін қажетті жерлер болады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке меншігінде тауарлық ауыл
шаруашылығы өндірісін жүргізу, ағаш отырғызу үшін берілген (берілетін)
жерлер, сондай-ақ құрылыс салу үшін берілген немесе өндірістік және
өнідірістік емес, оның ішінде тұрғын үйлер, олардың кешендері тұрғызылып
қойған жерлер, ғимараттарға қызмет көрсету үшін қажетті жерлер болуы
мүмкін.
Мынадай жер учаскелерінің жеке меншікте болуы мүмкін емес:
1) қорғаныс және мемлекеттік қауіпсіздік, қорғаныс өнеркәсібі үшін
қажетті; Мемлекеттік шекараны күзету және қорғау үшін инженерлік-техникалық
құрылыстар, коммуникациялар тұрғызылған; кеден орналасқан.
2) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар.
3) орман және су қорлары.
4) магистралдық темір жол тараптары мен ортақ пайдаланылатын
автомобиль жолдары орналасқан.
5) елді мекендердегі ортақ пайдаланылатын аумақтар.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 3-тармағына сәйкес
жер қойнауы, оның ішінде пайдалы қазбалар, мемлекет меншігінде болады.
Оларды барлап өндіру құқығы кәсіпкерге-жер қойнауын пайдаланушыға берілуі
мүмкін. Жер қойнауын пайдалануышының пайдалы қазбаларға меншік құқығы
барланған пайдалы қазбалар минералдық шикізатқа немесе техногендік
минералдық түзілімдерге айналған кезден бастап туындайды.
1.2 Жеке меншіктің түрлері мен формалары және оның жүзеге асырылуы
Қазақстан Республика Конституциясының 26-бабы мен Азаматтық кодекстiң
191-бабына сәйкес азаматтардың меншiк құқығы азаматтардың жеке меншiгi
түрiнде көрiнедi. Жеке меншiк – жеке тұлғаның, жекелеген азаматтардың
меншiгi.
Азаматтардың меншiк құқығының пайда болу жағдайына байланысты иеленудiң
– жеке және ұжымдық түрлерi болады. Ал оның жеке түрi екi жолмен жүзеге
асады: а) пайда түсiрудi көздемей және рухани қажеттiлiктi қанағаттандыру
үшiн болатын экономикалық қызметтiң меншiк түрi; ә) пайда түсiруге
бағытталған жеке меншiк. Жеке меншік азаматтардың және мемлекеттік емес
заңды тұлғалармен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді.
Қоғамдық меншік, соның ішінде діни бірлестіктер меншігі жеке меншіктің
ерекше түрі болып көрінеді.
Заң құжаттарына сәйкес азаматтарға немесе заңды тұлғаларға тиесілі бола
алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез-келген мүлік жеке меншікте
болуы мүмкін.
Жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді.
Азаматтардың меншік құқығы - өз алдына құқықтық институт болып
материалдық игіліктің бір адамға тән екендігін бекітеді. [2]
Нарықтық экономика жағдайында жеке даралық және коллективтік
кәсіпкерліктің өсуі уақытында азаматтардың тұтыну объектілеріне меншіктің
құқығы азаматтар құқығының негізгі құқықтық институты болып қалады да
азаматтардың негізгі тобына материалдық игіліктің тиістілігін белгілейді.
Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес Қазақстан азаматтары меншігінде
– жер учаскелері, тұрғын үйлер, пәтерлерғ саяжай, бақша үйлері, гараждар,
үй шаруашылық заттары, акциялар, облигациялар, басқа да бағалы қағаздар
жалпы информация құралдары, кәсіпорын, өндірістің сауда-саттық, басқа да
кәсіпқойлық саласындағы мүліктік комплекстер, ғимараттар, құрылыстар, көлік
құралдары, басқада өндіріс құралдары, өндіріс тұтыну әлеуметтік мәдени
мүліктері жатады. Кейбір мүліктер заңда тура көрсетілген жағдайда
мемлекеттің қоғамның қауіпсіздігі мақсатында азаматтардың меншігінде
болмауы мүмкін.
Кез-келген азамат өзіне тиісті мүлік кәсіпкерлікпен айналысу үшін және
заңмен шектетелмеген іс-әрекет жасауға пайдалана алады. Сондықтан өз мүлкін
қолданып өз еңбегінен тыс пайда кқру терминінің мазмұны мен күші табылды.
Өз мүлкі негізінде кез-келген заңмен шектелмеген мәмілелерге отырып, пайда
көруге болады. Қазіргі уақытта қолданылып жүрген заңдар азаматтардың
меншік құқығының объектілерін кеңейтті. Заңда тиым салынбаған малдар арқылы
мүліктің саны мен бағасын көбейтем десе де тиым салынбайды.
Мысалы: азаматтардың меншігінде болған үйлердің, саяжайдың, басқа да
құрылыстарға көмектің, малдың тағы басқа саны шектелінбейді. Азаматтардың
меншік құқығының пайда болуы негіздерінің ерекше түрлерінің бірі. Тұтыну
кооперативтеріне пайдалануға берілген пәтер, саяжай, гараж және басқа да
құрылыстарға пайын толық төлеп өз меншігіне айналдыру. Бұл жағдай
кооперативтік меншік құқығының күшін жойып объекті азаматтардың меншік
құқығына айналдырады. Осының бәрі азаматтардың меншік құқығының
объектілерінің шеңберін көбейтеді. Оның бір куәсі – азаматтардың меншік
құқығына бағалы қағаздардың пайда болуы (акциялар, облигациялар, жинақ
сертификаттар, т.б.). сонымен қатар, тек қана кәсіпқой кәсіпкерлердің ғана
емес, көп азаматтардың коммерциялық қатынастарда мүмкіндіктерін кеңейтті.
Азаматтардың меншіктерінің пайда болуы жолдарының бірі- өндіріс
кәсіпорындарына және салымдарын салу нәтижесінде көрген пайдалары.
Бұл жолды жан-жақты заңды түрде қолдау керек. Жеке кәсіпқойлардың
меншік құқығы азаматтардың және олардың семьяларының шаруашылық жүргізу
үшін оларға заңмен бекітіліп берілген материалдық игіліктер жіне әр-түрлі
өндіріс құралдары болып табылады.
Бұл қатынастардың ерекшелік және олардың коммерциялық, өндірістік
негізгі тұтынушылық және өндірістік қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайда
көру болып есептеледі. Заңда көрсетілген шарттар негізінде дұмысты жөндеуге
рұхсат етіледі. Бұл жағдай кәсіпқойлар меншігін және оның құқықтық
тәртібінің жеке меншік қатнастарынан ерекшеленеді. Сонымен бірге, бұл жерде
қатынастардың еңбектік түрі сақталады да, меншік иесінің өндірісте қатысуын
қажет етді. Меншік құқығының субъектілері ретінде азаматтар, олардың жан
ұясының мүшелері, басқа да еңбек шаруашылығын бірге жүргізген адамдар бола
алады. Мысалы, шаруашылық серіктестіктерде оның қатысущылары құқықтық тұлға
құқығы бар ұйым құрмай-ақ шаруашылық іс-әрекетін өз еңбегімен жүргізеді.
Жеке кәсіпорынның меншік құқығының объектісі болып тұтыну қажеттілігін
қанағаттандыратын өндіріс құралдары, өндіріс-шаруашылық комплекстері (жеке,
несие, жанұя, кәсіпорын) шаруашылық құрылыстар, машиналар, құрал –
жабдықтар, көлік құралдар, материалдар, өндіріс тауарлары, алынған
кірістер, тұрғын үйлер тағы басқа мүліктері табылады.
Кәсіпқойлық - өз атынан, өз тәуекеліне және өзінің жеке мүлкімен жауап
беретін, азаматтардың пайда көруге бағытталған іс - әрекеті.
Кәсіпкерлердің бұл ерекше белгісі, оның басқа еңбек іс-әрекеттерінен
ерекшеленеді. Мысалы, мемлекеттік немесе басқа ұйымдардағы жолдау еңбегі.
Оның коммерциялық мінездемесі оның әс- әрекетін, азаматтардың басқа
қоғамдық саяси, мейірімділік, әлеуметтік, мәдени іс - әрекетпен шектейді.
Азаматтардың жеке және ұжымдық кәсіпкерлігі құқықтық тұлғаны құрмай-ақ
болуы мүмкін. Сондай-ақ жолдау еңбегін қолдануы да, қолданбауы да мүмкін.
Жолдау еңбегін тұрақты қолданған кезде бұл іс-әрекетті құқықтық тұлға жасау
арқылы істеуге тура келеді.
Кәсіпкерлікпен әрекет қабілеттілігі бар кез –келген азамат, шет елге
азаматтығы жоқ тұлға айналысуға құқығы бар.
Кәсіпкерліктің ерекше формасы түрінде кәсіпорн басқарушысының меншік
иесімен, немесе меншік иесінің өкілет берген органымен ерекше келісім
бойынша жүргілілетін әс-әрекетін жатқызуға болады.
Құқықтық тұлға құрмай кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар, жеке
кәсіпкерлер ретінде мемлекеттік тіркеуге жатады. Заң бойынша қазіргі
уақытта кәсіпкерлік іс-әрекет мемлекеттің қолдануына ие болып мемлекеттік
органдардың, лауазымды адамдардың олардың іс-әрекетіне заңсыз араласуын
сотта дауласуға болады.
Азамат кәсіпкер ретінде өз меншігіне мемлекет және басқа органдардың
мүлкін алуға, өз мүлкімен басқа шаруашылық субъектілерінің іс-әрекетіне
араласуына, банкте есеп-шотын ашуға, заңда белгіленген тәртіп бойынша
сыртқы экономикалық қатынастарға араласуға, валюталық операциялар жасауға,
түскен пайға еркін билік етуге, өлшемі шектелмеген кіріс алуға құқығы бар.
[6]
Сонымен бірге кәсіпкерлерге заң актілерінде бір қатар міндеттер
қаралған.
Жеке кәсіпкен өз міндеттемелеріне өз мүлкіне жауап береді.
Кәсіпкерді шамасы жоқ деп танығанда, сонымен бірге кәсіпкердің заң
талабын бірнеше рет бұзған жағдайда кәсіпкердің іс-әрекеті сот шешімімен
қысқартылады.
Еңбек қожалығы жанұялық, немесе басқа топтық өндірістің және иемденудің
ұйымдастырылған – құқықтық формасы болып табылады да қосалқы жолдау еңбегін
пайдалануға болады.
Шаруа қожалығы, азаматтардың еңбек қожалғының ерекше түрі болып
табылады. Олардың жалпы белгілері – іс-әрекеттің еңбектік түрі, сонымен
заңдарда белгіленген жағдайларда жолдау еңбегін қолдану, өндірістің тауарлы
бағыты, оны ұйымдастырудың жанұялық формасы болып табылады.
Шаруашылық қожалықтың ең бір ерекшелігінің бірі – қожалықты мемлекеттен
алған жерде жүргізу.
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі бойынша шаруа қожалығының
мүлкі, олардың арасындағы шартты өзгеше белгіленбегендіктен, бірлескен
меншік құқығында оның мүшелеріне тиесілі болады.
Шаруа қожалығы мүшелігінің бірлескен меншігінде оның мүшелерінің ортақ
қаражатына шаруашылық үшін сатып алыған жер учаскесіндегі екпелер,
шаруашылық және өзгеше қора қопсы құрылыстары, мероприятиялық және басқа да
құрылыстар өнім беретін малмен күщ көлігі, құс, ауыл шаруашылық және өзге
техникамен жабдқтар, көлік құралдары, құрал-сайман және басқа мүлік болады.
Шаруа қожалығының қызметі нәтижесінде алынған жемістер, өнім және табыс
шаруа қожалығы мүшелеінің ортақ мүлкі болып табылады және олардың
арасындағы келісім бойынша пайдаланады.
Жарлық қоры құрылтайшылардың үлесіне бөлінген көммерциялық ұйым
шаруашылық серіктестік деп танылады. Өз алдына құқықтық тұлға болып
құрылтайшылардың есебінен құрылған, сондай-ақ шаруашылық серіктестік өз
қызметі нәтжесінде өндірген және алған меншік құқығы бойынша тиесілі
болады.
Шаруашылық серіктестіктер толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, акционерлік қоғам нысандарында құрылуы мүмкін.
Толық серіктестіктің мүлкі жеткіліксіз болған жағдайда қатысушылары
серіктестіктердің міндеттемелері бойынша өзіне тиісті барлық мүлкімен артық
жауапкершілікте болатын серіктестік толық серіктестік деп танылады. Азамат
бір ғана толық серіктестіктің қатысушысы бола алады. Құрылтай құжаттары
болып табылады, ал жарғы бір адам құрған шаруашылық серіктестік құрылтай
құжаты болып табылады.
Шаруашылық серіктестіктің, акционерлік қоғамнан басқа түрі акция
шығаруға құқылы емес.
Ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқық, соның ішінде
интеллектуалдық меншік және өзге де мүлік шауашылық серіктестіктің жарғылық
қорына салынатын салым бола алады. Шаруашылық серіктестікке қатысушының
салымын ақшалай бағалауды шаруашылық серіктестікке қатысушылар арасындағы
келісім бойынша жүргізілуге тиіс. Барлық қатысушының шаруашылық
серіктестік мүлкіндегі үлестері, егер құрылтай құжаттарында өзгеше
көзделмесе олардың жарғылық қорға салған салымдарына тең болады.
Толық серіктестіктің жарғылық қорының мөлшерін оның құрылтайшылары
белгілейді, бірақ ол заң құқықтарында белгіленген ең мөлшерден кем болмауы
керек, жарғылық қорын азайтуға оның барлық несие берушілеріне
хабарланғаннан кейін жол беріледі. Бұл ретте соңғылары тиісті
міндеттемелерді мерзімінен бұрын тоқтатуды немесе орындауды және залалдың
орнын толтыруды талап етуге құқылы. Толық серіктестікке қатысушысының өз
үлесін оның басқа қатысушыларына немесе үшінші жақтарға қалған барлық
қатысушылардың келісімімен ғана беруге болады. Үлес үшінші жаққа берілгенде
сонымен бірге толық серіктестіктен шыққан қатысушыға тиесілі құқықтарымен
міндеттердің бүкіл жиынтығы соған ауысады, ал қатысушы қайтыс болған ретте
қалған барлық қатысушылардың келісуімен құқықты мираскер серіктестікке кіре
алады. Құқықты мираскер қатысуының толық серіктестіктің үшінші жақтар
алдындағы бүкіл серіктестік қызметі кезінде пайда болған борыштары бойынша
жауапты болады.
Құқықты мираскер толық серіктестікке кіруден бас тартқан немесе құқықты
мирасқорды қабылдаудан серіктестік бас тартқан жағдайда оған қатысушы
қайтыс болған күні белгіленген серіктестік мүлкіндегі үлестің құқықты
мирасқорлық негізінде өзіне тиесілі күні төленеді. Бұл реттерде тиісінше
құрылтай құжаттарында көзделген мерзімде құрылтай шартында аталған
серіктестік мүлкінің мөлшерінде азайтылады, бірақ ол үш айдан
кешіктірілмеуге тиіс.
Егер толық серіктестік таратылған жағдайда оның барлық борыштарын өтеу
үшін нақтылы мүлкі жетпейтін болса, серіктестік үшін жетіспейтін бөлігі
жөнінен оған қатысушылар ортақ жауапкершілікті өздерінің заң құжаттарына
сәйкес ақы өндіріп алынатын барлық мүлкімен өз мойнына алады.
Толық серіктестіктің қатысушысы серіктестіктің борышы бойынша егер заң
құжаттарында өзгеше көзделмесе, оған өзі кіргеннен кейін немесе кіргенге
дейін пайда болғанына қарамастан жауап береді.
Ал серіктестік мүлкіндегі өз үлесінен астам бөлігіндегі толық
серіктестіктің борыштарын өтеген қатысушы өзінің алдында серіктестік
мүлкіндегі өз үлесінің мөлшеріне тең үлестік жауапкершілікті мойнына алатын
өзге де қатысушыларға тиісті бөлігінде кері талап қоюға құқылы. [7]
Сонымен қатар толық серіктестіктен өз қалауымен шыққан немесе
серіктестіктен соттың шешімі бойынша шығарылған қатысушы, сондай-ақ қайтыс
болған қатысушының серіктестікке кіруден бас тартқан құқықты мирасқоры
(мұрагері) серіктестіктен өздері шыққан кезге дейін пайда болған
серіктестіктен міндеттемелері бойынша серіктестіктің өздері серіктестіктен
шыққан жыл ішіндегі серіктестіктің туралы есеп бекітілген күннен бастап екі
жыл бойы жауап береді. Бір қатысуға немесе үшінші жаққа өз үлесін беру
арқылы, серіктестік мүлкіндегі өз үлесінен несие беруші (немесе берушілер)
ақы өндіріп алу арқылы шыққан қатысушы, сондай-ақ қайтыс болған
қатысушының серіктестікке қабылдаудан қалған қатысушылар бас тартқан
құқықты мирасқоры (мұрагері) серіктестік міндеттемелері бойынша жауап
бермейді.
Ал, толық серіктестік тоқтатылғаннан кейін қайтушылар серіктестік
тоқтатылған күннен бастап екі жыл бойы ол тоқтатылған кезге дейін пайда
болған серіктестік міндеттемелері бойынша жауапты болады.
Толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz