Абайдың оригиналдық поэмасы
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1.Абайдың поэмалары.
2.Поэмадағы Масғұт,Ескендір,Әзім әңгімесінің тіршілік беинесі.
3.Абайдың поэмадағы шеберлік танымдылығы.
Қорытынды.
Негізгі бөлім.
1.Абайдың поэмалары.
2.Поэмадағы Масғұт,Ескендір,Әзім әңгімесінің тіршілік беинесі.
3.Абайдың поэмадағы шеберлік танымдылығы.
Қорытынды.
Абайдың оригиналдық поэмасы үш шығарма: «Масғұт», «Ескендір», «Әзім».
Бұл үш поэманың бәрі де ақынның «қазақ өмірінен, соның ішінде бұрынғы шығармаларындай, өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған шығармалары емес. Үшеуі де шығыстың дастан аңыздардан немесе ертегілік тақы-рыптардан алынған сюжеттерге құрылады.
Тегінде, Абай бірнеше өлеңдерінде, поэма жазуды өзіне мақсат етпеген тәрізденетін. Сонда Әзірет Әлі айдаһарды жазғаным жоң, сарала қызды жырлағам жоқ деп бір кезек айтса, тағы бір уақытта ел шапқан батырды, қызықты қыздырмалап айтсам, (қызығып тыңдаредің деп, оқушыны шеней түсетін. Жәй бос уақыт өткізетін қызыңшыл, қысыр кеңесті құмарланып тыңдар едің дейтұғын.
Ондай әңгімелі өлеңдерден Абай өзі ойлаған өсиеттік, адамгершілік терең тәлім-тәрбие туа қоймайтындай көретін. Өз басының ұзақ ақындық еңбегі бойында Абай поэма жанрына анықтап зер салған жоқ. Тек, кейін тәрбиесінен шыққан шәкірт ақыңдарына ғана әр алуан тақырыптар беріп, анық поэма дерлік күрделі сюжеті бар шығармаларды соларға жазғызады. Ал солай бола тұрса да, өэін-өзі тежеп, ақындық шығармаға жанр жағынан да ар-наулы қатаң талап қойған ақынның, жоғарыда аталған, үш поэманы жазғанын кереміз.
Бірақ жалпы алғанда, көлемдері азғана, оқиға, сюжеттері шағын шықдан осы поэмалардың да негізгі идеясы мен мақсаты Абайдың көп лириокалық шығармаларындай, ұстаздық тәрбиелік ойларға арналғанын көреміз. Өзі көп дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері: Пушкин, Лер-монтовтың, не Байрон сияақты Европа классигінің анық үлкен поэма жазудағы өрнектеріне Абай бой ұрмайды. Олардың поэмалары кең өмірді мол қамтитын, кейде роман-поэма, кейде іқіалың уақиғалы, шытырман шебер тар-тысы бар романтикалық поэма боп, көркіем, шебер қалыптанса да, Абай сол жанрға қызықпайды.
Осы жылдарды еске алғанда, Абайдың біз текоергелі отъірған поэмалары ең әуелі ноғарыда ескерткендей, шағын халдерді алып, содан өсиеттік, ұстаздық ой туғызуға тырысады. Екінші жағынан, Абай өзінің ұзақ шығармалар тудырарлық қуатын байлап, ооы тұста тәжірибе жасап көреді.
Бұл үш поэманың бәрі де ақынның «қазақ өмірінен, соның ішінде бұрынғы шығармаларындай, өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған шығармалары емес. Үшеуі де шығыстың дастан аңыздардан немесе ертегілік тақы-рыптардан алынған сюжеттерге құрылады.
Тегінде, Абай бірнеше өлеңдерінде, поэма жазуды өзіне мақсат етпеген тәрізденетін. Сонда Әзірет Әлі айдаһарды жазғаным жоң, сарала қызды жырлағам жоқ деп бір кезек айтса, тағы бір уақытта ел шапқан батырды, қызықты қыздырмалап айтсам, (қызығып тыңдаредің деп, оқушыны шеней түсетін. Жәй бос уақыт өткізетін қызыңшыл, қысыр кеңесті құмарланып тыңдар едің дейтұғын.
Ондай әңгімелі өлеңдерден Абай өзі ойлаған өсиеттік, адамгершілік терең тәлім-тәрбие туа қоймайтындай көретін. Өз басының ұзақ ақындық еңбегі бойында Абай поэма жанрына анықтап зер салған жоқ. Тек, кейін тәрбиесінен шыққан шәкірт ақыңдарына ғана әр алуан тақырыптар беріп, анық поэма дерлік күрделі сюжеті бар шығармаларды соларға жазғызады. Ал солай бола тұрса да, өэін-өзі тежеп, ақындық шығармаға жанр жағынан да ар-наулы қатаң талап қойған ақынның, жоғарыда аталған, үш поэманы жазғанын кереміз.
Бірақ жалпы алғанда, көлемдері азғана, оқиға, сюжеттері шағын шықдан осы поэмалардың да негізгі идеясы мен мақсаты Абайдың көп лириокалық шығармаларындай, ұстаздық тәрбиелік ойларға арналғанын көреміз. Өзі көп дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері: Пушкин, Лер-монтовтың, не Байрон сияақты Европа классигінің анық үлкен поэма жазудағы өрнектеріне Абай бой ұрмайды. Олардың поэмалары кең өмірді мол қамтитын, кейде роман-поэма, кейде іқіалың уақиғалы, шытырман шебер тар-тысы бар романтикалық поэма боп, көркіем, шебер қалыптанса да, Абай сол жанрға қызықпайды.
Осы жылдарды еске алғанда, Абайдың біз текоергелі отъірған поэмалары ең әуелі ноғарыда ескерткендей, шағын халдерді алып, содан өсиеттік, ұстаздық ой туғызуға тырысады. Екінші жағынан, Абай өзінің ұзақ шығармалар тудырарлық қуатын байлап, ооы тұста тәжірибе жасап көреді.
1.Жұмалиев Қ. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі. Алматы, 1948
2.Абай Қүнанбайүлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 18-6.
3.ӘуезовМ.Уақыт және әдебиет. Алматы,1962, 371-бет.
4.Абай Құйанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 17-6.
5. Абайдың революцияға дейінгі басылған өлеңдері жайлы. «Жұлдыз»,
1963, № 5, 147—153-6.
6.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959, 6, 187-6.
7.Жұмалиев.К.Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
позиясының тілі. Алматы, 1960.
8.Әуезов М. Абай Қүнанбаев.-Қазақ әдебиетінің тарихы.
Алматы, 2 том. 1961.
2.Абай Қүнанбайүлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 18-6.
3.ӘуезовМ.Уақыт және әдебиет. Алматы,1962, 371-бет.
4.Абай Құйанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 17-6.
5. Абайдың революцияға дейінгі басылған өлеңдері жайлы. «Жұлдыз»,
1963, № 5, 147—153-6.
6.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959, 6, 187-6.
7.Жұмалиев.К.Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
позиясының тілі. Алматы, 1960.
8.Әуезов М. Абай Қүнанбаев.-Қазақ әдебиетінің тарихы.
Алматы, 2 том. 1961.
Кіріспе.
Абайдың оригиналдық поэмасы үш шығарма: Масғұт, Ескендір, Әзім.
Бұл үш поэманың бәрі де ақынның қазақ өмірінен, соның ішінде бұрынғы
шығармаларындай, өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған шығармалары емес.
Үшеуі де шығыстың дастан аңыздардан немесе ертегілік тақы-рыптардан алынған
сюжеттерге құрылады.
Тегінде, Абай бірнеше өлеңдерінде, поэма жазуды өзіне мақсат етпеген
тәрізденетін. Сонда Әзірет Әлі айдаһарды жазғаным жоң, сарала қызды
жырлағам жоқ деп бір кезек айтса, тағы бір уақытта ел шапқан батырды,
қызықты қыздырмалап айтсам, (қызығып тыңдаредің деп, оқушыны шеней түсетін.
Жәй бос уақыт өткізетін қызыңшыл, қысыр кеңесті құмарланып тыңдар едің
дейтұғын.
Ондай әңгімелі өлеңдерден Абай өзі ойлаған өсиеттік, адамгершілік терең
тәлім-тәрбие туа қоймайтындай көретін. Өз басының ұзақ ақындық еңбегі
бойында Абай поэма жанрына анықтап зер салған жоқ. Тек, кейін тәрбиесінен
шыққан шәкірт ақыңдарына ғана әр алуан тақырыптар беріп, анық поэма дерлік
күрделі сюжеті бар шығармаларды соларға жазғызады. Ал солай бола тұрса да,
өэін-өзі тежеп, ақындық шығармаға жанр жағынан да ар-наулы қатаң талап
қойған ақынның, жоғарыда аталған, үш поэманы жазғанын кереміз.
Бірақ жалпы алғанда, көлемдері азғана, оқиға, сюжеттері шағын шықдан осы
поэмалардың да негізгі идеясы мен мақсаты Абайдың көп лириокалық
шығармаларындай, ұстаздық тәрбиелік ойларға арналғанын көреміз. Өзі көп
дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері: Пушкин, Лер-монтовтың, не Байрон
сияақты Европа классигінің анық үлкен поэма жазудағы өрнектеріне Абай бой
ұрмайды. Олардың поэмалары кең өмірді мол қамтитын, кейде роман-поэма,
кейде іқіалың уақиғалы, шытырман шебер тар-тысы бар романтикалық поэма боп,
көркіем, шебер қалыптанса да, Абай сол жанрға қызықпайды.
Осы жылдарды еске алғанда, Абайдың біз текоергелі отъірған поэмалары ең
әуелі ноғарыда ескерткендей, шағын халдерді алып, содан өсиеттік, ұстаздық
ой туғызуға тырысады. Екінші жағынан, Абай өзінің ұзақ шығармалар
тудырарлық қуатын байлап, ооы тұста тәжірибе жасап көреді.
Енді осы айтылған жалпы жайлардід жеке шығармаларынан, үш поэманьің әр
алуан өзгешеліктерін талқылаудан аңғарып көрейік. Алғашқы тексеретуіміз —
Масғүт поэмасы. Бұл поэма, туралы Абақдың өзі атап көр-сеткен деректері
жоқ. Бірақ шығарманың ішіндегі кейбір белгілерге (қарағанда, бұның
уақиғаны, тақырыбы шығыс халықтарының аңызынан алынғаны байқалады.
Ең әуелі геройдың аты — Масғұт. Оның тіршілік еткен шәһәрі — Бағдат.
Заманы — Һарон-Рапид халифтың тұсы. Кейін Масғұтқа кездесетін қария
мұсылмандардың дін аңыздарында жүретін Қызыр, қазақша Қыдыр аталады. Ол сол
айтылған аңыздар бойынша өлмейтін, мәңгі жасайтын жалғыз жан. Әр заманіда,
әр ортаның адамына оқта-текте бақдәулет әкелетін, ырыс үлестіруші болады.
Міне, сөйтіп, осы аталғаін белгі, керемтердің бәріне қарап, біз Абай
поэмасының негізгі шығыс аңызынан алынған дейміз.
Жалғыз-ақ Абай осы аңызды озінің адамгершілік үгітіне мысал етіп, өзіндік
ойларын тарату көнінде үлкен кәдеге жаратады. Поэмада Абай арабтың тарихын,
тірлік шындығын көрсетпек емес. Қызырдың қызырлығын да баяндамақ емес.
Олардың барлығы да поэманың идея жағынан қарағаңда, тек бір кемөкші
(қосымша хал мен жайлар. Анығында, олар шартты түрде алынған аңызды жалпы
шартты орта деуге болады.
Ақынды шығарманың ішінде қызықтыратын бірақ геройдың — Масғұттың ғана
жайы. Сол Масғұтты бірнеше ерекше халдерге, уақиғаларға ұшыратып барын,
Абай оған үлкен сапалы адамгершіліктің қасиеттерін бітірмек болады. Бір
жағынан іқарағанда, Масғұт қай заманның адамына болса да, Абайдың ұғымынша,
үлгі боларлық, жоғары дәрежедегі ұжданды адам, нравственная личность.
Абай геройының және бір ерекшелігі — ол өзгеше көрнөкті күшті ортадан
шыққан адам емес. Орташа көптін; бірі. Әдейі дәулет, өмір, құдірет, ақыл-
өнермен асырып шығарған адам емес. Халық ішіндегі, қатардағы қалың көптің
жас өкілі. Масғұтқа осыңдай сипат, қасиеттер беру арқылы, Абай оны өзінің
жоғарыдағы атап берген Бағдатынан, Һарон-Рашидінен, Қызырынан да аулақтап
бөліп шығарады. Өзі үгіттеп жүрген жақсы жастардың өз за-манындағы
мінезнқұлқына, арманды адамгершілігіне Масғұтты үлгі етеді. Оның белгісін
және де шартты түрдегі аңыэдық бояуды алып тастап қараоақ, ащынырақ
көреміз. Қызыр пгал үсыщаітын үш жеміс сол аңызды бояу десек, ол Масғұттай
өнеғелі жастың ішінен сырын, қасиетін ашуға арналған оңай ғана бір сылтау
деюек, соның ар жағында көрінетін Масғұт қандай боп танылады. Ол
ақылдылықтан қашады. Байлықтан қашады. Соның екеуін де сынап, талғап отырып
жиреніп шығады. Сол Масғұттың ақылдан қашуы — Абайдың өз басындағы, өз
ортан сындағы күйге аса жақын келеді. Ол көп айтатын шерлі уайымы бойынша,
көп наданның арасындағы бір жалғыз-дың халін ңаңдай трагедиялық, ауыртпалық
хал деп отыр. Масғұтқа Абай солөз басының аянышты күйін айтқызып отъір.
Байлық турасында сөйлегенде де, Масғұт Абай заманындағы бай менен сол
байлық аздырып жүрген байдың өзін де және оның қоршау-қошеметтерін де
сынайды.
Кейін Масғұт қызыл жемісті алғанда, жеңсікшіл, нәсіпқұмар көп жастың
жолынан жырақ шығады. Ол әйелді, ең алдымен, адамзаттың қақ жарымы деп
түсінеді. Әйелдің достығын ерекше қадір тұтады. Адам баласына дос боламын
деген үлкен адамгершілік талапты өз өмірінің мақсаты етіп қояды. Ер жынысы
мен әйел жынысы адамды алдында терең дәрежеде бағаланады. Осы ойлардың
барлығы да біз тексеріп өткен Абай шығармаларында ақынның өзі көп үгітітен
көркем жырлар, терең ойлар тудырған тақырыптары емес пе еді?!
Ендеше, Масғүт аузымен Абай ез заманындағы, өз ортасына қанықты болған
жайларды айтады. Үлкен гуманист ақын сол өзі тартпақ болған мораль
философиясын жаңа түрде шартты мазмұнға байланыстырып ұсынып отыр.
Сейтіп, шығыстан келген аңыз, мағыналы мазмұны бар дегенда немесе притча
ақынның өз ойын баяндауда керекке жаратылған творчестволық материал ғана
болып отыр. Абайды поэманың оқиғалары қызықтырып жете-лейді. Ол оқиғаларды,
адамдарды барлық мінез істерімен, сөздерімен, Абай өзінің дағдылы идеясына
қарай паңдаланады.
Сөйтіп, бұл поэманың ойы өмір оқиғасынан, тартысынан тумады. Қайта сол
оқиға, тартысының бәрі ақынның аққылынан туады. Осындай сюжетті әңгіме
(құруда, суреттеп көрсету орнына, баяндағын ойды басшы ету арқылы Абай бұл
поэмасының композициясын ойдағыдай толық көркем, тұтас етіп шығара алмаған.
Ол әсіресе осы поэманың екінші бөлімінен аңғарылады. Композициялың
құрылыста логика болмай кетеді. Өйткені тұтас күрделі сюжеттік құрылысының
шартына бағынса, Масғұттың қызыл жемісті жегеннен кейінгі іс-әрекеттері
баян етілгенін көрсек керек еді.
Ал Абайда олай шықпаған. Масғүт қызыл жемісті жеп, әйелдердің достығын
алудрың орнына, ақылды кісі болы шығады. Іс жүзінде ол қызыл жемісті жеген
кісі емес, қайта өзі жемеймін деген ақ жемісті жеген кісі боп, үл-кен ақыл
иесі боп, тіпті Шәменжиһан атанады. Ақыл парасаты арқылы ханның күңі болған
делінеді.
Дұрысында, поэма оқиғасының алғашқы бөлімінде жеткен өрісі бойынша,
әйелдер достығынан туған мінез оқиғалар, соның айыаласындағы тартыстар
поэманың екінші бөлімінің үлкен өрісі болу шарт еді.
Ал Абайда — Масғұт бар әйел қауымы түгел, бір әйелдің достығына да душар
болманы. Оның үстіне поэманың соңғы беліміндегі жынды су мотив және одан
туатын жұртың жынды болса, ақылды болма, қоса жынды бол! дейтін
қорытындылар бұл поэманың алғашкы бөліміңдегі мінез бен істерге логикалық
жағынан да қиыспайды. Оқыстан туған оқтау халдер есепті болада. Рас, екінші
бөлімдегі жынды су арқылы туатын өрескел өз-герістер мағынасыз емес. Ол
да Абайдың кейбір сорақы құбылыстарға қатты мысқылмен, үлкен сатиралық
сынмен қарайтынын танытады. Поэма дәл осы жәйін, жаңағы айтылған жалпы
күйлерден бөліп алады. Бұнда да Абайдың бұрынғы өзіндік өлеңдеріндегі
сыншыл, әжуашыл ойларды көреміз.
...Есер, есірік болмасаң,
Тіршіліктен пайда жақ, —
дейтұғын ызалы, ащы мысқалдарын еске түсіреді.
Сөйтіп, қорыта айтіқанда, Масғұттағы идея араб шығыс аңызының идеясы
емес. Ақын шырармаларының бүрын басқаша жанр, стильде айтылып жүрген
идеялары болады. Бірақ сол жәйлары заманындағы халдерден туған сыншылдық
ойлар болтынтан, ескі Бағдат тонын кидіргенше, өз тұсындағы қазақтың
өзіндік тіршілігінен алып, сюжетті сол болмыстан құрастырып қиюластырса,
шығарманың басты идеялары оқушыларына орағытып жетпей, төтелей жеткен болар
еді.
Оқиға мен тіл, аңыз материалы бойынша Абай қазақ оқушысына бөтен
реальностьлармен сөздерді қолдана отырады. Бөтен аттар арабтан
алынғандықтан, араб сөздері кездеседі. Бірақ өлеңдік түр жағынан қарағанда,
бұл шығарма төрт жолды шумақтан, он бір буынды жолдардан құралып, анық
қазақтың өз үлгісіндегі дастандар түрінде жазылады.
Түп идея Арабстанда болған оғқиғаны айту емес, Абайдың өзінің нақ
қасындағы сол күнгі қазақстандық шындықтарды білдіруге арналғандықтан,
поэманъің жаңағы аталған өлеңдік түрі идеялық мазмұнымен байланысты туған
болады.
Абайдың екінші поэмасы — Ескендір
Біз, ең алдымен, бұл поэманың негізінде жатқан тақырыптың төркін-тегі
туралы біраз деректер айтып өтелік. Шығыста Ескендір, орыс пен Европа
елдерінің атауынша Александр — бар дүние жүзі халықтарының аңыз-дарында,
ертегі, дастандарында ерекше орын алған адам. Біз бұл тұста тарихтағы
Ескендірдің көпшілікке мәлім жайларыиа тоқтамаймыз. Аңыздар мен әдебиеттегі
Ескендір жәйі Абайдың мына поэмасының тұсында бізге төтелей, жақын деректер
береді. Соларға тоқтаймыз.
Шығыс елдеріне, әуелі Иранның аристократиялық аңыздарында Ескендір образы
көп әңгімеленген. Сол замандардан бері қарай Византия (Рум) аңыздарында да
оның жәйі көп айтылады. Атақты Фирдоуси өзінің Шах-намасында Ескендірдің
туысын жоғарыда аталған Иран аристократтарының лақабы бойынша баян етеді.
Оны Филикустың баласы емес, Иранның шахы — Дараптың (Дари үшінші
Кадоманның) баласы дейді. Бұл біздің эрадан бұрын 110—335 жылдар арасында
Иранда шахтың құрған. Өзі Ахеменидтер әулетінің ең соңғы әкімі болады. Рум
әңгімесі де Ескендірдің туысын тарихтан өзгертіп, аңызды әңгімеше
баяндайды. Шығыс ақыңдарында біздің туысқан советтік еліміз әзірбайжанның
атақты классигі Низами ғана өзінің Ескендір намасында жаңағы бұған дейін
жеткен екі тарау аңыздарды теріске шығарады. Ол анық тарихтық шындық
бойынша Филикустың (Филипптің) өз баласы етіп жырлайды.
Ескендірді, соңғы тапқан деректірімізге қарағайда, Абай Ескендір
жайындағы аңызды, түгелімен сол Низамидің Ескендір намасынан алған.
Әзірбайжан ұлы классигінің ең зор поэмасы — Ескендір нама сансыз көп
оқиғалардан, (көп тарау бөлімдерден құрылған аса бай мазмұнды дастан.
Ескендірдің жоғарыдағы Даримен соғысқаны, онан соң әзірбайжан патша әйелі
— Нушабмен кездескені, Ескендір мен Хақан әңгімесі, қытай, торан
өлкелерінде жүрген сапарлары және терістік өлкедегі бір ғажайып бақыт,
молшылық, әділет орнатқан елдікке үшырауы — бәрі де Низамиде мол баян
етіледі. Кейін Ескендір Терістік саларына барып, Яжуждерге қарсы қорған
соғады. Осы алуандас толып жатқан шытырман оқиғалы, күрделі сюжеттер
тарайды. Ескендір наманың тағы бірнеше тараулары сол Ескендірдің түн
тарапына шеккен сапарына арналады. Ол сапарға Ескендір Әбулхаят суын
(мәңгі тірлік беретін суды) іздеп барады.
Түн дүниіесіндіе, ұзақ қараңғылық сапарында, сан қиыншылықтар ортасында
қалың қолмен жүрген Ескендірді бастаушы Хызыр болады. Бұлар іздеген
Әбулхаят суын Хызыр жалғыз тауып, өзі ішіп, жуынып алады. Астын-дағы ақ боз
атын да әрі суаръш, әрі суға шомылдырады. Бірақ ғажайып су енді Ескендірге
білдірмек болғанында, ғайып боп жоғалып кетеді. Сөйтіп бар мұсылман
аңыздарындағы мәңгі тірлік алған Хызырдың жәйін Низами өз поэмасыңда
осылайша әңгімелеп дәлелдйді.
Сол түн тарапта жүргңде, кезі үстіндегі Еекендірге сыры, жәйі мәлімсіз
бір жас кездеседі. Ол жас періште деп айтылады. Сол жан Ескенідірге өзгеше
сыры бар кішкентай тас береді. Кейін ойлансаң осы тастан көп сыр көресің,
ой табасың, — дейді. Түн тарапынан Ескендірдің барлық серіктері неше алуан
қымбат, асыл тастар алып қайтады. Ескендірдің алғаны, жаңағы титтей тас.
Кейін Ескендір өзінің ойшылдарымен бірге отырып сол тасты сарапқа саліады.
Тас таразыға түсікенде, барлық өзге асылдың барлығын баса береді. Оның
салмағына карсы қандай қазына үйне де барабар келмейді. Осы күйге қайран
болған Ескендірдің қасына Хызыр келіп бір уыс топырақты кішкене тіастъің
үстіне тастай бергенде, тас жағы жеңілейіп, аспан көтеріледі.
Сонда Ескендір өзгеден бұрын өзі ойшылдық танытып, топырақтан біткен
топырақтан ғана тойым табады деп, терең байлау жасайды.
Міне, біздің білуімізше, Абай пайдаланып отырған сюжет Низами жазған
Ескендір наманың дәл осы тұсынан, алынған. Біраіқ Абай поэмасын
білетіндерге мәлім, жаңағы әңгіненің желісін Абай өзінше өзгертіп, өсіріп
алған.
Абай шығыс әдебиетіндегі ұлы классиктер мол баяндаған күйге түгел тоқтап,
бағынып қалмайды. Ол аңызды өзінше, көп жағынан өмір шындығына жақындатып,
реалистік стильге бұрады. Ең алдымен, аңызды Европа тарихы мен мәдениетінен
өзі білген Александр Македонский жайына қарай бейімдейді. Есікдірдің әкесі
Абайда Филиц болып аталадң. Тарихтағыдай оның астанасы — Македония шәһәрі
болады. Және де тарихтың дәл деректер бойынша, ертегілік Хызырдың орнына
Ескендірдің тәрбиешісі болған филоооф Аристютель кіреді. Сөйтіп, адамдары
мен олар арасындағы мінезне қатынастарға Абай тарихтаң шындықты негізгі
арқау етеді. Аңыздан бұрын тек кішкентай тас (Абайда кішкене көз сүйегі)
және оның өзгеше сыры ғана сақталады.
Бұдан өзге Абайдың үлгі іздегіштік, сыншылдық бір ерекшелігі тағы бар.
Низами өз поэмаларында Ескендірден ібұрын кездесетін Хосрау, Бахрамгур
немесе Дарап сияқты тағы басқа солардай шахтардың барлығын да сы-наумен
мінеп көрсетіп еді. Жалғыз-ақ, Ескендірге келгенде, Низами оның барлық
бұрын-соңды өмір иесі хан-сұлтанға, шах — әмірлерге _анық айыпсыз, мінсіз
үлгі етіп көрсеткен. - Ол — әділетті, ойшыл асыл зат.
Кейін поэманың тарауыңда Низами Ескендірді даналық дәрежесіне жетікізеді.
Дүниіе жүзінің бар білгіш, ой-шылдарының ортасында көрсетеді. Онан бірзаман
ғайыптан келген ғажайып үн, бұдан ары пайғамбарлыққа ар-налғанын білдірөді.
Мұсылманшылық аңызы бойынша уахи келеді. Ол бар жиһанда кезіп, адамзатқа
өзгіліктің жолын танытпақ керек деген өмір болады.
Барлық шығыс поэзиясында Ескендірдің сипаты осы алуандас зорайып,
қастерлеп алынған болатын. Ал Абай поэмасына келсек, мүлде олай амес. Жасы
әрең жиырма бірге келген, атыраптағы көрші елдердің бәрін бағындырмақ боп
оңды солды қастан көз істап тұрған жәһәнгер, қан төккіш патша көрінеді.
Канша алса да тоймайтын, қанағатсыз хан бейнесі беріледі. Сол тойымсыз,
тыйымсыз әміршінің өз өмірінде жалғыз рет тылсым қуаты бар, жасырын сыры
бар және жол бермес тас қақпаға кездесуі Абайша үлкен мол мағынамен
келтіріледі.
Ескендір Абай (гйоОмаісында даріптелм)ей, сыналады, Оған ақылшы болған
Аристотель өзінің әмірші патшасынан сонағұрлым биікте, анық қасиет иесі боп
суреттеледі. Бұл Абайдың өзі айтатын афоризм бақпен асқан пат-шадан мимен
асқан қара артық деген терең сырлы нақылға дәл келетін халдер.
Осы айтыдған жайларға қарағаңда, Абаңдың әкімшілікке көзқарасы бұрын
мұсылман ғаламында болмаған жаңа сыншыл биік ойды танытады. Ескендірге де
мұсылманның өткен тарихы, аңыздары, діншіл үгіттері ұйғарған табыну көзімен
(қарамаңңы- Азат ойлы, ернін, әділ сыншы шығыс елдері таныған авторитеттің
маскасын сыпырады. Өзінің гуманистік, адамгершілік нанымдарының тұрғысынан
қараңды. Ол эаманының озат ойлы сыншыл жазушыларының туралы ойын таратады.
Бұнымен Абай Шығысқа қатты беделді боп жайылған ұғым-нанымдардың
баршасына енді үлкен сынмен, талғаумен қарайды. Көп жәйді (қайта
бағалайтын, жаңаша саралап беретін ұстаз ақын екендігін танытады. Сонымен
қатар, айтылатын тағы бір өзгеше күй бар. Ол Абайдың өзінен бұрынғы шығыс
классиктерінің ұлы мұраларына баруда қолданған творчестволық іздену жолдары
туралы. Абай Низами поэмасынан әңгімелік көп деректер алады. Бұл жөнде ол
белгілі дәрежеде Шығыс әдебиетінде жүр-ген тұрақты бір дәстүрге соғады.
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша, шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір шығыс ақыны қайталап әңгіме ететін тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді.
Сол қатарда Жүсіп — Злиқа тақырыбын, Ләйлі — Мәжнүн, Фархад — Шырын, Жеті
шұғыла және осы Ескендір турасын немесе құстар тілі деген сияқты
тақырыптарды бірінен соң бірі (Қайталап жазған ірі классиктер бар. Олар
біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жоқ еткен. Тек алдыңғының өлеңін
алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да көп
жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шыға-ратыны болады, Бұлайша
бір тақырыптың әр ақында қайталауы ешуақытта аударма деп танылу керек емес.
Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындың шабыт-шалым
сынасып, жырмен жарысу есепті бір еді.
Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәстүрге Назира,
назирагөйлік деп атау да берген. Абай оол дәстүрді жақсы біліп қана
қоймаған, қолданған да, Назира жолымен алдыңғы ақынның поэмасы бойынша,
қайтадан жаңа поэма жазатын бұрынғы ақындар да кейінгі заманының
көзқарасын, творчестволық жаңа поэзиясын танытады.
Мысалы, Низамидің Хамсасында жырланған Ләйлі — Мәжнүн Хосрау —
Ширині өзбектің ұлы классигі Навои қолға алып жырлағанда, жаңалықтар
қосңан. Навои өз дәуірінің ойшылы, өкілі болып отырып, Ләйлі мен
Мәжнүннің махаббатына да тыңнан шындық сипаттар берді. Ал Фархад —
Ширинда Низамидағыдай емес, Хосрау патшаны үлкен сыншыл оймен әшкерелеп,
зұлымдық сипатта суреттейді.
Абаи болса, XIX ғасырдың орыс пен Европаның ағартушылық, гуманистік және
сыншыл реализм бағытындағы үлкен үлгілерімен тәрбиеленген ақын
болғандықтан, Ескендір жайында өз замайының тың сыңдарын еркін пай-
даланады. Және өз поэмасының соңғы шумақтарында алыстағы Ескендір жайынан
әңгіме қозғап келсе де қорытынды өсиеттерін өз замандарына, өз оқушыларына
арнайды. Бұрын өзге өлеңдерінде өзі айтып келген негізгі
ойларға әкеліп салды.
Адамгершілік, ақтық, шындық, мінезділік жөнінде өзі ұсынған жолдарын
белгілі бір аңыз арқылы тағы да көңілге қонымды етіп, таныта түсуге талап
етеді. Сол жөнде Абай да Низами, Навои, Фзули шықты өзі кәдірлеген
классиктердің назирагөйлік үлгісін творчестволык, жолмен пайдаланып
қолданған дейміз.
Жалпы композициялық құрылысын алғавда, Ескендір Абайдың ең жақсы поэмасы.
Масғұттай емес, бұнда сюжеттік құрылыс бастанаяқ бір түйіннің айналасына
топталады. Адамдарының мінездері істеірі арқылы біртіндеп ашылады. Соның
ішінде Ескеңдір сияқты поэманың бас геройы шығарманың басынан аяғына шейін
оқиға арқалығы болып отырады. Барлық суреттер, кездесулер мен қайшы
келетін мінез, әрекеттер және түйінді ойлар — баршасы да бір Ескендірдің
басымен байланысты болады. Поэмасының ең соңындағы бірнеше шумақтарда Абай
дидактикалық, ойшыл-есиетшілік қорытыцдыны Ескендірден бөлек бір жәй етіп
айтады. Бұны поэманың жоғарыда біз айтқан ңдеясына байланысты.
Абай бұнда да, Масғұт турасындағы аңызға барғандай, ескілік материалына
текке бармайды. Өзіндік өсиеттерін шартты түрдегі аңыз-апсанаға бөлей
отыра, қызықтыра ұсынбақ болады. Сондықтан поэманың әңгімелі, оқиғалы
желісін жетер өрісіне жетікізіп болған соң, жырдың аяғын жаңағы айтқандай,
моральдық, адамгершілік байлау мен толғауға, сентенцияға әкеліп тіреуі
заңды болып көрінеді. Поэманың шумағы, өлең жолдары, буын өлшеуі,
қолданатын ақындық сөздігі — бәрі де шешендік, нақ-
тыдық жағынан қарағанда, Абайдың ақындық өнеріне сай келген. Бұлар поэманың
тұтас бітімді шығарма болуында нық жәрдем етеді.
Абайдың 1933 жылғы жинағында алғаш рет басылған бір поэмасы — Әзім.
Бұл поэманың тақырыбы Мың бір түн ертегіеснен алынған. Қазақ ортасында
ауызша көп айтылып жүретін Мың бір түннің бір тараусы — Әлидің — Әзімі
деген ұзақ ертегі болатын. Сол ертегінің ішінен жас бала Әзімнің жетімдік
шағы, жігіттік кездегі басынан кешетін бейнет соры, кейін барy өзінің
туралығы, жазықсыздығы арқылы арманына жететін оқиталары Абайдың поэмасына
желі, арқау болған тәрізді.
Бұл поэманың ішінде Абай қызықтырған тағы бір адам бір шал болады. Ол
шалдың кәсібі өзгеше. Қара тасты алтын ететін амалы бар. Осындай әрекет
соңына түскен адамның жайы шығыста, ертегі ғана емес. Химия ғыдымы деп
аталып жүрген алхимия жайынан туған неше алуан жасырын сырлы әңгімелер
барды. Ондай әңгіме нанымдар шығыста ғана кеп жайылған емес. Философский
камень дейтұғын қара тас пен қара металды алтынға айналдыратын ғажайып
сырлы бөлекше бір затты іздену ортағасырлық Европада талай фантастикалық
әңгіме, аңыздарды көп тудырған.
Мың бір түннің Әзім әңгімесі сол жаңағы жайдың шығыста да езгеше орын
алатынын аңғартады. Бірақ халықтың сыншыл ойы кейін ол әрекеттер арасында
болып жүретін неше алуан арамшылың танытады. Көпті алдап жем ететіндерді өз
әңгіме, аңыздары мен әшкерелейтін болады.
Абай шығыс ертегісінің осындай өзгеше мән, тартыстарына қызындан болу
керек. Поэманың бастауына қарағанда, әкесі өлген жазықсыз, тәжірибесіз жас
баланың аярға кездесіп, алданған бейнесі көрінеді. Бірақ бұл поэма Абайда
аяқталмай қалады. Өз уақытында аяқталған болса да жалғыз ғана қолжазба
болып, мезгілімен көшірілмей, тозып-шашылып кетеді. Сөйтіп, соңғы бөлімдері
жоғалып қалады. Сондықтан қолда қалған үзіндісі бітпеген поэма болып
басылып жүр.
Жоғарыда тексоөрілген Масғұт, Ескендір поэмасынан мына поэманың
жазылу үлгісі басқарақ. Бұнда Абай Пушкиннің орыс ертегілерін балаларға
арнап, өлең еткені тәрізді жеңіл тілді, қызық оқиғалы әңгіме жаса-мақ
сияқтанады.
Бұл алдыңғы поэмалардай ойшылдық, эор тәрбиешілік мақсаттар көздеп
жазылған шығарма емес. Халық аузындағы әңгіменің өзін ғана барлық оқиғаны
рет-тәртібімен жеңіл өлең етіп берудің талабы танылады.
Ал өлеңдік құрылысына, кейбір сөз кестелерінің, үй-қастарының оншалық Абай
шығармаларына лайықты шеберлікке сай келмейтініне қарағанда, бұл поэманы
онша- жоғары дәрежедегі көркем шығарма деуге кел-
мейді.
Біздің ойымызша, 1927 жылы осы поэманың -тексін Абай шығармаларын
жинаушыларға табыс еткіен Ырысайдың Ысқағы Абай поэмасының ұмытылған немесе
ескірген қолжазбада өшіп қалған кейбір жолдарын өз жа-ынан да төлеу
салып, аламыштан жіберген сияқты. Өйткені поэманың кейбір ұйқастары, кей
кезде жол ішінде сөз құраулары Абайдың ақындық шеберлігіне, поэтикалық
лексикасына жанаспайтыны да бар.
Бұлай болмаса, поэма Абайдың тіпті ерте кездерде өзінің ақындық күшін
алғашқы тәжірибе ретінде, әр тақырыпты байқастап жүрген кезінде туған,
алғашқы черновик есепті бір вариант болуға керек. Қалай да Әзім поэмасы
ең әуелі бітпеген шығарма болғандықтан, екінші — көркемдік, шеберлік
жағынан көңілдегідей қалыптанған дастан болмағаңдықтан, бұл поэма жөніндегі
түсінік сөздерді осы, жоғарыдағы айтылған жайлармен аяқтаймыз.
Жоспар
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1.Абайдың поэмалары.
2.Поэмадағы Масғұт,Ескендір,Әзім әңгімесінің тіршілік беинесі.
3.Абайдың поэмадағы шеберлік танымдылығы.
Қорытынды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Жұмалиев Қ. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі.
Алматы, 1948
2.Абай Қүнанбайүлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 18-6.
3.ӘуезовМ.Уақыт және әдебиет. Алматы,1962, 371-бет.
4.Абай Құйанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 17-6.
5. Абайдың революцияға дейінгі басылған өлеңдері жайлы. Жұлдыз,
1963, № 5, 147—153-6.
6.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959, 6, 187-6.
7.Жұмалиев.К.Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
позиясының тілі. Алматы, 1960.
8.Әуезов М. Абай Қүнанбаев.-Қазақ әдебиетінің тарихы.
Алматы, 2 том. 1961.
Кіріспе.
Абайдың толық жынаққда 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан
шығармалары - қара сөз деп аталады. Жалпы саны қырық алты белек шығама.
Оыңң алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға қосылатындар он алтыншы,он
сегізініш, он тоғызыншы ,жиырмасыншы, жиырма төртінші, отыз бірінші, қырық
бесінші сөздері. Жалпы қара сөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек
тұратын — қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала-очерк тәрізді. Қазаң
халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа зерттеу
сияқты. Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан ең мол шығарма бұрын
Абайдың қолжазбаларында Ғақлиат тасдиқат деген атпен бөлекше көшіріліп
жүретін дін, мораль мәселеліеріндегі Абайдың бір үлкен ой-толғауы болады.
Бұл — отыз сегізінші сөз.
Осыдан соң қара сөзбен жазылған мысал, өсиет есебіндегі Сократ пен оның
шәкірті Аристодим әңгімесі. Бұл — жиырма бесіншісөз.
Көпшілік қара сөздердіен және де өзгешерек қалыптанған — Абайдың отыз
Жетінші сөзі. Бұл бөлімше өзге қара сөздерше тұтас құрылған бүтін шығарма
емес. Шартты түрде отыз жетінші сөз деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абайдың оригиналдық поэмасы үш шығарма: Масғұт, Ескендір, Әзім.
Бұл үш поэманың бәрі де ақынның қазақ өмірінен, соның ішінде бұрынғы
шығармаларындай, өз ортасы, өз дәуірінің болмысынан алған шығармалары емес.
Үшеуі де шығыстың дастан аңыздардан немесе ертегілік тақы-рыптардан алынған
сюжеттерге құрылады.
Тегінде, Абай бірнеше өлеңдерінде, поэма жазуды өзіне мақсат етпеген
тәрізденетін. Сонда Әзірет Әлі айдаһарды жазғаным жоң, сарала қызды
жырлағам жоқ деп бір кезек айтса, тағы бір уақытта ел шапқан батырды,
қызықты қыздырмалап айтсам, (қызығып тыңдаредің деп, оқушыны шеней түсетін.
Жәй бос уақыт өткізетін қызыңшыл, қысыр кеңесті құмарланып тыңдар едің
дейтұғын.
Ондай әңгімелі өлеңдерден Абай өзі ойлаған өсиеттік, адамгершілік терең
тәлім-тәрбие туа қоймайтындай көретін. Өз басының ұзақ ақындық еңбегі
бойында Абай поэма жанрына анықтап зер салған жоқ. Тек, кейін тәрбиесінен
шыққан шәкірт ақыңдарына ғана әр алуан тақырыптар беріп, анық поэма дерлік
күрделі сюжеті бар шығармаларды соларға жазғызады. Ал солай бола тұрса да,
өэін-өзі тежеп, ақындық шығармаға жанр жағынан да ар-наулы қатаң талап
қойған ақынның, жоғарыда аталған, үш поэманы жазғанын кереміз.
Бірақ жалпы алғанда, көлемдері азғана, оқиға, сюжеттері шағын шықдан осы
поэмалардың да негізгі идеясы мен мақсаты Абайдың көп лириокалық
шығармаларындай, ұстаздық тәрбиелік ойларға арналғанын көреміз. Өзі көп
дәстүрлерін қабылдаған орыс классиктері: Пушкин, Лер-монтовтың, не Байрон
сияақты Европа классигінің анық үлкен поэма жазудағы өрнектеріне Абай бой
ұрмайды. Олардың поэмалары кең өмірді мол қамтитын, кейде роман-поэма,
кейде іқіалың уақиғалы, шытырман шебер тар-тысы бар романтикалық поэма боп,
көркіем, шебер қалыптанса да, Абай сол жанрға қызықпайды.
Осы жылдарды еске алғанда, Абайдың біз текоергелі отъірған поэмалары ең
әуелі ноғарыда ескерткендей, шағын халдерді алып, содан өсиеттік, ұстаздық
ой туғызуға тырысады. Екінші жағынан, Абай өзінің ұзақ шығармалар
тудырарлық қуатын байлап, ооы тұста тәжірибе жасап көреді.
Енді осы айтылған жалпы жайлардід жеке шығармаларынан, үш поэманьің әр
алуан өзгешеліктерін талқылаудан аңғарып көрейік. Алғашқы тексеретуіміз —
Масғүт поэмасы. Бұл поэма, туралы Абақдың өзі атап көр-сеткен деректері
жоқ. Бірақ шығарманың ішіндегі кейбір белгілерге (қарағанда, бұның
уақиғаны, тақырыбы шығыс халықтарының аңызынан алынғаны байқалады.
Ең әуелі геройдың аты — Масғұт. Оның тіршілік еткен шәһәрі — Бағдат.
Заманы — Һарон-Рапид халифтың тұсы. Кейін Масғұтқа кездесетін қария
мұсылмандардың дін аңыздарында жүретін Қызыр, қазақша Қыдыр аталады. Ол сол
айтылған аңыздар бойынша өлмейтін, мәңгі жасайтын жалғыз жан. Әр заманіда,
әр ортаның адамына оқта-текте бақдәулет әкелетін, ырыс үлестіруші болады.
Міне, сөйтіп, осы аталғаін белгі, керемтердің бәріне қарап, біз Абай
поэмасының негізгі шығыс аңызынан алынған дейміз.
Жалғыз-ақ Абай осы аңызды озінің адамгершілік үгітіне мысал етіп, өзіндік
ойларын тарату көнінде үлкен кәдеге жаратады. Поэмада Абай арабтың тарихын,
тірлік шындығын көрсетпек емес. Қызырдың қызырлығын да баяндамақ емес.
Олардың барлығы да поэманың идея жағынан қарағаңда, тек бір кемөкші
(қосымша хал мен жайлар. Анығында, олар шартты түрде алынған аңызды жалпы
шартты орта деуге болады.
Ақынды шығарманың ішінде қызықтыратын бірақ геройдың — Масғұттың ғана
жайы. Сол Масғұтты бірнеше ерекше халдерге, уақиғаларға ұшыратып барын,
Абай оған үлкен сапалы адамгершіліктің қасиеттерін бітірмек болады. Бір
жағынан іқарағанда, Масғұт қай заманның адамына болса да, Абайдың ұғымынша,
үлгі боларлық, жоғары дәрежедегі ұжданды адам, нравственная личность.
Абай геройының және бір ерекшелігі — ол өзгеше көрнөкті күшті ортадан
шыққан адам емес. Орташа көптін; бірі. Әдейі дәулет, өмір, құдірет, ақыл-
өнермен асырып шығарған адам емес. Халық ішіндегі, қатардағы қалың көптің
жас өкілі. Масғұтқа осыңдай сипат, қасиеттер беру арқылы, Абай оны өзінің
жоғарыдағы атап берген Бағдатынан, Һарон-Рашидінен, Қызырынан да аулақтап
бөліп шығарады. Өзі үгіттеп жүрген жақсы жастардың өз за-манындағы
мінезнқұлқына, арманды адамгершілігіне Масғұтты үлгі етеді. Оның белгісін
және де шартты түрдегі аңыэдық бояуды алып тастап қараоақ, ащынырақ
көреміз. Қызыр пгал үсыщаітын үш жеміс сол аңызды бояу десек, ол Масғұттай
өнеғелі жастың ішінен сырын, қасиетін ашуға арналған оңай ғана бір сылтау
деюек, соның ар жағында көрінетін Масғұт қандай боп танылады. Ол
ақылдылықтан қашады. Байлықтан қашады. Соның екеуін де сынап, талғап отырып
жиреніп шығады. Сол Масғұттың ақылдан қашуы — Абайдың өз басындағы, өз
ортан сындағы күйге аса жақын келеді. Ол көп айтатын шерлі уайымы бойынша,
көп наданның арасындағы бір жалғыз-дың халін ңаңдай трагедиялық, ауыртпалық
хал деп отыр. Масғұтқа Абай солөз басының аянышты күйін айтқызып отъір.
Байлық турасында сөйлегенде де, Масғұт Абай заманындағы бай менен сол
байлық аздырып жүрген байдың өзін де және оның қоршау-қошеметтерін де
сынайды.
Кейін Масғұт қызыл жемісті алғанда, жеңсікшіл, нәсіпқұмар көп жастың
жолынан жырақ шығады. Ол әйелді, ең алдымен, адамзаттың қақ жарымы деп
түсінеді. Әйелдің достығын ерекше қадір тұтады. Адам баласына дос боламын
деген үлкен адамгершілік талапты өз өмірінің мақсаты етіп қояды. Ер жынысы
мен әйел жынысы адамды алдында терең дәрежеде бағаланады. Осы ойлардың
барлығы да біз тексеріп өткен Абай шығармаларында ақынның өзі көп үгітітен
көркем жырлар, терең ойлар тудырған тақырыптары емес пе еді?!
Ендеше, Масғүт аузымен Абай ез заманындағы, өз ортасына қанықты болған
жайларды айтады. Үлкен гуманист ақын сол өзі тартпақ болған мораль
философиясын жаңа түрде шартты мазмұнға байланыстырып ұсынып отыр.
Сейтіп, шығыстан келген аңыз, мағыналы мазмұны бар дегенда немесе притча
ақынның өз ойын баяндауда керекке жаратылған творчестволық материал ғана
болып отыр. Абайды поэманың оқиғалары қызықтырып жете-лейді. Ол оқиғаларды,
адамдарды барлық мінез істерімен, сөздерімен, Абай өзінің дағдылы идеясына
қарай паңдаланады.
Сөйтіп, бұл поэманың ойы өмір оқиғасынан, тартысынан тумады. Қайта сол
оқиға, тартысының бәрі ақынның аққылынан туады. Осындай сюжетті әңгіме
(құруда, суреттеп көрсету орнына, баяндағын ойды басшы ету арқылы Абай бұл
поэмасының композициясын ойдағыдай толық көркем, тұтас етіп шығара алмаған.
Ол әсіресе осы поэманың екінші бөлімінен аңғарылады. Композициялың
құрылыста логика болмай кетеді. Өйткені тұтас күрделі сюжеттік құрылысының
шартына бағынса, Масғұттың қызыл жемісті жегеннен кейінгі іс-әрекеттері
баян етілгенін көрсек керек еді.
Ал Абайда олай шықпаған. Масғүт қызыл жемісті жеп, әйелдердің достығын
алудрың орнына, ақылды кісі болы шығады. Іс жүзінде ол қызыл жемісті жеген
кісі емес, қайта өзі жемеймін деген ақ жемісті жеген кісі боп, үл-кен ақыл
иесі боп, тіпті Шәменжиһан атанады. Ақыл парасаты арқылы ханның күңі болған
делінеді.
Дұрысында, поэма оқиғасының алғашқы бөлімінде жеткен өрісі бойынша,
әйелдер достығынан туған мінез оқиғалар, соның айыаласындағы тартыстар
поэманың екінші бөлімінің үлкен өрісі болу шарт еді.
Ал Абайда — Масғұт бар әйел қауымы түгел, бір әйелдің достығына да душар
болманы. Оның үстіне поэманың соңғы беліміндегі жынды су мотив және одан
туатын жұртың жынды болса, ақылды болма, қоса жынды бол! дейтін
қорытындылар бұл поэманың алғашкы бөліміңдегі мінез бен істерге логикалық
жағынан да қиыспайды. Оқыстан туған оқтау халдер есепті болада. Рас, екінші
бөлімдегі жынды су арқылы туатын өрескел өз-герістер мағынасыз емес. Ол
да Абайдың кейбір сорақы құбылыстарға қатты мысқылмен, үлкен сатиралық
сынмен қарайтынын танытады. Поэма дәл осы жәйін, жаңағы айтылған жалпы
күйлерден бөліп алады. Бұнда да Абайдың бұрынғы өзіндік өлеңдеріндегі
сыншыл, әжуашыл ойларды көреміз.
...Есер, есірік болмасаң,
Тіршіліктен пайда жақ, —
дейтұғын ызалы, ащы мысқалдарын еске түсіреді.
Сөйтіп, қорыта айтіқанда, Масғұттағы идея араб шығыс аңызының идеясы
емес. Ақын шырармаларының бүрын басқаша жанр, стильде айтылып жүрген
идеялары болады. Бірақ сол жәйлары заманындағы халдерден туған сыншылдық
ойлар болтынтан, ескі Бағдат тонын кидіргенше, өз тұсындағы қазақтың
өзіндік тіршілігінен алып, сюжетті сол болмыстан құрастырып қиюластырса,
шығарманың басты идеялары оқушыларына орағытып жетпей, төтелей жеткен болар
еді.
Оқиға мен тіл, аңыз материалы бойынша Абай қазақ оқушысына бөтен
реальностьлармен сөздерді қолдана отырады. Бөтен аттар арабтан
алынғандықтан, араб сөздері кездеседі. Бірақ өлеңдік түр жағынан қарағанда,
бұл шығарма төрт жолды шумақтан, он бір буынды жолдардан құралып, анық
қазақтың өз үлгісіндегі дастандар түрінде жазылады.
Түп идея Арабстанда болған оғқиғаны айту емес, Абайдың өзінің нақ
қасындағы сол күнгі қазақстандық шындықтарды білдіруге арналғандықтан,
поэманъің жаңағы аталған өлеңдік түрі идеялық мазмұнымен байланысты туған
болады.
Абайдың екінші поэмасы — Ескендір
Біз, ең алдымен, бұл поэманың негізінде жатқан тақырыптың төркін-тегі
туралы біраз деректер айтып өтелік. Шығыста Ескендір, орыс пен Европа
елдерінің атауынша Александр — бар дүние жүзі халықтарының аңыз-дарында,
ертегі, дастандарында ерекше орын алған адам. Біз бұл тұста тарихтағы
Ескендірдің көпшілікке мәлім жайларыиа тоқтамаймыз. Аңыздар мен әдебиеттегі
Ескендір жәйі Абайдың мына поэмасының тұсында бізге төтелей, жақын деректер
береді. Соларға тоқтаймыз.
Шығыс елдеріне, әуелі Иранның аристократиялық аңыздарында Ескендір образы
көп әңгімеленген. Сол замандардан бері қарай Византия (Рум) аңыздарында да
оның жәйі көп айтылады. Атақты Фирдоуси өзінің Шах-намасында Ескендірдің
туысын жоғарыда аталған Иран аристократтарының лақабы бойынша баян етеді.
Оны Филикустың баласы емес, Иранның шахы — Дараптың (Дари үшінші
Кадоманның) баласы дейді. Бұл біздің эрадан бұрын 110—335 жылдар арасында
Иранда шахтың құрған. Өзі Ахеменидтер әулетінің ең соңғы әкімі болады. Рум
әңгімесі де Ескендірдің туысын тарихтан өзгертіп, аңызды әңгімеше
баяндайды. Шығыс ақыңдарында біздің туысқан советтік еліміз әзірбайжанның
атақты классигі Низами ғана өзінің Ескендір намасында жаңағы бұған дейін
жеткен екі тарау аңыздарды теріске шығарады. Ол анық тарихтық шындық
бойынша Филикустың (Филипптің) өз баласы етіп жырлайды.
Ескендірді, соңғы тапқан деректірімізге қарағайда, Абай Ескендір
жайындағы аңызды, түгелімен сол Низамидің Ескендір намасынан алған.
Әзірбайжан ұлы классигінің ең зор поэмасы — Ескендір нама сансыз көп
оқиғалардан, (көп тарау бөлімдерден құрылған аса бай мазмұнды дастан.
Ескендірдің жоғарыдағы Даримен соғысқаны, онан соң әзірбайжан патша әйелі
— Нушабмен кездескені, Ескендір мен Хақан әңгімесі, қытай, торан
өлкелерінде жүрген сапарлары және терістік өлкедегі бір ғажайып бақыт,
молшылық, әділет орнатқан елдікке үшырауы — бәрі де Низамиде мол баян
етіледі. Кейін Ескендір Терістік саларына барып, Яжуждерге қарсы қорған
соғады. Осы алуандас толып жатқан шытырман оқиғалы, күрделі сюжеттер
тарайды. Ескендір наманың тағы бірнеше тараулары сол Ескендірдің түн
тарапына шеккен сапарына арналады. Ол сапарға Ескендір Әбулхаят суын
(мәңгі тірлік беретін суды) іздеп барады.
Түн дүниіесіндіе, ұзақ қараңғылық сапарында, сан қиыншылықтар ортасында
қалың қолмен жүрген Ескендірді бастаушы Хызыр болады. Бұлар іздеген
Әбулхаят суын Хызыр жалғыз тауып, өзі ішіп, жуынып алады. Астын-дағы ақ боз
атын да әрі суаръш, әрі суға шомылдырады. Бірақ ғажайып су енді Ескендірге
білдірмек болғанында, ғайып боп жоғалып кетеді. Сөйтіп бар мұсылман
аңыздарындағы мәңгі тірлік алған Хызырдың жәйін Низами өз поэмасыңда
осылайша әңгімелеп дәлелдйді.
Сол түн тарапта жүргңде, кезі үстіндегі Еекендірге сыры, жәйі мәлімсіз
бір жас кездеседі. Ол жас періште деп айтылады. Сол жан Ескенідірге өзгеше
сыры бар кішкентай тас береді. Кейін ойлансаң осы тастан көп сыр көресің,
ой табасың, — дейді. Түн тарапынан Ескендірдің барлық серіктері неше алуан
қымбат, асыл тастар алып қайтады. Ескендірдің алғаны, жаңағы титтей тас.
Кейін Ескендір өзінің ойшылдарымен бірге отырып сол тасты сарапқа саліады.
Тас таразыға түсікенде, барлық өзге асылдың барлығын баса береді. Оның
салмағына карсы қандай қазына үйне де барабар келмейді. Осы күйге қайран
болған Ескендірдің қасына Хызыр келіп бір уыс топырақты кішкене тіастъің
үстіне тастай бергенде, тас жағы жеңілейіп, аспан көтеріледі.
Сонда Ескендір өзгеден бұрын өзі ойшылдық танытып, топырақтан біткен
топырақтан ғана тойым табады деп, терең байлау жасайды.
Міне, біздің білуімізше, Абай пайдаланып отырған сюжет Низами жазған
Ескендір наманың дәл осы тұсынан, алынған. Біраіқ Абай поэмасын
білетіндерге мәлім, жаңағы әңгіненің желісін Абай өзінше өзгертіп, өсіріп
алған.
Абай шығыс әдебиетіндегі ұлы классиктер мол баяндаған күйге түгел тоқтап,
бағынып қалмайды. Ол аңызды өзінше, көп жағынан өмір шындығына жақындатып,
реалистік стильге бұрады. Ең алдымен, аңызды Европа тарихы мен мәдениетінен
өзі білген Александр Македонский жайына қарай бейімдейді. Есікдірдің әкесі
Абайда Филиц болып аталадң. Тарихтағыдай оның астанасы — Македония шәһәрі
болады. Және де тарихтың дәл деректер бойынша, ертегілік Хызырдың орнына
Ескендірдің тәрбиешісі болған филоооф Аристютель кіреді. Сөйтіп, адамдары
мен олар арасындағы мінезне қатынастарға Абай тарихтаң шындықты негізгі
арқау етеді. Аңыздан бұрын тек кішкентай тас (Абайда кішкене көз сүйегі)
және оның өзгеше сыры ғана сақталады.
Бұдан өзге Абайдың үлгі іздегіштік, сыншылдық бір ерекшелігі тағы бар.
Низами өз поэмаларында Ескендірден ібұрын кездесетін Хосрау, Бахрамгур
немесе Дарап сияқты тағы басқа солардай шахтардың барлығын да сы-наумен
мінеп көрсетіп еді. Жалғыз-ақ, Ескендірге келгенде, Низами оның барлық
бұрын-соңды өмір иесі хан-сұлтанға, шах — әмірлерге _анық айыпсыз, мінсіз
үлгі етіп көрсеткен. - Ол — әділетті, ойшыл асыл зат.
Кейін поэманың тарауыңда Низами Ескендірді даналық дәрежесіне жетікізеді.
Дүниіе жүзінің бар білгіш, ой-шылдарының ортасында көрсетеді. Онан бірзаман
ғайыптан келген ғажайып үн, бұдан ары пайғамбарлыққа ар-налғанын білдірөді.
Мұсылманшылық аңызы бойынша уахи келеді. Ол бар жиһанда кезіп, адамзатқа
өзгіліктің жолын танытпақ керек деген өмір болады.
Барлық шығыс поэзиясында Ескендірдің сипаты осы алуандас зорайып,
қастерлеп алынған болатын. Ал Абай поэмасына келсек, мүлде олай амес. Жасы
әрең жиырма бірге келген, атыраптағы көрші елдердің бәрін бағындырмақ боп
оңды солды қастан көз істап тұрған жәһәнгер, қан төккіш патша көрінеді.
Канша алса да тоймайтын, қанағатсыз хан бейнесі беріледі. Сол тойымсыз,
тыйымсыз әміршінің өз өмірінде жалғыз рет тылсым қуаты бар, жасырын сыры
бар және жол бермес тас қақпаға кездесуі Абайша үлкен мол мағынамен
келтіріледі.
Ескендір Абай (гйоОмаісында даріптелм)ей, сыналады, Оған ақылшы болған
Аристотель өзінің әмірші патшасынан сонағұрлым биікте, анық қасиет иесі боп
суреттеледі. Бұл Абайдың өзі айтатын афоризм бақпен асқан пат-шадан мимен
асқан қара артық деген терең сырлы нақылға дәл келетін халдер.
Осы айтыдған жайларға қарағаңда, Абаңдың әкімшілікке көзқарасы бұрын
мұсылман ғаламында болмаған жаңа сыншыл биік ойды танытады. Ескендірге де
мұсылманның өткен тарихы, аңыздары, діншіл үгіттері ұйғарған табыну көзімен
(қарамаңңы- Азат ойлы, ернін, әділ сыншы шығыс елдері таныған авторитеттің
маскасын сыпырады. Өзінің гуманистік, адамгершілік нанымдарының тұрғысынан
қараңды. Ол эаманының озат ойлы сыншыл жазушыларының туралы ойын таратады.
Бұнымен Абай Шығысқа қатты беделді боп жайылған ұғым-нанымдардың
баршасына енді үлкен сынмен, талғаумен қарайды. Көп жәйді (қайта
бағалайтын, жаңаша саралап беретін ұстаз ақын екендігін танытады. Сонымен
қатар, айтылатын тағы бір өзгеше күй бар. Ол Абайдың өзінен бұрынғы шығыс
классиктерінің ұлы мұраларына баруда қолданған творчестволық іздену жолдары
туралы. Абай Низами поэмасынан әңгімелік көп деректер алады. Бұл жөнде ол
белгілі дәрежеде Шығыс әдебиетінде жүр-ген тұрақты бір дәстүрге соғады.
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша, шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір шығыс ақыны қайталап әңгіме ететін тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді.
Сол қатарда Жүсіп — Злиқа тақырыбын, Ләйлі — Мәжнүн, Фархад — Шырын, Жеті
шұғыла және осы Ескендір турасын немесе құстар тілі деген сияқты
тақырыптарды бірінен соң бірі (Қайталап жазған ірі классиктер бар. Олар
біреуінің тақырыбын біреуі алуды заңды жоқ еткен. Тек алдыңғының өлеңін
алмай және көбінше алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да көп
жерде өз еркімен өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шыға-ратыны болады, Бұлайша
бір тақырыптың әр ақында қайталауы ешуақытта аударма деп танылу керек емес.
Ол өзінше бір қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындың шабыт-шалым
сынасып, жырмен жарысу есепті бір еді.
Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы дәстүрге Назира,
назирагөйлік деп атау да берген. Абай оол дәстүрді жақсы біліп қана
қоймаған, қолданған да, Назира жолымен алдыңғы ақынның поэмасы бойынша,
қайтадан жаңа поэма жазатын бұрынғы ақындар да кейінгі заманының
көзқарасын, творчестволық жаңа поэзиясын танытады.
Мысалы, Низамидің Хамсасында жырланған Ләйлі — Мәжнүн Хосрау —
Ширині өзбектің ұлы классигі Навои қолға алып жырлағанда, жаңалықтар
қосңан. Навои өз дәуірінің ойшылы, өкілі болып отырып, Ләйлі мен
Мәжнүннің махаббатына да тыңнан шындық сипаттар берді. Ал Фархад —
Ширинда Низамидағыдай емес, Хосрау патшаны үлкен сыншыл оймен әшкерелеп,
зұлымдық сипатта суреттейді.
Абаи болса, XIX ғасырдың орыс пен Европаның ағартушылық, гуманистік және
сыншыл реализм бағытындағы үлкен үлгілерімен тәрбиеленген ақын
болғандықтан, Ескендір жайында өз замайының тың сыңдарын еркін пай-
даланады. Және өз поэмасының соңғы шумақтарында алыстағы Ескендір жайынан
әңгіме қозғап келсе де қорытынды өсиеттерін өз замандарына, өз оқушыларына
арнайды. Бұрын өзге өлеңдерінде өзі айтып келген негізгі
ойларға әкеліп салды.
Адамгершілік, ақтық, шындық, мінезділік жөнінде өзі ұсынған жолдарын
белгілі бір аңыз арқылы тағы да көңілге қонымды етіп, таныта түсуге талап
етеді. Сол жөнде Абай да Низами, Навои, Фзули шықты өзі кәдірлеген
классиктердің назирагөйлік үлгісін творчестволык, жолмен пайдаланып
қолданған дейміз.
Жалпы композициялық құрылысын алғавда, Ескендір Абайдың ең жақсы поэмасы.
Масғұттай емес, бұнда сюжеттік құрылыс бастанаяқ бір түйіннің айналасына
топталады. Адамдарының мінездері істеірі арқылы біртіндеп ашылады. Соның
ішінде Ескеңдір сияқты поэманың бас геройы шығарманың басынан аяғына шейін
оқиға арқалығы болып отырады. Барлық суреттер, кездесулер мен қайшы
келетін мінез, әрекеттер және түйінді ойлар — баршасы да бір Ескендірдің
басымен байланысты болады. Поэмасының ең соңындағы бірнеше шумақтарда Абай
дидактикалық, ойшыл-есиетшілік қорытыцдыны Ескендірден бөлек бір жәй етіп
айтады. Бұны поэманың жоғарыда біз айтқан ңдеясына байланысты.
Абай бұнда да, Масғұт турасындағы аңызға барғандай, ескілік материалына
текке бармайды. Өзіндік өсиеттерін шартты түрдегі аңыз-апсанаға бөлей
отыра, қызықтыра ұсынбақ болады. Сондықтан поэманың әңгімелі, оқиғалы
желісін жетер өрісіне жетікізіп болған соң, жырдың аяғын жаңағы айтқандай,
моральдық, адамгершілік байлау мен толғауға, сентенцияға әкеліп тіреуі
заңды болып көрінеді. Поэманың шумағы, өлең жолдары, буын өлшеуі,
қолданатын ақындық сөздігі — бәрі де шешендік, нақ-
тыдық жағынан қарағанда, Абайдың ақындық өнеріне сай келген. Бұлар поэманың
тұтас бітімді шығарма болуында нық жәрдем етеді.
Абайдың 1933 жылғы жинағында алғаш рет басылған бір поэмасы — Әзім.
Бұл поэманың тақырыбы Мың бір түн ертегіеснен алынған. Қазақ ортасында
ауызша көп айтылып жүретін Мың бір түннің бір тараусы — Әлидің — Әзімі
деген ұзақ ертегі болатын. Сол ертегінің ішінен жас бала Әзімнің жетімдік
шағы, жігіттік кездегі басынан кешетін бейнет соры, кейін барy өзінің
туралығы, жазықсыздығы арқылы арманына жететін оқиталары Абайдың поэмасына
желі, арқау болған тәрізді.
Бұл поэманың ішінде Абай қызықтырған тағы бір адам бір шал болады. Ол
шалдың кәсібі өзгеше. Қара тасты алтын ететін амалы бар. Осындай әрекет
соңына түскен адамның жайы шығыста, ертегі ғана емес. Химия ғыдымы деп
аталып жүрген алхимия жайынан туған неше алуан жасырын сырлы әңгімелер
барды. Ондай әңгіме нанымдар шығыста ғана кеп жайылған емес. Философский
камень дейтұғын қара тас пен қара металды алтынға айналдыратын ғажайып
сырлы бөлекше бір затты іздену ортағасырлық Европада талай фантастикалық
әңгіме, аңыздарды көп тудырған.
Мың бір түннің Әзім әңгімесі сол жаңағы жайдың шығыста да езгеше орын
алатынын аңғартады. Бірақ халықтың сыншыл ойы кейін ол әрекеттер арасында
болып жүретін неше алуан арамшылың танытады. Көпті алдап жем ететіндерді өз
әңгіме, аңыздары мен әшкерелейтін болады.
Абай шығыс ертегісінің осындай өзгеше мән, тартыстарына қызындан болу
керек. Поэманың бастауына қарағанда, әкесі өлген жазықсыз, тәжірибесіз жас
баланың аярға кездесіп, алданған бейнесі көрінеді. Бірақ бұл поэма Абайда
аяқталмай қалады. Өз уақытында аяқталған болса да жалғыз ғана қолжазба
болып, мезгілімен көшірілмей, тозып-шашылып кетеді. Сөйтіп, соңғы бөлімдері
жоғалып қалады. Сондықтан қолда қалған үзіндісі бітпеген поэма болып
басылып жүр.
Жоғарыда тексоөрілген Масғұт, Ескендір поэмасынан мына поэманың
жазылу үлгісі басқарақ. Бұнда Абай Пушкиннің орыс ертегілерін балаларға
арнап, өлең еткені тәрізді жеңіл тілді, қызық оқиғалы әңгіме жаса-мақ
сияқтанады.
Бұл алдыңғы поэмалардай ойшылдық, эор тәрбиешілік мақсаттар көздеп
жазылған шығарма емес. Халық аузындағы әңгіменің өзін ғана барлық оқиғаны
рет-тәртібімен жеңіл өлең етіп берудің талабы танылады.
Ал өлеңдік құрылысына, кейбір сөз кестелерінің, үй-қастарының оншалық Абай
шығармаларына лайықты шеберлікке сай келмейтініне қарағанда, бұл поэманы
онша- жоғары дәрежедегі көркем шығарма деуге кел-
мейді.
Біздің ойымызша, 1927 жылы осы поэманың -тексін Абай шығармаларын
жинаушыларға табыс еткіен Ырысайдың Ысқағы Абай поэмасының ұмытылған немесе
ескірген қолжазбада өшіп қалған кейбір жолдарын өз жа-ынан да төлеу
салып, аламыштан жіберген сияқты. Өйткені поэманың кейбір ұйқастары, кей
кезде жол ішінде сөз құраулары Абайдың ақындық шеберлігіне, поэтикалық
лексикасына жанаспайтыны да бар.
Бұлай болмаса, поэма Абайдың тіпті ерте кездерде өзінің ақындық күшін
алғашқы тәжірибе ретінде, әр тақырыпты байқастап жүрген кезінде туған,
алғашқы черновик есепті бір вариант болуға керек. Қалай да Әзім поэмасы
ең әуелі бітпеген шығарма болғандықтан, екінші — көркемдік, шеберлік
жағынан көңілдегідей қалыптанған дастан болмағаңдықтан, бұл поэма жөніндегі
түсінік сөздерді осы, жоғарыдағы айтылған жайлармен аяқтаймыз.
Жоспар
Кіріспе.
Негізгі бөлім.
1.Абайдың поэмалары.
2.Поэмадағы Масғұт,Ескендір,Әзім әңгімесінің тіршілік беинесі.
3.Абайдың поэмадағы шеберлік танымдылығы.
Қорытынды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Жұмалиев Қ. Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының тілі.
Алматы, 1948
2.Абай Қүнанбайүлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 18-6.
3.ӘуезовМ.Уақыт және әдебиет. Алматы,1962, 371-бет.
4.Абай Құйанбайұлы. Толық жинақ. Қызылорда, 1933, 17-6.
5. Абайдың революцияға дейінгі басылған өлеңдері жайлы. Жұлдыз,
1963, № 5, 147—153-6.
6.Қазақтың халық жұмбақтары. Алматы, 1959, 6, 187-6.
7.Жұмалиев.К.Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай
позиясының тілі. Алматы, 1960.
8.Әуезов М. Абай Қүнанбаев.-Қазақ әдебиетінің тарихы.
Алматы, 2 том. 1961.
Кіріспе.
Абайдың толық жынаққда 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан
шығармалары - қара сөз деп аталады. Жалпы саны қырық алты белек шығама.
Оыңң алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға қосылатындар он алтыншы,он
сегізініш, он тоғызыншы ,жиырмасыншы, жиырма төртінші, отыз бірінші, қырық
бесінші сөздері. Жалпы қара сөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек
тұратын — қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала-очерк тәрізді. Қазаң
халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқа зерттеу
сияқты. Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан ең мол шығарма бұрын
Абайдың қолжазбаларында Ғақлиат тасдиқат деген атпен бөлекше көшіріліп
жүретін дін, мораль мәселеліеріндегі Абайдың бір үлкен ой-толғауы болады.
Бұл — отыз сегізінші сөз.
Осыдан соң қара сөзбен жазылған мысал, өсиет есебіндегі Сократ пен оның
шәкірті Аристодим әңгімесі. Бұл — жиырма бесіншісөз.
Көпшілік қара сөздердіен және де өзгешерек қалыптанған — Абайдың отыз
Жетінші сөзі. Бұл бөлімше өзге қара сөздерше тұтас құрылған бүтін шығарма
емес. Шартты түрде отыз жетінші сөз деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz