Қазақстандағы туризм индустриясының қалыптасуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ 5
1.1 Туризм жүйелі зерттеу объектісі ретінде 6
1.2 Туризмнің классификациясы 15
1.3 Қазақстанда туризмнің дамуы 24
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ 29
2.1 Оңтүстік Қазақстан 29
2.2 Шығыс Қазақстан 40
2.3 Солтүстік Қазақстан 45
2.4 Орталық Қазақстан 51
2.5 Батыс Қазақстан 56
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 63
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
ҚОСЫМША А Қазақстанда туристік фирмалар қызмет көрсеткен туристер саны 74
ҚОСЫМША Б Туристік фирмалар қызмет көрсететін келермендер туризм типтері бойынша 74
ҚОСЫМША В Туризмнің қатынас құралдары 75
КІРІСПЕ 3
1. ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ 5
1.1 Туризм жүйелі зерттеу объектісі ретінде 6
1.2 Туризмнің классификациясы 15
1.3 Қазақстанда туризмнің дамуы 24
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ 29
2.1 Оңтүстік Қазақстан 29
2.2 Шығыс Қазақстан 40
2.3 Солтүстік Қазақстан 45
2.4 Орталық Қазақстан 51
2.5 Батыс Қазақстан 56
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 63
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
ҚОСЫМША А Қазақстанда туристік фирмалар қызмет көрсеткен туристер саны 74
ҚОСЫМША Б Туристік фирмалар қызмет көрсететін келермендер туризм типтері бойынша 74
ҚОСЫМША В Туризмнің қатынас құралдары 75
КІРІСПЕ
Қазақстанның дамыған және жоғары деңгейлі кластерлерінің бірі туризм болып табылады. Туризмнің дамуы мемлекеттің экономикалық жағдайының жақсаруына аралық салалардың қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Бұл жаhандану деңгейіндегі салмақты саясат, үлкен ақша ірі бизнес болып саналады. Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына, автомобиль жасау және мұнай өндіру өнеркәсіптерінен кейін енеді. Туризм өз кегінде әлемдік шаруашылық ең қарқынды және өз шығымын өзі өтей алатын түрі болып саналады.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту үшін рекреациялық ресурстарын анықтап, бағалап және Республикадағы туризмге жалпы экономикалық тұрғыдан сипаттама беру, осы ғылыми жұмыстың мақсаты болып табылады.
Аталған жұмыстың маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы туризм жүйесінің дамуы туристік индустриясының сипаты және имиджінің қалыптасуы жайында . Қазақстан аумағында туризмді дамыту мүмкіндігі бар аймақтары жайында сипатталған.
Қазақстан Республикасындағы 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамытудың тұжырымдамасына сәйкес елдің орнықты дамуына көшуінің алғышарттарының бірі ретінде, қоршаған ортаны қорғау қызметтерін жетілдіру және экономикалық мүмкіндіктерді өрістету. Сонымен бірге аталған тұжырымдамада «...Қазақстан Республикасы халқының саны орнықты дамуының маңызды өлшемі болып табылады. Халық тығыздығының төмен болуы шекара созылған жағдайда әрдайым мемлекет дамуындағы тұрақсыздық факторы болып табылады. Ел аумағының елеулі бөлігі шаруашылыққа игеру қиын және халықты Қазақстанның барлық өңірлеріне бірдей орналастыру міндетін қою мүмкін еместігіне қарамастан, халық санын белгілі бір деңгейде ұстап тұру қажет, сонымен бірге экономикалық мүмкіндігі ең алдымен еңбек нарығы, мәселесін шеше отырып, қазақстандықтардың көршілес әлем ұлттарының арасындағы генетикалық және мәдени әлеуетін сақтау, өңірлер арасындағы атап айтқанда, инфрақұрылымның әлсіздігі мен демографиялық жағымсыз шараларды еңсеру қажет» деп көрсетілген. Осы мәселелерді шешуде елде дамыған туризм индустриясы үлкен рөл атқара алады.
Өйткені, туризм дамуында дүние жүзілік тенденциясы бойынша туристік аймақтың экологиялық тұрақтылығына аса назар аударылады және Қазақстанның түпкір түпкіріне (Қазақстанның туризм саласында кейбір мамандардың есептеулері бойынша, елдің әр аймақтарында белгілі бір туризм түрін дамытуға болады. Ж.Н. Алиева, С.Р. Ердавлетов) жетуі жергілікті халықтың табыс көзін қамтамассыз етер еді. Кей жерлерде бұл табыс көзі маусымдық сипатта болса да халықтың табысына қосымша қаражат әкеледі. Ал ол өз кезегінде аталған әлеуметтік мәселерді шешуге өз себін тигізеді. Сондықтан Қазақстан Республикасында туризм индустриясын дамытуға қатысты зерттеулер әлі де қажет.
Жұмыс барысында әдебиет көздерімен жұмыс істеу, статистикалық мәліметтерді жинап, талдап, жүйелеу, картографиялық анализдеу әдістері қолданылды.
Осы бітіру жұмыс тақырыбында ғылыми конференцияда баяндама жасалды. Сондай - ақ сол тақырыпта курстық жұмыс жазылған және ондағы мәліметтер бітіру жұмысында қолданылады.
Жұмыстың авторы ғылыми жетекшісі Сансызбаев Е.Е., құнды ескертпелер үшін сынпікір білдіруші Нұрғалиев Т.Қ. алғысын білдіреді.
Қазақстанның дамыған және жоғары деңгейлі кластерлерінің бірі туризм болып табылады. Туризмнің дамуы мемлекеттің экономикалық жағдайының жақсаруына аралық салалардың қалыптасуына мүмкіндік жасайды. Бұл жаhандану деңгейіндегі салмақты саясат, үлкен ақша ірі бизнес болып саналады. Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына, автомобиль жасау және мұнай өндіру өнеркәсіптерінен кейін енеді. Туризм өз кегінде әлемдік шаруашылық ең қарқынды және өз шығымын өзі өтей алатын түрі болып саналады.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту үшін рекреациялық ресурстарын анықтап, бағалап және Республикадағы туризмге жалпы экономикалық тұрғыдан сипаттама беру, осы ғылыми жұмыстың мақсаты болып табылады.
Аталған жұмыстың маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы туризм жүйесінің дамуы туристік индустриясының сипаты және имиджінің қалыптасуы жайында . Қазақстан аумағында туризмді дамыту мүмкіндігі бар аймақтары жайында сипатталған.
Қазақстан Республикасындағы 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамытудың тұжырымдамасына сәйкес елдің орнықты дамуына көшуінің алғышарттарының бірі ретінде, қоршаған ортаны қорғау қызметтерін жетілдіру және экономикалық мүмкіндіктерді өрістету. Сонымен бірге аталған тұжырымдамада «...Қазақстан Республикасы халқының саны орнықты дамуының маңызды өлшемі болып табылады. Халық тығыздығының төмен болуы шекара созылған жағдайда әрдайым мемлекет дамуындағы тұрақсыздық факторы болып табылады. Ел аумағының елеулі бөлігі шаруашылыққа игеру қиын және халықты Қазақстанның барлық өңірлеріне бірдей орналастыру міндетін қою мүмкін еместігіне қарамастан, халық санын белгілі бір деңгейде ұстап тұру қажет, сонымен бірге экономикалық мүмкіндігі ең алдымен еңбек нарығы, мәселесін шеше отырып, қазақстандықтардың көршілес әлем ұлттарының арасындағы генетикалық және мәдени әлеуетін сақтау, өңірлер арасындағы атап айтқанда, инфрақұрылымның әлсіздігі мен демографиялық жағымсыз шараларды еңсеру қажет» деп көрсетілген. Осы мәселелерді шешуде елде дамыған туризм индустриясы үлкен рөл атқара алады.
Өйткені, туризм дамуында дүние жүзілік тенденциясы бойынша туристік аймақтың экологиялық тұрақтылығына аса назар аударылады және Қазақстанның түпкір түпкіріне (Қазақстанның туризм саласында кейбір мамандардың есептеулері бойынша, елдің әр аймақтарында белгілі бір туризм түрін дамытуға болады. Ж.Н. Алиева, С.Р. Ердавлетов) жетуі жергілікті халықтың табыс көзін қамтамассыз етер еді. Кей жерлерде бұл табыс көзі маусымдық сипатта болса да халықтың табысына қосымша қаражат әкеледі. Ал ол өз кезегінде аталған әлеуметтік мәселерді шешуге өз себін тигізеді. Сондықтан Қазақстан Республикасында туризм индустриясын дамытуға қатысты зерттеулер әлі де қажет.
Жұмыс барысында әдебиет көздерімен жұмыс істеу, статистикалық мәліметтерді жинап, талдап, жүйелеу, картографиялық анализдеу әдістері қолданылды.
Осы бітіру жұмыс тақырыбында ғылыми конференцияда баяндама жасалды. Сондай - ақ сол тақырыпта курстық жұмыс жазылған және ондағы мәліметтер бітіру жұмысында қолданылады.
Жұмыстың авторы ғылыми жетекшісі Сансызбаев Е.Е., құнды ескертпелер үшін сынпікір білдіруші Нұрғалиев Т.Қ. алғысын білдіреді.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Биржаков М.Б. Введение в туризм / М.Б Биржаков Невский Фонд, Москва: 2000. – 315 с.
2 Ердавлетов С.Р. География туризма / С.Р. Ердавлетов Алматы: 2000.- 356 с.
3 Закон О туристкой деятельности Ресбуплика Қазақстан от 13 июня 2001 года № 211-11, Алматы 2002 – 46 с.
4 Ердавлетов А.Ю. Международный туризм / А.Ю. Ердавлетов Учебное пособие для вузов. Аспект Пресс , М. 2001 – 317 с.
5 Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. Финансы и статистики / В.А. Квартальнов М., 2000 - 420 с.
6 Квартальнов В. Иностранный туризм / В. Квартальнов М: 1999. - 374 с.
7 Соколов М.В. История туризма / М.В Соколов. М., 1999. -374 с.
8 Зорина Г.И. Основы туристкой деятельности. / Г.И. Зорина, Е.Н. Ильина, Е.В. Мошнягина; Сост. Е.Н. Ильина Учебник, М: 2000.- 234 с.
9 Ермаков В.А. Казахстан в современном мире / В.А. Ермаков. Алматы: 2001. -215 с.
10 Программа развития туристкой отрасли на 2003-2005 годы от 29 декабря 2002 года. Алматы: 2002. – 40с.
11 Послание президента страны народу Казахстана «Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации» (Астана, 18 февраля 2005 года)
12 Постановление Об утверждении плана мероприятий по формированию туристкого имиджа Казахстана на 2000-2003 годы, от 26 октября 2000 года № 1604. Алматы, 2001. – 37 с.
13 Концепция развития туризма в Республике Казахстан от 6 марта 2001 года 333. Алматы: 2002.- 17 с.
14 Программа развития туризма г. Алматы и Алматинской области на 2004-210 годы. Алматы: 2004.- 36 с.
15 Ердавлетов С.Р Казахстан туристский / С.Р. Ердавлетов. Алматы: Кайнар, 1989 г.- 405 с.
16 Мариковский П.И. Заповеди поющего бархана / П.И Мариковский.- Алматы: 1996.- 272 с.
17 Мариковский П.И. Судьбы Чарына. / П.И. Мариковский. Алматы: 1997.– 92 с.
18 Жемчужина Казахстана под. Ред. Ефимова С.Л. Кайнар, Алматы , 1983 – 927 с.
19 Чигаркин А.В Памятники природы Казахстана /А.В. Чигаркин. Алматы: 1980.– 260 с.
20 Лютерович О.Г. Три экскурсии по Семиречью Методическое пособие, / О.Г. Лютерович , Ягофаров Г.Ф. Алматы: 2003 - 59 с.
21 Григорьев А.А. Горные тропы Алматы Григорьев А.А., Алматы 1998 – 312 с.
22 Энциклопедия Алматы под. Ред. Ахметбаева С.Т. Алматы , 1996 – 545 с. 23 Кайсенова Ж, Лютерович О, Ягофаров Г. Алматы – центр туризма Казахстана , Алматы , 2003 - 80 с.
24 Универсальна энциклопедия для юношества , Сраны и народы мира под редакцией Куркина Е.Б. Педагогика – Пресс , М , 2000-712 с.
25 Информационная брашура Казахстан турфирмы Culnar tur. Алматы, 2003 – 19 с.
26 Голубев Т.И. заповедники Средней Азии и Казахстана , М, 1990 – 530 с.
26 Голубев Т.И. Заповедники Средней Азии и Казахстана , М., 1990- 530 с.
27 Емельянова Б.В. Экскурсоведение (учебник) М., 2002-78 с.
28 Бычкова Э. А. Живые сокровища Казахстана . Алматы , 2002-410 с. 29 Великий Шелковый путь под ред. Смаилова А.А Туризма в РК в 2003 г. Алматы, 2004 -103 с.
29 Смыкова М.Р Туризм: Экономика, менеджмент и маркетинг /М.Р Смыкова – Алматы: Нур – пресс, 2006.- 166.
30 Турлыханов Д. Информация о ходе реализации программы на 2003-2005 гг.// Казахстанская правда № 45, 12.09.04 – с.7.
32 Кулибаев А.А. Казахстан обладает высоким туристким ресурсом // Казахстанская правда №21, 9.04.04. – 6-7 с.
33 Турлыханов Д. Важная отрасль экономики // Казахстанская правда № 201 , 25.09.04 – с.2
34 Никитинский Е. Отдохнем. Выгодное это дело // Казахстанская првда № 4 ,18.01.05. – с. 4
35 Кожевников В., кандидат экономических наук ,доцент; А.Бородатов директор ПО « Бамино» Инициатива по созданию севастопольского туристко – рекреационного кластера, журнал «Бизнес- партнер» М., 2004 – 48 с.
36 Тасманамбетов И. Вокруг света за 3 дня // Itega exhibition news № 4, 28 – 30. 04. 05 – С.1
37 Никитинский Е, Бенд по имени Казахстан // Itega exhibition news № 4,28 – 30.04.05. – С.4-5
38 Никитинский Евгений Нахоженых троп еще не мало // Казахстанская правда № 204, 26.09.03. – с.
39 Игорь Прохоров Отдых – дело доходное // Казахстанская правда № 204, 26.09.03 С.4
40 Франжалли Ф. Сделать Алматы туристической меккой // Itega exhibition news № 4, 28-30.04.05. – С.3
41 Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері А, 2004
42 Ердавлетов С.Р. и другие. Мифы и реальность казахстанского туризма . 2001 – 150.
43 К.А. Искакова Е.А. Мухаметшина Вестник КазНУ Серия география № 2 (11) – 170 с.
44 Дүйсен Г.М. Основы формирования и развития индустрии туризма в Казахстане . Алматы, 2002 - с.94.
1 Биржаков М.Б. Введение в туризм / М.Б Биржаков Невский Фонд, Москва: 2000. – 315 с.
2 Ердавлетов С.Р. География туризма / С.Р. Ердавлетов Алматы: 2000.- 356 с.
3 Закон О туристкой деятельности Ресбуплика Қазақстан от 13 июня 2001 года № 211-11, Алматы 2002 – 46 с.
4 Ердавлетов А.Ю. Международный туризм / А.Ю. Ердавлетов Учебное пособие для вузов. Аспект Пресс , М. 2001 – 317 с.
5 Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. Финансы и статистики / В.А. Квартальнов М., 2000 - 420 с.
6 Квартальнов В. Иностранный туризм / В. Квартальнов М: 1999. - 374 с.
7 Соколов М.В. История туризма / М.В Соколов. М., 1999. -374 с.
8 Зорина Г.И. Основы туристкой деятельности. / Г.И. Зорина, Е.Н. Ильина, Е.В. Мошнягина; Сост. Е.Н. Ильина Учебник, М: 2000.- 234 с.
9 Ермаков В.А. Казахстан в современном мире / В.А. Ермаков. Алматы: 2001. -215 с.
10 Программа развития туристкой отрасли на 2003-2005 годы от 29 декабря 2002 года. Алматы: 2002. – 40с.
11 Послание президента страны народу Казахстана «Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации» (Астана, 18 февраля 2005 года)
12 Постановление Об утверждении плана мероприятий по формированию туристкого имиджа Казахстана на 2000-2003 годы, от 26 октября 2000 года № 1604. Алматы, 2001. – 37 с.
13 Концепция развития туризма в Республике Казахстан от 6 марта 2001 года 333. Алматы: 2002.- 17 с.
14 Программа развития туризма г. Алматы и Алматинской области на 2004-210 годы. Алматы: 2004.- 36 с.
15 Ердавлетов С.Р Казахстан туристский / С.Р. Ердавлетов. Алматы: Кайнар, 1989 г.- 405 с.
16 Мариковский П.И. Заповеди поющего бархана / П.И Мариковский.- Алматы: 1996.- 272 с.
17 Мариковский П.И. Судьбы Чарына. / П.И. Мариковский. Алматы: 1997.– 92 с.
18 Жемчужина Казахстана под. Ред. Ефимова С.Л. Кайнар, Алматы , 1983 – 927 с.
19 Чигаркин А.В Памятники природы Казахстана /А.В. Чигаркин. Алматы: 1980.– 260 с.
20 Лютерович О.Г. Три экскурсии по Семиречью Методическое пособие, / О.Г. Лютерович , Ягофаров Г.Ф. Алматы: 2003 - 59 с.
21 Григорьев А.А. Горные тропы Алматы Григорьев А.А., Алматы 1998 – 312 с.
22 Энциклопедия Алматы под. Ред. Ахметбаева С.Т. Алматы , 1996 – 545 с. 23 Кайсенова Ж, Лютерович О, Ягофаров Г. Алматы – центр туризма Казахстана , Алматы , 2003 - 80 с.
24 Универсальна энциклопедия для юношества , Сраны и народы мира под редакцией Куркина Е.Б. Педагогика – Пресс , М , 2000-712 с.
25 Информационная брашура Казахстан турфирмы Culnar tur. Алматы, 2003 – 19 с.
26 Голубев Т.И. заповедники Средней Азии и Казахстана , М, 1990 – 530 с.
26 Голубев Т.И. Заповедники Средней Азии и Казахстана , М., 1990- 530 с.
27 Емельянова Б.В. Экскурсоведение (учебник) М., 2002-78 с.
28 Бычкова Э. А. Живые сокровища Казахстана . Алматы , 2002-410 с. 29 Великий Шелковый путь под ред. Смаилова А.А Туризма в РК в 2003 г. Алматы, 2004 -103 с.
29 Смыкова М.Р Туризм: Экономика, менеджмент и маркетинг /М.Р Смыкова – Алматы: Нур – пресс, 2006.- 166.
30 Турлыханов Д. Информация о ходе реализации программы на 2003-2005 гг.// Казахстанская правда № 45, 12.09.04 – с.7.
32 Кулибаев А.А. Казахстан обладает высоким туристким ресурсом // Казахстанская правда №21, 9.04.04. – 6-7 с.
33 Турлыханов Д. Важная отрасль экономики // Казахстанская правда № 201 , 25.09.04 – с.2
34 Никитинский Е. Отдохнем. Выгодное это дело // Казахстанская првда № 4 ,18.01.05. – с. 4
35 Кожевников В., кандидат экономических наук ,доцент; А.Бородатов директор ПО « Бамино» Инициатива по созданию севастопольского туристко – рекреационного кластера, журнал «Бизнес- партнер» М., 2004 – 48 с.
36 Тасманамбетов И. Вокруг света за 3 дня // Itega exhibition news № 4, 28 – 30. 04. 05 – С.1
37 Никитинский Е, Бенд по имени Казахстан // Itega exhibition news № 4,28 – 30.04.05. – С.4-5
38 Никитинский Евгений Нахоженых троп еще не мало // Казахстанская правда № 204, 26.09.03. – с.
39 Игорь Прохоров Отдых – дело доходное // Казахстанская правда № 204, 26.09.03 С.4
40 Франжалли Ф. Сделать Алматы туристической меккой // Itega exhibition news № 4, 28-30.04.05. – С.3
41 Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері А, 2004
42 Ердавлетов С.Р. и другие. Мифы и реальность казахстанского туризма . 2001 – 150.
43 К.А. Искакова Е.А. Мухаметшина Вестник КазНУ Серия география № 2 (11) – 170 с.
44 Дүйсен Г.М. Основы формирования и развития индустрии туризма в Казахстане . Алматы, 2002 - с.94.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
5
1.1 Туризм жүйелі зерттеу объектісі ретінде
6
1.2 Туризмнің классификациясы
15
1.3 Қазақстанда туризмнің дамуы
24
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ 29
2.1 Оңтүстік Қазақстан
29
2.2 Шығыс Қазақстан
40
2.3 Солтүстік Қазақстан
45
2.4 Орталық Қазақстан
51
2.5 Батыс Қазақстан
56
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 63
ҚОРЫТЫНДЫ
69
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМША А Қазақстанда туристік фирмалар қызмет көрсеткен туристер
саны
74
ҚОСЫМША Б Туристік фирмалар қызмет көрсететін келермендер туризм
типтері бойынша
74
ҚОСЫМША В Туризмнің қатынас құралдары
75
КІРІСПЕ
Қазақстанның дамыған және жоғары деңгейлі кластерлерінің бірі
туризм болып табылады. Туризмнің дамуы мемлекеттің экономикалық
жағдайының жақсаруына аралық салалардың қалыптасуына мүмкіндік
жасайды. Бұл жаhандану деңгейіндегі салмақты саясат, үлкен ақша ірі бизнес
болып саналады. Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына,
автомобиль жасау және мұнай өндіру өнеркәсіптерінен кейін енеді. Туризм
өз кегінде әлемдік шаруашылық ең қарқынды және өз шығымын өзі өтей
алатын түрі болып саналады.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту үшін рекреациялық
ресурстарын анықтап, бағалап және Республикадағы туризмге жалпы
экономикалық тұрғыдан сипаттама беру, осы ғылыми жұмыстың мақсаты болып
табылады.
Аталған жұмыстың маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы туризм
жүйесінің дамуы туристік индустриясының сипаты және имиджінің
қалыптасуы жайында . Қазақстан аумағында туризмді дамыту мүмкіндігі бар
аймақтары жайында сипатталған.
Қазақстан Республикасындағы 2007-2024 жылдарға арналған орнықты
дамытудың тұжырымдамасына сәйкес елдің орнықты дамуына көшуінің
алғышарттарының бірі ретінде, қоршаған ортаны қорғау қызметтерін жетілдіру
және экономикалық мүмкіндіктерді өрістету. Сонымен бірге аталған
тұжырымдамада ...Қазақстан Республикасы халқының саны орнықты дамуының
маңызды өлшемі болып табылады. Халық тығыздығының төмен болуы шекара
созылған жағдайда әрдайым мемлекет дамуындағы тұрақсыздық факторы
болып табылады. Ел аумағының елеулі бөлігі шаруашылыққа игеру қиын
және халықты Қазақстанның барлық өңірлеріне бірдей орналастыру
міндетін қою мүмкін еместігіне қарамастан, халық санын белгілі бір
деңгейде ұстап тұру қажет, сонымен бірге экономикалық мүмкіндігі ең
алдымен еңбек нарығы, мәселесін шеше отырып, қазақстандықтардың
көршілес әлем ұлттарының арасындағы генетикалық және мәдени әлеуетін
сақтау, өңірлер арасындағы атап айтқанда, инфрақұрылымның әлсіздігі мен
демографиялық жағымсыз шараларды еңсеру қажет деп көрсетілген. Осы
мәселелерді шешуде елде дамыған туризм индустриясы үлкен рөл атқара алады.
Өйткені, туризм дамуында дүние жүзілік тенденциясы бойынша туристік
аймақтың экологиялық тұрақтылығына аса назар аударылады және Қазақстанның
түпкір түпкіріне (Қазақстанның туризм саласында кейбір мамандардың
есептеулері бойынша, елдің әр аймақтарында белгілі бір туризм түрін
дамытуға болады. Ж.Н. Алиева, С.Р. Ердавлетов) жетуі жергілікті халықтың
табыс көзін қамтамассыз етер еді. Кей жерлерде бұл табыс көзі маусымдық
сипатта болса да халықтың табысына қосымша қаражат әкеледі. Ал ол өз
кезегінде аталған әлеуметтік мәселерді шешуге өз себін тигізеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасында туризм индустриясын дамытуға қатысты
зерттеулер әлі де қажет.
Жұмыс барысында әдебиет көздерімен жұмыс істеу, статистикалық
мәліметтерді жинап, талдап, жүйелеу, картографиялық анализдеу әдістері
қолданылды.
Осы бітіру жұмыс тақырыбында ғылыми конференцияда баяндама
жасалды. Сондай - ақ сол тақырыпта курстық жұмыс жазылған және ондағы
мәліметтер бітіру жұмысында қолданылады.
Жұмыстың авторы ғылыми жетекшісі Сансызбаев Е.Е., құнды ескертпелер
үшін сынпікір білдіруші Нұрғалиев Т.Қ. алғысын білдіреді.
1 ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Туризм ол көптеген адамдардың білуінше ол демалыс, жаңа әсер алу,
қанағаттанумен байланысты. Белгісіз өлкелерді ашу және тануға, табиғи
ескерткіштерді, тарих және мәдениет, әртүрлі елдердің салт – дәстүрлерін
танып білуге деген құштарлығының арқасында адам өміріне өте қажеттене
түсті.
Туризм – ол экономиканың ірі жоғары кірісті және динамикалық саласы
болып табылады. Туризм сферасы 250 млн – дай адамды қамтиды. Туризм
әлөуметтік экономикалықкатолизатор ретінде шығып, көлік және байланыс,
сауда – саттық, құрлыс, ауыл шаруашылық, халықтың тұтыну тауарларын өндіру
және тағы осындай салаларға үлкен әсерін тигізеді.
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.
Унцикер мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдері келтірілген,
оның келесідей кезеңдері бар:
1) XVІІІ ғасырдың соңына дейінгі туризм;
а) ежелдегі туризм;
б) орта ғасырлар мен қайта өллеу дәуірі кезіндегі туризм;
в) XVІІ және XVІІІ ғасырлардағы туризм.
2) XІX және XX ғасырлардағы – ІІ Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.
3 ) Қазіргі заманғы туризм.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда, жақсы
дамыған жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек
қана ежелгі Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде
тежеді. Туризм ол кездері ешқандай табыс көзін әкелмеді.
1. Туризм жүйелі зерттеу обьектісі ретінде
Нарықтың туристік тауарлары және әлемдік және ұлттық экономикаға
тигізу үлесін анализдеуі қазіргі кезде өте қажетті болып саналады.
Бірақ туристік бизнеске тереңдемес бұрын,алдымен туризм сөзінің
мағынасын ашып алайық.
Туризм және турист термині XVIII ғасырдың аяғында әдебиеттер
жазыла бастады.Ол сөздер францусды сөзін tour (сөзінен шыққан) – саяхат
алғаш рет XVIII ғасырда,ағылшын жастары Британ аралдарынан континентке
білім алу үшін барарда қолданылған. Егер дәлірек айтсақ, ондай саяхат
grand tour саяхатшыларды туристер деп атай бастады.
1811 жылы бір журналдағы туризм түсінігінде барлық экскурсиялар немесе
ескерткіштер, ландшафттану мақсатында сондай-ақ қонақжайлылық жерлерге тең
саяхаттар деген мағыналарды қамтылды, сонымен ғылыми сипаттағы немесе әсер
алу саяхаты миграциялары кіреді. XIV ғасырдың аяғынан бастап туризм және
турист сөзі әлемнің барлық тілдерінде түгелдерлік қолданыла бастады.
Қаншама тарихы тереңге кетіп жатса да, туризмнің әлі бір нақты
анықтамасы жоқ және әр түрлі мамандар және туристік ұйымдарда әр түрлі
айтылып жүр. Қиын әлеуметтік - экономикалық құбылыс сияқты ол да толығымен
зерттелмеген соң сандық бағалауы қиынға соғады.
Туризм дифинициясы екі топқа біріктірілуі мүмкін.
Оның бірі жұмысшылар жіңішке маманданған сипатты,тек жеке
экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және басқа туризм аспектілері немесе
оның түрлік ерекшеліктері және белгілі бір тапсырмалық шешу құралы ретінде
шығады. (Мысалы: статистика мағынасында туризм анықтамасы)
Басқалары,концептуальді немесе негізді дифинициялар пәнді толығымен
қамтиды, туризмнің ішкі мазмұнын ашады, ол көптік қасиет және қатынатың
бірлігін айтады,және оны ұқсастан ажыратуға мүмкіндік береді,жиі қарама-
қатынастық, бірақ сондай-ақ ұлттық құбылысты да толығымен ажыратуға
мүмкіндік береді [1, б.315].
Туризмнің статистикалық анықтамасы. Статистикада туризм түбі халықтың
тұрғылықты жері немесе жұмысының ауыспалы болуына байланысты миграция
формасы деп түсінеді. Оның дифиницасының қажеттілігі XX ғасырдың бірінші
жартысында туындады. Ол туризмнің экономикалық шамасының өсуіне және
саяхаттаушы тұлғалардың статистикалық есептеуінің нәтижесі.
Турист сөзінің алғаш анықтамасы Нацлй Лиги (1937жыл) статистикалық
сұрақтар бойынша эксперттер Комитетінің елшісінде.Ол халықаралық мойындауы
және негізінен біздің уақытқа немесе бізден кейінгі де түзетулермен жетті.
Ақырғы ол жылда турист дифинициясы туристтік ұйымның Халықаралық Одақ
кеңестерінде қаралды (Дублинде 1950 жылы, Лондонда 1957 жыл) Халықаралық
туризм бойынша БҰҰ коференцияларында саяхаттар (Рим 1963 жыл) Ә.Т.Ұ
конгресінде (Манила 1986 жыл) туризм бойынша Парламент аралық конференцияда
(Гаога 1989 жыл) және тағы басқа. Ол турист анықтамасының теориялық және
практикалы маңыздылығын сондай - ақ оны жаңа тенденциялар және құбылыстар
есебінен толық және тура етіп істеуге ұмтылысын көрсетеді.
Қазіргі кезде Халықаралық практикада кеңінен қолданылып жүрген
анықтама, (Оттаво 1991 жыл) туризм және саяхат статистикасы бойынша
Халықаралық конференция жасаған және БӘТҰ және БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы құптаған соған сәйкес.
Турист - бұл келуші тағы басқа саяхат етуші және жерлерге
келуші,өзінің күнделікті ортасынан басқа, 12 айдан асқан мерзімде қандай да
болмасын демалу мақсатпен,қыдырушы тұлға.
Ұсынылған дифиниция саяхаттаушы тұлғалардың тура сол бөлігін
туризмдегі статистикалық зерттеу обьектісі болатын нақты сипаттауға
мүмкіндік берді. Оттава конференциясының шешуші іс-қағаздарында және БӘТҰ
(ВТО) техникалық әдістемелерінде турист келуші ретінде анықталынады. Бұл
анықтама туризм статистикасында негізгі түсінік ретінде қолдануды ұсынуда.
Ол жалпы бірдей белгілері бар туристер және экскурсанттар арқылы таралады.
Олардың арасындағы ерекшеліктер, құбылыс негізіне қатысты емес, сондықтан
экскурсиялық саяхаттар туризмнің жеке оқиғасы ретінде қарастырылады және
туристтік статистикалық анықтамалықтарда көрсетіледі.
Туристер мен экскурсанттарды келушілер категориясын 3 негізгі
белгілері бойынша жіктелік және сондай - ақ оларды басқа саяхаттаушы
тұлғалардан ажыраталық: үйреншікті ортасынан басқа жерге орын ауыстыру,
келу мақсаты және сол жерде болу ұзақтығына байланысты бөлейік.
Үйреншікті ортасынан басқа жерге шығу. Саяхатшылар классификациясының
бірінші критериі. Бұл термин үйреншікті орта Оттава конференциясында
келуші адамдар санынан, жыл сайын үйінен жұмысқа,және кері қайтатын
адамдарды есептемес үшін пайдаланылды. Олар үйреншікті ортасынан кетпейді
және турист болып саналмайды.
БӘҰТ туризм статистикасы ұсынысы бойынша үйреншікті орта параметрі
екі көрсеткішпен сипатталады: нысанаға бару жиілігі және одан кетушілігі.
Тұлға жиі барып отыратын жерлер, оның үйреншікті орта элементі болып
саналады. Ол тұрғылықты жерін белгілі бір қашықтықта болса да. Осы негізде,
мысалы, шекаралық аудандығы тұрғындар, келесі мемлекетте жұмыс істесе және
шекарадан жиі шығатын болса да, олар әлемдік туристтер категориясына
жатқызылмайды.
Сонымен қоса үйреншікті ортаға адамның тұрғылықты жерінен жақын жерлер
де кіреді, ол жерлерде келу жиілігіне байланысты емес. Бұндай трактовка
адамдардың ол нысандары тек қана өндірістік емес, сонымен табиғи және
мәдени, олар күнделіктілік элементтері ретінде психологиялық қабылдауынан
шыққан. Кім болса да көршідегі театрға баруды туристтік мерекелік шара
деп есептемейді. Ол туризм статистикасында да ешқандай көрініс таппайды.
Үйреншікті орта концепциясы мамандар арасында оқтын – оқтын дау
туғызады. Түсінік анықтамасы және статистика негізгі қажеттісі, қашықтықтың
шекті мағынасы, келушілермен санасу үшін оны жабу қажет және нысанға
келушілік дискусиясы болып табылады. Олар маңыздылығы бойынша бөлінген
елдерге және әр нақты оқиғада арнайы жөндеуді талап етеді.
Келу ұзақтығы - келушілер жиынтығының статистикалық бөлуінің екінші
критериі ол үйреншікті орта концепциясының дамуына жатады және туристтер
және экскурсанттарды резиденттерден айыруға мүмкіндік береді. Келу
ұзақтылығы 12 аймен шектеледі, одан кейін келуші тұрғылықты тұрғын
категориясына өтіп және статистикалық туризмде саналмайды. Бұрынғы тұрғын
барған болса, аз уақытқа (мысалы, туған-туысқандарын көруге) онда ол тұлға
сол территорияға келуші ретінде тіркеледі. Испания және Италияда – Оңтүстік
Европа елдерінен туристер қабылдау алда-эмигранттар, өз туған жеріне
келушілер шығатын туристік ағынның үлкен бөлігін қамтиды.
Сапар мақсаты - келушілердің үшінші белгісі. Басқаларына қарағанда
саяхатшыларды туристік мотивтер қозғалысқа келтіреді, олар ресми іс
қағаздарында және ғылыми әдебиеттерде өте ұзақ трактатталады БӘТҰ-ның
ұсынуы бойынша келушілер статистикалық санақ ыңғайы үшін, туристтік
бағыттар бірнеше блоктарға біріктірілді: бос уақыт, рекреация, демалыс;
туған-туыс, дос-жарандарына бару; іскерлік кәсіптік мақсаты, емделу; діни
әулиелерге сиыну; тағы басқа туристік мақсаттар. Бірдей қарасан келушілер
статистикалық жиым өте ала және әртүрлі болып келеді. Саяхаттың бірдей емес
ұзақтылығына, бару географиясы, қозғалыс түрлеріне қарамастан бұл тұлғалар
бір категорияға біріктіріліп, барлығына жұмыс іздеу негізінде аттанғандарға
және төленетін қызметті іске асырушыларға қарама қарсы болып келеді.
Мақсаты бойынша классификация мигранттар категориясының екі әр түрлі
экономикалық табиғатын көрсетеді. Олардың әр қайсысының ерекшелігі
шекарадан шыққанда бірақ классификациясы ішкіге жатады, басқа орта барған
сол жерінде уақытша болса да, рекреациялық, іскерлік т.б. туристік мақсатқа
жататыны білінеді.
Бірақ тек осы белгілердің қалдықсыз қатысуы ғана саяхатшы тұлғаны
турист ретінде көрсетеді.
Туризм анықтамасының маңыздылығы. Туризм туралы ғылыми білімнің
дамуымен соңғысы ол жүйелі зерттеу обьектісі ретінде қарастырылады.
Дифиниция жұмысшылары, жіңішке салалы рамкамен шектелгендер, қоғамдық -
экономикалық құбылыстың ішкі және сыртқы байланыстарының көптүрлілігін
көрсетпейді. Сондықтан концептуалдылық немесе негізгі, туризм анықтамасын
қажеттілік туындайды. Ол зерттеу пәні туралы комплексті түсінікті
қалыптастырады. Ғылыми әдебиеттерде туризм сұрақтары бойынша бірмағыналы
анықтама жоқ. Бірақ қалыптасулар әртүрлілігіне қарамастан барлық авторлар
туризм түсінігінде туристтік талаптар мен мотивтерді, туристер мінезінің
ерекшеліктері, олардың үйреншікті емес жерлерге сирек келуін туристер және
тауар өндірушілер және қызмет көрсетушілер арасындағы қоршаған орта мен
туристтік орта қарым-қатынасы, экономикалық және табиғат макроорталы қосып
қарастырады. Мамандар арасында кең қолданыста туризм маңындағы ғылыми
эксперттердің халықаралық ассоциациасын ұсынды. Соған сәйкес Туризм-
жұмыс істейтін жерінен және үйреншікті ортасынан басқа, адамдар жерлеріне
келуі және орын ауыстыруы кезінде туындайтын қатынас және құбылыс.
Территорияны рекреациялық жүйенің принциптік модельі. Оныншы жылдарда
профессор В.С.Преображинский басқаруымен және ары қарай дамыта зерттеліп
пофессор Н.С.Мироненко және И.Т.Твердохлебова отнадық әдебиетерде жазылды.
Ақшаны жаңадан туристтік нысандар салу және капиталды түрде қайтадан
жабдықтауға жіберілген қаржыдан мемлекеттік және басқа да инвесторлар
берілген қарыздан пайда түсіруге ұмтылады. Олар берілген капиталды және
пайызды тура уақытында өтеуде талап етеді. Инвесторларды материалдық
назары несиелеудің жақсы шарттарын іздеуге шығып, капиталды экспорттаушылар
болады. Осының бәрі туризмді нарықтық жүйе ретінде қарастыруға негіз
береді.
Туризм қиын ағартушылықты көрсетеді. Осыған байланысты туризмнің
көптеген талқылаулары пайда болды.
Туризмнің негізгі мағынасын анықтауда және шаруашылық сферасын толық
сипаттау үшін, ең алдымен әртүрлі субьектісі толықтанған болу керек, олар
туризммен ұдайы қарым - қатынаста.
Туристер - бұл әртүрлі психикалық және физикалық талаптарды сезілетін
адамдар, туристік қызметте табиғаттан бұл адамдарды бағыттайтын және
адамның қатысу түрлерін айтамыз.
Туристерге тауар және қызмет ететін ұйымдар бұлар кәсіпкерлер, олар
туризмде тауар және қызмет ету арқасында пайдалы көретін адамдар.
Жергілікті басқару органы: олар туризмді, кіріспен байланысты одан
жергілікті халықтар бұл бизнес түрінен салық ретінде пайдакүнемдікке,
жергілікті бюджетке келіп түсетін, экономикалық фактор ретінде қарастырды.
Жергілікті халық туризмді еңбекпен қамтылу ретінде қабылдайды. Бұл топ үшін
туристермен, сондай-ақ интелдіктермен қарым-қатынас негізі болып табылады.
Сондықтан туризмді туристер жергілікті орган және жергілікті
халықтардың туристік қызмет қарым - қатынастан туындайтын құбылыстар
жиынтығы деуге болады.
Саяхат және туризм - бұл бизнестің ағайынды сферасының комплексі
туризм саяхат сияқты нақты шекті, сипатта көптеген анықтамалар түсінушілік
жағынан нақты шектелінеді.
Туризмнің негізгі ерекшеліктері:
1) Саяхатқа қарағанда туризм адамдарды қысқа мерзім уақытында орын
ауыстыруы.
Статистика бойынша туризмнің көптеген бөлігі демалыс күндеріне (2-3
күн), одан ары үлкен емес туристік сапарлар (6-7күн),одан кіші бөлігін 8-12
күндік турлар алып жатыр. Ал қалғаны біраз ұзақ туристтік сапарлар
статтистикадан түсіп қалады. Себебі жалпы массада меншікті салмағының өте
кіші болуына байланысты.
2) Туризм үшін ең маңыздысы тұрғылықты жерінің категориясын анықтау.
Туризм адамның тұрғылықты жеріне басқа жерге баруын, туризм мақсатында
мемлекетке баруын қарастырады.
Негізгі категориясы болып туризм мақсаты жатады. Туризмнің басты
мақсаттары: көңіл көтеретін рекреациялық және танымдық. Маңыздылығы бойынша
екінші болып сауықтыру және емделу мақсатталы, одан кейін маманды -
кәсіптік, қонақжайлық тағы басқа Қазақстан заңдылығы бойынша туризмнің
түсініктері.
Туризм - демалу мақсатында іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан
бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс
жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі.
Туристік қызмет - туроператорлық және турагенттік қызмет,
статистикалық саяхат ұйымының қызметі бойынша.
Ішкі туризм – Қазақстан Республикасы азаматтары мен оның аумағында
тұратын адамның Қазақстан Республикасының шегіндегі саясаты кіреді.
Келу туризмі – Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты, тұрақты
тұрмайтын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды.
Турист-физикалық тұлға, демалу мақсатында, іскерлік және өзге
мақсаттарда қатарынан 24 сағаттан бастап бір жылдан аспайтын уақыт ішінде,
әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын
адамдар.
Туристік ресурстар болып - табиғаттың климаттық, тарихи, әлеуметтік -
мәдени, сауықтыру нысандарды, туристтердің рухани қажеттілігін
қанағаттандыратын олардың физикалық күшінің дамуы және қалпына келетіндер
жатады.
Туристік индустрия - қонақ үйлер және т.б. таралу түрлерінің,
транспорт түр, қоғамдық тамақтану орнының көңіл - көтеру орындары, танымдық
нысандар, кәсіптің, сауықтыру, спорттық және т.б. негіздегі ұйымдардың,
туроператордың және турагенттік қызметін, статистикалық экскурсиялық және
аудармашы қызметтерінің жиынтығын айтамыз.
Тур - белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристтік қызмет көрсету кешені.
Туристтік қызмет көрсету - туристік саяхат кезеңінде және осы саяхатқа
байланысты туристтің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гидтер (гид-аудармашы) көрсететін қызметтер және сапар
мақсатында байланыты көрсетілетін басқа да қызметтер)
Туристік өнім - саяхат барысында туристтің қажетін қанағаттандыру
үшін жергілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы.
- турлар - сауықтыруға бағытталған (танымдық - сауықтыру)
- өткізілген туристік - экскурсиялық қызметтер.
- турист - сувенирлі тауарлар (карта, открыткалар, сувенирлер және
т.б.)
Туристік өнімнің қозғалысы – туристік өнімдердің іске асу шараларының
комплексі және жиынтығы (жарнама, арнайы маманданған выставкаларда қатысу,
туристік өнімнің сатылымы туралы туристік ақпарат орталықты ұйымы,
каталогтардың басылып шығуы, буклеттер және т.б.
Туроператорлық қызмет - қызметтің осы түріне лицензиясы бар заңды
тұлғалардың (бұдан әр-туроператор) өзінің туристік өнімдердің қалыптасу,
ұсыну және туристік агенттер мен туристерге өткізу жөніндегі қызметі.
Турагенттілік қызмет - қызметтің осы түріне лицезиясы бар жеке және
заңды тұлғалардың (бұдан әрі турагент) туристік өнімді ұсыну және өткізу
жөніндегі қызметі.
Гид (аудармашы қызметі) - туристердің уақытша келген жерлерінде
туристік ресурсын және таныстырумен айналысы арнайы маманданған физикалық
тұлға қызметі.
Туристік жолдама - туристік қызмет көрсету кешенін алуға құқықты
растайтын құжат.
Туристік ваугир - туристтің құқты қызметіне, турдың құрылымына
кіретін және оның растығын анықтайтын құжат.
Туристік маршрут - бұл туристік топтарды белгілі бір реттілікті
жолдарын алдын-ала пландаған қозғалыс графигі,аралату.Ұйым формасына қарай
маршруттар планды (мұндай маршруттар туристік ұйымдармен арнайы
жасалынады, ал олар үшін экскурсиялық және туристік жолдамалар шығарылады)
сондай - ақ (бұл туристік топтармен өздігінен және туристер клубы және
туристік секциялардың ұсынуларымен жасалынады) Туризмді мемлекетке
импорттауға және экспорттауға да болады.
Соныман біздің көріп отырғанымыздай туризмнің нақ анықтамасы жоқ, ол
әлі мамандармен сондай - ақ туристік ұйымдармен әр түрлі трактатталынып
жүр. Туризмнің статистикалық және негізгі анықтамасы бар. Статистикада
туризмнің мағынасы ауыспалы жерінен жұмысына байланысты емес халық
миграциясы формасы деп түсіндеріледі. Қазіргі кезде Халықаралық
практикада туризм және саяхат статистикасы бойынша (Оттава 1991 жыл)
Халықаралық конференция дайындаған БӘҰТ және БҰҰ статистикалық комиссиясы
қолдаған анықтама кең қолданылып жүр. Оған сәйкес:
Турист - бұл саяхатта жүген, бір жерден екінші жерге сапар шегуші,
саяхат кезеңі 12 айдан аспайтын, кез-келген демалу кәсіптік ісінен басқа
мақсаттағы әдеттегі ортасынан тыс жерде келетін адам.
Саяхаттаушы тұлғаның және келушілер категориясындағы және
экскурсанттың және туристтерді біріктіруге мүмкіндік беретін 3 негізгі
белгілері: әдеттегі ортасынан тыс жерлер, белгіленген жеріндегі болу
ұзақтығы, сапар мақсаты.
Туризмнің негізгі анықтамасы ол зерттелу пәнінің комплексті қалыптасуы
туралы анықтамасын бейнелеуі.
1.2 Туризмнің классификациясы
Қазіргі туризм классификациясы, бәрінен бұрын, территориялық
туристік шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті. Бұл
классификациясының мәні туризмнің жеке түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Қазіргі уақытқа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған. Оны
тәжірибеде туризмнің нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігін түсіндіреді.
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады:
мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және тағы
басқа. Бірақ, шешуші ролді атқаратын – саяхаттың мақсаты. Олар бір-біріне
құрылу принциптері, классификациясының қолданылуы тапсырмалары т.б. бойынша
ерекшеленеді. Туризмнің басты бөлігі болып халықаралық және ішкі туризм
табылады.
Халықаралық туризм - туристік мақсаттағы ,әдеттегі тұрғылықты жерінен
өзге мемлекеттерде саяхаттар жүрген тұлғаларды қамтиды. Мемлекеттік
шекараны кесіп өту белгілі бір формальностьтен байланысты: шекаралық
құжаттар және визаларды жөндету, кедендік процедуралардан өту, медициналық
және валюталық тексерулер. Бұл шарттар мемлекеттің заңсыз миграциямен,
Халықаралық терроризммен, есірткі саудасына, жезөкшелік және тағы басқа
қолайсыз жағдайлармен күрес мақсатында енгізілген және елге келу және
кетудің Халықаралық тұрақтандырылған реттеуі. Арнайы қызмет саяхаттаушы
тұлғалардың құжатты визалы режимнің сақталуын, вакцина егілгеннің
(прививка) талап ету, шекарадан киім - кешек, сауда, валюта түрлерін
шарттары мен ережелерін тексереді.
Мемлекттік шекараларды кесіп өтуге байланысты.Туристік
формальдылықтар, Халықаралық туризмнің ажырамас бөлігі болып табылып, және
оның негізгі еркшелігі ретінде қолданылады. Мемлекеттердің ақша жүйесінің
түрлілігі қанша тереңдеген сонша адамдардың еркін жол жүруі қиындай түседі,
тілдік тосқауылдарда маңызды, бірақ ол туристік формальдылыққа жатпаса да,
сонда да ұлттарды бөле отырып туристік әсер етеді.
Халықаралық туризмнің келесі бір ерекшелігі экономикалық сипатында
және ол мемлекеттік қаржылық балланс халықаралық туризмнің әсері арқылы
сипатталады. Шетелдік туристер қызмет тауарларын төлей отырып, сол
мемлекеттің бюджетіне валютаның түсуін қамтамассыз етеді және сондай - ақ
онан төлемдік байланысын белсендендіреді. Сондықтан шетелдік туристтердің
келуі белсенді туризм деген атқа ие болды.Керісінше туристердің кетуі
тұратын ұлттық ұлттық қаржылық бірліктің кетуімен байланысты.Осындай
түрдегі туристік операциялардың халықаралық төлемі мемелекеттің пассивтік
төлем балланысында туристерді жеткізумен тіркеледі, ал туризмнің өзі
пассивті аталады.
Белсенді және пассивті болып бөлінуі, төлемдік балланыста туристік
қызметтің қаржылық нәтижесінің ерекшеліктерінен (көріне отырып) біріншіден
тек халықаралық туризмді көріне отырып және ішкі туризмге таралмайды.
Халықарлық туризмді екі формаға бөліп қарастырамыз - келуші және
кетуші деп олар туристік ағынның бағытымен ерекшеленеді. Бір туристтің өзі
келуші және кетуші болып тіркеледі, ол оның қай елге барып орналасқан
сипатына баланысты.Туристің қай мемлекеттен шыққанын анықтап, қайдан кетіп
және қай елге барып, орналасатынын анықтайды. Біріншіден кетуі туралы,
екіншіден келуші туризм туралы айтылады. Бұл теминдер жол жүрудің басында
шетелдік саяхатшылар үшін қолданылады. Ал қайтар жолында турист үйіне
қайтады деп сипатталады.
Ішкі туризмнің Халықаралық туризм ерекшелігі: ол мемлекет шекараны
ескеру және туристтің қағаз жүзінде қадағалау шаралары болмағандығымен
ерекшеленеді. Ол тұрғылықты халықтың мемлекет ішіндегі туристтік мақсатпен
адамдардың миграциялық ағынын көрсетеді. Ал күнделікті қолданудағы ұлттық
қаржы бірлігі қатынас заты болып ал туристтің туған немесе өз тілі -
араласу заты болып саналады. Бұндай саяхаттарды салыстырмалы түрде
ұйымдастыру оңай. Кейбір бағалауға байланысты барлық туристтік сапардың
ішкі туризмнің үлесіне 80-90%, ал ішкі туризмге кеткен жалпы шығымның
көлемі халықаралық сапардағы туристерге кететіншығымнан 5-10 асып түседі.
Ішкі және Сыртқы туризм бір-бірінен жоғарғыдағыдай ерекшелуіне қарамастан,
бір-бірімен өте тығыз байланыста. Ішкі туризм қандай да бір мөлшерде
халықаралық туризмнің катализаторы ретінде шығады. Ол жаңа рекреациялық
ресурстарды және аудандарды, кешенді туристік инфраструктураның пайда
болуы, мамандарды дайындауға және статистикалық интеграциялық процестерге
және бір әлемдік туристік кеңістіктің құрылуына игеруге негізделінеді.
Кейінгі уақытта халықаралық және ішкі туризмнің бір-біріне жақындығы
байқалады ол қағаз жүзіндегі туристік жұмыс қысқаруымен шартталады.
1985 жылы маусымында Нидерланды, Бельгия, ФРГ, Франция және
Люксембурге елдері. Жалпы шекарадағы куәлікті және кедендік басқарудың
болмауына түгел мемлекеттік Шелген шешіміне қол қойылды. Кейіннен бұл
Шелген келісіміне басқа да Европа елдері қосылды, ал оның құрылымы бірнеше
қосымша және анықтамалар енгізілді. Олар: анық және бірмағыналы сыртқы
шекаралары көрсетілді, жалпыға бірдей консулдық шарттар орындалады,
қоғамдық қауіпсіздікті сақтау үшін және ЕО-та шекарашы кесіп өткенде
ұсталатын ережелер және тәртіптер енгізілді.
Бұл Шелген келісімнің қортындысы, статистикалық Маастрихтск келісімі
әскери-саяси немесе валюта – экономикалық одақтасудың (15
Европа мемлекетінің) құрылу жолында ерекше орынды алды. Шелген жаңа ережесі
зонасына келудің бірнеше қиындықтан женетін және сапарды арзандатты. Ал
арзандау туристердің сапар жасауға мүмкіндігінін жоғарлатты. Ал ішкі
европалық туризмде ол көптеген мәселелерді шешетін туристтер бұрынғыдан қол
іс-қағаз жұмысынан босатылып, визаны пайдаланды, оның арқасында азаматтар
осы мемлекеттер арасында еркін сапарға шыға алу мүмкіндігіне ие болды, ал
Европалық қашықтықты ескере отырып, көрші мемлекетке демалыс күндері сапар
шегу жақсы сарынның көрінісі болды.
Ішкі келу және кету туризмі әр түрлі үйлесімі,халықаралық туризмнен
басқа,ұлттық және мемлекеттің ішіндегі туризмді қалыптастырады.
Ұлттық туризм. Ішкі және кету туризмін және ұлттық өндірісте
категориясын қамтиды.
Ел ауқымдағы туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ішкі
туристік тұтынудың бірыңғайлыққа (совокупность) сәйкес келеді т.б.
шетелдік туризмнің және ішкі шығындардың суммалары. БТҰ ұсынылған, ұлттық
туризм және мемлекет ауқымы туризмнің Халықаралық концепциялар барлық 4
деңгейде де қолданыста болады: глобалды,аймақтық,мемлекеттік және
жергілікті немесе қалаларда бір мемлекет шекарасында.
Туризмнің келесі классификациясы саяхат мақсатында негізделеді ол
дискуссиялық сипатқа ие. Зерттеушілер туризмнің салалық құрылымына келгенде
ойлары келіспей жатады. Көпшілігі бастысы көңіл - көтеру және демалу
мақсатымен саяхаттайды деп бөлсе, келесі бір жақтан іскер туризм-
келушілердің іс әрекетінің әр түрлі мөделіне байланысты ажыратады. Көңіл
–көтеру және демалу мақсатығы саяхат Халықаралық туристік алмасудың негізін
қалайды. Оның үлесіне әлі туризмнің 70% тиесілі. Олар сауықтыру сапаларды
біріктіреді.
Халықтың теңізге және шомылуға деген сапарлары әлі де жоғары
сұранымды болып отыр. Шомылу жағажай демалыстары жүйкелік және физикалық
шаршағанды басатын бірден-бір салтты,жақсы әдістің бірі т.б. Бірақ
сауықтыру туризмі көптеген өзгерістерге байланысты бұрынғысынан біраз төмен
көрсеткіштерге теңіз жағалауындағы курорттар (мода) сәнділігі
болғандықтан, туристік ағындар соған бейімделе бастады. Тауға сапар шегуге
және қызық оқиғалы және тәуекелділік элементті сапарларға деген
қызығушылықтар артуда.
Кез - келген демалыстың бөлінбес бөлігі, тарихи - мәдени көңіл
бөлерліктер, театрға бару, музейлерге бару, жалпы қоғамдық дүниетанымды
кеңейту болатын. Негізгі халықаралық салт - дәстүріне және тұрмысына,
дініне, тарлуына, әсіресе мәдениетіне ерекше бір көңіл бөліп, бір тартылыс
сипатта болды. Адам өмірінің бұндай жақтары туралы толық сипатты туристік
мүмкіндіктерінен туындаған жергілікті халықпен үнемі қатысу нәтижесінде
қалыптасады. Танымдық туризмнің мағынасына және масштабына қарай сауықтыру
және спорттық түрлері қамтылып алып,көптеген зерттеушілер оны туризмнің
басты салаларының қатарына жатқызады.
Іскер туризм – қызмет бабы мақсатындағы командировка жеріне
бөлінетін кірісті есептемейтін сапарларды қамтиды. Демалуға баратын
сапарларға қарағанда командировкаға бару туралы шешіледі және қаржыландыру
көлемін, шартқа сәйкес туристтердің өзі емес,ал басқа тұлғалар шешеді
(қызмет бастығы, фирма жетекшісі).
БӘҰТ Іскер туризмге съездге қатысушы, жалпы қандай-да бір дипломаттық
және басқа сипатты ұйымдастыруының жиналысын,ғылыми конгресс және
конференцияларды, өндірістік семинар және кеңестерді,ярмаркаларды,
көрмелерді немесе халықаралық салаларды және тағы басқа қызмет сапарларын
жатқызады. БӘҰТ іскер туристтерге сондай-ақ жүк машинасын жүргізушілерді
ақылы агенттерді стюардессаларды туристік гидтерді және тағы басқа әрқашан
сапарда болатын және сондай-ақ өзінің қызметі міндеттерін атқаруда
күнделікті ортасынан шығатын адамдарды жатқызады. Олардың бәрін қызметтегі
туристтер деп атауға болады.
Көптеген арнайы әдебиеттерде іскер туризмді жиі жеке-бизнес
сапарлар,конгресті-көрмелік және интенсивті туризмге (ағылшыннан аударғанда
incentive – оянымдылық, ұзарту) бөледі. Соңғысы сапарлармен сипатталады.
Олар өз қызметшілерін жұмыстан жоғары көрсеткіштеріне байланысты ол
фирманың сыиапаты ретінде көрініс табады.
Әрине өндірістік еңбекті ақылы талай премия ретінде беруге болады.
Бірақ, іс тәжірибе көрсететіндей туристік сапар жақсы жұмыс істеуге қатты
әсер етушілігімен ерекшеленеді.
Еңбекке сүиіспеншілігін арттырудың бұндай түрі әсіресе сақтандыру және
банкілік компанияларде тармақталған сауда-саттық кәсіпорныдарда дилерлік
жүйесі бар жақсы бейнеленген. Ұлыбританияны комммерциялық фирмасы өтетін
сұрау нәтижесінде, олардың 90% жоғары эффективті интенсивті біледі және оны
болашақта қолданылуы туралы мәлімдеді. Жаппай турларға қарағанда интенсивті
бағдарламалары анық бір кәсіпорындық тұтынушысын жасалынады және ереже
бойынша жоғарғы кластық орналасу және маршруттық қызмет көрсетуді ұсынады.
Коммерциялық (ақылы) туризмге қарама-қарсы салмақ әлеуметтік
туризммен туындады, отызыншы жылдарда демалысы қаржыландырылған заңдылық
құқты бекітілді,онымен еңбек етушінің демалыс туралы мәселесі шешілді деп
ойлады. Бірақ шын мәнінде туристтік қызметтер қала берді. Тұтылу шеңбері
әсіресе экономикалық әлсіреу деңгейде кішірейді және жұмысының санының
көбеюі және нақты кірістің түсуі де айтарлықтай әсер етті.Осы кезде
әлеуметтік туризмге деген күші сұраныс пайда болды.Ол Халықаралық және
ұлттық деңгейде қолдау тапты.
Әлеуметтік туризмнің концепциясы 3 негізгі принціпқа негізделеді.
Төменгі деңгейдегі кірісті адамдарды қоғам мүшелерінің барлығын және әр
қайсысын демалыс пен қамтамассыз туристік ортаға кең көлемде тарту жолымен
қамтылуы. Айталық басқарушылықтың белсенді түрде қатысуы және
мүліктіліктің туризмнің субсидированиесі муниципалды қоғамдық және ақылай
(коммерциялық структуралық) құрылымның дамуына Бұл концепция Швецияда және
Францияда демалыс шектік жүйесінің арқасында тәжірибелі жүзеге асты. Оның
басты элементі чек-төлемдік есептеу заты болады.Ол туристерге мекенжайлық
көмек көрсете және халықаралық барлық түрінде демалысты қажет еткізуге
мүмкіндік берді.
Жаппай және элитарлық туризм. Туризмнің қазіргі кездегі даму
деңгейінің ерекшелігін жаппай туризмді деген анықтама арқылы көруге болады.
Ол демократизация процесі және туристік қозғалыстың дамуын бейнелейді.
Батыс елдеріндегі елдердің жартысына дерлігі туристік тауарлардың және
қызметін тұтынушылар болатын жаппай туризм анықтамасы XIX ғасыр
аристократтық туризмдік альтернативасы ретінде қолданылады. Жаппай туризмге
қарағанда элитарлы туризм ақшалы клиентке негізделген. Оның категориясы
тұтыну деңгейінің бағасы маңызды емес, бірақ олар ұсынып отырған қызмет
көрсетуге және тауарлардың сапасына деген талабы жоғары. Бұл жерде жалпы
туристік кәсіптік дамуындағы элитарлы туризмнің алатын рөлі немесе орнын
көрсетіп өту қажет. Мұнда барлық туристік индустрияның дамуына әсер етеді.
Ол қызмет көрсетудің жаңа жоғары стандартты таралуына немесе бекітуіне
қабілетті, түйіндей келе, халықтың өмір сүру сапасының жақсаруына әсер
етеді. Сондықтан элитарлық туризмді туристік лакоматив деп атайтыны бекер
емес.
Тұрақты және экологиялық туризм тұрақты туризм деген анықтама
туралы адамзат дамуының ғаламдық концепциясына байланысты салыстырмалы
түрде жақында пайда болды. Цивилизацияның жаңа моделін жасауда басты рөл
БҰҰ халық Аралық комиссияларының қоршаған орта (МКОСР) тиесілі 1987 жылы ол
болашақ бізге ортақ деген баяндамада жазылды, тұрақты даму деген
анықтама енген болатын.Оның астарында қоғамның дамуы сарқылмайтын
базадажәне табиғатты экологиялық саналы туүрде пайдалану туралы, ұрпақтар
сабақтастығымен адам өмірінің жоғары сапасын қамтамасыз ету туралы
жазылған, адам денсаулығы экологиялық қауіпсіздік, адам тіршілігінің
ұзақтығы мекен ету ортасының жағымдылығы және т.б.
Туризм тұрақтылық принціптері БӘТҰ және Бүкіл әлемдік одақпен саяхат
және туризм негізінде топтастырылады: Олар экологиялық, мәдени,
экономикалы тұрақты болып, сондай ақ жергілікті ұйымдарда тұрақтала
біріктірілген. Туризмдегі тұрақтылық: сарқылмас табиғи және мәдени
потенциалы қолданылган, ол туристік дамудың мақсатты – бағдарламасына
негізделген, туризм кәсіпорындарының ресурстаушы технологияға өтуі,
өндірістік қолданыстың азайуы; жергілікті халықты консультация жүргізу
арқылы туризм дамуына қатыстышешім қабылдау процесіне тарту; жеке меншік
секторлар және қоғамдық қарым - қатынастың партнерлік (бірге жұмыс істеу)
туризмнің жеке және аумақтық және барлық мемлекеттің әлөуметтік -
экономикалық котерілуіне әсері [4. б.316]
Бүкіл әлемдік одақ туризм және саяхаттар туралы өзгертілген
жасыл ғаламшар қимыл программасын өзінің мүшесіне толтырған – шамамеен
500 - дей қонақүйлер сабақтастығы, турагенствалар, әуе компаниялары және
басқа да туризм индустриясындағы компаниялар енеді. Бағдарлама шегінде
нақты экономикалық мәселелерді шешуде тәжірибе алмасу жүзеге асады. Оның
белсенді қатысушылары, қоршаған ортаны қорғауға үлес қосқандарға мүмкіндік
беріледі .
Бұл туристердіңжаңа салыстырмалы түрінің дамуы 3 принціпке
негізделеді: туристтерге қызмет көрсетуден түскен кірістің бөлігі сол
жерлерде қалып табиғатты қорғауға жұмсалынады; табиғатты қорғау шаралары
қадағалау негізгі заңдылық болып табылады; туристтік сапар танымдық
мақсатқа сүйенеді. Бәлкім нағыз экотуризмның көпшілігі әлеуметтік
қортындымен салыстырғанда жоғары болып келеді, сондықтан тек АҚШ - та 43
млн адам өздерін экотуристерміз деп есептеді. Экологиялық туризм әр түрлі
келушілер ағындарын қамтиды. Орталық Америка және Африканың оңтүстігіндегі
елдерде ірі жыртқыш және тұяқтыларға бақылау жүргізуге қызығушылықтар
жоғарылауда. Кейінгі кезде турист волонтерлер далалық жұмыстармен
айналысуда. Олар демалыс кездерінде осындай эгзотикалық жаттығуларға
қызығушылық, экотуристтердің біразын өсімдік дүниесі және биоценоз
(тропиктік ормандарда, жазда гүлденген тундра, көктемгі шөлдер) зерттейді,
өлі табиғат объектілерін (конъендар, үңгір т.б) сондай ақ бірнеше
антропогендік ландшафттарды зерттеуге ынталы болады .
Экотуристтік қызметтің диверсификациясы экологияны және тағы басқа
туристтердің жақындау процесін көрсетеді. табиғатқа деген тартылыс жаппай
туристтік қозғалыста байқалады. Шомылу жағажайлы демалыс, круиздер қызмет
бабымен жүзеге асатын сапарлар ұлттық және этнографиялық саябақтарға баруды
біріктіреді. Экологиялық туризмнің нақты шекаралары нақты білінбестей
болып, ал оның масштабы және әлеуметтік – экономикалық маңызын сипаттау
өте қиынға соғады.
1997 жылы Бразилияда өткен Бүкіл әлемде конгресте келесідей
мәліметтер сипатталады. Қазір әлемде туристердің тек 12%ғана жасыл сапарға
көңіл бөлуде, бірақ оның саны жылдан жылға өсуде – жылына 30%. Батыс
мамандардың бағалауы бойынша 1993 жылы экологиялық туризм 30 млрд доллар,
және халық аралық туризм кірісінің 10% үлесіне енеді.
Әр бір ел жасыл саяхатұйымын құруға мүмкіндігі бар. Қазір
негізгі экотуристік ағындар АҚШ, Канада, Австралия, Филлипин, Кения, ОАР
және тағы басқа мемлекеттерге бағытталған. Экологиялық туризм туристтік
қызметтің перспективалық және динамикалық формасының бірі болып табылады.
[5, с.420]
Туризм классификациясы өте көп. Олар бұл феноменнің өзіндік
түсінігімен құрылу принціпімен, классификациялы қолданбалы тапсырмалармен
ерекшеленеді. Туризмнің бастысы халықаралық және ішкі деп бөлінеді.
Халықаралық туризм тұрғылықты және күнделікті өмір сүру ортасымен,
мемлекеттен тыс жерлерге туристтік мақсаттағы саяхаттауды тұлғалардың
сапарын қамтиды. Белсенді және пассивті болып бөліну, қаржылай балланстың
туристік қызметтің қаржылық бейнесінің қортындысына негізделінеді, ол тек
халық аралық туризмге тән және ішкі туризмге таралмайды. Халықаралық
туризмде оның 2 түрін қарастырамыз – келу және кету, олар туристік ағынның
бағытына байланысты бөлінеді
Ішкі туризм тұрғылықты мемлекеттегі туристік мақсаттарда
адамдардың миграциялық ағымын көрсетеді .
Ұлттық туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ұлттық өнім
категориясымен (ұлттық өндірістің баллдық өлшемімен) жүктеледі.
Туризм классификациясының үлкен ғылыми және тәжірибелік маңызы
зор. Ол әлемдік туристтік алмасудың негізін тереңірек танып, зерттеп білуге
мүмкіндік тудырады. Туристтік қызметтің сапасы және көлеміне туындаған
талаптардың өзгеруі және туристік қызметтердің жаңа форма және туристердің
пайда болуына байланысты ол үнемі жетілу немесе даму процесінде болғанда
ешқашан мүлде тоқтады деп есептеуге болмайды.
1.3 Қазақстандағы туризмнің дамуы
Қазақстандағы туризмнің дамуын қарастырғанда тарихи жағдайларға
сүйенеміз. Туризмнің дамуы Қазақстанда б.э.б 3 мыңжылдықта пайда болып,
құрыла бастаған Ұлы Жібек жолының дамуымен байланысты .
Қазақстанда советтік заманда негізінен ішкі туризм дамыды. Мынаны
айта кету қажет: Советтік союз кезінде туризм жүйелі мәдени – ағартушылық
жұмыстарының бір элементін көрсетпейді және ол кезде оны қаржыландыруға
қалдықты принцип бойынша жүзеге асты және экономикалық қажеттілігі
ескерілмеді. Осыған қарамастан туризмнен және экскурсиядан Қазақ
республикалық советке келетін пайда жылына, тіпті өткен ғасырдың 80
жылдарына дейін қарқынды өсті.
XIX ғасырдың басында - ақ Верный қаласында Орыс тау қоғамының
бөлімшесі ашылып, 1927-ға дейін іс-әрекет аясында болды. Жетісудің ең
бірінші туристі деп қазақ есаулы А.В.Хорошхинді айтуға болады, ол Іле
–Алатауының тау бөктерлерімен көп саяхат етіп,1875 жылы оның ең биік шыңы
Талғарды бағындыруға әрекет жасады. Алайда, ол тек 4 мың метрлік биіктікке
шыға алды. Таулар Верный қаласының көптеген тұрғындарын өзіне тартты, бұл
ағымда оқушы жастар мен интеллигенция үлесі көп болды. Мұндай жорықтарға
Верныйда тұрған Лев Толстойдың немересі Михаил Сухотин де қатысты. Тау
инженері Қ.И. Богданович оқушылармен жергілікті шатқалдарға экскурсиялар
ұйымдастырды. Олармен бірге Мушкетовтың баласы да барып отырды.Верныйдың
әйгілі ағаш ұстасы П.Зенков Алма-Арасаннан Жусалы Кезең асуы арқылы Үлкен
Алматы көліне дейін өтті.
Әліби Жангелдин 1910 - 1912 жылдары таяу жер дүниесін айналып өтетін
саяхатын жүзеге асырды. Бұл саяхаттың мақсаты-өзінің білімін арттыру,
әуесқой адамның басқа елдермен танысуға ұмтылысы.
1955 жылы Алматыда Интурист Бүкілодақтық Акционерлік қоғамның
қазақстандық бөлімшесі ашылды. 19556 жылдың 12 мамырында Алматыға 25
шетелдік турист келді, келесі жылы олардың саны 157-ге жетті, ал 1971 жылы
Қазақстан 8 мың адам қабылданды. 1995 жылы әр түрлі елдерден келген
туристердің саны 28 мың адамға , 2001 жылы – 2507 адамға жетті. 1991 жылы
қоғам Қазақстан Интуристі ұлттық компаниясы болып қайта құрылды.
1965 жылы Қазақстан Республикасының туризм мен экскурсия одағы
ұйымдастырылады және 5-облыстық одақ құрылады: Алматы облысында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Орал және Шымкент облыстарында, сондай-ақ бұл
облыстарында экскурсия бюролары да ашылды.
Республиканың өте көркем жерлерінде жаңа туристік базарлар салына
бастайды: Баянауыл-Павлодар облысындағы Жасыбай көлінің жағасында,
Қарқаралы – Қарағанды облысының тау – орман көгалды алқабында, Алтай –
қойнау – Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма су қоймасының жағасында, Алтын бор
- Көкшетаудың тауларында, Қазақстан туристік базасы –Қырғыстанда Ыстық -
Көл көлінің жағасында.
Туризмнің дамуына серпінді күш берген Елдегі туризм мен
экскурсиялардың ары қарай дамуы жөніндегі шаралар туралы қаулы болды.
(1969 жыл). Қазақстанда туризм және экскурсиялар бойынша жаңа облыстық
кеңестер, экскурсиялық бюролар, саяхат және экскурсия бюролары ашыла
бастады. Маңызды орынды республикадағы туризмнің материалдық базасын
күшейту бойынша шаралар – жаңа туристік базалар мен қонақ үйлерді салу,
оларды ресторандар, кинотеатрлар және басқа да мәдени және тұрмыстық
қызметтермен жабдықтау алды. Туристік құрал – жабдықтарды жалға беру
орындары, моторлы қайық станциялары, маманданған автобазалар ашылды.
Елдің бас қаласы Алматыда туризм қарқынды түрде дамыды. 1959 жылы
облыста Алматы турбазасы ашылып, қаланың сыртында орналасты. 1972 жылы
Алматыға жақын жерде Талғар ауданының Горныій садовод аулынан жоғарырақта
Алматау турбазасы ашылды. 1970 жылдан бастап Алматылық автобаза қаланың
және облыстың туристік ұйымдарына қызмет көрсетіп келеді. 1975 жылы
биіктаулы мұз айдыны Медеу салынғалы және Алатау атты туристік қонақ
үйлер де салына бастады. Алайда, мұның барлығы әлі де жеткіліксіз еді.
1979 жылы Алматылық туристердің қалалық клубының мәліметтері бойынша,
қалада 100 шақты туристік секциялар, 7 туристер клубы жұмыс істеді.
Туризмнен айналысатындардың саны 213 мың адамнан асты (Алматыда бұл кезде
900 мыңдай тұрғын халық болды).
Тау туризмнің техникасы бойынша, жұмыстар әдетке айналып, туристік
слеттер, туристік кештер, Турист күні мейрамдары жыл сайын Горький
атындағы мәдениет пен демалыс Орталық паркінде ұйымдастырылып отырды.
Туризмде басталған қайта құрылыс туристер клубтарының
қаржыландыруын бірден қысқартып, кейіннен оларды шаруашылық есепке өткізді.
Олардың халықтың денсаулығын жақсартуға бағытталған іс - әрекеті нашарлай
бастады. Жорықтар, слеттер мен жарыстардың ұйымдастырылуы сирей берді.
Кейбір туристік клубтар жабыла бастады.
Терең экономикалық дағдарыс Қазақстанға 1990 жылы келді, сонымен
қатар елдің нарықтық қатынастарға көшуі туризмнің дамуына үлкен әсерін
тигізді. Қоғамның кедейленуі мен әлеуметтік жағдайының әркелкілігі
туристік қозғалыстың бірден қысқаруына әкеліп соқты. 90-шы жылдарда
туристік саяхаттарға қатысушы адамдардың саны күрт төмендеді. Қорыта
келгенде, қазіргі шақта жас егеменді Қазақстан Республикасына қазіргі
тұрғыдағы туризм индустриясын құру үшін барлық жұмыстарды жаңадан бастау
керек.
Қазақстандағы демалыс пен туризм географиясы облысындағы зерттеулер
ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында басталды деп те айтсақ болады. Ғылыми –
зерттеу және жобалық жұмыстар жүргізуді алғашқы болып Мемлекеттік
жобалау институты – Казгипроград бастады. Ол кездері онда маманданған
сәулетшілер, географтар, экономистер, инженерлер мен басқа маман
өкілдерінің ұжымы қалыптасып үлгерген еді.
Туризмнің барлық елдерде қарқынды дамуы бұл құбылыста географиялық
талдау қажеттілігінің артуына себеп болды.
Туризм ол көптеген адамдардың білуінше ол демалыс, жаңа жер алу,
қанағаттанумен байланысты. Белгісіз өлкелерді ашу және тануға, табиғи
ескерткіштерді, тарих және мәдениет, әртүрлі елдердің салт - дәстүрлерін
танып білуге деген құштарлығының арқасында адам өміріне өте қажеттене
түсті. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін, бастапқы кезде
туристік салада арнайы құрылымды принціпті және белгілі бір дәрежеде
өзгерістер болмады. Комплекстік болжамдарға, ұзақ уақыттық пландарға
аймақтық туристік ұйымдарға және меншік емес туристік құрылымдарға көңіл
болінбеді. Сондай ақ мемлекеттік басқару органдарындағы жүйелі
реорганизация туризм ортасына кері әсер етті. Олар туризмнің дамуымен және
өз қаржыландыру сипатына жауап беретін осылар болып табылады (Бұл саланың
дамуына кедергі келтіретін фактордың бірі, жергілікті басқару органдарының
көзқарасы басым). Бұл саланың дамуына кері әсер еткен фактордың бірі,
жергілікті бюджетке келетін кірістің көптегн бөлігі туризм болғанына
қарамастан жергілікті басқару органдарының көз қарасы туристік қызметті
мойындамауы кедергі келтірді [6, б.26].
Терең экономикалық дағдарыс Қазақстанға 1990 жылы келді, сонымен
қатар елдің нарықтық қатынастарға көшуі туризмнің дамуына үлкен әсерін
тигізді. Қоғамның кедейленуі мен әлеуметтік жағдайының әркелкілігі
туристік қозғалыстың бірден қысқаруына әкеліп соқты. 90-шы жылдарда
туристік саяхаттарға қатысушы адамдардың саны күрт төмендеді. Қорыта
келгенде, қазіргі шақта жас егеменді Қазақстан Республикасына қазіргі
тұрғыдағы туризм индустриясын құру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1. ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
5
1.1 Туризм жүйелі зерттеу объектісі ретінде
6
1.2 Туризмнің классификациясы
15
1.3 Қазақстанда туризмнің дамуы
24
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМНІҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ 29
2.1 Оңтүстік Қазақстан
29
2.2 Шығыс Қазақстан
40
2.3 Солтүстік Қазақстан
45
2.4 Орталық Қазақстан
51
2.5 Батыс Қазақстан
56
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 63
ҚОРЫТЫНДЫ
69
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМША А Қазақстанда туристік фирмалар қызмет көрсеткен туристер
саны
74
ҚОСЫМША Б Туристік фирмалар қызмет көрсететін келермендер туризм
типтері бойынша
74
ҚОСЫМША В Туризмнің қатынас құралдары
75
КІРІСПЕ
Қазақстанның дамыған және жоғары деңгейлі кластерлерінің бірі
туризм болып табылады. Туризмнің дамуы мемлекеттің экономикалық
жағдайының жақсаруына аралық салалардың қалыптасуына мүмкіндік
жасайды. Бұл жаhандану деңгейіндегі салмақты саясат, үлкен ақша ірі бизнес
болып саналады. Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына,
автомобиль жасау және мұнай өндіру өнеркәсіптерінен кейін енеді. Туризм
өз кегінде әлемдік шаруашылық ең қарқынды және өз шығымын өзі өтей
алатын түрі болып саналады.
Қазақстан Республикасындағы туризмді дамыту үшін рекреациялық
ресурстарын анықтап, бағалап және Республикадағы туризмге жалпы
экономикалық тұрғыдан сипаттама беру, осы ғылыми жұмыстың мақсаты болып
табылады.
Аталған жұмыстың маңыздылығы. Қазақстан Республикасындағы туризм
жүйесінің дамуы туристік индустриясының сипаты және имиджінің
қалыптасуы жайында . Қазақстан аумағында туризмді дамыту мүмкіндігі бар
аймақтары жайында сипатталған.
Қазақстан Республикасындағы 2007-2024 жылдарға арналған орнықты
дамытудың тұжырымдамасына сәйкес елдің орнықты дамуына көшуінің
алғышарттарының бірі ретінде, қоршаған ортаны қорғау қызметтерін жетілдіру
және экономикалық мүмкіндіктерді өрістету. Сонымен бірге аталған
тұжырымдамада ...Қазақстан Республикасы халқының саны орнықты дамуының
маңызды өлшемі болып табылады. Халық тығыздығының төмен болуы шекара
созылған жағдайда әрдайым мемлекет дамуындағы тұрақсыздық факторы
болып табылады. Ел аумағының елеулі бөлігі шаруашылыққа игеру қиын
және халықты Қазақстанның барлық өңірлеріне бірдей орналастыру
міндетін қою мүмкін еместігіне қарамастан, халық санын белгілі бір
деңгейде ұстап тұру қажет, сонымен бірге экономикалық мүмкіндігі ең
алдымен еңбек нарығы, мәселесін шеше отырып, қазақстандықтардың
көршілес әлем ұлттарының арасындағы генетикалық және мәдени әлеуетін
сақтау, өңірлер арасындағы атап айтқанда, инфрақұрылымның әлсіздігі мен
демографиялық жағымсыз шараларды еңсеру қажет деп көрсетілген. Осы
мәселелерді шешуде елде дамыған туризм индустриясы үлкен рөл атқара алады.
Өйткені, туризм дамуында дүние жүзілік тенденциясы бойынша туристік
аймақтың экологиялық тұрақтылығына аса назар аударылады және Қазақстанның
түпкір түпкіріне (Қазақстанның туризм саласында кейбір мамандардың
есептеулері бойынша, елдің әр аймақтарында белгілі бір туризм түрін
дамытуға болады. Ж.Н. Алиева, С.Р. Ердавлетов) жетуі жергілікті халықтың
табыс көзін қамтамассыз етер еді. Кей жерлерде бұл табыс көзі маусымдық
сипатта болса да халықтың табысына қосымша қаражат әкеледі. Ал ол өз
кезегінде аталған әлеуметтік мәселерді шешуге өз себін тигізеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасында туризм индустриясын дамытуға қатысты
зерттеулер әлі де қажет.
Жұмыс барысында әдебиет көздерімен жұмыс істеу, статистикалық
мәліметтерді жинап, талдап, жүйелеу, картографиялық анализдеу әдістері
қолданылды.
Осы бітіру жұмыс тақырыбында ғылыми конференцияда баяндама
жасалды. Сондай - ақ сол тақырыпта курстық жұмыс жазылған және ондағы
мәліметтер бітіру жұмысында қолданылады.
Жұмыстың авторы ғылыми жетекшісі Сансызбаев Е.Е., құнды ескертпелер
үшін сынпікір білдіруші Нұрғалиев Т.Қ. алғысын білдіреді.
1 ТУРИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Туризм ол көптеген адамдардың білуінше ол демалыс, жаңа әсер алу,
қанағаттанумен байланысты. Белгісіз өлкелерді ашу және тануға, табиғи
ескерткіштерді, тарих және мәдениет, әртүрлі елдердің салт – дәстүрлерін
танып білуге деген құштарлығының арқасында адам өміріне өте қажеттене
түсті.
Туризм – ол экономиканың ірі жоғары кірісті және динамикалық саласы
болып табылады. Туризм сферасы 250 млн – дай адамды қамтиды. Туризм
әлөуметтік экономикалықкатолизатор ретінде шығып, көлік және байланыс,
сауда – саттық, құрлыс, ауыл шаруашылық, халықтың тұтыну тауарларын өндіру
және тағы осындай салаларға үлкен әсерін тигізеді.
Туризм қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік құбылыс ретінде ежелгі
замандарға терең кең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде
туризмнің дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.
Унцикер мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде.
Бұл еңбекте К. Пшеславскийдің (1973) бөлген кезеңдері келтірілген,
оның келесідей кезеңдері бар:
1) XVІІІ ғасырдың соңына дейінгі туризм;
а) ежелдегі туризм;
б) орта ғасырлар мен қайта өллеу дәуірі кезіндегі туризм;
в) XVІІ және XVІІІ ғасырлардағы туризм.
2) XІX және XX ғасырлардағы – ІІ Дүниежүзілік соғысқа дейінгі туризм.
3 ) Қазіргі заманғы туризм.
Ертеректе туристік саяхаттар қалаларды көріп, жасанды көлдер, шипалы
бұлақтарға барумен байланысты болды; кейініректе жиілеп салына бастаған
пирамидалар саяхаттаушылардың назарын аудара бастады. Алайда, жақсы
дамыған жол торлары мен сапалы түнеу үйлері және арзан асханалардың тек
қана ежелгі Греция мен Римде пайда болуы бұл саяхаттарды белгілі мөлшерде
тежеді. Туризм ол кездері ешқандай табыс көзін әкелмеді.
1. Туризм жүйелі зерттеу обьектісі ретінде
Нарықтың туристік тауарлары және әлемдік және ұлттық экономикаға
тигізу үлесін анализдеуі қазіргі кезде өте қажетті болып саналады.
Бірақ туристік бизнеске тереңдемес бұрын,алдымен туризм сөзінің
мағынасын ашып алайық.
Туризм және турист термині XVIII ғасырдың аяғында әдебиеттер
жазыла бастады.Ол сөздер францусды сөзін tour (сөзінен шыққан) – саяхат
алғаш рет XVIII ғасырда,ағылшын жастары Британ аралдарынан континентке
білім алу үшін барарда қолданылған. Егер дәлірек айтсақ, ондай саяхат
grand tour саяхатшыларды туристер деп атай бастады.
1811 жылы бір журналдағы туризм түсінігінде барлық экскурсиялар немесе
ескерткіштер, ландшафттану мақсатында сондай-ақ қонақжайлылық жерлерге тең
саяхаттар деген мағыналарды қамтылды, сонымен ғылыми сипаттағы немесе әсер
алу саяхаты миграциялары кіреді. XIV ғасырдың аяғынан бастап туризм және
турист сөзі әлемнің барлық тілдерінде түгелдерлік қолданыла бастады.
Қаншама тарихы тереңге кетіп жатса да, туризмнің әлі бір нақты
анықтамасы жоқ және әр түрлі мамандар және туристік ұйымдарда әр түрлі
айтылып жүр. Қиын әлеуметтік - экономикалық құбылыс сияқты ол да толығымен
зерттелмеген соң сандық бағалауы қиынға соғады.
Туризм дифинициясы екі топқа біріктірілуі мүмкін.
Оның бірі жұмысшылар жіңішке маманданған сипатты,тек жеке
экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және басқа туризм аспектілері немесе
оның түрлік ерекшеліктері және белгілі бір тапсырмалық шешу құралы ретінде
шығады. (Мысалы: статистика мағынасында туризм анықтамасы)
Басқалары,концептуальді немесе негізді дифинициялар пәнді толығымен
қамтиды, туризмнің ішкі мазмұнын ашады, ол көптік қасиет және қатынатың
бірлігін айтады,және оны ұқсастан ажыратуға мүмкіндік береді,жиі қарама-
қатынастық, бірақ сондай-ақ ұлттық құбылысты да толығымен ажыратуға
мүмкіндік береді [1, б.315].
Туризмнің статистикалық анықтамасы. Статистикада туризм түбі халықтың
тұрғылықты жері немесе жұмысының ауыспалы болуына байланысты миграция
формасы деп түсінеді. Оның дифиницасының қажеттілігі XX ғасырдың бірінші
жартысында туындады. Ол туризмнің экономикалық шамасының өсуіне және
саяхаттаушы тұлғалардың статистикалық есептеуінің нәтижесі.
Турист сөзінің алғаш анықтамасы Нацлй Лиги (1937жыл) статистикалық
сұрақтар бойынша эксперттер Комитетінің елшісінде.Ол халықаралық мойындауы
және негізінен біздің уақытқа немесе бізден кейінгі де түзетулермен жетті.
Ақырғы ол жылда турист дифинициясы туристтік ұйымның Халықаралық Одақ
кеңестерінде қаралды (Дублинде 1950 жылы, Лондонда 1957 жыл) Халықаралық
туризм бойынша БҰҰ коференцияларында саяхаттар (Рим 1963 жыл) Ә.Т.Ұ
конгресінде (Манила 1986 жыл) туризм бойынша Парламент аралық конференцияда
(Гаога 1989 жыл) және тағы басқа. Ол турист анықтамасының теориялық және
практикалы маңыздылығын сондай - ақ оны жаңа тенденциялар және құбылыстар
есебінен толық және тура етіп істеуге ұмтылысын көрсетеді.
Қазіргі кезде Халықаралық практикада кеңінен қолданылып жүрген
анықтама, (Оттаво 1991 жыл) туризм және саяхат статистикасы бойынша
Халықаралық конференция жасаған және БӘТҰ және БҰҰ-ның статистикалық
комиссиясы құптаған соған сәйкес.
Турист - бұл келуші тағы басқа саяхат етуші және жерлерге
келуші,өзінің күнделікті ортасынан басқа, 12 айдан асқан мерзімде қандай да
болмасын демалу мақсатпен,қыдырушы тұлға.
Ұсынылған дифиниция саяхаттаушы тұлғалардың тура сол бөлігін
туризмдегі статистикалық зерттеу обьектісі болатын нақты сипаттауға
мүмкіндік берді. Оттава конференциясының шешуші іс-қағаздарында және БӘТҰ
(ВТО) техникалық әдістемелерінде турист келуші ретінде анықталынады. Бұл
анықтама туризм статистикасында негізгі түсінік ретінде қолдануды ұсынуда.
Ол жалпы бірдей белгілері бар туристер және экскурсанттар арқылы таралады.
Олардың арасындағы ерекшеліктер, құбылыс негізіне қатысты емес, сондықтан
экскурсиялық саяхаттар туризмнің жеке оқиғасы ретінде қарастырылады және
туристтік статистикалық анықтамалықтарда көрсетіледі.
Туристер мен экскурсанттарды келушілер категориясын 3 негізгі
белгілері бойынша жіктелік және сондай - ақ оларды басқа саяхаттаушы
тұлғалардан ажыраталық: үйреншікті ортасынан басқа жерге орын ауыстыру,
келу мақсаты және сол жерде болу ұзақтығына байланысты бөлейік.
Үйреншікті ортасынан басқа жерге шығу. Саяхатшылар классификациясының
бірінші критериі. Бұл термин үйреншікті орта Оттава конференциясында
келуші адамдар санынан, жыл сайын үйінен жұмысқа,және кері қайтатын
адамдарды есептемес үшін пайдаланылды. Олар үйреншікті ортасынан кетпейді
және турист болып саналмайды.
БӘҰТ туризм статистикасы ұсынысы бойынша үйреншікті орта параметрі
екі көрсеткішпен сипатталады: нысанаға бару жиілігі және одан кетушілігі.
Тұлға жиі барып отыратын жерлер, оның үйреншікті орта элементі болып
саналады. Ол тұрғылықты жерін белгілі бір қашықтықта болса да. Осы негізде,
мысалы, шекаралық аудандығы тұрғындар, келесі мемлекетте жұмыс істесе және
шекарадан жиі шығатын болса да, олар әлемдік туристтер категориясына
жатқызылмайды.
Сонымен қоса үйреншікті ортаға адамның тұрғылықты жерінен жақын жерлер
де кіреді, ол жерлерде келу жиілігіне байланысты емес. Бұндай трактовка
адамдардың ол нысандары тек қана өндірістік емес, сонымен табиғи және
мәдени, олар күнделіктілік элементтері ретінде психологиялық қабылдауынан
шыққан. Кім болса да көршідегі театрға баруды туристтік мерекелік шара
деп есептемейді. Ол туризм статистикасында да ешқандай көрініс таппайды.
Үйреншікті орта концепциясы мамандар арасында оқтын – оқтын дау
туғызады. Түсінік анықтамасы және статистика негізгі қажеттісі, қашықтықтың
шекті мағынасы, келушілермен санасу үшін оны жабу қажет және нысанға
келушілік дискусиясы болып табылады. Олар маңыздылығы бойынша бөлінген
елдерге және әр нақты оқиғада арнайы жөндеуді талап етеді.
Келу ұзақтығы - келушілер жиынтығының статистикалық бөлуінің екінші
критериі ол үйреншікті орта концепциясының дамуына жатады және туристтер
және экскурсанттарды резиденттерден айыруға мүмкіндік береді. Келу
ұзақтылығы 12 аймен шектеледі, одан кейін келуші тұрғылықты тұрғын
категориясына өтіп және статистикалық туризмде саналмайды. Бұрынғы тұрғын
барған болса, аз уақытқа (мысалы, туған-туысқандарын көруге) онда ол тұлға
сол территорияға келуші ретінде тіркеледі. Испания және Италияда – Оңтүстік
Европа елдерінен туристер қабылдау алда-эмигранттар, өз туған жеріне
келушілер шығатын туристік ағынның үлкен бөлігін қамтиды.
Сапар мақсаты - келушілердің үшінші белгісі. Басқаларына қарағанда
саяхатшыларды туристік мотивтер қозғалысқа келтіреді, олар ресми іс
қағаздарында және ғылыми әдебиеттерде өте ұзақ трактатталады БӘТҰ-ның
ұсынуы бойынша келушілер статистикалық санақ ыңғайы үшін, туристтік
бағыттар бірнеше блоктарға біріктірілді: бос уақыт, рекреация, демалыс;
туған-туыс, дос-жарандарына бару; іскерлік кәсіптік мақсаты, емделу; діни
әулиелерге сиыну; тағы басқа туристік мақсаттар. Бірдей қарасан келушілер
статистикалық жиым өте ала және әртүрлі болып келеді. Саяхаттың бірдей емес
ұзақтылығына, бару географиясы, қозғалыс түрлеріне қарамастан бұл тұлғалар
бір категорияға біріктіріліп, барлығына жұмыс іздеу негізінде аттанғандарға
және төленетін қызметті іске асырушыларға қарама қарсы болып келеді.
Мақсаты бойынша классификация мигранттар категориясының екі әр түрлі
экономикалық табиғатын көрсетеді. Олардың әр қайсысының ерекшелігі
шекарадан шыққанда бірақ классификациясы ішкіге жатады, басқа орта барған
сол жерінде уақытша болса да, рекреациялық, іскерлік т.б. туристік мақсатқа
жататыны білінеді.
Бірақ тек осы белгілердің қалдықсыз қатысуы ғана саяхатшы тұлғаны
турист ретінде көрсетеді.
Туризм анықтамасының маңыздылығы. Туризм туралы ғылыми білімнің
дамуымен соңғысы ол жүйелі зерттеу обьектісі ретінде қарастырылады.
Дифиниция жұмысшылары, жіңішке салалы рамкамен шектелгендер, қоғамдық -
экономикалық құбылыстың ішкі және сыртқы байланыстарының көптүрлілігін
көрсетпейді. Сондықтан концептуалдылық немесе негізгі, туризм анықтамасын
қажеттілік туындайды. Ол зерттеу пәні туралы комплексті түсінікті
қалыптастырады. Ғылыми әдебиеттерде туризм сұрақтары бойынша бірмағыналы
анықтама жоқ. Бірақ қалыптасулар әртүрлілігіне қарамастан барлық авторлар
туризм түсінігінде туристтік талаптар мен мотивтерді, туристер мінезінің
ерекшеліктері, олардың үйреншікті емес жерлерге сирек келуін туристер және
тауар өндірушілер және қызмет көрсетушілер арасындағы қоршаған орта мен
туристтік орта қарым-қатынасы, экономикалық және табиғат макроорталы қосып
қарастырады. Мамандар арасында кең қолданыста туризм маңындағы ғылыми
эксперттердің халықаралық ассоциациасын ұсынды. Соған сәйкес Туризм-
жұмыс істейтін жерінен және үйреншікті ортасынан басқа, адамдар жерлеріне
келуі және орын ауыстыруы кезінде туындайтын қатынас және құбылыс.
Территорияны рекреациялық жүйенің принциптік модельі. Оныншы жылдарда
профессор В.С.Преображинский басқаруымен және ары қарай дамыта зерттеліп
пофессор Н.С.Мироненко және И.Т.Твердохлебова отнадық әдебиетерде жазылды.
Ақшаны жаңадан туристтік нысандар салу және капиталды түрде қайтадан
жабдықтауға жіберілген қаржыдан мемлекеттік және басқа да инвесторлар
берілген қарыздан пайда түсіруге ұмтылады. Олар берілген капиталды және
пайызды тура уақытында өтеуде талап етеді. Инвесторларды материалдық
назары несиелеудің жақсы шарттарын іздеуге шығып, капиталды экспорттаушылар
болады. Осының бәрі туризмді нарықтық жүйе ретінде қарастыруға негіз
береді.
Туризм қиын ағартушылықты көрсетеді. Осыған байланысты туризмнің
көптеген талқылаулары пайда болды.
Туризмнің негізгі мағынасын анықтауда және шаруашылық сферасын толық
сипаттау үшін, ең алдымен әртүрлі субьектісі толықтанған болу керек, олар
туризммен ұдайы қарым - қатынаста.
Туристер - бұл әртүрлі психикалық және физикалық талаптарды сезілетін
адамдар, туристік қызметте табиғаттан бұл адамдарды бағыттайтын және
адамның қатысу түрлерін айтамыз.
Туристерге тауар және қызмет ететін ұйымдар бұлар кәсіпкерлер, олар
туризмде тауар және қызмет ету арқасында пайдалы көретін адамдар.
Жергілікті басқару органы: олар туризмді, кіріспен байланысты одан
жергілікті халықтар бұл бизнес түрінен салық ретінде пайдакүнемдікке,
жергілікті бюджетке келіп түсетін, экономикалық фактор ретінде қарастырды.
Жергілікті халық туризмді еңбекпен қамтылу ретінде қабылдайды. Бұл топ үшін
туристермен, сондай-ақ интелдіктермен қарым-қатынас негізі болып табылады.
Сондықтан туризмді туристер жергілікті орган және жергілікті
халықтардың туристік қызмет қарым - қатынастан туындайтын құбылыстар
жиынтығы деуге болады.
Саяхат және туризм - бұл бизнестің ағайынды сферасының комплексі
туризм саяхат сияқты нақты шекті, сипатта көптеген анықтамалар түсінушілік
жағынан нақты шектелінеді.
Туризмнің негізгі ерекшеліктері:
1) Саяхатқа қарағанда туризм адамдарды қысқа мерзім уақытында орын
ауыстыруы.
Статистика бойынша туризмнің көптеген бөлігі демалыс күндеріне (2-3
күн), одан ары үлкен емес туристік сапарлар (6-7күн),одан кіші бөлігін 8-12
күндік турлар алып жатыр. Ал қалғаны біраз ұзақ туристтік сапарлар
статтистикадан түсіп қалады. Себебі жалпы массада меншікті салмағының өте
кіші болуына байланысты.
2) Туризм үшін ең маңыздысы тұрғылықты жерінің категориясын анықтау.
Туризм адамның тұрғылықты жеріне басқа жерге баруын, туризм мақсатында
мемлекетке баруын қарастырады.
Негізгі категориясы болып туризм мақсаты жатады. Туризмнің басты
мақсаттары: көңіл көтеретін рекреациялық және танымдық. Маңыздылығы бойынша
екінші болып сауықтыру және емделу мақсатталы, одан кейін маманды -
кәсіптік, қонақжайлық тағы басқа Қазақстан заңдылығы бойынша туризмнің
түсініктері.
Туризм - демалу мақсатында іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан
бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс
жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі.
Туристік қызмет - туроператорлық және турагенттік қызмет,
статистикалық саяхат ұйымының қызметі бойынша.
Ішкі туризм – Қазақстан Республикасы азаматтары мен оның аумағында
тұратын адамның Қазақстан Республикасының шегіндегі саясаты кіреді.
Келу туризмі – Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты, тұрақты
тұрмайтын адамдардың басқа елге саяхатын қамтиды.
Турист-физикалық тұлға, демалу мақсатында, іскерлік және өзге
мақсаттарда қатарынан 24 сағаттан бастап бір жылдан аспайтын уақыт ішінде,
әдеттегі ортасынан тыс жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын
адамдар.
Туристік ресурстар болып - табиғаттың климаттық, тарихи, әлеуметтік -
мәдени, сауықтыру нысандарды, туристтердің рухани қажеттілігін
қанағаттандыратын олардың физикалық күшінің дамуы және қалпына келетіндер
жатады.
Туристік индустрия - қонақ үйлер және т.б. таралу түрлерінің,
транспорт түр, қоғамдық тамақтану орнының көңіл - көтеру орындары, танымдық
нысандар, кәсіптің, сауықтыру, спорттық және т.б. негіздегі ұйымдардың,
туроператордың және турагенттік қызметін, статистикалық экскурсиялық және
аудармашы қызметтерінің жиынтығын айтамыз.
Тур - белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристтік қызмет көрсету кешені.
Туристтік қызмет көрсету - туристік саяхат кезеңінде және осы саяхатқа
байланысты туристтің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гидтер (гид-аудармашы) көрсететін қызметтер және сапар
мақсатында байланыты көрсетілетін басқа да қызметтер)
Туристік өнім - саяхат барысында туристтің қажетін қанағаттандыру
үшін жергілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы.
- турлар - сауықтыруға бағытталған (танымдық - сауықтыру)
- өткізілген туристік - экскурсиялық қызметтер.
- турист - сувенирлі тауарлар (карта, открыткалар, сувенирлер және
т.б.)
Туристік өнімнің қозғалысы – туристік өнімдердің іске асу шараларының
комплексі және жиынтығы (жарнама, арнайы маманданған выставкаларда қатысу,
туристік өнімнің сатылымы туралы туристік ақпарат орталықты ұйымы,
каталогтардың басылып шығуы, буклеттер және т.б.
Туроператорлық қызмет - қызметтің осы түріне лицензиясы бар заңды
тұлғалардың (бұдан әр-туроператор) өзінің туристік өнімдердің қалыптасу,
ұсыну және туристік агенттер мен туристерге өткізу жөніндегі қызметі.
Турагенттілік қызмет - қызметтің осы түріне лицезиясы бар жеке және
заңды тұлғалардың (бұдан әрі турагент) туристік өнімді ұсыну және өткізу
жөніндегі қызметі.
Гид (аудармашы қызметі) - туристердің уақытша келген жерлерінде
туристік ресурсын және таныстырумен айналысы арнайы маманданған физикалық
тұлға қызметі.
Туристік жолдама - туристік қызмет көрсету кешенін алуға құқықты
растайтын құжат.
Туристік ваугир - туристтің құқты қызметіне, турдың құрылымына
кіретін және оның растығын анықтайтын құжат.
Туристік маршрут - бұл туристік топтарды белгілі бір реттілікті
жолдарын алдын-ала пландаған қозғалыс графигі,аралату.Ұйым формасына қарай
маршруттар планды (мұндай маршруттар туристік ұйымдармен арнайы
жасалынады, ал олар үшін экскурсиялық және туристік жолдамалар шығарылады)
сондай - ақ (бұл туристік топтармен өздігінен және туристер клубы және
туристік секциялардың ұсынуларымен жасалынады) Туризмді мемлекетке
импорттауға және экспорттауға да болады.
Соныман біздің көріп отырғанымыздай туризмнің нақ анықтамасы жоқ, ол
әлі мамандармен сондай - ақ туристік ұйымдармен әр түрлі трактатталынып
жүр. Туризмнің статистикалық және негізгі анықтамасы бар. Статистикада
туризмнің мағынасы ауыспалы жерінен жұмысына байланысты емес халық
миграциясы формасы деп түсіндеріледі. Қазіргі кезде Халықаралық
практикада туризм және саяхат статистикасы бойынша (Оттава 1991 жыл)
Халықаралық конференция дайындаған БӘҰТ және БҰҰ статистикалық комиссиясы
қолдаған анықтама кең қолданылып жүр. Оған сәйкес:
Турист - бұл саяхатта жүген, бір жерден екінші жерге сапар шегуші,
саяхат кезеңі 12 айдан аспайтын, кез-келген демалу кәсіптік ісінен басқа
мақсаттағы әдеттегі ортасынан тыс жерде келетін адам.
Саяхаттаушы тұлғаның және келушілер категориясындағы және
экскурсанттың және туристтерді біріктіруге мүмкіндік беретін 3 негізгі
белгілері: әдеттегі ортасынан тыс жерлер, белгіленген жеріндегі болу
ұзақтығы, сапар мақсаты.
Туризмнің негізгі анықтамасы ол зерттелу пәнінің комплексті қалыптасуы
туралы анықтамасын бейнелеуі.
1.2 Туризмнің классификациясы
Қазіргі туризм классификациясы, бәрінен бұрын, территориялық
туристік шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті. Бұл
классификациясының мәні туризмнің жеке түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Қазіргі уақытқа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған. Оны
тәжірибеде туризмнің нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігін түсіндіреді.
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады:
мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және тағы
басқа. Бірақ, шешуші ролді атқаратын – саяхаттың мақсаты. Олар бір-біріне
құрылу принциптері, классификациясының қолданылуы тапсырмалары т.б. бойынша
ерекшеленеді. Туризмнің басты бөлігі болып халықаралық және ішкі туризм
табылады.
Халықаралық туризм - туристік мақсаттағы ,әдеттегі тұрғылықты жерінен
өзге мемлекеттерде саяхаттар жүрген тұлғаларды қамтиды. Мемлекеттік
шекараны кесіп өту белгілі бір формальностьтен байланысты: шекаралық
құжаттар және визаларды жөндету, кедендік процедуралардан өту, медициналық
және валюталық тексерулер. Бұл шарттар мемлекеттің заңсыз миграциямен,
Халықаралық терроризммен, есірткі саудасына, жезөкшелік және тағы басқа
қолайсыз жағдайлармен күрес мақсатында енгізілген және елге келу және
кетудің Халықаралық тұрақтандырылған реттеуі. Арнайы қызмет саяхаттаушы
тұлғалардың құжатты визалы режимнің сақталуын, вакцина егілгеннің
(прививка) талап ету, шекарадан киім - кешек, сауда, валюта түрлерін
шарттары мен ережелерін тексереді.
Мемлекттік шекараларды кесіп өтуге байланысты.Туристік
формальдылықтар, Халықаралық туризмнің ажырамас бөлігі болып табылып, және
оның негізгі еркшелігі ретінде қолданылады. Мемлекеттердің ақша жүйесінің
түрлілігі қанша тереңдеген сонша адамдардың еркін жол жүруі қиындай түседі,
тілдік тосқауылдарда маңызды, бірақ ол туристік формальдылыққа жатпаса да,
сонда да ұлттарды бөле отырып туристік әсер етеді.
Халықаралық туризмнің келесі бір ерекшелігі экономикалық сипатында
және ол мемлекеттік қаржылық балланс халықаралық туризмнің әсері арқылы
сипатталады. Шетелдік туристер қызмет тауарларын төлей отырып, сол
мемлекеттің бюджетіне валютаның түсуін қамтамассыз етеді және сондай - ақ
онан төлемдік байланысын белсендендіреді. Сондықтан шетелдік туристтердің
келуі белсенді туризм деген атқа ие болды.Керісінше туристердің кетуі
тұратын ұлттық ұлттық қаржылық бірліктің кетуімен байланысты.Осындай
түрдегі туристік операциялардың халықаралық төлемі мемелекеттің пассивтік
төлем балланысында туристерді жеткізумен тіркеледі, ал туризмнің өзі
пассивті аталады.
Белсенді және пассивті болып бөлінуі, төлемдік балланыста туристік
қызметтің қаржылық нәтижесінің ерекшеліктерінен (көріне отырып) біріншіден
тек халықаралық туризмді көріне отырып және ішкі туризмге таралмайды.
Халықарлық туризмді екі формаға бөліп қарастырамыз - келуші және
кетуші деп олар туристік ағынның бағытымен ерекшеленеді. Бір туристтің өзі
келуші және кетуші болып тіркеледі, ол оның қай елге барып орналасқан
сипатына баланысты.Туристің қай мемлекеттен шыққанын анықтап, қайдан кетіп
және қай елге барып, орналасатынын анықтайды. Біріншіден кетуі туралы,
екіншіден келуші туризм туралы айтылады. Бұл теминдер жол жүрудің басында
шетелдік саяхатшылар үшін қолданылады. Ал қайтар жолында турист үйіне
қайтады деп сипатталады.
Ішкі туризмнің Халықаралық туризм ерекшелігі: ол мемлекет шекараны
ескеру және туристтің қағаз жүзінде қадағалау шаралары болмағандығымен
ерекшеленеді. Ол тұрғылықты халықтың мемлекет ішіндегі туристтік мақсатпен
адамдардың миграциялық ағынын көрсетеді. Ал күнделікті қолданудағы ұлттық
қаржы бірлігі қатынас заты болып ал туристтің туған немесе өз тілі -
араласу заты болып саналады. Бұндай саяхаттарды салыстырмалы түрде
ұйымдастыру оңай. Кейбір бағалауға байланысты барлық туристтік сапардың
ішкі туризмнің үлесіне 80-90%, ал ішкі туризмге кеткен жалпы шығымның
көлемі халықаралық сапардағы туристерге кететіншығымнан 5-10 асып түседі.
Ішкі және Сыртқы туризм бір-бірінен жоғарғыдағыдай ерекшелуіне қарамастан,
бір-бірімен өте тығыз байланыста. Ішкі туризм қандай да бір мөлшерде
халықаралық туризмнің катализаторы ретінде шығады. Ол жаңа рекреациялық
ресурстарды және аудандарды, кешенді туристік инфраструктураның пайда
болуы, мамандарды дайындауға және статистикалық интеграциялық процестерге
және бір әлемдік туристік кеңістіктің құрылуына игеруге негізделінеді.
Кейінгі уақытта халықаралық және ішкі туризмнің бір-біріне жақындығы
байқалады ол қағаз жүзіндегі туристік жұмыс қысқаруымен шартталады.
1985 жылы маусымында Нидерланды, Бельгия, ФРГ, Франция және
Люксембурге елдері. Жалпы шекарадағы куәлікті және кедендік басқарудың
болмауына түгел мемлекеттік Шелген шешіміне қол қойылды. Кейіннен бұл
Шелген келісіміне басқа да Европа елдері қосылды, ал оның құрылымы бірнеше
қосымша және анықтамалар енгізілді. Олар: анық және бірмағыналы сыртқы
шекаралары көрсетілді, жалпыға бірдей консулдық шарттар орындалады,
қоғамдық қауіпсіздікті сақтау үшін және ЕО-та шекарашы кесіп өткенде
ұсталатын ережелер және тәртіптер енгізілді.
Бұл Шелген келісімнің қортындысы, статистикалық Маастрихтск келісімі
әскери-саяси немесе валюта – экономикалық одақтасудың (15
Европа мемлекетінің) құрылу жолында ерекше орынды алды. Шелген жаңа ережесі
зонасына келудің бірнеше қиындықтан женетін және сапарды арзандатты. Ал
арзандау туристердің сапар жасауға мүмкіндігінін жоғарлатты. Ал ішкі
европалық туризмде ол көптеген мәселелерді шешетін туристтер бұрынғыдан қол
іс-қағаз жұмысынан босатылып, визаны пайдаланды, оның арқасында азаматтар
осы мемлекеттер арасында еркін сапарға шыға алу мүмкіндігіне ие болды, ал
Европалық қашықтықты ескере отырып, көрші мемлекетке демалыс күндері сапар
шегу жақсы сарынның көрінісі болды.
Ішкі келу және кету туризмі әр түрлі үйлесімі,халықаралық туризмнен
басқа,ұлттық және мемлекеттің ішіндегі туризмді қалыптастырады.
Ұлттық туризм. Ішкі және кету туризмін және ұлттық өндірісте
категориясын қамтиды.
Ел ауқымдағы туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ішкі
туристік тұтынудың бірыңғайлыққа (совокупность) сәйкес келеді т.б.
шетелдік туризмнің және ішкі шығындардың суммалары. БТҰ ұсынылған, ұлттық
туризм және мемлекет ауқымы туризмнің Халықаралық концепциялар барлық 4
деңгейде де қолданыста болады: глобалды,аймақтық,мемлекеттік және
жергілікті немесе қалаларда бір мемлекет шекарасында.
Туризмнің келесі классификациясы саяхат мақсатында негізделеді ол
дискуссиялық сипатқа ие. Зерттеушілер туризмнің салалық құрылымына келгенде
ойлары келіспей жатады. Көпшілігі бастысы көңіл - көтеру және демалу
мақсатымен саяхаттайды деп бөлсе, келесі бір жақтан іскер туризм-
келушілердің іс әрекетінің әр түрлі мөделіне байланысты ажыратады. Көңіл
–көтеру және демалу мақсатығы саяхат Халықаралық туристік алмасудың негізін
қалайды. Оның үлесіне әлі туризмнің 70% тиесілі. Олар сауықтыру сапаларды
біріктіреді.
Халықтың теңізге және шомылуға деген сапарлары әлі де жоғары
сұранымды болып отыр. Шомылу жағажай демалыстары жүйкелік және физикалық
шаршағанды басатын бірден-бір салтты,жақсы әдістің бірі т.б. Бірақ
сауықтыру туризмі көптеген өзгерістерге байланысты бұрынғысынан біраз төмен
көрсеткіштерге теңіз жағалауындағы курорттар (мода) сәнділігі
болғандықтан, туристік ағындар соған бейімделе бастады. Тауға сапар шегуге
және қызық оқиғалы және тәуекелділік элементті сапарларға деген
қызығушылықтар артуда.
Кез - келген демалыстың бөлінбес бөлігі, тарихи - мәдени көңіл
бөлерліктер, театрға бару, музейлерге бару, жалпы қоғамдық дүниетанымды
кеңейту болатын. Негізгі халықаралық салт - дәстүріне және тұрмысына,
дініне, тарлуына, әсіресе мәдениетіне ерекше бір көңіл бөліп, бір тартылыс
сипатта болды. Адам өмірінің бұндай жақтары туралы толық сипатты туристік
мүмкіндіктерінен туындаған жергілікті халықпен үнемі қатысу нәтижесінде
қалыптасады. Танымдық туризмнің мағынасына және масштабына қарай сауықтыру
және спорттық түрлері қамтылып алып,көптеген зерттеушілер оны туризмнің
басты салаларының қатарына жатқызады.
Іскер туризм – қызмет бабы мақсатындағы командировка жеріне
бөлінетін кірісті есептемейтін сапарларды қамтиды. Демалуға баратын
сапарларға қарағанда командировкаға бару туралы шешіледі және қаржыландыру
көлемін, шартқа сәйкес туристтердің өзі емес,ал басқа тұлғалар шешеді
(қызмет бастығы, фирма жетекшісі).
БӘҰТ Іскер туризмге съездге қатысушы, жалпы қандай-да бір дипломаттық
және басқа сипатты ұйымдастыруының жиналысын,ғылыми конгресс және
конференцияларды, өндірістік семинар және кеңестерді,ярмаркаларды,
көрмелерді немесе халықаралық салаларды және тағы басқа қызмет сапарларын
жатқызады. БӘҰТ іскер туристтерге сондай-ақ жүк машинасын жүргізушілерді
ақылы агенттерді стюардессаларды туристік гидтерді және тағы басқа әрқашан
сапарда болатын және сондай-ақ өзінің қызметі міндеттерін атқаруда
күнделікті ортасынан шығатын адамдарды жатқызады. Олардың бәрін қызметтегі
туристтер деп атауға болады.
Көптеген арнайы әдебиеттерде іскер туризмді жиі жеке-бизнес
сапарлар,конгресті-көрмелік және интенсивті туризмге (ағылшыннан аударғанда
incentive – оянымдылық, ұзарту) бөледі. Соңғысы сапарлармен сипатталады.
Олар өз қызметшілерін жұмыстан жоғары көрсеткіштеріне байланысты ол
фирманың сыиапаты ретінде көрініс табады.
Әрине өндірістік еңбекті ақылы талай премия ретінде беруге болады.
Бірақ, іс тәжірибе көрсететіндей туристік сапар жақсы жұмыс істеуге қатты
әсер етушілігімен ерекшеленеді.
Еңбекке сүиіспеншілігін арттырудың бұндай түрі әсіресе сақтандыру және
банкілік компанияларде тармақталған сауда-саттық кәсіпорныдарда дилерлік
жүйесі бар жақсы бейнеленген. Ұлыбританияны комммерциялық фирмасы өтетін
сұрау нәтижесінде, олардың 90% жоғары эффективті интенсивті біледі және оны
болашақта қолданылуы туралы мәлімдеді. Жаппай турларға қарағанда интенсивті
бағдарламалары анық бір кәсіпорындық тұтынушысын жасалынады және ереже
бойынша жоғарғы кластық орналасу және маршруттық қызмет көрсетуді ұсынады.
Коммерциялық (ақылы) туризмге қарама-қарсы салмақ әлеуметтік
туризммен туындады, отызыншы жылдарда демалысы қаржыландырылған заңдылық
құқты бекітілді,онымен еңбек етушінің демалыс туралы мәселесі шешілді деп
ойлады. Бірақ шын мәнінде туристтік қызметтер қала берді. Тұтылу шеңбері
әсіресе экономикалық әлсіреу деңгейде кішірейді және жұмысының санының
көбеюі және нақты кірістің түсуі де айтарлықтай әсер етті.Осы кезде
әлеуметтік туризмге деген күші сұраныс пайда болды.Ол Халықаралық және
ұлттық деңгейде қолдау тапты.
Әлеуметтік туризмнің концепциясы 3 негізгі принціпқа негізделеді.
Төменгі деңгейдегі кірісті адамдарды қоғам мүшелерінің барлығын және әр
қайсысын демалыс пен қамтамассыз туристік ортаға кең көлемде тарту жолымен
қамтылуы. Айталық басқарушылықтың белсенді түрде қатысуы және
мүліктіліктің туризмнің субсидированиесі муниципалды қоғамдық және ақылай
(коммерциялық структуралық) құрылымның дамуына Бұл концепция Швецияда және
Францияда демалыс шектік жүйесінің арқасында тәжірибелі жүзеге асты. Оның
басты элементі чек-төлемдік есептеу заты болады.Ол туристерге мекенжайлық
көмек көрсете және халықаралық барлық түрінде демалысты қажет еткізуге
мүмкіндік берді.
Жаппай және элитарлық туризм. Туризмнің қазіргі кездегі даму
деңгейінің ерекшелігін жаппай туризмді деген анықтама арқылы көруге болады.
Ол демократизация процесі және туристік қозғалыстың дамуын бейнелейді.
Батыс елдеріндегі елдердің жартысына дерлігі туристік тауарлардың және
қызметін тұтынушылар болатын жаппай туризм анықтамасы XIX ғасыр
аристократтық туризмдік альтернативасы ретінде қолданылады. Жаппай туризмге
қарағанда элитарлы туризм ақшалы клиентке негізделген. Оның категориясы
тұтыну деңгейінің бағасы маңызды емес, бірақ олар ұсынып отырған қызмет
көрсетуге және тауарлардың сапасына деген талабы жоғары. Бұл жерде жалпы
туристік кәсіптік дамуындағы элитарлы туризмнің алатын рөлі немесе орнын
көрсетіп өту қажет. Мұнда барлық туристік индустрияның дамуына әсер етеді.
Ол қызмет көрсетудің жаңа жоғары стандартты таралуына немесе бекітуіне
қабілетті, түйіндей келе, халықтың өмір сүру сапасының жақсаруына әсер
етеді. Сондықтан элитарлық туризмді туристік лакоматив деп атайтыны бекер
емес.
Тұрақты және экологиялық туризм тұрақты туризм деген анықтама
туралы адамзат дамуының ғаламдық концепциясына байланысты салыстырмалы
түрде жақында пайда болды. Цивилизацияның жаңа моделін жасауда басты рөл
БҰҰ халық Аралық комиссияларының қоршаған орта (МКОСР) тиесілі 1987 жылы ол
болашақ бізге ортақ деген баяндамада жазылды, тұрақты даму деген
анықтама енген болатын.Оның астарында қоғамның дамуы сарқылмайтын
базадажәне табиғатты экологиялық саналы туүрде пайдалану туралы, ұрпақтар
сабақтастығымен адам өмірінің жоғары сапасын қамтамасыз ету туралы
жазылған, адам денсаулығы экологиялық қауіпсіздік, адам тіршілігінің
ұзақтығы мекен ету ортасының жағымдылығы және т.б.
Туризм тұрақтылық принціптері БӘТҰ және Бүкіл әлемдік одақпен саяхат
және туризм негізінде топтастырылады: Олар экологиялық, мәдени,
экономикалы тұрақты болып, сондай ақ жергілікті ұйымдарда тұрақтала
біріктірілген. Туризмдегі тұрақтылық: сарқылмас табиғи және мәдени
потенциалы қолданылган, ол туристік дамудың мақсатты – бағдарламасына
негізделген, туризм кәсіпорындарының ресурстаушы технологияға өтуі,
өндірістік қолданыстың азайуы; жергілікті халықты консультация жүргізу
арқылы туризм дамуына қатыстышешім қабылдау процесіне тарту; жеке меншік
секторлар және қоғамдық қарым - қатынастың партнерлік (бірге жұмыс істеу)
туризмнің жеке және аумақтық және барлық мемлекеттің әлөуметтік -
экономикалық котерілуіне әсері [4. б.316]
Бүкіл әлемдік одақ туризм және саяхаттар туралы өзгертілген
жасыл ғаламшар қимыл программасын өзінің мүшесіне толтырған – шамамеен
500 - дей қонақүйлер сабақтастығы, турагенствалар, әуе компаниялары және
басқа да туризм индустриясындағы компаниялар енеді. Бағдарлама шегінде
нақты экономикалық мәселелерді шешуде тәжірибе алмасу жүзеге асады. Оның
белсенді қатысушылары, қоршаған ортаны қорғауға үлес қосқандарға мүмкіндік
беріледі .
Бұл туристердіңжаңа салыстырмалы түрінің дамуы 3 принціпке
негізделеді: туристтерге қызмет көрсетуден түскен кірістің бөлігі сол
жерлерде қалып табиғатты қорғауға жұмсалынады; табиғатты қорғау шаралары
қадағалау негізгі заңдылық болып табылады; туристтік сапар танымдық
мақсатқа сүйенеді. Бәлкім нағыз экотуризмның көпшілігі әлеуметтік
қортындымен салыстырғанда жоғары болып келеді, сондықтан тек АҚШ - та 43
млн адам өздерін экотуристерміз деп есептеді. Экологиялық туризм әр түрлі
келушілер ағындарын қамтиды. Орталық Америка және Африканың оңтүстігіндегі
елдерде ірі жыртқыш және тұяқтыларға бақылау жүргізуге қызығушылықтар
жоғарылауда. Кейінгі кезде турист волонтерлер далалық жұмыстармен
айналысуда. Олар демалыс кездерінде осындай эгзотикалық жаттығуларға
қызығушылық, экотуристтердің біразын өсімдік дүниесі және биоценоз
(тропиктік ормандарда, жазда гүлденген тундра, көктемгі шөлдер) зерттейді,
өлі табиғат объектілерін (конъендар, үңгір т.б) сондай ақ бірнеше
антропогендік ландшафттарды зерттеуге ынталы болады .
Экотуристтік қызметтің диверсификациясы экологияны және тағы басқа
туристтердің жақындау процесін көрсетеді. табиғатқа деген тартылыс жаппай
туристтік қозғалыста байқалады. Шомылу жағажайлы демалыс, круиздер қызмет
бабымен жүзеге асатын сапарлар ұлттық және этнографиялық саябақтарға баруды
біріктіреді. Экологиялық туризмнің нақты шекаралары нақты білінбестей
болып, ал оның масштабы және әлеуметтік – экономикалық маңызын сипаттау
өте қиынға соғады.
1997 жылы Бразилияда өткен Бүкіл әлемде конгресте келесідей
мәліметтер сипатталады. Қазір әлемде туристердің тек 12%ғана жасыл сапарға
көңіл бөлуде, бірақ оның саны жылдан жылға өсуде – жылына 30%. Батыс
мамандардың бағалауы бойынша 1993 жылы экологиялық туризм 30 млрд доллар,
және халық аралық туризм кірісінің 10% үлесіне енеді.
Әр бір ел жасыл саяхатұйымын құруға мүмкіндігі бар. Қазір
негізгі экотуристік ағындар АҚШ, Канада, Австралия, Филлипин, Кения, ОАР
және тағы басқа мемлекеттерге бағытталған. Экологиялық туризм туристтік
қызметтің перспективалық және динамикалық формасының бірі болып табылады.
[5, с.420]
Туризм классификациясы өте көп. Олар бұл феноменнің өзіндік
түсінігімен құрылу принціпімен, классификациялы қолданбалы тапсырмалармен
ерекшеленеді. Туризмнің бастысы халықаралық және ішкі деп бөлінеді.
Халықаралық туризм тұрғылықты және күнделікті өмір сүру ортасымен,
мемлекеттен тыс жерлерге туристтік мақсаттағы саяхаттауды тұлғалардың
сапарын қамтиды. Белсенді және пассивті болып бөліну, қаржылай балланстың
туристік қызметтің қаржылық бейнесінің қортындысына негізделінеді, ол тек
халық аралық туризмге тән және ішкі туризмге таралмайды. Халықаралық
туризмде оның 2 түрін қарастырамыз – келу және кету, олар туристік ағынның
бағытына байланысты бөлінеді
Ішкі туризм тұрғылықты мемлекеттегі туристік мақсаттарда
адамдардың миграциялық ағымын көрсетеді .
Ұлттық туризм ішкі және кету туризмін қамтиды және ұлттық өнім
категориясымен (ұлттық өндірістің баллдық өлшемімен) жүктеледі.
Туризм классификациясының үлкен ғылыми және тәжірибелік маңызы
зор. Ол әлемдік туристтік алмасудың негізін тереңірек танып, зерттеп білуге
мүмкіндік тудырады. Туристтік қызметтің сапасы және көлеміне туындаған
талаптардың өзгеруі және туристік қызметтердің жаңа форма және туристердің
пайда болуына байланысты ол үнемі жетілу немесе даму процесінде болғанда
ешқашан мүлде тоқтады деп есептеуге болмайды.
1.3 Қазақстандағы туризмнің дамуы
Қазақстандағы туризмнің дамуын қарастырғанда тарихи жағдайларға
сүйенеміз. Туризмнің дамуы Қазақстанда б.э.б 3 мыңжылдықта пайда болып,
құрыла бастаған Ұлы Жібек жолының дамуымен байланысты .
Қазақстанда советтік заманда негізінен ішкі туризм дамыды. Мынаны
айта кету қажет: Советтік союз кезінде туризм жүйелі мәдени – ағартушылық
жұмыстарының бір элементін көрсетпейді және ол кезде оны қаржыландыруға
қалдықты принцип бойынша жүзеге асты және экономикалық қажеттілігі
ескерілмеді. Осыған қарамастан туризмнен және экскурсиядан Қазақ
республикалық советке келетін пайда жылына, тіпті өткен ғасырдың 80
жылдарына дейін қарқынды өсті.
XIX ғасырдың басында - ақ Верный қаласында Орыс тау қоғамының
бөлімшесі ашылып, 1927-ға дейін іс-әрекет аясында болды. Жетісудің ең
бірінші туристі деп қазақ есаулы А.В.Хорошхинді айтуға болады, ол Іле
–Алатауының тау бөктерлерімен көп саяхат етіп,1875 жылы оның ең биік шыңы
Талғарды бағындыруға әрекет жасады. Алайда, ол тек 4 мың метрлік биіктікке
шыға алды. Таулар Верный қаласының көптеген тұрғындарын өзіне тартты, бұл
ағымда оқушы жастар мен интеллигенция үлесі көп болды. Мұндай жорықтарға
Верныйда тұрған Лев Толстойдың немересі Михаил Сухотин де қатысты. Тау
инженері Қ.И. Богданович оқушылармен жергілікті шатқалдарға экскурсиялар
ұйымдастырды. Олармен бірге Мушкетовтың баласы да барып отырды.Верныйдың
әйгілі ағаш ұстасы П.Зенков Алма-Арасаннан Жусалы Кезең асуы арқылы Үлкен
Алматы көліне дейін өтті.
Әліби Жангелдин 1910 - 1912 жылдары таяу жер дүниесін айналып өтетін
саяхатын жүзеге асырды. Бұл саяхаттың мақсаты-өзінің білімін арттыру,
әуесқой адамның басқа елдермен танысуға ұмтылысы.
1955 жылы Алматыда Интурист Бүкілодақтық Акционерлік қоғамның
қазақстандық бөлімшесі ашылды. 19556 жылдың 12 мамырында Алматыға 25
шетелдік турист келді, келесі жылы олардың саны 157-ге жетті, ал 1971 жылы
Қазақстан 8 мың адам қабылданды. 1995 жылы әр түрлі елдерден келген
туристердің саны 28 мың адамға , 2001 жылы – 2507 адамға жетті. 1991 жылы
қоғам Қазақстан Интуристі ұлттық компаниясы болып қайта құрылды.
1965 жылы Қазақстан Республикасының туризм мен экскурсия одағы
ұйымдастырылады және 5-облыстық одақ құрылады: Алматы облысында, Шығыс
Қазақстан, Қарағанды, Орал және Шымкент облыстарында, сондай-ақ бұл
облыстарында экскурсия бюролары да ашылды.
Республиканың өте көркем жерлерінде жаңа туристік базарлар салына
бастайды: Баянауыл-Павлодар облысындағы Жасыбай көлінің жағасында,
Қарқаралы – Қарағанды облысының тау – орман көгалды алқабында, Алтай –
қойнау – Шығыс Қазақстан облысы Бұқтырма су қоймасының жағасында, Алтын бор
- Көкшетаудың тауларында, Қазақстан туристік базасы –Қырғыстанда Ыстық -
Көл көлінің жағасында.
Туризмнің дамуына серпінді күш берген Елдегі туризм мен
экскурсиялардың ары қарай дамуы жөніндегі шаралар туралы қаулы болды.
(1969 жыл). Қазақстанда туризм және экскурсиялар бойынша жаңа облыстық
кеңестер, экскурсиялық бюролар, саяхат және экскурсия бюролары ашыла
бастады. Маңызды орынды республикадағы туризмнің материалдық базасын
күшейту бойынша шаралар – жаңа туристік базалар мен қонақ үйлерді салу,
оларды ресторандар, кинотеатрлар және басқа да мәдени және тұрмыстық
қызметтермен жабдықтау алды. Туристік құрал – жабдықтарды жалға беру
орындары, моторлы қайық станциялары, маманданған автобазалар ашылды.
Елдің бас қаласы Алматыда туризм қарқынды түрде дамыды. 1959 жылы
облыста Алматы турбазасы ашылып, қаланың сыртында орналасты. 1972 жылы
Алматыға жақын жерде Талғар ауданының Горныій садовод аулынан жоғарырақта
Алматау турбазасы ашылды. 1970 жылдан бастап Алматылық автобаза қаланың
және облыстың туристік ұйымдарына қызмет көрсетіп келеді. 1975 жылы
биіктаулы мұз айдыны Медеу салынғалы және Алатау атты туристік қонақ
үйлер де салына бастады. Алайда, мұның барлығы әлі де жеткіліксіз еді.
1979 жылы Алматылық туристердің қалалық клубының мәліметтері бойынша,
қалада 100 шақты туристік секциялар, 7 туристер клубы жұмыс істеді.
Туризмнен айналысатындардың саны 213 мың адамнан асты (Алматыда бұл кезде
900 мыңдай тұрғын халық болды).
Тау туризмнің техникасы бойынша, жұмыстар әдетке айналып, туристік
слеттер, туристік кештер, Турист күні мейрамдары жыл сайын Горький
атындағы мәдениет пен демалыс Орталық паркінде ұйымдастырылып отырды.
Туризмде басталған қайта құрылыс туристер клубтарының
қаржыландыруын бірден қысқартып, кейіннен оларды шаруашылық есепке өткізді.
Олардың халықтың денсаулығын жақсартуға бағытталған іс - әрекеті нашарлай
бастады. Жорықтар, слеттер мен жарыстардың ұйымдастырылуы сирей берді.
Кейбір туристік клубтар жабыла бастады.
Терең экономикалық дағдарыс Қазақстанға 1990 жылы келді, сонымен
қатар елдің нарықтық қатынастарға көшуі туризмнің дамуына үлкен әсерін
тигізді. Қоғамның кедейленуі мен әлеуметтік жағдайының әркелкілігі
туристік қозғалыстың бірден қысқаруына әкеліп соқты. 90-шы жылдарда
туристік саяхаттарға қатысушы адамдардың саны күрт төмендеді. Қорыта
келгенде, қазіргі шақта жас егеменді Қазақстан Республикасына қазіргі
тұрғыдағы туризм индустриясын құру үшін барлық жұмыстарды жаңадан бастау
керек.
Қазақстандағы демалыс пен туризм географиясы облысындағы зерттеулер
ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында басталды деп те айтсақ болады. Ғылыми –
зерттеу және жобалық жұмыстар жүргізуді алғашқы болып Мемлекеттік
жобалау институты – Казгипроград бастады. Ол кездері онда маманданған
сәулетшілер, географтар, экономистер, инженерлер мен басқа маман
өкілдерінің ұжымы қалыптасып үлгерген еді.
Туризмнің барлық елдерде қарқынды дамуы бұл құбылыста географиялық
талдау қажеттілігінің артуына себеп болды.
Туризм ол көптеген адамдардың білуінше ол демалыс, жаңа жер алу,
қанағаттанумен байланысты. Белгісіз өлкелерді ашу және тануға, табиғи
ескерткіштерді, тарих және мәдениет, әртүрлі елдердің салт - дәстүрлерін
танып білуге деген құштарлығының арқасында адам өміріне өте қажеттене
түсті. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін, бастапқы кезде
туристік салада арнайы құрылымды принціпті және белгілі бір дәрежеде
өзгерістер болмады. Комплекстік болжамдарға, ұзақ уақыттық пландарға
аймақтық туристік ұйымдарға және меншік емес туристік құрылымдарға көңіл
болінбеді. Сондай ақ мемлекеттік басқару органдарындағы жүйелі
реорганизация туризм ортасына кері әсер етті. Олар туризмнің дамуымен және
өз қаржыландыру сипатына жауап беретін осылар болып табылады (Бұл саланың
дамуына кедергі келтіретін фактордың бірі, жергілікті басқару органдарының
көзқарасы басым). Бұл саланың дамуына кері әсер еткен фактордың бірі,
жергілікті бюджетке келетін кірістің көптегн бөлігі туризм болғанына
қарамастан жергілікті басқару органдарының көз қарасы туристік қызметті
мойындамауы кедергі келтірді [6, б.26].
Терең экономикалық дағдарыс Қазақстанға 1990 жылы келді, сонымен
қатар елдің нарықтық қатынастарға көшуі туризмнің дамуына үлкен әсерін
тигізді. Қоғамның кедейленуі мен әлеуметтік жағдайының әркелкілігі
туристік қозғалыстың бірден қысқаруына әкеліп соқты. 90-шы жылдарда
туристік саяхаттарға қатысушы адамдардың саны күрт төмендеді. Қорыта
келгенде, қазіргі шақта жас егеменді Қазақстан Республикасына қазіргі
тұрғыдағы туризм индустриясын құру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz