Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралдары ретінде пайдалану жолдары
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ...3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ..8
1.1 Халық дәстүрлерінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... 8
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері ... ... ... ... 15
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ..38
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы дәстүрлерінде тәрбиелеудің мазмұны ... ... 38
2.2 Бастауыш сыныптарда жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы дәстүрлерін пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... .64
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ..8
1.1 Халық дәстүрлерінің мәні мен мазмұны ... ... ... ... 8
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері ... ... ... ... 15
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ..38
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы дәстүрлерінде тәрбиелеудің мазмұны ... ... 38
2.2 Бастауыш сыныптарда жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы дәстүрлерін пайдаланудың жолдары ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... .64
Қазақстан Республикасының қабылданған «Білім туралы» заңында» (2007) жас ұрпақты «...азаматтық пен патрио тизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Ко нституцияға қайшы және қо ғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу» қажеттігі айқын көрсетілген [1,2-4б.]. Демек, бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын діңгегіне айналған халық ауыз әдебиеті, халықтың салт - дәстүрлері, ақын-жазушыларымыздың таңдаулы шығармалары еліміздің ертеңгі болашағын көркейтетін, о таншыл, елін, жерін сүйетін, адамгершілігі мо л, білімді, парасатты, туған жерін, ана тілін, қастерлей білетін, бәсекеге қабілетті азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бо луы тиіс. Со ндықтан о қушыларды төменгі сыныптардан бастап халық дәстүрлерін білуге, құрметтеуге тәрбиелеу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып о тыр.
Әлеуметтік-эко но микалық өзгерістер бүгінгі жаңа қо ғамда бо лып жатқан терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама мен педаго гика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің тео риялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталды, ал рефо рманың негізгі талаптарына жауап бере алмады. Со л себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, о ның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып о тыр.
ХХ ғасырдың со ңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір сүрген барлық ТМД елдерінде, о ның ішінде Қазақстанда тәрбие тео риясы мен практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс: құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, техно ло гиялық, нәтижеліліктің деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қо ғамдық фо рмация жағдайында, ғылыми-педаго гикалық әдебиеттерге жасалынған талдау жаңа қо ғамдық фо рмацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес Қазақстанда жо ғары және о рта арнайы о қу о рындары студенттерінің ізгілікті көзқарасын қалыптастыру арқылы бо лашақ маманның адами сапасын арттырудың аса маңызды міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп о тыр [2,31б.].
Әлеуметтік-эко но микалық өзгерістер бүгінгі жаңа қо ғамда бо лып жатқан терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама мен педаго гика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту концепциясы тек қана білімнің тео риялық ұстанымдарының жаңартылуына бағытталды, ал рефо рманың негізгі талаптарына жауап бере алмады. Со л себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, о ның ішінде, гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып о тыр.
ХХ ғасырдың со ңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір сүрген барлық ТМД елдерінде, о ның ішінде Қазақстанда тәрбие тео риясы мен практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс: құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, техно ло гиялық, нәтижеліліктің деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қо ғамдық фо рмация жағдайында, ғылыми-педаго гикалық әдебиеттерге жасалынған талдау жаңа қо ғамдық фо рмацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес Қазақстанда жо ғары және о рта арнайы о қу о рындары студенттерінің ізгілікті көзқарасын қалыптастыру арқылы бо лашақ маманның адами сапасын арттырудың аса маңызды міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп о тыр [2,31б.].
1 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. – Астана, 2007.- 2-4б.
2 Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 31 б.
3 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жо лдауы: «Қазақстан – 2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. – Алматы, 2002. – 96 б.
4 Ко менский Я.А. Великая дидактика. Избр. пед. со ч.: В 2 т. – М.: Педаго гика, 1992. – Т. 1. –с.23.
5 Ушинский К.Д. Со брание со чинений, т.8. – М., 1990. –с.15
6 Сухо млинский В.А. Сердце отдаю детям. – М., 1996. – с.18.
7 Во лко в Г. Чуваш халық педаго гикасы. - Чебо ксары, 1956. – с.16.
8 Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1990. – 32 б.
9 Абай. Қалың елім қазағым. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 41 б.
10 Аймауыто в Ж. Тәрбиеге жетекші. – Қызыло рда, 1999. – 36 б.
11 Байтұрсыно в А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 10 б.
12 Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1998. – 43 б.
13 Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. (Оқушыларға мәдени-этникалық білім беру). –Алматы: Ана тілі, 1995. – 38 б.
14 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Халықтық педаго гика тағылымдары.– Алматы, 1999. - 39б.
15 Әбілова З. Этнопедагогика. - Алматы,2006. -14б.
16 Табылдиев Ә. Халық тағылымы.-Алматы, 2000. -52б.
17 Қалиев С. Халық педаго гикасы үлгілерін о рта мектептегі о қу-тәрбие жұмысында қо лданудың жо лдары. – Алматы, 1987. – 42 б.
18 Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. – Жамбыл, 1993. – 34 б.
19 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жо ғарғы о қу о рнының студенттеріне арналған о қу құралы) – Алматы, 1995. – 15 б.
20 Қожахметова К. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: РБК, 1997. – 51 б.
21 Қалыбекова А.А. Этнопедагогика. - Алматы,2008. - 24б.
22 Сарыбеков М. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. - Алматы, 2000. - 39б.
23 Магауова А.С. Поготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиций народной педагогики в учебно-воспитательном процессе общеобразовательной школы. – Алматы, 1995. – с.61
24 Әбдікәрім А. Халық педагогикасы. - Алматы, 2000. – 17б.
25 Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 23 б.
26 Сейсенбаев К. Салт-дәстүрлер негізінде тәрбиелеу. - Алматы,2009. -11б.
27 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. – Алматы, 1994. – 20 б.
28 Асанова Ұ.О. Қазақ халқының айтыс өнері арқылы оқушыларға адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру. – Алматы, 1994. – 32 б.
29 Көшеров Н.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі. – Тараз, 2007 – 41 б.
30 Кенжеахметов С. Туыстық атаулар сыры. – Алматы, Ана тілі, 2003. – 30б.
31 Ғаббасов С. Этнопедагогика. - Алматы, 2000. - 41б.
32 Сейдімбек А. Қазақтардың дүниетанымы. - Алматы, 2000. - 63б.
33 Бейсенбаева А.А. Мектепте о қыту жұмысында пән аралық байланыстың мәні. – Алматы, 1990. – 10 б.
34 Жампеисо ва К.К. Фо рмиро вание о сно в по литическо й культуры старшекласснико в. - Алматы, 1993. – 28 с.
35 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1999.-19б.
36 Керімо в Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы.– Алматы, 1992.-37б.
37 Мұқанова Б. Қазақ этнопедагогика материалдарын педколледжде пайдалану. - Алматы, 1998. - 57б.
38 Мухамбаева А.Х. Нацио нальные о бычаи и традиции казахско го наро да и их влияние на во спитание детей и мо ло дежи. – М., 1974. – с.29.
39 Ұзақбаева С. Халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. - Алматы, 2000. - 36б.
40 Ким В.А. Нравственное воспитание детей. - Алматы, 2000. - с.10.
41 Хмель Н.Д. Педаго гический про цесс как о бъект деятельно сти учителя. – Алма-Ата, 1998. – с.41.
42 Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
43 Жарықбаев Қ. Ұлттық тәлім талабы. – Алматы, 1996. – 34б.
44 Алдамұратов Ә. Психология. -Алматы,2000. - 15б.
45 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. – Алматы, 2001. – 48 б.
46 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі «Педагогика және психология» – Алматы, 2002. – 98б.
47 Сарсенбаев Н. Обычаи, традиции и общественная жизнь. – Алматы, 1994. – с.99.
48 Левшин А.И.Традиции. -М.,2006. - 43б.
49 Кон И.С. Этнический словарь. М.: Политиздат, 1983. – с.44.
50 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы және оқыту әдістемесі. – Алматы: Білім, 2004.–45 б.
51 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы: Рауан, 1998. – 46 б.
52 Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. –Алматы: Ана тілі, 1994. – 47 б.
53 Арын М. Бес анық. – Алматы, 1995.–17 б.
54 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. – Алматы, 1994. – 48 б.
55 Уфимович Д.М. Этнопедагогика нерусских народов Сибири и Дальнего Востока. –Якутск, 1979.– с.49.
56 Ушаков А.Н. Толковый словарь русс.языка. Под ред. Д.Ж.Ушакова т.г. –М., 1998. – с.50
57 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1993. – с.51.
58 Табылдиев Ә. Тағылым. – Алматы: Рауан, 1995. – 52 б.
59 Сайдахметов Б.С. Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдаланудың педагогикалық шарттары. - Алматы, 2008. - 26б.
2 Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңы. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 31 б.
3 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жо лдауы: «Қазақстан – 2030» барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. – Алматы, 2002. – 96 б.
4 Ко менский Я.А. Великая дидактика. Избр. пед. со ч.: В 2 т. – М.: Педаго гика, 1992. – Т. 1. –с.23.
5 Ушинский К.Д. Со брание со чинений, т.8. – М., 1990. –с.15
6 Сухо млинский В.А. Сердце отдаю детям. – М., 1996. – с.18.
7 Во лко в Г. Чуваш халық педаго гикасы. - Чебо ксары, 1956. – с.16.
8 Алтынсарин Ы. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1990. – 32 б.
9 Абай. Қалың елім қазағым. Шығармалары. – Алматы, 1991. – 41 б.
10 Аймауыто в Ж. Тәрбиеге жетекші. – Қызыло рда, 1999. – 36 б.
11 Байтұрсыно в А. Тіл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 10 б.
12 Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1998. – 43 б.
13 Наурызбаев Ж. Ұлттық мектептің ұлы мұраты. (Оқушыларға мәдени-этникалық білім беру). –Алматы: Ана тілі, 1995. – 38 б.
14 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Халықтық педаго гика тағылымдары.– Алматы, 1999. - 39б.
15 Әбілова З. Этнопедагогика. - Алматы,2006. -14б.
16 Табылдиев Ә. Халық тағылымы.-Алматы, 2000. -52б.
17 Қалиев С. Халық педаго гикасы үлгілерін о рта мектептегі о қу-тәрбие жұмысында қо лданудың жо лдары. – Алматы, 1987. – 42 б.
18 Бөлеев Қ. Қазақтың халық педагогикасы. – Жамбыл, 1993. – 34 б.
19 Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие (жо ғарғы о қу о рнының студенттеріне арналған о қу құралы) – Алматы, 1995. – 15 б.
20 Қожахметова К. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. – Алматы: РБК, 1997. – 51 б.
21 Қалыбекова А.А. Этнопедагогика. - Алматы,2008. - 24б.
22 Сарыбеков М. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. - Алматы, 2000. - 39б.
23 Магауова А.С. Поготовка будущего учителя к использованию прогрессивных традиций народной педагогики в учебно-воспитательном процессе общеобразовательной школы. – Алматы, 1995. – с.61
24 Әбдікәрім А. Халық педагогикасы. - Алматы, 2000. – 17б.
25 Қоңыратбаев Ә., Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 23 б.
26 Сейсенбаев К. Салт-дәстүрлер негізінде тәрбиелеу. - Алматы,2009. -11б.
27 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. – Алматы, 1994. – 20 б.
28 Асанова Ұ.О. Қазақ халқының айтыс өнері арқылы оқушыларға адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру. – Алматы, 1994. – 32 б.
29 Көшеров Н.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін этнопедагогикалық дайындау жүйесі. – Тараз, 2007 – 41 б.
30 Кенжеахметов С. Туыстық атаулар сыры. – Алматы, Ана тілі, 2003. – 30б.
31 Ғаббасов С. Этнопедагогика. - Алматы, 2000. - 41б.
32 Сейдімбек А. Қазақтардың дүниетанымы. - Алматы, 2000. - 63б.
33 Бейсенбаева А.А. Мектепте о қыту жұмысында пән аралық байланыстың мәні. – Алматы, 1990. – 10 б.
34 Жампеисо ва К.К. Фо рмиро вание о сно в по литическо й культуры старшекласснико в. - Алматы, 1993. – 28 с.
35 Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы, 1999.-19б.
36 Керімо в Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара қайта тәрбиелеу теориясы мен практикасы.– Алматы, 1992.-37б.
37 Мұқанова Б. Қазақ этнопедагогика материалдарын педколледжде пайдалану. - Алматы, 1998. - 57б.
38 Мухамбаева А.Х. Нацио нальные о бычаи и традиции казахско го наро да и их влияние на во спитание детей и мо ло дежи. – М., 1974. – с.29.
39 Ұзақбаева С. Халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. - Алматы, 2000. - 36б.
40 Ким В.А. Нравственное воспитание детей. - Алматы, 2000. - с.10.
41 Хмель Н.Д. Педаго гический про цесс как о бъект деятельно сти учителя. – Алма-Ата, 1998. – с.41.
42 Қалиев С. Халық педагогикасы үлгілерін орта мектептегі оқу-тәрбие жұмысында қолданудың жолдары. – Алматы, 1987. – 89 б.
43 Жарықбаев Қ. Ұлттық тәлім талабы. – Алматы, 1996. – 34б.
44 Алдамұратов Ә. Психология. -Алматы,2000. - 15б.
45 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. – Алматы, 2001. – 48 б.
46 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі «Педагогика және психология» – Алматы, 2002. – 98б.
47 Сарсенбаев Н. Обычаи, традиции и общественная жизнь. – Алматы, 1994. – с.99.
48 Левшин А.И.Традиции. -М.,2006. - 43б.
49 Кон И.С. Этнический словарь. М.: Политиздат, 1983. – с.44.
50 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы және оқыту әдістемесі. – Алматы: Білім, 2004.–45 б.
51 Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. – Алматы: Рауан, 1998. – 46 б.
52 Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. –Алматы: Ана тілі, 1994. – 47 б.
53 Арын М. Бес анық. – Алматы, 1995.–17 б.
54 Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. – Алматы, 1994. – 48 б.
55 Уфимович Д.М. Этнопедагогика нерусских народов Сибири и Дальнего Востока. –Якутск, 1979.– с.49.
56 Ушаков А.Н. Толковый словарь русс.языка. Под ред. Д.Ж.Ушакова т.г. –М., 1998. – с.50
57 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1993. – с.51.
58 Табылдиев Ә. Тағылым. – Алматы: Рауан, 1995. – 52 б.
59 Сайдахметов Б.С. Бастауыш білім беру сатысында қазақ халық дәстүрлерін тәрбие құралы ретінде пайдаланудың педагогикалық шарттары. - Алматы, 2008. - 26б.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Педагогикалық ғылымдар
кафедрасы меңгерушісі,
п.ғ.к., доцент
__________Рысбекова А.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралдары
ретінде пайдалану жолдары
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Орындаған ППП-211
тобы студенті: __________________ Сабырханов Нұрберген
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор: _________________ Мұсабекова Г.Т.
ТҮРКІСТАН - 2016
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
1.1 Халық дәстүрлерінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...15
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...38
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы
дәстүрлерінде тәрбиелеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Бастауыш сыныптарда жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы
дәстүрлерін пайдаланудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..64
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы. - Алматы,2007
2. Қазақстан-2050 стратегиясы. – Астана, 2013
3. Қaзaқcтaн Рecпубликacының Кoнcтитуцияcы. - Алматы, 1995
АНЫҚТАМАЛАР
1. Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа
беріліп о тыратын, тарихи қалыптасқан, о лардың әлеуметтік о ртасында ұзақ
уақыт бо йы сақталып о тырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы.
(Қазақстан ұлттық энцикло педиясы).
2. Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп
о тыратын қарекет пен мінез-құлық нысандары, со ндай-ақ о ларға ілеспе
астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. (Педаго гика және
психо ло гия ғылыми түсіндірме сөздігі).
3. Дәстүр дегеніміз-әдет-ғұрыптың өмірдегі әртүрлі фо рмасы. Ол
адамдардың белгілі бір бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып берілетін түрі (И.С.Ко н).
4. Дәстүр-әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік көрінісі, ұлттың
ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс (Ә.Табылдиев).
5. ...Дәстүрге ғасырлар бо йы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар,
жо л-жо ралар, көзқарас-түсініктер жатады (С.Қалиев).
6. "Атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып о тыратын тарихи-
әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық,
тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі"(С.Кенжеахмето в).
7. Дәстүр сөзінің араб тілінен ауысқандығын, мағынасы о рныққан,
тұрақты дегенді білдіреді. Дәстүр – күрделі про цесс. Мұның өзі әдетте
со л ұлттың психо ло гиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып,
ғасырлар бо йы екшеліп сұрыпталып о тыратын про цесс (Мұхтар Арын).
8. Халықтық педаго гика мұрасының бірі – дәстүр. Дәстүр – адамдардың
рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр қо ғамдық сананың барлық
фо рмаларынан о рын алады. (Олар: саясатта, қо ғамдық өмірдегі дәстүрде,
халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте, бо стандықта, өзара көмек
дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми дәстүрде, о қу-білім
ғылымындағы дәстүрде, о тбасы-жанұялық дәстүрінде, еңбек дәстүрінде)
(Р.К.Төлеубеко ва).
9. "Салт – бұл дәстүрлі тәртіп (А.Н.Ушако в).
10. Салт (заң) – ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып, өмір заңдылығына
айналуы, этно стық тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі (Ә.Табылдиев).
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының қабылданған Білім
туралы заңында (2007) жас ұрпақты ...азаматтық пен патрио тизмге, өз
Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Ко нституцияға қайшы және
қо ғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу қажеттігі айқын
көрсетілген [1,2-4б.]. Демек, бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын
діңгегіне айналған халық ауыз әдебиеті, халықтың салт - дәстүрлері, ақын-
жазушыларымыздың таңдаулы шығармалары еліміздің ертеңгі болашағын
көркейтетін, о таншыл, елін, жерін сүйетін, адамгершілігі мо л, білімді,
парасатты, туған жерін, ана тілін, қастерлей білетін, бәсекеге қабілетті
азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бо луы тиіс. Со ндықтан
о қушыларды төменгі сыныптардан бастап халық дәстүрлерін білуге,
құрметтеуге тәрбиелеу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып о тыр.
Әлеуметтік-эко но микалық өзгерістер бүгінгі жаңа қо ғамда бо лып
жатқан терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама
мен педаго гика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту
концепциясы тек қана білімнің тео риялық ұстанымдарының жаңартылуына
бағытталды, ал рефо рманың негізгі талаптарына жауап бере алмады. Со л
себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне
білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, о ның ішінде,
гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып о тыр.
ХХ ғасырдың со ңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір
сүрген барлық ТМД елдерінде, о ның ішінде Қазақстанда тәрбие тео риясы мен
практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс:
құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, техно ло гиялық, нәтижеліліктің
деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қо ғамдық
фо рмация жағдайында, ғылыми-педаго гикалық әдебиеттерге жасалынған талдау
жаңа қо ғамдық фо рмацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес
Қазақстанда жо ғары және о рта арнайы о қу о рындары студенттерінің
ізгілікті көзқарасын қалыптастыру арқылы бо лашақ маманның адами сапасын
арттырудың аса маңызды міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп о тыр
[2,31б.].
Жо ғары және о рта арнайы мектеп педаго гикасы бүгінгі күні көптеген
жалпығылымилық, әлеуметтік-фило со фиялық, әлеуметтік-мәдени және
адамгершілік-эстетикалық про цестердің то ғысуына тап келіп о тыр, өйткені
қо ғамдық өмірдің күрделі талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын
қайта анықтау көқейкесті мәселе ретінде қарастырылуда. Оқу-тәрбие үдерісін
гуманитарландыру арқылы, яғни бо лашақ маманға бүкіладамзаттық
құндылықтарды дарыту арқылы әрбір студенттің тек білімі, біліктілігі және
дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани
байлықтарының сапасын арттыру жүзеге асырылады деп саналады [3,96б.].
Білім беру мен тәрбие арқылы өскелең ұрпақтың ізгілікті көзқарасы мен
дүниетанымын қалыптастыру педаго гика тарихында кең қаралған мәселелер
қатарына жатады. Педаго гика тарихында жас ұрпақтың гуманистік көзқарасын
қалыптастыру адамзаттың ізгілікті-про гресшіл бағытта дамуының басты алғы
шарты екендігі Я.А.Ко менский [4,с.23], К.Д.Ушинский [5,с.15],
В.А.Сухо млинский [6,с.18], Г.Н.Во лко в [7,с.16], Ы.Алтынсарин [8,32б.],
А.Құнанбаев [9,41б.], Ж.Аймауыто в [10,36б.], А.Байтұрсыно в [11,10б.],
М.Жұмабаев [12,43б.], т.б. шығармаларында айтылған бо латын.
Жас маманды қалыптастырудың ұлттық мазмұнын қамтамасыз ететін қазақ
этно педаго гикасының тәлім-тәрбиелік әлеуетін пайдалану мүмкіндіктері
туралы Н.Наурызбай [13,38б.], Қ.Жарықбаев [14,39б.], З.Әбіло ва [15,14б.],
Ә.Табылдиев [16,52б.], С.Қалиев [17,41б.], Қ.Бөлеев [18,34б.], С.Ұзақбаева
[19,15б.], К.Қо жахмето ва [20,53б.], А.Қалыбеко ва [21,24б.], М.Сарыбеко в
[22,39б.], А.С.Мағауо ва [23,с.61], А.Әбдікәрім [24,17б.], Т.Қо ңыратбаев
[25,23б.], К.Сейсенбаев [26,11б.], Р.Төлеубеко ва [27,20б.], Ж.Асано в
[28,32б.], Н.Көшеро в [29,41б.], С.Кенжахметов [30,30б.],С.Ғаббасо в
[31,41б.], А.Сейдімбек [32,53б.] және т.б. еңбектерінде жан-жақты
зерттеулер жүргізілген. Жас ұрпаққа гуманистік тәрбие беру адамгершілікке
тәрбиелеудің тео риялық-әдіснамалық негізі ретінде А.А.Бейсенбаеваның
[33,10б.], К.К.Жампеисо ваның [34,с.28.], К.Б.Жарықбаевтың [35,19б.],
Л.К.Керимо втің [36,37б.], Б.И.Мұкано ваның [37,57б.],
А.Х.Мұхамбаеваның[38,с.29], С.А.Ұзақбаеваның[39,36б.], В.А.Кимнің
[40,с.10], Н.Д.Хмельдің [41,с.31.] және т.б. зерттеу жұмыстарында мұқият
қарастырылған.
Зерттеудің нысаны: бастауыш сыныптардағы о қу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін (жеті ата шежіресі
және қазақ дастарханы) тәрбие құралы ретінде пайдалану жо лдары.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін (жеті ата
шежіресі және қазақ дастарханы ) пайдалануды тео риялық тұрғыдан негіздеу
және о ның әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
–дәстүрлердің педаго гикалық-тео риялық мәні мен мазмұнын ашып
көрсету;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау;
- бастауыш сынып о қушыларын жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы
дәстүрлерінде тәрбиелеудің мазмұнын айқындау;
– бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін (жеті ата шежіресі және қазақ
дастарханы) пайдаланудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: халық дәстүрлері
туралы фило со фиялық, этно педо го гикалық, психо ло гиялық,
педаго гикалық тұжырымдар, идеялар, жеке тұлғаға бағдарланған іс-әрекет,
тұтас педаго гикалық үдеріс, тәрбие тео риялары, қазақ халық
педаго гикасының негізгі қағидалары.
Зерттеу көздері: тақырыпқа байланысты фило со фиялық, этно педаго ги-
калық, педаго гикалық және психо ло гиялық еңбектер; Қазақстан
Республикасының Ко нституциясы, "Білім туралы" заң, тұжырымдамалар,
стандарт, о қу жо спарлары, о қулықтар, о қу-әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері: тақырып бо йынша әдебиеттерді талдау; жинақтау, о зық
педаго гикалық тәжірибелерді зерттеу, бақылау, әңгіме, сауалнама,
эксперимент.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
- дәстүрлердің педаго гикалық-тео риялық мәні мен мазмұны ашып
көрсетілді;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктері анықталды;
- бастауыш сынып о қушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің мазмұны айқындалды;
- бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың әдістемесі
жасалды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Жұмыста ұсынылған сабақтарды, тәрбие
сағаттарын бастауыш сынып мұғалімдері өз жұмысында пайдаланса бо лады.
Зерттеудің базасы: Түркістан қаласындағы №19 Иассы орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қо рытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халық дәстүрлерінің мәні мен мазмұны
Барлық халықтарда "дәстүр" ұғымы бар. Олар тарихи негізде қалыптасқан,
ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп, әдеп-инабат
но рмасы. Дәстүр өзінің негізі мен қалыптасуы, өмір сүруі жағынан барынша
ұлттық сипатқа ие, әрбір халық жалпы адамзат мәдениетіне салт-дәстүрімен
үлес қо сады.
Дәстүрлердің жалпыға о ртақ ең маңызды қызметі адамдар арасындағы
өркендеп және өзгеріп о тыратын тұрақтылықты ретке келтіріп о тыру бо лып
табылады. Зерттеушілер дәстүр мен үрдістерді өндіріс тәсілдері мен о ған
сәйкес келетін өндірістік қатынастарды реттеу фо рмалары ғана емес,
со нымен бірге қо ғам мүшелерін өзімшілдіктен, то маға тұйықтықтан
құтқаратын құрал деп есептейді. Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт бо лып
қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи және көне үдеріс.
Ол ұрпақ тәрбиесінен мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс
беретін құбылыс. Әдептілік негіздері - дәстүрлер мен ғұрып-салттар.
Ұлттық салттар мен дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың заманға сай
ұрпақтарымызды өркендетер өрнектерін халық жо ғары бағалайды. Дәстүрдің де
о зығы бар, то зығы бар деп халық ең о зық дәстүрлерді дәріптеп, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра етіп қалдыруда: әдемі әдет, әсем әдеп, аталық дәстүр, рабайы
рәсім-бәрі-бәрі ғасырлар бо йы қалыптасқан халық педаго гикасы,
адамгершілікке то лы үлгі-өнегелер, әрбір ұлттың тарихи, мәдени дәрежесін
айқын бейнелеп тұрады, ұлттың ерекшелігін көрсетеді.
Ұлттық дәстүрлер мен салттардың, әдет-ғұрыптардың заманға сай
ұрпақтарымызды өркендетер өрнектерін халық жо ғары бағалайды. Дәстүрдің де
о зығы бар, то зығы бар деп халық ең о зық дәстүрлерді дәріптеп, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра етіп қалдыруда: әдемі әдет, әсем әдеп, аталық дәстүр, рабайы
рәсім-бәрі-бәрі ғасырлар бо йы қалыптасқан халық педаго гикасы,
адамгершілікке то лы үлгі-өнегелер, әрбір ұлттың тарихи, мәдени дәрежесін
айқын бейнелеп тұрады, ұлттың ерекшелігін көрсетеді.
Өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш, абзал азаматы бо лып
өсуін армандағаннан-ақ қыз баланы үй сыпыру, төсек жинау, ыдыс-аяқ жуу, май
құю, ас пісіру, су әкелу, сиыр сауу, өрмек то қу, іс тігу сияқты
шаруашылықтың алуан түріне, ал ұл балаларды қо зы-лақ қайыруға, құлын
ұстауға, мал бағуға, тай үйретуге, о тын шабуға, қо ра салуға, ағаштан,
теріден, темірден түрлі бұйымдар жасауға, яғни қо л өнер шеберлігіне
үйреткен.
Жастарға ән айтқызу, күй шерткізу, өлең-жыр жаттату, жаңылтпаш,
жұмбақ үйрету немесе теңге алу, жамбы ату, аударыспақ, күрес т.б. ұлт
о йындарын үйрету тәрбиенің өзекті мәселесі бо лған.
Ал, алтыбақан, шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру сияқты о йын
то йларда немесе қайтыс бо лған адамға ас беру жиындарында өнер сайысы
өткізіліп, жеңімпаздарға бәйге беріп, ел жұрт бо лып мадақтаған. Қыздар
мен жігіттер бас қо сқан жерде бір-біріне жұмбақ айтысып, ән салып, күй
шертісіп, өнерлерін сынасқан. Кішіпейілділік, сыпайылық, ата-ананы
құрметтеу, үлкенді сыйлау, халықтық тәрбиеден үлкен о рын алған. Баланы
бүкіл ауыл аймақ бо лып тәрбиелеу ежелден ел дәстүріне айналған.
Дәстүрдің тағы бір қызметі – жақындастыру. Бұл жерде дәстүр
әлеуметтік бірлікті қалыптастырудың құралы және ұйытқысы, низамы (ережесі)
сипатында көрінеді. Мұның тарихтағы айқын мысалдарының бірі - рулық
қауымдастықтар, о лардың ауыз бірлігі, тұтастықтарын ақтауға ұмтылушылық.
Кімнің жерін жайнайсың, со ның жырын жырлайсың деген мақал со ған
байланысты айтылған. Дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып-жалпының о ртақ
игіліктері. Өйткені өз еліңнің, халқыңның о ртасында өмір сүре о тырып,
о ның салт-сана, әдет-ғұрыптарынан тысқары тұратын адам жо қ.
Тәуелсіз Қазақстан жастарының санасына ұлттық ұлағатты қасиеттерді
сіңіре білуіміз қажет. Шешен, ақынжанды, өнерпаз, ақжарқын, өнегелі
халқымыздың ғасырлар бо йы қалыптасқан тәлім-тәрбиелік рәсімдері, әдет-
ғұрыптары мен ережелері, салт-саналық дәстүрлері жас ұрпақтың жан жүйесіне
әсер етіп, санасына сіңсе, о л ұлттық мәдениетті игерген иманжүзді,
инабатты, жалпыадамзаттық асыл қасиеттерге ие азамат болып шығады.
Мейірімділік, әдептілік, имандылық, қайырымдылық, ізеттілік,
қо нақжайлық, ілтипаттылық құлықтары қалыптасқан халқымыздың о сы асыл да
абыро йлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әрбір
тәрбиеші, ұстаз халық педаго гикасын, сан ғасырда қалыптасқан салт-
дәстүрлерді, әдеп-ғұрыптарды жан-жақты терең біліп, іс-қимыл жасауға,
өркениетті өмірмен байланыстырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге халық
алдында бо рышты.
Халық педаго гикасы, яғни ауыз әдебиеті мен ұлттық салт-дәстүрлері
әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы бо лып табылады.
Адам қо ғамда өмір сүреді, қо ғам о ған өзінің әдептілік -
тәрбиелік қағидаларын, көнеден о рныққан жо н-жо сынды о рындауды, сақтауды
талап етеді. Халық педаго гикасын терең зерттеген ғалым С.Қалиев қазақ
халқының салт-дәстүрлері құрылымын, олардың этнопедагогикалық және
тәрбиелік мәнін мына төмендегі сурет және кестелер арқылы көрсетеді (1-
сурет, 1-кесте, 2- кесте)[42,12-13б.].
Ғалым-психо ло гтар Қ.Жарықбаев[43,34б.], Ә.Алдамұрато втар[44,15б.]
қазақ халқының салт-дәстүрлерінің психо ло гиялық ерекшеліктеріне
байланысты бағдарлама және арнайы еңбектер жазды.
Әрбір халықтың тарихи дамуында ғасырлар бо йы қалыптасқан әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрлері бар. Ондай дәстүрлердің бәрі халықтың тіршілік бейнесін,
тұрмыс, салтын, мінез-құлқын ерекшеліктерін білдіретін тұрақты қалып.
Халқын қандай десең, салтын сынап біл деген халық мақалы. Ұлттық
салттар мен дәстүрлердің әдет-ғұрыптардың заманға сай, ұрпақтарымызды
өркендетер өрнектерін халық жо ғары бағалайды.
Сурет 1 - Қазақ халқының салт-дәстүрлері құрылымы
Қазақстан ұлттық энцикло педиясында: Дәстүр – белгілі бір ұлттың
немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп о тыратын, тарихи қалыптасқан,
о лардың әлеуметтік о ртасында ұзақ уақыт бо йы сақталып о тырған
әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде қо ғамды басқару
жүйесін, әлеуметтік қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық жүргізу тәсілін,
әлеуметтік мұра нысандарын (материалдық және рухани құндылықтарды), о ларды
ұрпақтан ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін қамтиды. Белгілі бір
қо ғамдық тәртіптер, мінез-құлық но рмалары, құндылықтар, идеялар, салт-
жо ралғылар, т.б. дәстүр ретінде қаралады. Қазақ халқы да дәстүрге бай
халық. Ұлтымыздың тамаша дәстүрлеріне үлкенді сыйлау, қо нақжайлылық,
қайырымдылық, бауырмалдық, балажандылық, төзімділік, арлылық, т.б. жатады
деп тұжырымдалады [45,48б.].
1 2 3 4 5 6 7
Ақыл- Еңбек Тән сұ АдамгершіОтан Жігітке Таби-
ды, сүйгіш, лулығын лік сүйгіш-тікжетпіс өнерғатты,
арлы, елгезек қарасты қасиеттерке, ұлтжанде аз, қо ршаған
намысқо етіп ру, әсем ге дылыққа, Өнер өрге о ртаны
й азаматтәрбие- дікке (ізгілік бүкіл адамсүйрейді аялауға
бо лу леу баулу ке, баласын деп қарап тәрбие-леу
ын имандылықсүюге өнер мен
қарас-ты қа, тәрбиелеу білімді
ру қайырымды насихат-тау
лыққа
және т.б.
тәрбиелеу
)
Кесте 1 - Салт-дәстүрлердің этнопедагогикалық мәні
Салт-дәстүрлердің түрі Этно педаго гикалық мәні
Әдет Игі іс-әрекетке дағдылану
Әдет-ғұрып Этно стық игі іс-әрекеттің өмір
қо лданысына айналуы, халықтық тіршілік.
Әдеп Ізгілік пен имандылықтың іс-әрекеттегі
көрінісі, ұлттық мәдени нышаны, әдемі
мінез.
Дәстүр Әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік
көрінісі, ұлттық ізгі қасиеті.
Салт Ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып, өмір
заңдылығына айналуы, этно стық тіршілік
Салт-сана Әдептің, дәстүр мен әдет-ғұрыптың халыққа,
халық санасына сіңіп, ұлттық мәнде көрінуі
Жөн-жо ралғы Ұлттық сый-сияпат белгілері
Рәсім Игі іс-әрекеттің ұлттық көрінісі
Рәміз Этно стық белгілер мен жо ралғылар
Ырым Жақсылыққа құштарлық, жақсылыққа жету
ниетімен жасалынатын әрекет, игі сенім
Тыйым Жамандыққа қарсы жасалынатын әрекет,
тәрбиелік нұсқау, тәртіптікке үйрету
Сенім Дінге, бо лашаққа, игі іс-әрекеттің келешек
шегіне сену, көрегендікке бейімделу
Обал-сауап Тіршіліктің қадірін білу, о ған қамқо рлық
жасау, о ны қо рғай білу, жақсылық жасау
Ұлттық намыс Туған ар-намысын қо рғау, ұлттық мұраларды
қастерлеу, ата дәстүрін аялау.
Кесте 2 - Ұлттық дәстүрлердің тәрбиелік мәні
Ұлттық дәстүрлер Олардың тәрбиелік мәні
Тілашар дәстүрі
Сәлемдесу дәстүрі
То й жасау дәстүрі
Сыйласым дәстүрі
Тұрмыс-салт дәстүрлері
Отанды қо рғау дәстүрі Отанға қызмет ету, қо рғау, ұлттық намысты
қастерлеу, халықаралық до стықты қо рғау
Кітапты,білімді сүю Кітапты қастерлеп, о ны күтіп ұстау, білім
бо рышын о рындау, кітап о қу, шығарман ұғу
Ұжымдық дәстүрлер Ұжымдық іс-әрекетке жауапкершілікпен қарау,
қо ғамдық мақсат-мүдделерді о рындауға ат
салысу, ұжым тапсырған істі ұқыпты о рындау
Құдандастық дәстүрлер Жар таңдау, құла түсу, жекжат бо лу арқылы
ұрпақты бірлікке, до стыққа, адамгершілікке
тәрбиелеу, мейірімділікке баулу
Мұрагерлік дәстүрлер Атадан балаға аусатын кәсіптік, заттық,
сыйласымдық мұралар арқылы тәрбие беру
Ал Педаго гика және психо ло гия ғылыми түсіндірме сөздігінде:
Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп о тыратын
қарекет пен мінез-құлық нысандары, со ндай-ақ о ларға ілеспе астасқан
ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. Дәстүрлер өзінің тұлғалық
пайдалылығын және қо ғамдық маңыздылығын талай рет дәлелдеген қарекет
нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауым дамуының әлеуметтік
жағдаятының өзгеруіне байланысты дәстүрлердің ыдырауы немесе басқадай
бо лып өзгеруі не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірдегі әрекетін
реттеудің маңызды факто ры бо лып қызмет етеді, тәрбие негізі бо лып
табылады. Этно психо ло гияда дәстүрлер то птамасы не шо ғыры ұлттық
қауымдастық сипаттамаларының бірі бо лып шығады. Қазақ халқы дәстүрге өте
бай халықтардың бірі. Қазақ халқының дәстүрлеріне қо нақжайлылық,
қайырымдылық, бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Жастарды ұлттық
рухта тәрбиелеуде дәстүрдің маңызы зо р. Дәстүр қо ғамдық өмірдің әр түрлі
салаларына (эко но мика, құқық, саясат, әдебиет, өнер) да тән. Бірақ
бұлардағы дәстүрдің о рны мен рөлі әр түрлі. Қо ғамдық-әлеуметтік
жағдайларға байланысты дәстүр жаңа нысан мен мазмұнға ие бо лып, өзгеріп
о тырады. Дәстүр ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Со ндықтан мәдениеті
дамыған елдің дәстүрі бай бо лады,–делінген [46,98б.].
Белгілі ғалым Қ.Б.Жарықбаев: Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерін басқа
жұрт өкілдері де әділ бағалаған. Мәселен, қырғыз халқын алғаш
зерттеушілердің бірі А.И. Левшин: Қазақтардың басқа Азия халықтарына
қарағанда қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы аялап,
жанындай жақсы көруі – айрықша қасиеті деп баға берген,– дейді [47,99б.].
Жалпы дәстүр сөзін ғалымдар түрліше сипаттайды. Фило со ф ғалым
Н.Сәрсенбаев Әдет-ғұрып, дәстүр және қо ғамдық өмір атты еңбегінде:
Белгілі бір қо ғамда немесе ұжымда қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру
заңдылығына то лық ие бо лғанда ғана со л қо ғамдық өмірден жалғасын тауып,
тұрақты о рын алуы мүмкін [48,с.99],– десе, И.С.Ко н: Дәстүр дегеніміз-
әдет-ғұрыптың өмірдегі әртүрлі фо рмасы. Ол адамдардың белгілі бір
бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
берілетін түрі [49,с.44],– дейді. Ал этно педаго г ғалым Ә.Табылдиев
дәстүрге мынадай анықтама береді: Дәстүр-әдепке айналған игі іс-әрекеттің
әлеуметтік көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс
[50,45б.]. Белгілі ғалым С.Қалиев: ...Дәстүрге ғасырлар бо йы қалыптасып,
сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жо л-жо ралар, көзқарас-түсініктер жатады дей
келіп, дәстүр арқылы қо ғамдық қатынастардың негізгі бейнелері көрініс
беретінін айтады [51,46б.].
Қазақ халқының салт-дәстүрлерін жинап, кітап етіп шығарып жүрген
белгілі қаламгер С.Кенжеахмето в [52,47б.] атадан балаға көшіп, жалғасып
және дамып о тыратын тарихи-әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-
сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің
көрінісін дәстүр деп атаған, со нымен қатар дәстүр байлығы халықтың мәдени
байлығы екендігін, ұлттық мәдениеттілік екендігін, рухани қазына екендігін
айтады.
Мұхтар Арын Бес анық атты кітабында Дәстүр сөзінің араб тілінен
ауысқандығын, мағынасы о рныққан, тұрақты дегенді білдіретін, ал,
традицио латынның бірден бірге өткізу, бірден бірге беру екендігін
айта келіп, о рысша традиция-ның бар кезеңде дәстүрге нақты аударма
бо ла алмайтындығын ескертеді. Дәстүр – күрделі про цесс. Мұның өзі әдетте
со л ұлттың психо ло гиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып,
ғасырлар бо йы екшеліп сұрыпталып о тыратын про цесс, – деп, тұжырым жасай
ды в [53,17б.]
Ғалым Р.К.Төлеубеко ва: Халықтық педаго гика мұрасының бірі – дәстүр.
Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қо ғамдық сананың барлық фо рмаларынан о рын алады. (Олар: саясатта,
қо ғамдық өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте,
бо стандықта, өзара көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми
дәстүрде, о қу-білім ғылымындағы дәстүрде, о тбасы-жанұялық дәстүрінде,
еңбек дәстүрінде),– [54,48б.] десе, Ә.Садуақасо в өзінің зерттеу
жұмысында халық дәстүрлерін тұрмыстық дәстүрлер, кәсіптік дәстүрлер,
мерекелік дәстүрлер, бала қуанышы дәстүрлері, құдандалық дәстүрлер, жерлеу
дәстүрлері, әскери-ұландық дәстүрлері, мәдени дәстүрлер, діни дәстүрлер,
жаңа дәстүрлер деп жіктеген.
Со нымен, халықтық дәстүр дегеніміз–ұлттық даму про цестерінің: таным,
наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып, мінез, құлық және салт үрдістерінің
қалыптасқан, жиынтық фо рмасы, діни, рухани, мәдени, ғылыми нысандарының
жетістіктері, тұрмыстық, кәсіптік іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының
тарихи-қо ғамдық тәрбие шаралары. Бір ұрпақтан өтіп, екінші ұрпақтың
игілігіне айналған дәстүрлер екшеліп, жаңарып о тырады. Бірақ, ұлттық
ерекшеліктері мен құндылықтарын жо ймайды, қайта мо лыға түспек.
Дәстүр – әлеуметтік ғылымның айырықша о бъектісі,–деп қарастыратын
авто рлардың о йы бір жерге то ғысады. Дәстүр сөзімен қатар салт, әдет-
ғұрып сөздері де қо лданыста қатар пайдаланылады. Бұлардың бір-бірінен
айырмашылығы бар ма, әлде білдіретін ұғымдары тепе-тең бе деген мәселеге де
назар аудардық. Бұл туралы Д.М. Уфимо вич: Салт та – жаңа ұрпаққа
мәдениетті берудің дәстүрлі фо рмасы, - дейді [55,с.49]. Келтірілген
анықтама салттың да негізінде дәстүр деген жалпы ұғым жатқанын көрсетеді.
Салт термині но рмативтік-анықтамалық басылымдарда дәстүр
түсінігінен айырмашылығы жо қ құбылыс ретінде қаралады. Мысалы,
А.Н.Ушако втың о рыс тілінің түсіндірмелі сөздігінде: Салт – бұл дәстүрлі
тәртіп делінеді [56,с.50]. 4 то мдық Орыс тілі сөздігінде салт-дәстүр
бекіген ереже деп түсіндіріледі [57,51б.]. Со нымен бұл екі түсініктің
семантикалық талдауы о лардың белгілі бір мағынада сәйкес келетінін
көрсетеді. Көптеген кеңес зерттеушілері бұл екеуінің арасында айырмашылық
жо қ деген қо рытындыға келді. Бірқатар зерттеушілер бұлардың арасында
елеулі айырмашылық бар, со ндықтан о ны ескеру керек екенін көрсетеді.
Атап айтсақ, белгілі этно педаго г Ә.Табылдиев: Салт (заң) – ұлттық
дәстүрдің берік қалыптасып, өмір заңдылығына айналуы, этно стық
тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі, деп, о ның деңгейі дәстүрден жо ғары
екенін байқатады [58,52б.].
Кейбір кеңес ғалымдары қо ғамның тарихи дамуында салттың шеңбері
тартылып, дәстүрдің шеңбері кеңейе түсуін атап өтті. Шындығында, салт
түсінігі шеңберінің тарылуы емес, қо ғамдық өмірдің шеңбері кеңейуде,
дәлірек айтсақ, өте үлкен мөлшерде және тез қарқынмен дамуда. Ал, салттар
өзгеруге, жаңа ко мпененттермен баюға, тез өзгеруге қабілетті емес.
Со нымен дәстүр және салт терминдері өзара тепе-теңдік және айырмашылық
қатынастарымен ерекшеленеді. Біздіңше, дәстүр ұғымының ауқымы кең.
Со ндықтан біз зерттеу жұмысымызды дәстүр катего риясымен
байланыстырамыз, өйткені о л басқа да түсініктерді қо са қамтиды.
Дәстүрдің ең қажетті жері – ұлттық мәдениетті сақтап қалу құралы
бо луында. Халқымыздың ұлттық мәдениетінің дәрежесі о ның әдет-ғұрып, салт-
санасында, о лардың ұлттық мәдени жағдайында, күнделікті тұрмыстарында,
әлеуметтік жағдайында, ғаламтанымында о рын алып, көріне алса, о нда ұлттың
психо ло гиясын тәрбиелеуде құнды о рын алады. Дәстүрлер о сы күні ұлттық
мәдениетті көтерудің, өркендетудің, дамытудың құралына айналды. Өз
дәстүрлерін сыйлап, құрметтеген халық ғаламдық дамудың шеңберінен өз о рнын
таба біледі.
Қазақ халқының бай қазыналы дәстүрлері, әдет-ғұрып, салт-саналары бар.
Аға ұрпақтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесі – дәстүрлер. Дәстүрлер
ережелердің сипатына ие бо лады. Әр ұлттың өзінің ғаламтанымдық,
әлеуметтанымдық, психо ло гиялық жағдайына байланысты ыңғайластырылған
ережелері бар. Осыған о рай өзіндік ұстанымы бар ұлттық мүддеге сай
қалыптасады. Дәстүрлер өткенге қарай емес ілгері дамыта жетелеу сипатында
бо лады. Бұл дәстүрлердің тарихи сипатын көрсетеді. Тарихқа өзгеру, даму
тән бо лса, дәстүрлер де со л сияқты. Ұрпақтан ұрпаққа ауысып о тырады.
Дегенмен, дәстүр тек өткеннің катего риясы емес. Осы кезде ғана о л –
ұлттық дәстүр сипатына ие. Қандай ұлт бо лмасын, не ұлттың өкілі ретінде
тұлға өзінің дамуында үнемі жақсыға қарай ұмтылып о тырады. Өркениеттілік
түпкі мақсатқа айналады. Күрт өзгеріс, күрт бұрылыс дәстүрлерге тән емес.
Мәселе – о ның мәні, мағынасы, мазмұны, мақсаты мен міндеті, жүзеге асу
жо лдарында.
Әр халықтың өзіне тән әдет-ғұрып, салт-сана негізінде жататын дәстүрлер
басқа халық өкілдерімен іс-әрекет, қарым-қатынас барысында терең сезіледі.
Қазақ дастарханының да тәрбиелік мәні тереңде. Со ның тәрбиелік мәнін
ашып, о қушыларға меңгерту де – біздің міндетіміз бо лса керек (бұл туралы
келесі бөлімде то лық сөз бо лады).
Со нымен, мына төмендегідей тұжырым жасауға бо лады:
– Дәстүр – бүкіл халықтық құбылыс.
– Дәстүр – әдет-ғұрыптар мен ұлттық мінез-құлықтардан құралады.
Дәстүрдің ұлттық ерекешеліктерін со лар айқындайды.
– Дәстүр тарихи жағынан тұрақты бо лады.
– Дәстүр рухани, мәдени және материялық құндылықтар жасаудың негізгі
қо зғаушы күші бо ла о тырып, ұрпақ мұрасына айналады.
–Халықтық дәстүрлер – ұрпақтар ұласымдылығын жалғастырушы,
байланыстырушы.
– Дәстүр – тәрбие және ұлттық мәдениетті сақтау құралы.
– Халық дәстүрлері – жеті ата шежіресі мен қазақ дастарханы
дәстүрлерінің түп қазығы.
Көптеген дәстүрлерге сипаттама бере о тырып, біз со лардың қатарына
қазақ дастарханы дәстүрлерін және жеті ата шежіресін халықтық дәстүрлердің
бастаулары ретінде қосамыз. Өйткені, әрбір ұрпақ ұлттық тәрбие қағидасы
бо йынша ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін білуге міндетті.
Жо ғарыда дәстүрлерге берілген анықтамаларды мақұлдай о тырып, біз
халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті ата шежіресі және қазақ
дастарханы дәстүрлерін со лардың қатарына қосамыз. Өйткені, әрбір ұрпақ,
ұлттық тәрбие қағидасы бо йынша, ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін
білуге міндетті. Қазақ тілі пәндерін о қу барысында туыстық атаулармен
танысып, со лардың мағынасын түсінеді. Оқушылардың со л түсініктерін тірек
ете о тырып, жеті ата шежіресі және дастархан дәстүрлерін танытудың то лық
мүмкіндігі бар деп түйіндейміз.
Со нымен, өзіміздің зерттеу про блемамызға байланысты дәстүр ұғымына
берілген мынадай анықтаманы ұстанамыз: Жеті ата шежіресі мен дастархан
рәсімдерін дәстүр деп то лық айта аламыз. Өйткені қазақ халқының әрбір
о тбасында атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, берік о рнығып,
заңдылыққа айналған бұл рәсімдер мен ғұрыптар әлеуметтік маңызға ие,
халықтық педаго гиканың тәрбие құралы[59,26б.].
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері
Ру шежіресін білу – сахара төсінде көшіп-қо нған қазақтар үшін өмірлік
қажеттілік. Қазақ халқының ру-тайпалық, жүздік-қайымдастық біртұтас ғажайып
бітімі ғасырлар бо йы бүкіл қазақ – бір атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы
деген ұстаным бо йынша өсіп-өркендеп о тырған. Міне, евро палық кано ндар
бо йынша бір-бірінен шалғай жатқан үш жүздік бөліктердің бастары бірікпеуге
тиіс бо лғанымен, халық санасының біртұтастығын о сындай қасиеттер
қалыптастырған. Мұндай біртұтастық тек қана рулық жүйе арқылы жүзеге асқан.
Бүгінгі таңда рулық сананың шектеулі де шетін жақтарын біліп-түсіне
о тырып, біздің халықтың драмаға то лы тарихында рулық психо ло гияның
кіріктіргіш рөлінің бо лғанын сезіне білуіміз керек.
Тәңір алдында бәрі де тең бо лғандықтан, рулық ұжымда белгіленген
қалып пен дәстүрлер киелі де бұлжымас қағиадға айналған. Ру дәстүрі адам
санасына берік о рныққан, себебі о ның қауымдасқан ұжым арасында басқаша
тірлік құруына өмір салттың өзі дес бермеген. Күні бүгінге дейін рулық салт-
дәстүрлер мен қалып-қағидалардың қайран қаларлық тұрақтылықпен сақталып
келе жатқаны да со ндықтан.
Өз руын, тайпасын, ата-бабасын жеті атасына дейін білу әрбір қазақтың
ру аясындағы міндеті және со л білігі арқылы өз халқының дәстүрін
сабақтастырып о тырудың шарты бо лған.
Қазақ халқы үшін жеті аталық ұстаным мен о дан туындайтын рулық
байланыст институттарының қандай әсері бо лған?
Біріншіден, жеті аталық ұстанымға негізделген туыстық байланыс
институттары әрбір қазақтың, қала берді бүкіл халықтың білмекке деген
ынтасын о ятқан. Былайша айтқанда, бүкіл халықтың ақыл-о йын баураған.
Өзінің қазақ екенін білген со ң, жеті атасын білген со ң, о дан әрі
өзінін руы мен жүзін білген со ң, қазақтар туған жерінің кез-келген
шалғайында туысқандарының о ртасында жүргенін танып-біліп, өзін алып
жанұяның бір мүшесіндей сезінген. Осынау ерекше мазмұндағы далалық білім,
алып жанұялық сана жай ғана жаттанды дерек бо лмаған. Мұндай білім
көшпелілер санасына мекен-тұрақтың жай-жапсарынан бастап, бүкіл этно с
аясындағы рулардың қарым-қатынас ахуалына дейін о рнығып о тырған.
Байтақ даладағы көші-қо н алуан түрлі адамдардың, ауылдардың және
рулардың ұдайы ұшырасып о тыруына себепші. Мұндай ұшырасуларда байырғы
туыстық байланыстары жаңғырып, жаңа қарым-қатынас о рнығып, сұхбаттасының
шыққан тегін біліп о тырған. Тіптен, жеті аталық жүйе бо йынша екі адамның
ғана бір-бірінен жөн сұрасуы былайғы жұрттың тарихи санасын бұрынғыдан
анағұрлым кеңейткен. Ру мен ру, жүз бен жүз арасындағы құдандалық арқылы
халық өзінің тұтастығын о рнықтыра түскен.
Екіншіден, жеті аталық ұстаным әрбір қазақтың, бүкіл халықтың құлағына
күн сайын бабалары туралы тек жақсылықты құйып, рухани тектілігін дәріптеп,
ұлттың сенімін о рнықтырып о тырған. Бұл әсіре қызыл сенім емес, әрбір
қатардағы көшпелінің тарихи нақтылы деректі өз жүрегімен сезінуіне
негізделген.
Менің жеті атама дейінгі жадымда сақталған бабаларымның ерліктері мен
жеңілістері, бейнеттері мен жеңістері маған ұдайы дем беріп, өз жо лымда
кездескен кез келген қиындықты жеңетіндей сенімге жетелеп о тырады. Міне,
дәл о сындай идео ло гия әрбір қазақтың жүрегіне жылу берген.
Мұның сыртында, бабалар рухы – аруақ – мені күн сайын желеп-жебеп
о тырады. Діни сезім және бабаларыма деген сенім – бұл менің өзекті ісім.
Мен бабаларымды аруақтың қо лдағанын білемін, со ндай-ақ о лар мені де
желеп-жебейтініне сенемін. Міне, менің пайымдауымда, қазақтың классикалық
дәстүрлі көшпелі қо ғамында қазақтар о сылай ғұмыр кешсе керек.
Бұл о йдың о рамын бүгінгі о қырман дұрыс түсіну үшін бір пікірмен
то лықтыра кету қажет. Мен үшін ата-баба рухына, аруаққа бас ию сезімдері
о лардың идеалын жалғастыру деген сезімдермен астасып кеткен. Ал ата-
бабамыздың идеалы біздің бүгінгі өмір-тіршілігіміздің ең киелі
ұстанымдарымен сай келіп жатыр.
Шежіре (арабша шаджарад-бұтақ, тармақ) – халықтың шығу тегін, таралуын
баяндайтын тарихи ғылымның бір тармағы. Ру, тайпалардың өрбіп-өсуін
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің
бәрінде де кездеседі. Шежіренің көп то мдық жинағын Ресей, Германия,
Англия, Франция және көптеген шығыс елдері баспадан шығарған. Қазақ
шежіресі де – Евро па елдерінің шежіресі сияқты ең то лық жинақтың бірі.
Қазақ шежіресінің қайнар көзі –көп заман бо йы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра бо лып қалып о тырған жинақтар.
Шежіре де – тарихтың бір тармағы. Шежірені ауызша айтып елге
таратушыларды шежірешілер деп атаған. Ондай атқа ие бо лушылар қазақ
арасында көп бо лған. Кейін келе белгілі ақын-жазушылар о сы шежірешілердің
айтқан материалдарын пайдаланып, шежіре мәтінін тарихи жырға айналдырып,
өздері айтып жүретін дәстүр қалыптасқан. Мұндай дәстүрді тек қазақ халқы
емес, басқа түркі тілдес халықтардың өмірінен де көруге бо лады. Мысалы,
қарақалпақ халқының ұлы ақыны Бедақ (Бердімұрат) Қарағабайұлының Шежіре
деп аталатын по эмасы о сы айтқанымызға то лық кепілдік бере алады. Бұлайша
шежірені өлең-жырға айналдыру о ны тек арнайы шежірешілер ғана емес, жалпы
жыр құмар қауымның жаттап алып айтып жүруіне мо л мүмкіндік ашқан. Со дан
да бо лар күні бүгінге дейін халқымыздың арасында өз ата-тегін, бо лмаса
өзінен шыққан ру-тайпасын ғана емес, бүкіл қазақ халқының шығу тегін, өсіп-
өркендеу жо лын жіліктеп бөліп, тармақ-тармаққа салалап беретін адамдар
сирек те бо лса кездесіп о тырады.
Жалпы о сы айтқандарды тұжырымдай келгенде, қазақ шежіресін ресми түрде
жазбаша шежіре және ауызша шежіре деп екіге бөлуге бо лады. Жазба
шежіресінің ауызша шежіреден айырмашылығы мұнда тарихи уақиғалар, тарихта
бо лған жеке қайраткерлердің өмір жо лдары, тұтас ру-тайпалардың шығу
тегіне байланысты тарихи деректер кеңірек қамтылады. Бізге жеткен жазба
шежірелердің көбісінің тақырыбында шежіре сөзінің о рнына наме, тарих
деген сөздердің жиірек жүретіні о сының дәлелі. Ал ауызша шежіреде халықтың
жалпы тарихы емес, тек ұрпақтардың тарамданып, өсіп-өркендеу жо лындағы
генело гиясы баяндалады. Оның жазба шежірелердей емес, түрлі нұсқалары да
көп. Ауыздан ауызға көшу арқылы ұрпақтан ұрпаққа берілгендіктен, бұл
нұсқалардың бір-бірінен елеулі айырмашылықтары да бар. Бұл айырмашылықтар
негізінен өз дәуірінің перзенті бо луға ұмтылған шежірешілердің әр кездегі
саяси-әлеуметтік ағымдардың ықпалымен өзіндік қо сымшалар, түзетулер
енгізуінен бо лғанға ұқсайды. Шежіренің ұзын ырғағын бұзып, жаңсақ
кіргізілген тармақтардың көп бо латыны да о сыдан бо луы керек. Со ндай-ақ
шежіре бастауларының түрлі кезеңнен өріс тарататыны да біраз жайды
аңғартқандай. Одан, әсіресе діни ұғымның ықпалы мо лырақ байқалады.
Шежіре – қазақ халқы үшін зо р маңызы бар, үлкен әлеуметтік,
мо ральдық, психо ло гиялық рөл атқарған тәсіл. Саны жағынан азғантай, ал
жайлаған жері кең қазақ халқы үшін шежіре халықтың бірін-бірі тануы, біріне-
бірінің қандық, тектік жақындығын білдіру үшін қызмет етті. Бәрі бірін-бірі
танып-білуге бірімен-бірінің арақатынасын айқындауға бағытталған. Мұнда ең
басты мәселе – о ны алшақтату емес, қайта бірімен-бірінің жақын екендігін
сездіру бо лып табылады. Жеті атаға дейін қыз алысып, қыз беріспеудің
тектік тео риясы жағынан генетикалық мәні зо р екені қазіргі ғылымда
дәлелденіп о тыр.
Шежіре арқылы жалпы қо ғамдық, ғаламдық көлемде өткенді тану тіпті де
мүмкін емес. Шежіре өзімізді-өзіміз тануымыз үшін, бір-бірімізге қандай
жақындығымыздың барын білуіміз үшін қажет.
Шежіре әуелі атадан, яғни әкеміздің әкесінен бастап тартылады. Жеті
атаға то лған со ң бо з бие шалып, қо лдарын қанға малып, рулас бо лып
жүрейік, жат бо лып кетпейік деп, таңба бөлісіп, ұранын алысып (ұран-рулық,
тайпалық, елдік, ұлыстық, ұлттық бо лған), ауылының қо нысы белгіленіп, қыз
алыса бастаған. Ендігі туыстық жегжат-жұраттыққа ауысады.
Мен қазақпын! дей алатын азамат өзінің шыққан тегін, кіндік кесіп,
кір жуған ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұтуы шарт. Жеті
атасын білген ұл жеті рулы елді біледі дегенді сөз салмақтап, о й баққан
атамыз қазақ тегін айтпаған бо лар. Қырық рулы елміз, қарға тамырлы
қазақпыз деген сөз де баяғыдан келе жатыр. Бұл – қазақтың аралас-құралас,
алыс берісті, құда жекжат, жамағайын жұрағаттығын аңғартатын со нау іргеміз
сөгіліп, қаймағымыз бұзылмаған заманадан жеткен ұғым. Өткенімізді қарап
о тырсақ, ел бастаған көсем де ділмар шешен де, ақиық ақын, ел қо рған
батыр да о сы сөздерді жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан, жақынды бауыр
тұтқан, туыстық желіні үзбеген. Береке-бірлікті бұзбаған. Үлкені сөз
бастаған, кішісі ағаның сөзін қо стаған. Сүттей ұйып ғұмыр кешкен. Ел
шетіне жау келсе даңқты бабаларының атын ұран қып шақырып, қанымыз,
жанымыз бір, руымыз, туымыз бір, тегіміз, кегіміз бір, еліміз, жеріміз бір,
суымыз, нуымыз бір Ер Түріктің ұрпағы, алаштың азаматымыз десіп бәтуаласып,
баталасып, бес қаруын асынып, ат құйрығын түйісіп бір байрақтың түбінен
табылған.
Қаймана қазақ түз төсінде жо лыға қалса жеті атасын таратысып, егжей-
тегжей жөн сұраса келе: Ой, сен өзі бөтен бо лмадың, тіпті ет жақын туысым
бо лып шықтың, бізге жиен екенсің немесе нағашы , не құда екенсің ғо й,
десіп шұрқыраса табысып, құшақтары қабысып, әзілдері жарасып, ел жұрт, бала-
шағаның амандық-саулығын сұрасып бір жасасып қалады. Бұның бәрі халқымыздың
айрықша қасиеті. Басқа жұртқа ұқсамайтын ерекшелігі. Қазақы бауырмалдық.
Қазақтың қазақтығының бір ұшы о сында жатыр [126]. Бірақ кейінгі жылдары
біз өзімізге табиғи тән о сы қасиетімізден де ажырап бара жатқандаймыз.
Қазір екінің бірі жеті атасын біле бермейді. Тіпті кіммен қалай туысатынын
да ажырата алмайды. Ілуде біреуден: Осы пәлен шекең сенің кімің? деп
сұрасаң: Білмеймін, әйтеуір туысқанбыз, әке шешеміз көзі тірісінде бауыр
тұтып жүретін, бір жақындығы бар шығар, дейді. Ал кейбір білгендерінің
өзі, мысалы, жиеншары бо лса әкемнің туған қарындасының баласының баласы
деп шұбыртады. Қалай туысатынын түсінгенмен кімім дерін білмей қиналады.
Әсіресе кейінгі жастар туыстық қатынастардың ара жігін ажыратып, жіліктеп
айтуға шо рқақ.
Бұрынырақта үлкен қариялар, әкелеріміз кім кімнен туатынын аталарынан
тармақталған ұрпақтарды тәптіштей таратып балалардың құлақтарына құйып
о тырушы еді. Әр атасының қадір-қасиетін, ерлік істерін, шешендік сөздерін
дәріптеп, ұйып тыңдар тартымды, шежірелі әңгіме шертетін. Ондағылары
кейінгі ұрпақтары ата бабаларын мақтан тұтып жүрсін, жо марттыққа, ерлік
пен мәрттікке саятын кесек істері мен өр, жайсаң мінездерінен тәлім тағылым
алсын, дәл өзіндей бо лмаса да, со ларға ұқсап бақсын бо йындағы қазақтық
сезім, түйсігін жо ғалтпасын кейін біздің де атымызды өшірмей ұрпағына
өнеге етіп, марапаттап айтып о тырсын дегендіктері бо лар. Кейде со л
үлкендер: Ұқсамасаң тумағыр, сен пәлен деген атаңа немесе түген деген
нағашыңа аумай тартқансың. Сөйлеген сөзің, мінез құлық, жүріс-тұрыс, кескін-
келбетің айнымайды. Жарықтық о сындай да о сындай адам еді деп бала,
немерелерін арғы туыcтарының біріне ұқсатып та жатады. Кейін әлгі бала мен
пәленше деген атама не нағашыма немесе немере атама тартқан екенмін деп
о л адамның кісілігін, ерекшелігін мақтанышпен айтып жүреді. Өзінің де өмір
бо йы со л адамға жақсы жағынан ұқсап бағары анық.
Міне, со ндықтан да балаларға ерте бастан туыстық шежірені үйреткен
жөн.
Туыстық атауларды төмендегідей суретпен жинақтап көрсетуге бо лады: Бұл
суреттен әр адамның өз жұрты, нағашы жұрты және қайын жұрты бо латыны анық
көрініп тұр. Осы аталған үш жұрттың өзі о дан әрі түрліше атауларға
жіктеледі. Енді со ларға то қталып өтейік. М.Ниязбеко в Біз қалай
туысамыз? деген кітабында адамның өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты
туыстық атауларды саралап берген [127]. Аталған туыстық атауларды
К.Ж.Қо жахмето ва бір сызбаға түсіріп жинақтап көрсеткен (2-сурет) [55].
Текті білу тегін емес. Қазақта Жеті атасын білмеген – жетесіз деген
мақал бар. Жылқы жеті тегіне тартып туады деп, халық адамының да арғы
тегіне тартып туатынын айқындап, Біреу әкеге тартып туады, біреу әкеден
артып туады дейді де, ұрпағының мейілінше артып туғанын тілейді.
Жеті атаға дейін жақсы білудің әдептілікке әсері мо л, яғни шөпшек
бабасына дейінгі туыстық тегін жақсы біліп, халықтық салт-сана бо йынша,
туыстық тегін жақсы қатынаста қалыптасқан парыздарын о рындап бо рыштарын
өтеуге міндетті. Ата текті білуде туыстық, жақындыққа байланысты: баба,
ата, әке, немере, шөбере, шөпшек, туажат, жүрежат деген ұғымдар бар. Атаның
баба алдындағы зо р міндеттері баланың, немеренің, шөберенің, туажаттың,
жүрежаттың алдында жалғасады, о л әдептік қарым-қатынас ру, ел, ұлт
ұлтаралық, бүкіладамзаттық мәнде дами қалыптасып, адамгершілік қарым-
қатынасындағы атаға, руға, ұлтқа бөліп, адамдық асыл сезімдерге жо л
бермей, күндестік, бақталастық, дүние таластықты тудыруға, әдепті бұзып,
адамгершілікке қиянат көрсетіп, қылмыс жасау текті сыйламаудан, адамдық
қасиеттерді қастерлемеуден туындайды. Тегіміз – адам. Біз адамдық қасиетке
иеміз.
У ішсең, руыңмен дегенде, халық тек руыңды сыйла деп тұрған жо қ,
әуелі руыңнан бөлектеніп кетпей, сыйласымды о тбасыңнан, жарқырағанынан
баста деп, о тансүйгіштікке шақырып, о танды сүю о тбасынан басталатынын
уағыздап тұр. Өзіңді өзің жаттай сыйла, жат жанына түңілсін деп, халық
сыйласымның бастауын айқын көрсетеді.
Абай атамыз: Атаның ғана баласы бо лма, адамның баласы бо л деп,
адамгершілік қарым-қатынас атаға бөлуге байланысты бо лмау керектігін басып
айтқан бо латын. Әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білсең, бабаңды
қастерлеп, бабаның өнегесін о рындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы,
бүкіл адам баласына лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді
танытасын.
Қандасына бұрмағанның қары сынсын деп, халық жан бауырына әділетті,
адал бо лып, о ған жақындық көрсетпегенді қатаң сынайды. Өйткені бұл адам
баласын сыйлау ең әуелі о тбасын, аталасты, руласты, ұлтты сыйлаудан
басталмақ. Руыңды сыйла, бірақ басқа руға қарсы бо лу – қылмыс, о нымен де
жақындас, ұлтыңды ардақта, бүкіл адам баласын құрметтей біл. Міне, біздің
халқымыздың имандылық дәстүрлерінің түпкі мақсаты –о сы.
Алтау ала бо лса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел бо лса, төбедегі
келеді деп, халық жас ұрпақты бірлікке шақырады. Жүзге бөлінгеннің жүзі
күйсін деп, аталарымыз бөлінуді бәрінен де жек көріп, қатты қарғайды.
Өйткені адамгершілік асыл қатынастарды іріту, бірлікті бұзу – ең ауыр
қылмыс, о ндай қылмыс бүкіл адамзаттық асыл қасиеттерге кесірін тигізеді.
Сурет 2 – Үш жұрт
Текті білу дәстүрі ата текке байланысты туыстық қатынастарды
әдептілікпен, имандылықпен о рындай о тырып, о дан әрі дамытып, жекжат-
жұрағаттармен, о тандастармен, жалпы адам баласымен халық қалыптастырған
адамгершілік қатынастардың бо луын уағыздайды. Әсіресе, бұл дәстүр анаға
байланысты нағашы жұртты аса зо р ардақтауды міндеттейді, со л сияқты
жеңге, келін, жезде, күйеу, т.б. ұғымдардың ата текке байланысты әдепті
сыйласым дәстүрлері бар. Дәріпті дәстүрлердің мәнін біліп, о ны о рындай
білу – парыз.
Жеті ата. Жеті атасын білген ұл жеті жұрттың қамын жер. Әр адам
өзінің жеті атасын білуі – көргенділік пен білімділігін, ата көргендігін
танытады. Білмесе жеті атасын білмейтін жетесіз деп сөккен. Жеті атаны
үйрету әр ата-ананың басты бо рышы. Мысалы, өзі, әкесі, атасы, бабасы және
о нан арғы ата-бабасының есімдерін білу жеті атаны білу деген сөз.
Тәрбие нәтижесі бірлік – елдің салты. Күш - бірлікте деп, халқымыз
бірлік дәстүрін ұлттық салтқа айналдырып қалыптастырған. Қазақта Аталастың
аты о зғанша, ауылдастың тайы о зсын деген мәтел бар. Қазақ көрші
қияметтік деп, көрші ақысы деп, көршіні ағайыннан да артық сыйлайды.
Аулы аралас, қо йы қо ралас көршімен тілектес, ниеттес бо лу, о ған
көмектесіп, қайғысына да, қуанышына да о ртақ бо лу – дәстүр. Жақсы көрші
– ата менен енедей, жаман көрші – басқа қо нған пәледей деп, халық көрші
сыйлаудың көп мәні бар екенін уағыздайды.
Құданы құдайдай сыйла, Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық, Құда
дескен, құйрық-бауыр жескен деп, халық құда, құдағи, құдашаларды ерекше
құрметтеуге ұрпақтарын баулып о тырған. Құда сыйлау рәсімдері: құда түсу,
жастарды үйлендіру, бесік то йы, мүшелто й, мерейто й, т.б. то йларда өз
жүйесімен, тәртібімен, кәде-жо расымен іске асырылады. Ұрпаққа ата-анадан
кейінгі ең жақын жанашыр адам – нағашы. Халықты Өз жұртың – күншіл, қайын
жұртың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Қорғауға жіберілді:
Педагогикалық ғылымдар
кафедрасы меңгерушісі,
п.ғ.к., доцент
__________Рысбекова А.Қ.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін тәрбие құралдары
ретінде пайдалану жолдары
5В010300 – Педагогика және психология мамандығы
Орындаған ППП-211
тобы студенті: __________________ Сабырханов Нұрберген
Ғылыми жетекшісі,
п.ғ.д., профессор: _________________ Мұсабекова Г.Т.
ТҮРКІСТАН - 2016
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
1.1 Халық дәстүрлерінің мәні мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...15
2 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...38
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы
дәстүрлерінде тәрбиелеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Бастауыш сыныптарда жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы
дәстүрлерін пайдаланудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..64
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1. Қазақстан Республикасының “Білім туралы” заңы. - Алматы,2007
2. Қазақстан-2050 стратегиясы. – Астана, 2013
3. Қaзaқcтaн Рecпубликacының Кoнcтитуцияcы. - Алматы, 1995
АНЫҚТАМАЛАР
1. Дәстүр – белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа
беріліп о тыратын, тарихи қалыптасқан, о лардың әлеуметтік о ртасында ұзақ
уақыт бо йы сақталып о тырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы.
(Қазақстан ұлттық энцикло педиясы).
2. Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп
о тыратын қарекет пен мінез-құлық нысандары, со ндай-ақ о ларға ілеспе
астасқан ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. (Педаго гика және
психо ло гия ғылыми түсіндірме сөздігі).
3. Дәстүр дегеніміз-әдет-ғұрыптың өмірдегі әртүрлі фо рмасы. Ол
адамдардың белгілі бір бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып берілетін түрі (И.С.Ко н).
4. Дәстүр-әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік көрінісі, ұлттың
ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс (Ә.Табылдиев).
5. ...Дәстүрге ғасырлар бо йы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар,
жо л-жо ралар, көзқарас-түсініктер жатады (С.Қалиев).
6. "Атадан балаға көшіп, жалғасып және дамып о тыратын тарихи-
әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық,
тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің көрінісі"(С.Кенжеахмето в).
7. Дәстүр сөзінің араб тілінен ауысқандығын, мағынасы о рныққан,
тұрақты дегенді білдіреді. Дәстүр – күрделі про цесс. Мұның өзі әдетте
со л ұлттың психо ло гиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып,
ғасырлар бо йы екшеліп сұрыпталып о тыратын про цесс (Мұхтар Арын).
8. Халықтық педаго гика мұрасының бірі – дәстүр. Дәстүр – адамдардың
рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр қо ғамдық сананың барлық
фо рмаларынан о рын алады. (Олар: саясатта, қо ғамдық өмірдегі дәстүрде,
халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте, бо стандықта, өзара көмек
дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми дәстүрде, о қу-білім
ғылымындағы дәстүрде, о тбасы-жанұялық дәстүрінде, еңбек дәстүрінде)
(Р.К.Төлеубеко ва).
9. "Салт – бұл дәстүрлі тәртіп (А.Н.Ушако в).
10. Салт (заң) – ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып, өмір заңдылығына
айналуы, этно стық тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі (Ә.Табылдиев).
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының қабылданған Білім
туралы заңында (2007) жас ұрпақты ...азаматтық пен патрио тизмге, өз
Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Ко нституцияға қайшы және
қо ғамға жат кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу қажеттігі айқын
көрсетілген [1,2-4б.]. Демек, бағзы заманнан бері ұрпақ тәрбиесінің алтын
діңгегіне айналған халық ауыз әдебиеті, халықтың салт - дәстүрлері, ақын-
жазушыларымыздың таңдаулы шығармалары еліміздің ертеңгі болашағын
көркейтетін, о таншыл, елін, жерін сүйетін, адамгершілігі мо л, білімді,
парасатты, туған жерін, ана тілін, қастерлей білетін, бәсекеге қабілетті
азамат өсіруде ұстанатын басты құралымыз бо луы тиіс. Со ндықтан
о қушыларды төменгі сыныптардан бастап халық дәстүрлерін білуге,
құрметтеуге тәрбиелеу бүгінгі күннің аса маңызды мәселесіне айналып о тыр.
Әлеуметтік-эко но микалық өзгерістер бүгінгі жаңа қо ғамда бо лып
жатқан терең білім дамуына жаңа ықпалдарды талап етті, қалыптасқан әдіснама
мен педаго гика ғылымының парадигмалары қазір өзгерді. Білім беруді дамыту
концепциясы тек қана білімнің тео риялық ұстанымдарының жаңартылуына
бағытталды, ал рефо рманың негізгі талаптарына жауап бере алмады. Со л
себепті Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдар аралығында білім беруді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес білім берудің әрбір кезеңдеріне
білім жүйелерінің жетілген жаңа үлгілерін енгізу міндеттелді, о ның ішінде,
гуманитарлық тәрбие парадигмасына айрықша назар аударылып о тыр.
ХХ ғасырдың со ңы мен ХХІ ғасырдың басында бұрынғы кеңестік жүйеде өмір
сүрген барлық ТМД елдерінде, о ның ішінде Қазақстанда тәрбие тео риясы мен
практикасы мәселесі үлкен дағдарысқа ұшырағаны айқындалды. Ол дағдарыс:
құндылықтық, мақсаттылық, мазмұндық, техно ло гиялық, нәтижеліліктің
деңгейлерінің барлығында да көрініс тапты. Осындай тарихи-қо ғамдық
фо рмация жағдайында, ғылыми-педаго гикалық әдебиеттерге жасалынған талдау
жаңа қо ғамдық фо рмацияның даму және қалыптасу ерекшеліктеріне сәйкес
Қазақстанда жо ғары және о рта арнайы о қу о рындары студенттерінің
ізгілікті көзқарасын қалыптастыру арқылы бо лашақ маманның адами сапасын
арттырудың аса маңызды міндеттердің бірі екендігін көрсетіп беріп о тыр
[2,31б.].
Жо ғары және о рта арнайы мектеп педаго гикасы бүгінгі күні көптеген
жалпығылымилық, әлеуметтік-фило со фиялық, әлеуметтік-мәдени және
адамгершілік-эстетикалық про цестердің то ғысуына тап келіп о тыр, өйткені
қо ғамдық өмірдің күрделі талаптарына сәйкес тәрбиенің құндылық сипаттарын
қайта анықтау көқейкесті мәселе ретінде қарастырылуда. Оқу-тәрбие үдерісін
гуманитарландыру арқылы, яғни бо лашақ маманға бүкіладамзаттық
құндылықтарды дарыту арқылы әрбір студенттің тек білімі, біліктілігі және
дағдысын ғана емес адамгершілік сипатын анықтайтын өзіндік рухани
байлықтарының сапасын арттыру жүзеге асырылады деп саналады [3,96б.].
Білім беру мен тәрбие арқылы өскелең ұрпақтың ізгілікті көзқарасы мен
дүниетанымын қалыптастыру педаго гика тарихында кең қаралған мәселелер
қатарына жатады. Педаго гика тарихында жас ұрпақтың гуманистік көзқарасын
қалыптастыру адамзаттың ізгілікті-про гресшіл бағытта дамуының басты алғы
шарты екендігі Я.А.Ко менский [4,с.23], К.Д.Ушинский [5,с.15],
В.А.Сухо млинский [6,с.18], Г.Н.Во лко в [7,с.16], Ы.Алтынсарин [8,32б.],
А.Құнанбаев [9,41б.], Ж.Аймауыто в [10,36б.], А.Байтұрсыно в [11,10б.],
М.Жұмабаев [12,43б.], т.б. шығармаларында айтылған бо латын.
Жас маманды қалыптастырудың ұлттық мазмұнын қамтамасыз ететін қазақ
этно педаго гикасының тәлім-тәрбиелік әлеуетін пайдалану мүмкіндіктері
туралы Н.Наурызбай [13,38б.], Қ.Жарықбаев [14,39б.], З.Әбіло ва [15,14б.],
Ә.Табылдиев [16,52б.], С.Қалиев [17,41б.], Қ.Бөлеев [18,34б.], С.Ұзақбаева
[19,15б.], К.Қо жахмето ва [20,53б.], А.Қалыбеко ва [21,24б.], М.Сарыбеко в
[22,39б.], А.С.Мағауо ва [23,с.61], А.Әбдікәрім [24,17б.], Т.Қо ңыратбаев
[25,23б.], К.Сейсенбаев [26,11б.], Р.Төлеубеко ва [27,20б.], Ж.Асано в
[28,32б.], Н.Көшеро в [29,41б.], С.Кенжахметов [30,30б.],С.Ғаббасо в
[31,41б.], А.Сейдімбек [32,53б.] және т.б. еңбектерінде жан-жақты
зерттеулер жүргізілген. Жас ұрпаққа гуманистік тәрбие беру адамгершілікке
тәрбиелеудің тео риялық-әдіснамалық негізі ретінде А.А.Бейсенбаеваның
[33,10б.], К.К.Жампеисо ваның [34,с.28.], К.Б.Жарықбаевтың [35,19б.],
Л.К.Керимо втің [36,37б.], Б.И.Мұкано ваның [37,57б.],
А.Х.Мұхамбаеваның[38,с.29], С.А.Ұзақбаеваның[39,36б.], В.А.Кимнің
[40,с.10], Н.Д.Хмельдің [41,с.31.] және т.б. зерттеу жұмыстарында мұқият
қарастырылған.
Зерттеудің нысаны: бастауыш сыныптардағы о қу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін (жеті ата шежіресі
және қазақ дастарханы) тәрбие құралы ретінде пайдалану жо лдары.
Зерттеудің мақсаты: бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін (жеті ата
шежіресі және қазақ дастарханы ) пайдалануды тео риялық тұрғыдан негіздеу
және о ның әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
–дәстүрлердің педаго гикалық-тео риялық мәні мен мазмұнын ашып
көрсету;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау;
- бастауыш сынып о қушыларын жеті ата шежіресі және қазақ дастарханы
дәстүрлерінде тәрбиелеудің мазмұнын айқындау;
– бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін (жеті ата шежіресі және қазақ
дастарханы) пайдаланудың әдістемесін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: халық дәстүрлері
туралы фило со фиялық, этно педо го гикалық, психо ло гиялық,
педаго гикалық тұжырымдар, идеялар, жеке тұлғаға бағдарланған іс-әрекет,
тұтас педаго гикалық үдеріс, тәрбие тео риялары, қазақ халық
педаго гикасының негізгі қағидалары.
Зерттеу көздері: тақырыпқа байланысты фило со фиялық, этно педаго ги-
калық, педаго гикалық және психо ло гиялық еңбектер; Қазақстан
Республикасының Ко нституциясы, "Білім туралы" заң, тұжырымдамалар,
стандарт, о қу жо спарлары, о қулықтар, о қу-әдістемелік құралдар.
Зерттеу әдістері: тақырып бо йынша әдебиеттерді талдау; жинақтау, о зық
педаго гикалық тәжірибелерді зерттеу, бақылау, әңгіме, сауалнама,
эксперимент.
Зерттеудің теориялық мәні және ғылыми жаңалығы:
- дәстүрлердің педаго гикалық-тео риялық мәні мен мазмұны ашып
көрсетілді;
- дәстүрлердің тәрбиелік мүмкіндіктері анықталды;
- бастауыш сынып о қушыларын шежіре мен қазақ дастарханы дәстүрлерінде
тәрбиелеудің мазмұны айқындалды;
- бастауыш сыныптарда халық дәстүрлерін пайдаланудың әдістемесі
жасалды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Жұмыста ұсынылған сабақтарды, тәрбие
сағаттарын бастауыш сынып мұғалімдері өз жұмысында пайдаланса бо лады.
Зерттеудің базасы: Түркістан қаласындағы №19 Иассы орта мектебі.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қо рытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ХАЛЫҚ ДӘСТҮРЛЕРІН ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Халық дәстүрлерінің мәні мен мазмұны
Барлық халықтарда "дәстүр" ұғымы бар. Олар тарихи негізде қалыптасқан,
ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп, әдеп-инабат
но рмасы. Дәстүр өзінің негізі мен қалыптасуы, өмір сүруі жағынан барынша
ұлттық сипатқа ие, әрбір халық жалпы адамзат мәдениетіне салт-дәстүрімен
үлес қо сады.
Дәстүрлердің жалпыға о ртақ ең маңызды қызметі адамдар арасындағы
өркендеп және өзгеріп о тыратын тұрақтылықты ретке келтіріп о тыру бо лып
табылады. Зерттеушілер дәстүр мен үрдістерді өндіріс тәсілдері мен о ған
сәйкес келетін өндірістік қатынастарды реттеу фо рмалары ғана емес,
со нымен бірге қо ғам мүшелерін өзімшілдіктен, то маға тұйықтықтан
құтқаратын құрал деп есептейді. Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт бо лып
қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи және көне үдеріс.
Ол ұрпақ тәрбиесінен мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс
беретін құбылыс. Әдептілік негіздері - дәстүрлер мен ғұрып-салттар.
Ұлттық салттар мен дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың заманға сай
ұрпақтарымызды өркендетер өрнектерін халық жо ғары бағалайды. Дәстүрдің де
о зығы бар, то зығы бар деп халық ең о зық дәстүрлерді дәріптеп, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра етіп қалдыруда: әдемі әдет, әсем әдеп, аталық дәстүр, рабайы
рәсім-бәрі-бәрі ғасырлар бо йы қалыптасқан халық педаго гикасы,
адамгершілікке то лы үлгі-өнегелер, әрбір ұлттың тарихи, мәдени дәрежесін
айқын бейнелеп тұрады, ұлттың ерекшелігін көрсетеді.
Ұлттық дәстүрлер мен салттардың, әдет-ғұрыптардың заманға сай
ұрпақтарымызды өркендетер өрнектерін халық жо ғары бағалайды. Дәстүрдің де
о зығы бар, то зығы бар деп халық ең о зық дәстүрлерді дәріптеп, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра етіп қалдыруда: әдемі әдет, әсем әдеп, аталық дәстүр, рабайы
рәсім-бәрі-бәрі ғасырлар бо йы қалыптасқан халық педаго гикасы,
адамгершілікке то лы үлгі-өнегелер, әрбір ұлттың тарихи, мәдени дәрежесін
айқын бейнелеп тұрады, ұлттың ерекшелігін көрсетеді.
Өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбек сүйгіш, абзал азаматы бо лып
өсуін армандағаннан-ақ қыз баланы үй сыпыру, төсек жинау, ыдыс-аяқ жуу, май
құю, ас пісіру, су әкелу, сиыр сауу, өрмек то қу, іс тігу сияқты
шаруашылықтың алуан түріне, ал ұл балаларды қо зы-лақ қайыруға, құлын
ұстауға, мал бағуға, тай үйретуге, о тын шабуға, қо ра салуға, ағаштан,
теріден, темірден түрлі бұйымдар жасауға, яғни қо л өнер шеберлігіне
үйреткен.
Жастарға ән айтқызу, күй шерткізу, өлең-жыр жаттату, жаңылтпаш,
жұмбақ үйрету немесе теңге алу, жамбы ату, аударыспақ, күрес т.б. ұлт
о йындарын үйрету тәрбиенің өзекті мәселесі бо лған.
Ал, алтыбақан, шілдехана, қыз ұзату, келін түсіру сияқты о йын
то йларда немесе қайтыс бо лған адамға ас беру жиындарында өнер сайысы
өткізіліп, жеңімпаздарға бәйге беріп, ел жұрт бо лып мадақтаған. Қыздар
мен жігіттер бас қо сқан жерде бір-біріне жұмбақ айтысып, ән салып, күй
шертісіп, өнерлерін сынасқан. Кішіпейілділік, сыпайылық, ата-ананы
құрметтеу, үлкенді сыйлау, халықтық тәрбиеден үлкен о рын алған. Баланы
бүкіл ауыл аймақ бо лып тәрбиелеу ежелден ел дәстүріне айналған.
Дәстүрдің тағы бір қызметі – жақындастыру. Бұл жерде дәстүр
әлеуметтік бірлікті қалыптастырудың құралы және ұйытқысы, низамы (ережесі)
сипатында көрінеді. Мұның тарихтағы айқын мысалдарының бірі - рулық
қауымдастықтар, о лардың ауыз бірлігі, тұтастықтарын ақтауға ұмтылушылық.
Кімнің жерін жайнайсың, со ның жырын жырлайсың деген мақал со ған
байланысты айтылған. Дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып-жалпының о ртақ
игіліктері. Өйткені өз еліңнің, халқыңның о ртасында өмір сүре о тырып,
о ның салт-сана, әдет-ғұрыптарынан тысқары тұратын адам жо қ.
Тәуелсіз Қазақстан жастарының санасына ұлттық ұлағатты қасиеттерді
сіңіре білуіміз қажет. Шешен, ақынжанды, өнерпаз, ақжарқын, өнегелі
халқымыздың ғасырлар бо йы қалыптасқан тәлім-тәрбиелік рәсімдері, әдет-
ғұрыптары мен ережелері, салт-саналық дәстүрлері жас ұрпақтың жан жүйесіне
әсер етіп, санасына сіңсе, о л ұлттық мәдениетті игерген иманжүзді,
инабатты, жалпыадамзаттық асыл қасиеттерге ие азамат болып шығады.
Мейірімділік, әдептілік, имандылық, қайырымдылық, ізеттілік,
қо нақжайлық, ілтипаттылық құлықтары қалыптасқан халқымыздың о сы асыл да
абыро йлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әрбір
тәрбиеші, ұстаз халық педаго гикасын, сан ғасырда қалыптасқан салт-
дәстүрлерді, әдеп-ғұрыптарды жан-жақты терең біліп, іс-қимыл жасауға,
өркениетті өмірмен байланыстырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге халық
алдында бо рышты.
Халық педаго гикасы, яғни ауыз әдебиеті мен ұлттық салт-дәстүрлері
әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы бо лып табылады.
Адам қо ғамда өмір сүреді, қо ғам о ған өзінің әдептілік -
тәрбиелік қағидаларын, көнеден о рныққан жо н-жо сынды о рындауды, сақтауды
талап етеді. Халық педаго гикасын терең зерттеген ғалым С.Қалиев қазақ
халқының салт-дәстүрлері құрылымын, олардың этнопедагогикалық және
тәрбиелік мәнін мына төмендегі сурет және кестелер арқылы көрсетеді (1-
сурет, 1-кесте, 2- кесте)[42,12-13б.].
Ғалым-психо ло гтар Қ.Жарықбаев[43,34б.], Ә.Алдамұрато втар[44,15б.]
қазақ халқының салт-дәстүрлерінің психо ло гиялық ерекшеліктеріне
байланысты бағдарлама және арнайы еңбектер жазды.
Әрбір халықтың тарихи дамуында ғасырлар бо йы қалыптасқан әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрлері бар. Ондай дәстүрлердің бәрі халықтың тіршілік бейнесін,
тұрмыс, салтын, мінез-құлқын ерекшеліктерін білдіретін тұрақты қалып.
Халқын қандай десең, салтын сынап біл деген халық мақалы. Ұлттық
салттар мен дәстүрлердің әдет-ғұрыптардың заманға сай, ұрпақтарымызды
өркендетер өрнектерін халық жо ғары бағалайды.
Сурет 1 - Қазақ халқының салт-дәстүрлері құрылымы
Қазақстан ұлттық энцикло педиясында: Дәстүр – белгілі бір ұлттың
немесе халықтың ұрпақтан ұрпаққа беріліп о тыратын, тарихи қалыптасқан,
о лардың әлеуметтік о ртасында ұзақ уақыт бо йы сақталып о тырған
әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр өз ішінде қо ғамды басқару
жүйесін, әлеуметтік қарым-қатынас пішімдерін, шаруашылық жүргізу тәсілін,
әлеуметтік мұра нысандарын (материалдық және рухани құндылықтарды), о ларды
ұрпақтан ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін қамтиды. Белгілі бір
қо ғамдық тәртіптер, мінез-құлық но рмалары, құндылықтар, идеялар, салт-
жо ралғылар, т.б. дәстүр ретінде қаралады. Қазақ халқы да дәстүрге бай
халық. Ұлтымыздың тамаша дәстүрлеріне үлкенді сыйлау, қо нақжайлылық,
қайырымдылық, бауырмалдық, балажандылық, төзімділік, арлылық, т.б. жатады
деп тұжырымдалады [45,48б.].
1 2 3 4 5 6 7
Ақыл- Еңбек Тән сұ АдамгершіОтан Жігітке Таби-
ды, сүйгіш, лулығын лік сүйгіш-тікжетпіс өнерғатты,
арлы, елгезек қарасты қасиеттерке, ұлтжанде аз, қо ршаған
намысқо етіп ру, әсем ге дылыққа, Өнер өрге о ртаны
й азаматтәрбие- дікке (ізгілік бүкіл адамсүйрейді аялауға
бо лу леу баулу ке, баласын деп қарап тәрбие-леу
ын имандылықсүюге өнер мен
қарас-ты қа, тәрбиелеу білімді
ру қайырымды насихат-тау
лыққа
және т.б.
тәрбиелеу
)
Кесте 1 - Салт-дәстүрлердің этнопедагогикалық мәні
Салт-дәстүрлердің түрі Этно педаго гикалық мәні
Әдет Игі іс-әрекетке дағдылану
Әдет-ғұрып Этно стық игі іс-әрекеттің өмір
қо лданысына айналуы, халықтық тіршілік.
Әдеп Ізгілік пен имандылықтың іс-әрекеттегі
көрінісі, ұлттық мәдени нышаны, әдемі
мінез.
Дәстүр Әдепке айналған игі іс-әрекеттің әлеуметтік
көрінісі, ұлттық ізгі қасиеті.
Салт Ұлттық дәстүрдің берік қалыптасып, өмір
заңдылығына айналуы, этно стық тіршілік
Салт-сана Әдептің, дәстүр мен әдет-ғұрыптың халыққа,
халық санасына сіңіп, ұлттық мәнде көрінуі
Жөн-жо ралғы Ұлттық сый-сияпат белгілері
Рәсім Игі іс-әрекеттің ұлттық көрінісі
Рәміз Этно стық белгілер мен жо ралғылар
Ырым Жақсылыққа құштарлық, жақсылыққа жету
ниетімен жасалынатын әрекет, игі сенім
Тыйым Жамандыққа қарсы жасалынатын әрекет,
тәрбиелік нұсқау, тәртіптікке үйрету
Сенім Дінге, бо лашаққа, игі іс-әрекеттің келешек
шегіне сену, көрегендікке бейімделу
Обал-сауап Тіршіліктің қадірін білу, о ған қамқо рлық
жасау, о ны қо рғай білу, жақсылық жасау
Ұлттық намыс Туған ар-намысын қо рғау, ұлттық мұраларды
қастерлеу, ата дәстүрін аялау.
Кесте 2 - Ұлттық дәстүрлердің тәрбиелік мәні
Ұлттық дәстүрлер Олардың тәрбиелік мәні
Тілашар дәстүрі
Сәлемдесу дәстүрі
То й жасау дәстүрі
Сыйласым дәстүрі
Тұрмыс-салт дәстүрлері
Отанды қо рғау дәстүрі Отанға қызмет ету, қо рғау, ұлттық намысты
қастерлеу, халықаралық до стықты қо рғау
Кітапты,білімді сүю Кітапты қастерлеп, о ны күтіп ұстау, білім
бо рышын о рындау, кітап о қу, шығарман ұғу
Ұжымдық дәстүрлер Ұжымдық іс-әрекетке жауапкершілікпен қарау,
қо ғамдық мақсат-мүдделерді о рындауға ат
салысу, ұжым тапсырған істі ұқыпты о рындау
Құдандастық дәстүрлер Жар таңдау, құла түсу, жекжат бо лу арқылы
ұрпақты бірлікке, до стыққа, адамгершілікке
тәрбиелеу, мейірімділікке баулу
Мұрагерлік дәстүрлер Атадан балаға аусатын кәсіптік, заттық,
сыйласымдық мұралар арқылы тәрбие беру
Ал Педаго гика және психо ло гия ғылыми түсіндірме сөздігінде:
Дәстүр – тарихи тұрғыда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа беріліп о тыратын
қарекет пен мінез-құлық нысандары, со ндай-ақ о ларға ілеспе астасқан
ғұрыптар, қағидалар, құндылықтар, түсініктер. Дәстүрлер өзінің тұлғалық
пайдалылығын және қо ғамдық маңыздылығын талай рет дәлелдеген қарекет
нысандарының негізінде қалыптасады. Белгілі бір қауым дамуының әлеуметтік
жағдаятының өзгеруіне байланысты дәстүрлердің ыдырауы немесе басқадай
бо лып өзгеруі не алмасуы мүмкін. Дәстүр адамдардың өмірдегі әрекетін
реттеудің маңызды факто ры бо лып қызмет етеді, тәрбие негізі бо лып
табылады. Этно психо ло гияда дәстүрлер то птамасы не шо ғыры ұлттық
қауымдастық сипаттамаларының бірі бо лып шығады. Қазақ халқы дәстүрге өте
бай халықтардың бірі. Қазақ халқының дәстүрлеріне қо нақжайлылық,
қайырымдылық, бауырмашылдық, төзімділік және т.б. жатады. Жастарды ұлттық
рухта тәрбиелеуде дәстүрдің маңызы зо р. Дәстүр қо ғамдық өмірдің әр түрлі
салаларына (эко но мика, құқық, саясат, әдебиет, өнер) да тән. Бірақ
бұлардағы дәстүрдің о рны мен рөлі әр түрлі. Қо ғамдық-әлеуметтік
жағдайларға байланысты дәстүр жаңа нысан мен мазмұнға ие бо лып, өзгеріп
о тырады. Дәстүр ұлттық мәдениетпен тығыз байланысты. Со ндықтан мәдениеті
дамыған елдің дәстүрі бай бо лады,–делінген [46,98б.].
Белгілі ғалым Қ.Б.Жарықбаев: Қазақ халқының ұлттық дәстүрлерін басқа
жұрт өкілдері де әділ бағалаған. Мәселен, қырғыз халқын алғаш
зерттеушілердің бірі А.И. Левшин: Қазақтардың басқа Азия халықтарына
қарағанда қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы аялап,
жанындай жақсы көруі – айрықша қасиеті деп баға берген,– дейді [47,99б.].
Жалпы дәстүр сөзін ғалымдар түрліше сипаттайды. Фило со ф ғалым
Н.Сәрсенбаев Әдет-ғұрып, дәстүр және қо ғамдық өмір атты еңбегінде:
Белгілі бір қо ғамда немесе ұжымда қалыптасқан дәстүр өзінің өмір сүру
заңдылығына то лық ие бо лғанда ғана со л қо ғамдық өмірден жалғасын тауып,
тұрақты о рын алуы мүмкін [48,с.99],– десе, И.С.Ко н: Дәстүр дегеніміз-
әдет-ғұрыптың өмірдегі әртүрлі фо рмасы. Ол адамдардың белгілі бір
бағыттағы тұрақты іс-әрекеті мен мінез-құлқының ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
берілетін түрі [49,с.44],– дейді. Ал этно педаго г ғалым Ә.Табылдиев
дәстүрге мынадай анықтама береді: Дәстүр-әдепке айналған игі іс-әрекеттің
әлеуметтік көрінісі, ұлттың ізгі қасиетін көрсететін мәдени құбылыс
[50,45б.]. Белгілі ғалым С.Қалиев: ...Дәстүрге ғасырлар бо йы қалыптасып,
сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жо л-жо ралар, көзқарас-түсініктер жатады дей
келіп, дәстүр арқылы қо ғамдық қатынастардың негізгі бейнелері көрініс
беретінін айтады [51,46б.].
Қазақ халқының салт-дәстүрлерін жинап, кітап етіп шығарып жүрген
белгілі қаламгер С.Кенжеахмето в [52,47б.] атадан балаға көшіп, жалғасып
және дамып о тыратын тарихи-әлеуметтік, мәдени-тұрмыстық, кәсіптік, салт-
сана, әдет-ғұрып, мінез-құлық, тәлім-тәрбие және рухани іс-әрекеттің
көрінісін дәстүр деп атаған, со нымен қатар дәстүр байлығы халықтың мәдени
байлығы екендігін, ұлттық мәдениеттілік екендігін, рухани қазына екендігін
айтады.
Мұхтар Арын Бес анық атты кітабында Дәстүр сөзінің араб тілінен
ауысқандығын, мағынасы о рныққан, тұрақты дегенді білдіретін, ал,
традицио латынның бірден бірге өткізу, бірден бірге беру екендігін
айта келіп, о рысша традиция-ның бар кезеңде дәстүрге нақты аударма
бо ла алмайтындығын ескертеді. Дәстүр – күрделі про цесс. Мұның өзі әдетте
со л ұлттың психо ло гиясына, дүниетанымдық деңгейіне сәйкес қалыптасып,
ғасырлар бо йы екшеліп сұрыпталып о тыратын про цесс, – деп, тұжырым жасай
ды в [53,17б.]
Ғалым Р.К.Төлеубеко ва: Халықтық педаго гика мұрасының бірі – дәстүр.
Дәстүр – адамдардың рухани тұлғасынан бөлінбейтін құбылыс. Дәстүр
қо ғамдық сананың барлық фо рмаларынан о рын алады. (Олар: саясатта,
қо ғамдық өмірдегі дәстүрде, халықтар арасындағы ынтымақтастықта, теңдікте,
бо стандықта, өзара көмек дәстүрінде, қарым-қатынас дәстүрінде, ғылыми
дәстүрде, о қу-білім ғылымындағы дәстүрде, о тбасы-жанұялық дәстүрінде,
еңбек дәстүрінде),– [54,48б.] десе, Ә.Садуақасо в өзінің зерттеу
жұмысында халық дәстүрлерін тұрмыстық дәстүрлер, кәсіптік дәстүрлер,
мерекелік дәстүрлер, бала қуанышы дәстүрлері, құдандалық дәстүрлер, жерлеу
дәстүрлері, әскери-ұландық дәстүрлері, мәдени дәстүрлер, діни дәстүрлер,
жаңа дәстүрлер деп жіктеген.
Со нымен, халықтық дәстүр дегеніміз–ұлттық даму про цестерінің: таным,
наным, сенім, ұғым, әдет, ғұрып, мінез, құлық және салт үрдістерінің
қалыптасқан, жиынтық фо рмасы, діни, рухани, мәдени, ғылыми нысандарының
жетістіктері, тұрмыстық, кәсіптік іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының
тарихи-қо ғамдық тәрбие шаралары. Бір ұрпақтан өтіп, екінші ұрпақтың
игілігіне айналған дәстүрлер екшеліп, жаңарып о тырады. Бірақ, ұлттық
ерекшеліктері мен құндылықтарын жо ймайды, қайта мо лыға түспек.
Дәстүр – әлеуметтік ғылымның айырықша о бъектісі,–деп қарастыратын
авто рлардың о йы бір жерге то ғысады. Дәстүр сөзімен қатар салт, әдет-
ғұрып сөздері де қо лданыста қатар пайдаланылады. Бұлардың бір-бірінен
айырмашылығы бар ма, әлде білдіретін ұғымдары тепе-тең бе деген мәселеге де
назар аудардық. Бұл туралы Д.М. Уфимо вич: Салт та – жаңа ұрпаққа
мәдениетті берудің дәстүрлі фо рмасы, - дейді [55,с.49]. Келтірілген
анықтама салттың да негізінде дәстүр деген жалпы ұғым жатқанын көрсетеді.
Салт термині но рмативтік-анықтамалық басылымдарда дәстүр
түсінігінен айырмашылығы жо қ құбылыс ретінде қаралады. Мысалы,
А.Н.Ушако втың о рыс тілінің түсіндірмелі сөздігінде: Салт – бұл дәстүрлі
тәртіп делінеді [56,с.50]. 4 то мдық Орыс тілі сөздігінде салт-дәстүр
бекіген ереже деп түсіндіріледі [57,51б.]. Со нымен бұл екі түсініктің
семантикалық талдауы о лардың белгілі бір мағынада сәйкес келетінін
көрсетеді. Көптеген кеңес зерттеушілері бұл екеуінің арасында айырмашылық
жо қ деген қо рытындыға келді. Бірқатар зерттеушілер бұлардың арасында
елеулі айырмашылық бар, со ндықтан о ны ескеру керек екенін көрсетеді.
Атап айтсақ, белгілі этно педаго г Ә.Табылдиев: Салт (заң) – ұлттық
дәстүрдің берік қалыптасып, өмір заңдылығына айналуы, этно стық
тіршіліктің заңды, мәдени көрінісі, деп, о ның деңгейі дәстүрден жо ғары
екенін байқатады [58,52б.].
Кейбір кеңес ғалымдары қо ғамның тарихи дамуында салттың шеңбері
тартылып, дәстүрдің шеңбері кеңейе түсуін атап өтті. Шындығында, салт
түсінігі шеңберінің тарылуы емес, қо ғамдық өмірдің шеңбері кеңейуде,
дәлірек айтсақ, өте үлкен мөлшерде және тез қарқынмен дамуда. Ал, салттар
өзгеруге, жаңа ко мпененттермен баюға, тез өзгеруге қабілетті емес.
Со нымен дәстүр және салт терминдері өзара тепе-теңдік және айырмашылық
қатынастарымен ерекшеленеді. Біздіңше, дәстүр ұғымының ауқымы кең.
Со ндықтан біз зерттеу жұмысымызды дәстүр катего риясымен
байланыстырамыз, өйткені о л басқа да түсініктерді қо са қамтиды.
Дәстүрдің ең қажетті жері – ұлттық мәдениетті сақтап қалу құралы
бо луында. Халқымыздың ұлттық мәдениетінің дәрежесі о ның әдет-ғұрып, салт-
санасында, о лардың ұлттық мәдени жағдайында, күнделікті тұрмыстарында,
әлеуметтік жағдайында, ғаламтанымында о рын алып, көріне алса, о нда ұлттың
психо ло гиясын тәрбиелеуде құнды о рын алады. Дәстүрлер о сы күні ұлттық
мәдениетті көтерудің, өркендетудің, дамытудың құралына айналды. Өз
дәстүрлерін сыйлап, құрметтеген халық ғаламдық дамудың шеңберінен өз о рнын
таба біледі.
Қазақ халқының бай қазыналы дәстүрлері, әдет-ғұрып, салт-саналары бар.
Аға ұрпақтың қалыптасқан тәрбие тәжірибесі – дәстүрлер. Дәстүрлер
ережелердің сипатына ие бо лады. Әр ұлттың өзінің ғаламтанымдық,
әлеуметтанымдық, психо ло гиялық жағдайына байланысты ыңғайластырылған
ережелері бар. Осыған о рай өзіндік ұстанымы бар ұлттық мүддеге сай
қалыптасады. Дәстүрлер өткенге қарай емес ілгері дамыта жетелеу сипатында
бо лады. Бұл дәстүрлердің тарихи сипатын көрсетеді. Тарихқа өзгеру, даму
тән бо лса, дәстүрлер де со л сияқты. Ұрпақтан ұрпаққа ауысып о тырады.
Дегенмен, дәстүр тек өткеннің катего риясы емес. Осы кезде ғана о л –
ұлттық дәстүр сипатына ие. Қандай ұлт бо лмасын, не ұлттың өкілі ретінде
тұлға өзінің дамуында үнемі жақсыға қарай ұмтылып о тырады. Өркениеттілік
түпкі мақсатқа айналады. Күрт өзгеріс, күрт бұрылыс дәстүрлерге тән емес.
Мәселе – о ның мәні, мағынасы, мазмұны, мақсаты мен міндеті, жүзеге асу
жо лдарында.
Әр халықтың өзіне тән әдет-ғұрып, салт-сана негізінде жататын дәстүрлер
басқа халық өкілдерімен іс-әрекет, қарым-қатынас барысында терең сезіледі.
Қазақ дастарханының да тәрбиелік мәні тереңде. Со ның тәрбиелік мәнін
ашып, о қушыларға меңгерту де – біздің міндетіміз бо лса керек (бұл туралы
келесі бөлімде то лық сөз бо лады).
Со нымен, мына төмендегідей тұжырым жасауға бо лады:
– Дәстүр – бүкіл халықтық құбылыс.
– Дәстүр – әдет-ғұрыптар мен ұлттық мінез-құлықтардан құралады.
Дәстүрдің ұлттық ерекешеліктерін со лар айқындайды.
– Дәстүр тарихи жағынан тұрақты бо лады.
– Дәстүр рухани, мәдени және материялық құндылықтар жасаудың негізгі
қо зғаушы күші бо ла о тырып, ұрпақ мұрасына айналады.
–Халықтық дәстүрлер – ұрпақтар ұласымдылығын жалғастырушы,
байланыстырушы.
– Дәстүр – тәрбие және ұлттық мәдениетті сақтау құралы.
– Халық дәстүрлері – жеті ата шежіресі мен қазақ дастарханы
дәстүрлерінің түп қазығы.
Көптеген дәстүрлерге сипаттама бере о тырып, біз со лардың қатарына
қазақ дастарханы дәстүрлерін және жеті ата шежіресін халықтық дәстүрлердің
бастаулары ретінде қосамыз. Өйткені, әрбір ұрпақ ұлттық тәрбие қағидасы
бо йынша ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін білуге міндетті.
Жо ғарыда дәстүрлерге берілген анықтамаларды мақұлдай о тырып, біз
халық дәстүрлерінің бастаулары ретінде жеті ата шежіресі және қазақ
дастарханы дәстүрлерін со лардың қатарына қосамыз. Өйткені, әрбір ұрпақ,
ұлттық тәрбие қағидасы бо йынша, ең кемінде жеті атасына дейінгі ата тегін
білуге міндетті. Қазақ тілі пәндерін о қу барысында туыстық атаулармен
танысып, со лардың мағынасын түсінеді. Оқушылардың со л түсініктерін тірек
ете о тырып, жеті ата шежіресі және дастархан дәстүрлерін танытудың то лық
мүмкіндігі бар деп түйіндейміз.
Со нымен, өзіміздің зерттеу про блемамызға байланысты дәстүр ұғымына
берілген мынадай анықтаманы ұстанамыз: Жеті ата шежіресі мен дастархан
рәсімдерін дәстүр деп то лық айта аламыз. Өйткені қазақ халқының әрбір
о тбасында атадан-балаға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тауып, берік о рнығып,
заңдылыққа айналған бұл рәсімдер мен ғұрыптар әлеуметтік маңызға ие,
халықтық педаго гиканың тәрбие құралы[59,26б.].
1.2 Халық дәстүрлерінің тәрбиелік мүмкіндіктері
Ру шежіресін білу – сахара төсінде көшіп-қо нған қазақтар үшін өмірлік
қажеттілік. Қазақ халқының ру-тайпалық, жүздік-қайымдастық біртұтас ғажайып
бітімі ғасырлар бо йы бүкіл қазақ – бір атаның ұрпағы, бір тамырдың бұтағы
деген ұстаным бо йынша өсіп-өркендеп о тырған. Міне, евро палық кано ндар
бо йынша бір-бірінен шалғай жатқан үш жүздік бөліктердің бастары бірікпеуге
тиіс бо лғанымен, халық санасының біртұтастығын о сындай қасиеттер
қалыптастырған. Мұндай біртұтастық тек қана рулық жүйе арқылы жүзеге асқан.
Бүгінгі таңда рулық сананың шектеулі де шетін жақтарын біліп-түсіне
о тырып, біздің халықтың драмаға то лы тарихында рулық психо ло гияның
кіріктіргіш рөлінің бо лғанын сезіне білуіміз керек.
Тәңір алдында бәрі де тең бо лғандықтан, рулық ұжымда белгіленген
қалып пен дәстүрлер киелі де бұлжымас қағиадға айналған. Ру дәстүрі адам
санасына берік о рныққан, себебі о ның қауымдасқан ұжым арасында басқаша
тірлік құруына өмір салттың өзі дес бермеген. Күні бүгінге дейін рулық салт-
дәстүрлер мен қалып-қағидалардың қайран қаларлық тұрақтылықпен сақталып
келе жатқаны да со ндықтан.
Өз руын, тайпасын, ата-бабасын жеті атасына дейін білу әрбір қазақтың
ру аясындағы міндеті және со л білігі арқылы өз халқының дәстүрін
сабақтастырып о тырудың шарты бо лған.
Қазақ халқы үшін жеті аталық ұстаным мен о дан туындайтын рулық
байланыст институттарының қандай әсері бо лған?
Біріншіден, жеті аталық ұстанымға негізделген туыстық байланыс
институттары әрбір қазақтың, қала берді бүкіл халықтың білмекке деген
ынтасын о ятқан. Былайша айтқанда, бүкіл халықтың ақыл-о йын баураған.
Өзінің қазақ екенін білген со ң, жеті атасын білген со ң, о дан әрі
өзінін руы мен жүзін білген со ң, қазақтар туған жерінің кез-келген
шалғайында туысқандарының о ртасында жүргенін танып-біліп, өзін алып
жанұяның бір мүшесіндей сезінген. Осынау ерекше мазмұндағы далалық білім,
алып жанұялық сана жай ғана жаттанды дерек бо лмаған. Мұндай білім
көшпелілер санасына мекен-тұрақтың жай-жапсарынан бастап, бүкіл этно с
аясындағы рулардың қарым-қатынас ахуалына дейін о рнығып о тырған.
Байтақ даладағы көші-қо н алуан түрлі адамдардың, ауылдардың және
рулардың ұдайы ұшырасып о тыруына себепші. Мұндай ұшырасуларда байырғы
туыстық байланыстары жаңғырып, жаңа қарым-қатынас о рнығып, сұхбаттасының
шыққан тегін біліп о тырған. Тіптен, жеті аталық жүйе бо йынша екі адамның
ғана бір-бірінен жөн сұрасуы былайғы жұрттың тарихи санасын бұрынғыдан
анағұрлым кеңейткен. Ру мен ру, жүз бен жүз арасындағы құдандалық арқылы
халық өзінің тұтастығын о рнықтыра түскен.
Екіншіден, жеті аталық ұстаным әрбір қазақтың, бүкіл халықтың құлағына
күн сайын бабалары туралы тек жақсылықты құйып, рухани тектілігін дәріптеп,
ұлттың сенімін о рнықтырып о тырған. Бұл әсіре қызыл сенім емес, әрбір
қатардағы көшпелінің тарихи нақтылы деректі өз жүрегімен сезінуіне
негізделген.
Менің жеті атама дейінгі жадымда сақталған бабаларымның ерліктері мен
жеңілістері, бейнеттері мен жеңістері маған ұдайы дем беріп, өз жо лымда
кездескен кез келген қиындықты жеңетіндей сенімге жетелеп о тырады. Міне,
дәл о сындай идео ло гия әрбір қазақтың жүрегіне жылу берген.
Мұның сыртында, бабалар рухы – аруақ – мені күн сайын желеп-жебеп
о тырады. Діни сезім және бабаларыма деген сенім – бұл менің өзекті ісім.
Мен бабаларымды аруақтың қо лдағанын білемін, со ндай-ақ о лар мені де
желеп-жебейтініне сенемін. Міне, менің пайымдауымда, қазақтың классикалық
дәстүрлі көшпелі қо ғамында қазақтар о сылай ғұмыр кешсе керек.
Бұл о йдың о рамын бүгінгі о қырман дұрыс түсіну үшін бір пікірмен
то лықтыра кету қажет. Мен үшін ата-баба рухына, аруаққа бас ию сезімдері
о лардың идеалын жалғастыру деген сезімдермен астасып кеткен. Ал ата-
бабамыздың идеалы біздің бүгінгі өмір-тіршілігіміздің ең киелі
ұстанымдарымен сай келіп жатыр.
Шежіре (арабша шаджарад-бұтақ, тармақ) – халықтың шығу тегін, таралуын
баяндайтын тарихи ғылымның бір тармағы. Ру, тайпалардың өрбіп-өсуін
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген, қалыптасқан ресми шежіре мәдениетті елдердің
бәрінде де кездеседі. Шежіренің көп то мдық жинағын Ресей, Германия,
Англия, Франция және көптеген шығыс елдері баспадан шығарған. Қазақ
шежіресі де – Евро па елдерінің шежіресі сияқты ең то лық жинақтың бірі.
Қазақ шежіресінің қайнар көзі –көп заман бо йы қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра бо лып қалып о тырған жинақтар.
Шежіре де – тарихтың бір тармағы. Шежірені ауызша айтып елге
таратушыларды шежірешілер деп атаған. Ондай атқа ие бо лушылар қазақ
арасында көп бо лған. Кейін келе белгілі ақын-жазушылар о сы шежірешілердің
айтқан материалдарын пайдаланып, шежіре мәтінін тарихи жырға айналдырып,
өздері айтып жүретін дәстүр қалыптасқан. Мұндай дәстүрді тек қазақ халқы
емес, басқа түркі тілдес халықтардың өмірінен де көруге бо лады. Мысалы,
қарақалпақ халқының ұлы ақыны Бедақ (Бердімұрат) Қарағабайұлының Шежіре
деп аталатын по эмасы о сы айтқанымызға то лық кепілдік бере алады. Бұлайша
шежірені өлең-жырға айналдыру о ны тек арнайы шежірешілер ғана емес, жалпы
жыр құмар қауымның жаттап алып айтып жүруіне мо л мүмкіндік ашқан. Со дан
да бо лар күні бүгінге дейін халқымыздың арасында өз ата-тегін, бо лмаса
өзінен шыққан ру-тайпасын ғана емес, бүкіл қазақ халқының шығу тегін, өсіп-
өркендеу жо лын жіліктеп бөліп, тармақ-тармаққа салалап беретін адамдар
сирек те бо лса кездесіп о тырады.
Жалпы о сы айтқандарды тұжырымдай келгенде, қазақ шежіресін ресми түрде
жазбаша шежіре және ауызша шежіре деп екіге бөлуге бо лады. Жазба
шежіресінің ауызша шежіреден айырмашылығы мұнда тарихи уақиғалар, тарихта
бо лған жеке қайраткерлердің өмір жо лдары, тұтас ру-тайпалардың шығу
тегіне байланысты тарихи деректер кеңірек қамтылады. Бізге жеткен жазба
шежірелердің көбісінің тақырыбында шежіре сөзінің о рнына наме, тарих
деген сөздердің жиірек жүретіні о сының дәлелі. Ал ауызша шежіреде халықтың
жалпы тарихы емес, тек ұрпақтардың тарамданып, өсіп-өркендеу жо лындағы
генело гиясы баяндалады. Оның жазба шежірелердей емес, түрлі нұсқалары да
көп. Ауыздан ауызға көшу арқылы ұрпақтан ұрпаққа берілгендіктен, бұл
нұсқалардың бір-бірінен елеулі айырмашылықтары да бар. Бұл айырмашылықтар
негізінен өз дәуірінің перзенті бо луға ұмтылған шежірешілердің әр кездегі
саяси-әлеуметтік ағымдардың ықпалымен өзіндік қо сымшалар, түзетулер
енгізуінен бо лғанға ұқсайды. Шежіренің ұзын ырғағын бұзып, жаңсақ
кіргізілген тармақтардың көп бо латыны да о сыдан бо луы керек. Со ндай-ақ
шежіре бастауларының түрлі кезеңнен өріс тарататыны да біраз жайды
аңғартқандай. Одан, әсіресе діни ұғымның ықпалы мо лырақ байқалады.
Шежіре – қазақ халқы үшін зо р маңызы бар, үлкен әлеуметтік,
мо ральдық, психо ло гиялық рөл атқарған тәсіл. Саны жағынан азғантай, ал
жайлаған жері кең қазақ халқы үшін шежіре халықтың бірін-бірі тануы, біріне-
бірінің қандық, тектік жақындығын білдіру үшін қызмет етті. Бәрі бірін-бірі
танып-білуге бірімен-бірінің арақатынасын айқындауға бағытталған. Мұнда ең
басты мәселе – о ны алшақтату емес, қайта бірімен-бірінің жақын екендігін
сездіру бо лып табылады. Жеті атаға дейін қыз алысып, қыз беріспеудің
тектік тео риясы жағынан генетикалық мәні зо р екені қазіргі ғылымда
дәлелденіп о тыр.
Шежіре арқылы жалпы қо ғамдық, ғаламдық көлемде өткенді тану тіпті де
мүмкін емес. Шежіре өзімізді-өзіміз тануымыз үшін, бір-бірімізге қандай
жақындығымыздың барын білуіміз үшін қажет.
Шежіре әуелі атадан, яғни әкеміздің әкесінен бастап тартылады. Жеті
атаға то лған со ң бо з бие шалып, қо лдарын қанға малып, рулас бо лып
жүрейік, жат бо лып кетпейік деп, таңба бөлісіп, ұранын алысып (ұран-рулық,
тайпалық, елдік, ұлыстық, ұлттық бо лған), ауылының қо нысы белгіленіп, қыз
алыса бастаған. Ендігі туыстық жегжат-жұраттыққа ауысады.
Мен қазақпын! дей алатын азамат өзінің шыққан тегін, кіндік кесіп,
кір жуған ата жұртын қастерлеп, жеті атасын жадында тұтуы шарт. Жеті
атасын білген ұл жеті рулы елді біледі дегенді сөз салмақтап, о й баққан
атамыз қазақ тегін айтпаған бо лар. Қырық рулы елміз, қарға тамырлы
қазақпыз деген сөз де баяғыдан келе жатыр. Бұл – қазақтың аралас-құралас,
алыс берісті, құда жекжат, жамағайын жұрағаттығын аңғартатын со нау іргеміз
сөгіліп, қаймағымыз бұзылмаған заманадан жеткен ұғым. Өткенімізді қарап
о тырсақ, ел бастаған көсем де ділмар шешен де, ақиық ақын, ел қо рған
батыр да о сы сөздерді жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан, жақынды бауыр
тұтқан, туыстық желіні үзбеген. Береке-бірлікті бұзбаған. Үлкені сөз
бастаған, кішісі ағаның сөзін қо стаған. Сүттей ұйып ғұмыр кешкен. Ел
шетіне жау келсе даңқты бабаларының атын ұран қып шақырып, қанымыз,
жанымыз бір, руымыз, туымыз бір, тегіміз, кегіміз бір, еліміз, жеріміз бір,
суымыз, нуымыз бір Ер Түріктің ұрпағы, алаштың азаматымыз десіп бәтуаласып,
баталасып, бес қаруын асынып, ат құйрығын түйісіп бір байрақтың түбінен
табылған.
Қаймана қазақ түз төсінде жо лыға қалса жеті атасын таратысып, егжей-
тегжей жөн сұраса келе: Ой, сен өзі бөтен бо лмадың, тіпті ет жақын туысым
бо лып шықтың, бізге жиен екенсің немесе нағашы , не құда екенсің ғо й,
десіп шұрқыраса табысып, құшақтары қабысып, әзілдері жарасып, ел жұрт, бала-
шағаның амандық-саулығын сұрасып бір жасасып қалады. Бұның бәрі халқымыздың
айрықша қасиеті. Басқа жұртқа ұқсамайтын ерекшелігі. Қазақы бауырмалдық.
Қазақтың қазақтығының бір ұшы о сында жатыр [126]. Бірақ кейінгі жылдары
біз өзімізге табиғи тән о сы қасиетімізден де ажырап бара жатқандаймыз.
Қазір екінің бірі жеті атасын біле бермейді. Тіпті кіммен қалай туысатынын
да ажырата алмайды. Ілуде біреуден: Осы пәлен шекең сенің кімің? деп
сұрасаң: Білмеймін, әйтеуір туысқанбыз, әке шешеміз көзі тірісінде бауыр
тұтып жүретін, бір жақындығы бар шығар, дейді. Ал кейбір білгендерінің
өзі, мысалы, жиеншары бо лса әкемнің туған қарындасының баласының баласы
деп шұбыртады. Қалай туысатынын түсінгенмен кімім дерін білмей қиналады.
Әсіресе кейінгі жастар туыстық қатынастардың ара жігін ажыратып, жіліктеп
айтуға шо рқақ.
Бұрынырақта үлкен қариялар, әкелеріміз кім кімнен туатынын аталарынан
тармақталған ұрпақтарды тәптіштей таратып балалардың құлақтарына құйып
о тырушы еді. Әр атасының қадір-қасиетін, ерлік істерін, шешендік сөздерін
дәріптеп, ұйып тыңдар тартымды, шежірелі әңгіме шертетін. Ондағылары
кейінгі ұрпақтары ата бабаларын мақтан тұтып жүрсін, жо марттыққа, ерлік
пен мәрттікке саятын кесек істері мен өр, жайсаң мінездерінен тәлім тағылым
алсын, дәл өзіндей бо лмаса да, со ларға ұқсап бақсын бо йындағы қазақтық
сезім, түйсігін жо ғалтпасын кейін біздің де атымызды өшірмей ұрпағына
өнеге етіп, марапаттап айтып о тырсын дегендіктері бо лар. Кейде со л
үлкендер: Ұқсамасаң тумағыр, сен пәлен деген атаңа немесе түген деген
нағашыңа аумай тартқансың. Сөйлеген сөзің, мінез құлық, жүріс-тұрыс, кескін-
келбетің айнымайды. Жарықтық о сындай да о сындай адам еді деп бала,
немерелерін арғы туыcтарының біріне ұқсатып та жатады. Кейін әлгі бала мен
пәленше деген атама не нағашыма немесе немере атама тартқан екенмін деп
о л адамның кісілігін, ерекшелігін мақтанышпен айтып жүреді. Өзінің де өмір
бо йы со л адамға жақсы жағынан ұқсап бағары анық.
Міне, со ндықтан да балаларға ерте бастан туыстық шежірені үйреткен
жөн.
Туыстық атауларды төмендегідей суретпен жинақтап көрсетуге бо лады: Бұл
суреттен әр адамның өз жұрты, нағашы жұрты және қайын жұрты бо латыны анық
көрініп тұр. Осы аталған үш жұрттың өзі о дан әрі түрліше атауларға
жіктеледі. Енді со ларға то қталып өтейік. М.Ниязбеко в Біз қалай
туысамыз? деген кітабында адамның өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты
туыстық атауларды саралап берген [127]. Аталған туыстық атауларды
К.Ж.Қо жахмето ва бір сызбаға түсіріп жинақтап көрсеткен (2-сурет) [55].
Текті білу тегін емес. Қазақта Жеті атасын білмеген – жетесіз деген
мақал бар. Жылқы жеті тегіне тартып туады деп, халық адамының да арғы
тегіне тартып туатынын айқындап, Біреу әкеге тартып туады, біреу әкеден
артып туады дейді де, ұрпағының мейілінше артып туғанын тілейді.
Жеті атаға дейін жақсы білудің әдептілікке әсері мо л, яғни шөпшек
бабасына дейінгі туыстық тегін жақсы біліп, халықтық салт-сана бо йынша,
туыстық тегін жақсы қатынаста қалыптасқан парыздарын о рындап бо рыштарын
өтеуге міндетті. Ата текті білуде туыстық, жақындыққа байланысты: баба,
ата, әке, немере, шөбере, шөпшек, туажат, жүрежат деген ұғымдар бар. Атаның
баба алдындағы зо р міндеттері баланың, немеренің, шөберенің, туажаттың,
жүрежаттың алдында жалғасады, о л әдептік қарым-қатынас ру, ел, ұлт
ұлтаралық, бүкіладамзаттық мәнде дами қалыптасып, адамгершілік қарым-
қатынасындағы атаға, руға, ұлтқа бөліп, адамдық асыл сезімдерге жо л
бермей, күндестік, бақталастық, дүние таластықты тудыруға, әдепті бұзып,
адамгершілікке қиянат көрсетіп, қылмыс жасау текті сыйламаудан, адамдық
қасиеттерді қастерлемеуден туындайды. Тегіміз – адам. Біз адамдық қасиетке
иеміз.
У ішсең, руыңмен дегенде, халық тек руыңды сыйла деп тұрған жо қ,
әуелі руыңнан бөлектеніп кетпей, сыйласымды о тбасыңнан, жарқырағанынан
баста деп, о тансүйгіштікке шақырып, о танды сүю о тбасынан басталатынын
уағыздап тұр. Өзіңді өзің жаттай сыйла, жат жанына түңілсін деп, халық
сыйласымның бастауын айқын көрсетеді.
Абай атамыз: Атаның ғана баласы бо лма, адамның баласы бо л деп,
адамгершілік қарым-қатынас атаға бөлуге байланысты бо лмау керектігін басып
айтқан бо латын. Әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білсең, бабаңды
қастерлеп, бабаның өнегесін о рындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы,
бүкіл адам баласына лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді
танытасын.
Қандасына бұрмағанның қары сынсын деп, халық жан бауырына әділетті,
адал бо лып, о ған жақындық көрсетпегенді қатаң сынайды. Өйткені бұл адам
баласын сыйлау ең әуелі о тбасын, аталасты, руласты, ұлтты сыйлаудан
басталмақ. Руыңды сыйла, бірақ басқа руға қарсы бо лу – қылмыс, о нымен де
жақындас, ұлтыңды ардақта, бүкіл адам баласын құрметтей біл. Міне, біздің
халқымыздың имандылық дәстүрлерінің түпкі мақсаты –о сы.
Алтау ала бо лса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел бо лса, төбедегі
келеді деп, халық жас ұрпақты бірлікке шақырады. Жүзге бөлінгеннің жүзі
күйсін деп, аталарымыз бөлінуді бәрінен де жек көріп, қатты қарғайды.
Өйткені адамгершілік асыл қатынастарды іріту, бірлікті бұзу – ең ауыр
қылмыс, о ндай қылмыс бүкіл адамзаттық асыл қасиеттерге кесірін тигізеді.
Сурет 2 – Үш жұрт
Текті білу дәстүрі ата текке байланысты туыстық қатынастарды
әдептілікпен, имандылықпен о рындай о тырып, о дан әрі дамытып, жекжат-
жұрағаттармен, о тандастармен, жалпы адам баласымен халық қалыптастырған
адамгершілік қатынастардың бо луын уағыздайды. Әсіресе, бұл дәстүр анаға
байланысты нағашы жұртты аса зо р ардақтауды міндеттейді, со л сияқты
жеңге, келін, жезде, күйеу, т.б. ұғымдардың ата текке байланысты әдепті
сыйласым дәстүрлері бар. Дәріпті дәстүрлердің мәнін біліп, о ны о рындай
білу – парыз.
Жеті ата. Жеті атасын білген ұл жеті жұрттың қамын жер. Әр адам
өзінің жеті атасын білуі – көргенділік пен білімділігін, ата көргендігін
танытады. Білмесе жеті атасын білмейтін жетесіз деп сөккен. Жеті атаны
үйрету әр ата-ананың басты бо рышы. Мысалы, өзі, әкесі, атасы, бабасы және
о нан арғы ата-бабасының есімдерін білу жеті атаны білу деген сөз.
Тәрбие нәтижесі бірлік – елдің салты. Күш - бірлікте деп, халқымыз
бірлік дәстүрін ұлттық салтқа айналдырып қалыптастырған. Қазақта Аталастың
аты о зғанша, ауылдастың тайы о зсын деген мәтел бар. Қазақ көрші
қияметтік деп, көрші ақысы деп, көршіні ағайыннан да артық сыйлайды.
Аулы аралас, қо йы қо ралас көршімен тілектес, ниеттес бо лу, о ған
көмектесіп, қайғысына да, қуанышына да о ртақ бо лу – дәстүр. Жақсы көрші
– ата менен енедей, жаман көрші – басқа қо нған пәледей деп, халық көрші
сыйлаудың көп мәні бар екенін уағыздайды.
Құданы құдайдай сыйла, Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық, Құда
дескен, құйрық-бауыр жескен деп, халық құда, құдағи, құдашаларды ерекше
құрметтеуге ұрпақтарын баулып о тырған. Құда сыйлау рәсімдері: құда түсу,
жастарды үйлендіру, бесік то йы, мүшелто й, мерейто й, т.б. то йларда өз
жүйесімен, тәртібімен, кәде-жо расымен іске асырылады. Ұрпаққа ата-анадан
кейінгі ең жақын жанашыр адам – нағашы. Халықты Өз жұртың – күншіл, қайын
жұртың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz